Bioxilma-xillik tushunchasi va uni atrof muhit muxofazasidagi o’rni - Ekologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	1.4MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	25 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Ekologiya

Sotuvchi

Jo'rabek

Ro'yxatga olish sanasi 03 Mart 2024

8 Sotish

Bioxilma-xillik tushunchasi va uni atrof muhit muxofazasidagi o’rni

Sotib olish

BIOXILMA-XILLIK TUSHUNCHASI VA UNI ATROF MUHIT
MUXOFAZASIDAGI O’RNI
Reja:
I. Kirish
II. Adabiyotlar taxlili
II.1 Asosiy qism
II.2 Hozirgi zamon biologik xilma-xillikni ta’minlash muammolari va ularni hal
qilish masalalari. “Boilogik xilma-xillik”, ekologik inqiroz, ekologik
halokat, ekologik xavfsizlik
II.3 Ekologiya, atrof muhitni muxofaza qilish, tabiatni muhofaza qilish,
tabiatdan foydalanish tushunchalari
II.4 Bioxilma-xillik 3-bosqichi: turlar xilma-xilligi, genetik xilma-xillik,
ekotizimlar xilma-xilligi
II.5 Bioxilma-xillikni saqlashda va atrof muhit muxofazasida insonning o’rni
III. Xulosa
IV. Foydalanilgan adabiyotlar

KIRISH
XXI asrga kelib Yer sharida yuzaga kelgan xolat – Yerdagi biologik xilma-
xillikning keskin ravishda kamayib borishidan dalolat bermoqda. Buning
natijasida, bioxilma-xillikni saqlash – umumbashariy ekologik muammolardan
biriga aylandi.
Mustahkam ekologik barqarorlik va tabiat tizimini, faoliyatini ta’minlash
uchun biologik resurslarni muhofaza qilish, ular bioxilma-xilligini saqlash muhim
ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun O’zbekiston Respublikasi o’zining barqaror
rivojlanishi uchun biologik xilma-xillik resurslarini saqlash muhim ekan lig ini
e’tirof etib, 1995 yilda biologik xilma-xillik to’g’risidagi Xalqaro Konvensiyaga
qo’shildi. O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I. Karimov o’zining
“O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va
taraqqiyot kafolatlari” asarida “Asrlar tutash kelgan pallada butun insoniyat,
mamlakatimiz aholisi juda katta ekologik xavfga duch kelib qoldi. Buni sezmaslik,
qo’l qovushtirib o’tirish – o’z-o’zini o’limga mahkum etish bilan barobardir” deb
aytadi. XX asrning o’rtalarida o’tkazilgan siyosat, ayniqsa, qishloq xo’jalik
sohasining hamda O’zbekiston va boshqa Markaziy Osiyo davlatlarning biologik
resurslariga jiddiy zarar etdi. Bu narsa ayrim ekotizimlarning buzilishiga olib keldi,
boshqalarida juda og’ir iz qoldirdi va Respublikadagi umumiy ekologik
barqarorlikni jiddiy xavf ostiga qo’ydi.
Mustaqillik yillarida tabiatning betakrorligini saqlab qolish, o’rmonlar
maydonini kengaytirish hamda noyob o’simlik va hayvonot turlarini saqlash,
tabiatga yetkazilayotgan salbiy ta`sirni kamaytirishga katta e`tibor qaratib
kelinmoqda. Binobarin, mamlakatimizda 1995 yil bioxilma-xillikni saqlash
to’g’risidagi Xalqaro konvensiya ratifikatsiya qilingan. Shuningdek, biologik
resurslarni muhofaza qilishning o’ziga xos huquqiy asoslari ham yaratildi. Bundan
tashqari, bioxilma-xillikni saqlash milliy strategiyasi va harakat rejasi ishlab
chiqilib, izchil amalga oshirib kelinmoqda. Shu kabi say-harakatlar natijasi o’laroq,
2

kamyob mavjudotlar va o’simliklar turlarini saqlab qolishga erishildi. O’zbekiston
Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasiga qarashli «Jayron»
ekomarkazida jayron, qulon, Prjevalskiy otlarini tabiiy ko’paytirishga erishildi.
Shuningdek, mazkur markazda 28 o’simlik oilasiga mansub ikki yuzdan ziyod tur
ko’paytirib kelinmoqda. Markazda hayvonot va nabotot dunyosi bilan bog’liq
ilmiy izlanishlar izchil olib borilmoqda. Masalan, hayvon va o’simliklarning
biologik, fiziologik va ekologik xususiyatlari o’rganilib, qo’llanma va dasturlar
yaratildi. Quvonarli tomoni shundaki, tabiiy sharoitda ko’paytirilayotgan Gazella
jayronini o’rganishga oid ilmiy tadqiqot dunyo amaliyotida yagona hisoblanadi.
Shu sababli ham, bu borada Rossiyaning tabiatni o’rganish ilmiy-tadqiqot instituti,
Fransiyaning tabiatni o’rganish milliy markazi, Xalqaro yovvoyi tabiatni asrash
fondi va xorijdagi boshqa yetakchi ilm-fan markazlari olimlarimiz bilan
hamkorlikda ishlab kelishmoqda.
Global ekologik jamg’arma granti asosida amalga oshirilgan «G’arbiy Tyan-
Shan tog’lari bioxilma-xilligini saqlash bo’yicha Markaziy Osiyo davlatlararo
loyihasi» bu borada amalga oshirilgan ulkan ishlardan biri bo’ldi, desak, sira
mubolag’a bo’lmaydi. Loyiha doirasida to’rt yil davomida ish olib borildi hamda
atrof-muhitga ko’rsatilayotgan salbiy ta`sir kamaytirildi. O’zbekiston Fanlar
akademiyasining ilmiy muassasalari, Qishloq va suv xo’jaligi vazirligi, Tabiatni
muhofaza qilish davlat qo’mitasi hamda bir qator xalqaro tashkilotlar hamkorligida
amalga oshirilgan mazkur loyiha nafaqat biologik xilma-xillikni asrash, balki
o’simliklarning genetik xususiyatlarini saqlashga ixtisoslashgani bilan ham juda
ahamiyatli bo’ldi. Keyingi yillarda mamlakatimizda amalga oshirilgan turli
loyihalar natijasida inson ko’magiga muhtoj bo’lib turgan hayvon va o’simlik
turlari aniqlanib, ro’yxatga olindi. Endi ana shu ro’yxat asosida O’zbekiston
Respublikasi «Qizil kitobi»ning yangi nashri yaratiladi. Shuningdek,
mamlakatimiz hayvonot va nabotot olamining yangi kadastrini yaratish ishlari
qizg’in davom ettirilmoqda. Jizzax, Navoiy viloyatlari va Qoraqalpog’iston
Respublikasida bu boradagi ishlar nihoyasiga yetkazildi.
Respublika hayvonot olamida 105 turdagi sut emizuvchilar, 441 xil
parranda, 60 xil sudralib yuruvchilar, 76 turdagi baliq va uch xil amfibiya mavjud.
Ular orasida eng kam uchraydigani – oq qoplon, tog' echkisi, buxoro bug'usi,
Seversev takasi, Menzbir sug'uri, sayg'oq, turkiston silovsini, yirik yirtqich qushlar
uchraydi.
Respublika florasi esa 4500 turdagi yovvoyi o'simliklar va ikki mingdan
ko'proq turdagi qo'ziqoringa boy. Ularning ko'pi endemik, ya'ni yer sharining hech
qayerida o'smaydi. Ayniqsa, dorivor o'simliklar juda qadrlidir. Shuningdek, oziq
sifatida ishlatiladiganlari ham bundan mustasno emas. Diyorimizda 60 dan ortiq
mevali daraxtlar o'sadi. O'zbekistonda azaldan bog'dorchilik va uzumchilik bilan
shug'ullanib kelinadi hamda butun yer yuzida dehqonchilik bilan
shug'ullaniladigan eng qadim joylar aynan shu yerdan boshlanadi.
Qadimdan yurtimiz yerlarida mevali daraxtlar va uzumchilik seleksiyasining
mahalliy meva navlari yaratilgan. Ular asrdan asrga, ajdodlardan avlodlarga asrab-
3

avaylab saqlab kelinmoqda, chunki ular seleksioner va olimlar uchun tarkibida
bebaho genetik moddalarga boy bo'lgan noyob mevalardir.
2001 yildan boshlab har yili 22 mayda – Xalqaro bioxilma-xillik kuni
nishonlanadi. Mazkur sana 1994 yilda o'tkazilgan bioxilma-xillik
Konvensiyasidagi tomonlarning Konferensiyasi tavsiyasi asosida Birlashgan
Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 1995 yildagi maxsus rezolyutsiyasida
belgilangan. Avvalroq, Xalqaro bioxilma-xillik kunini 29 dekabrda – bioxilma-
xillik haqidagi Konvensiya kuchga kirgan kuni nishonlash tavsiya qilingan, biroq
yilning shu davridan joy olgan ko'plab bayramlar tufayli qator davlatlar ushbu
kunni nishonlash bo'yicha tadbirlarni rejalashtirish va o'tkazishda turli
muammolarga to'qnash kelishgan. Shu asnoda, bayram sanasi 22 mayga
o'zgartirilgan. Xalqaro bioxilma-xillik kunining asosiy vazifasi – jamoatchilik
e'tiborini Yer yuzidagi ko'plab flora va fauna turlarining butunlay yo'qolib ketish
muammolariga qaratishdan iborat.
Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston bioxilma-xilligini o’rganish va
tahlil qilish, hamda bu bilan o’quvchi yoshlarni, talabalarni, mutaxassislar va keng
jamoatchilikni tanishtirish, O’zbekistonda alohida muhofaza qilinadigan hududlar
haqida ma’lumotlar berish, ularning ahamiyati, bioxilma-xillikni saqlashdagi
o’rnini ko’rsatish. Bundan tashqari mamlakatimizda noyob va yo’qolib borayotgan
hayvonlarni ko’paytirish bo’yicha yagona hisoblangan “Hisor davlat qo’riqxonasi”
ekomarkazi faoliyatini yoritishdir.
Ma`lumotlarga ko’ra, har soatda sayyoramizdagi hayvonot va o’simlik turi
bittaga kamayib borayotgan ekan. Shu boisdan jahon hamjamiyati bu kabi
muammolarning oldini olish maqsadida har yili 22 mayni Xalqaro bioxilma-xillik
kuni sifatida keng nishonlaydi. Darhaqiqat, bugun ona sayyoramizda tabiatni asl
holida saqlash global muammoga aylangan. Bu masalani hal etishga qaratilgan
say-harakatlar milliy qonunchiligimizda ham o’z aksini topgan.
Ishning maqsadi. Ushbu kurs ishimiz kelajakda davlatimiz barqaror
rivojlanish yo’lga o’tishi uchun bioxilma-xillikni saqlash va buzmasdan
foydalanish masalalariga qaratilgan. Atrof muhitni muxofaza qilish va biologik
xilma-xillikni saqlashning eng samarali yo’llaridan biri - alohida muhofaza
qilinadigan hududlar tashkil etish hamda noyob hayvon, o’simlik turlarini asrash
va ko’paytirish eng dolzarb muammolardan biridir. O’zbekistonda qabul qilingan
“O’zbekiston Respublikasi Biologik xilma-xillikni saqlash” to’g’risidagi qonu va
qarorlar hamda konvensiyalar to’g’risida ma’lumotlar berish va tushunchalar hosil
qilish.
Ishning vazifasi.
o “Boilogik xilma-xillik”, ekologik inqiroz, ekologik halokat, ekologik
xavfsizlik tushunchalariniyoritish;
o Ekologiya, atrof muhitni muxofaza qilish, tabiatni muhofaza qilish,
tabiatdan foydalanish to’g’risida ma’lumotlar berish;
o Bioxilma-xillik 3-bosqichi: turlar xilma-xilligi, genetik xilma-xillik,
ekotizimlar xilma-xilligini farqlay olish;
4

o Bioxilma-xillikni saqlashda va atrof muhit muxofazasida insonning
o’rni qay darajada beqiyos ekanligini anglab yetish.
ADABIYOTLAR TAHLILI
Respublika hayvonot olamida 105 turdagi sut emizuvchilar, 441 xil parranda,
60 xil sudralib yuruvchilar, 76 turdagi baliq va uch xil amfibiya mavjud. Ular
orasida eng kam uchraydigani – oq qoplon, tog' echkisi, buxoro bug'usi, Seversev
takasi, Menzbir sug'uri, sayg'oq, turkiston silovsini, yirik yirtqich qushlar uchraydi.
Respublika florasi esa 4500 turdagi yovvoyi o'simliklar va ikki mingdan
ko'proq turdagi qo'ziqoringa boy. Ularning ko'pi endemik, ya'ni yer sharining hech
qayerida o'smaydi. Ayniqsa, dorivor o'simliklar juda qadrlidir. Shuningdek, oziq
sifatida ishlatiladiganlari ham bundan mustasno emas. Diyorimizda 60 dan ortiq
mevali daraxtlar o'sadi. O'zbekistonda azaldan bog'dorchilik va uzumchilik bilan
shug'ullanib kelinadi hamda butun yer yuzida dehqonchilik bilan
shug'ullaniladigan eng qadim joylar aynan shu yerdan boshlanadi [3].
Tabiatni muhofaza qilish - tabiat va uning boyliklaridan oqilona
foydalanishga, tabiatni inson manfaatlarini ko’zlab ongli ravishda o’zgartirishga,
tabiat boyliklari va umuman tabiatni, uning go’zalligi, musaffoligini saqlab
qolishga va yanada boyitishga qaratilgan barcha tadbirlar majmuasi. Tabiatni
muhofaza qilish tadbirlari majmuasiga davlatlar, xalqaro tashkilotlar, jamoat,
ilmiy-texnik, ishlab chiqarish, iqtisodiy va ma’muriy tashkilotlar, har bir odam
tomonidan amalga oshiriladigan tadbirlar kiradi.
Har qanday tirik mavjudot o’z atrofini o’rab turgan tabiiy muhit bilan o’zaro
ta’sirda bo’ladi, undan o’ziga kerakli narsalarni oladi, shu muhitda moslashadi,
muhit tarkibiga, undagi modda va energiyaning aylanma harakatiga ma’lum
darajada o’zgarish kiritadi[9].
O’zbekistonda 20-asrda, ayniqsa, uning 2 yarmida qishloq xo’jaligida
monokultura tizimining qo’llanishi, gerbitsid va pestitsidlarning haddan tashqari
ko’p ishlatilishi, mavjud suv zaxiralaridan noto’g’ri foydalanish oqibatida atrof-
muhit holatida katta salbiy o’zgarishlar ro’y berdi. Orol dengizi deyarli quridi,
uning atrofida cho’llanish kuchayib ketdi, yer osti suvlari sho’rligi darajasi oshdi.
Inson salomatligi uchun zarur sharoit buzildi, kamqonlik, gepatit, zotiljam kabi
kasalliklar ko’paydi. Paxta monokulturasi ta’sirida boshqa hududlarda ham inson
hayoti uchun zarur bo’lgan ekologik vaziyat yomonlashdi. O’zbekiston
mustaqillikka erishgach, dastlabki kunlardan boshlab, Tabiatni muhofaza qilishga,
respublika hududini ekologik tanazzuldan muhofaza qilishga kirishildi. Tabiatni va
uning komponentlarini muhofaza qilish to’g’risida bir qancha qonunlar qabul
qilindi. Bular "Tabiatni muhofaza qilish to’g’risida" (1992 y. 9 dek.), "Suv va
suvdan foydalanish to’g’risida" (1993 y. 6 may), "Yer osti boyliklari to’g’risida"
(1994 y. 23 sent.; 2002 y. 12 dek.da yangi tahrirdagi), "Atmosfera havosini
muhofaza qilish to’g’risida" (1996 y. 27 dek.), "O’simlik dunyosini muhofaza
qilish va undan foydalanish to’g’risida" va "Hayvonot dunyosini muhofaza qilish
va undan foydalanish to’g’risida" (1997 y. 26 dek.), "Davlat kadastrlari to’g’risida"
5

(2000 y. 15 dek.), "O’rmon to’g’risida" (1999 y. 15 aprel), "Chiqindilar
to’g’risida" (2000 y. 5 aprel)gi qonunlardir [4].
BIOLOGIK XILMA - XILLIK atamasi nisbatan yangi hisoblanadi.
Bioxilma – xillik deganda sayyoramizdagi barcha tiriklikning xilma – xilligi yoki
hayvonlar o’simliklar mikroorganizmlar, barcha genotiplar va ekotizmlarning
xilma-xilligi tushuniladi.
Biologik xilma – xillik – tirik organizmning murakkabligi, o’z funktsiyalarini
o’zi sozlash qobiliyati va ulardan har tomonlama foydalanish imkoniyatini aks
ettiruvchi biologik ob’ektlarning farqlanadigan turlari yoki hodisalari soni hamda
ularning fazo va vaqtning qayd etilgan oralig’ida uchrashining takroriyligi.
Bioxilma-xillik - barcha hayvonlar, o’simliklar, zamburug’lar,
mikroorganizmlar va ekotizimlar hamda ularda kechayotgan jarayonlarni o’z
ichiga oladi. Bioxilma-xillik uch darajaga bo’linadi: genetik xilma-xillik, turlar
xilma-xilligi hamda ekotizimlar xilma-xilligi [2].
Yovvoyi hayvonlar va o‘simliklarning noyob turlarini ko‘paytirish bo‘yicha
muassasalar tabiatni muhofaza qilish va bioxilma-xillikni saqlab qolishning eng
samarali yo‘lidir. Respublikamizdagi mavjud davlat qo‘riqxonalari, davlat
buyurtmaxonalari va markazlarida hududimiz faunasida turlari kamayib, yo‘qolib
borayotgan noyob hayvon va o‘simliklar muhofaza ostida, tabiiy sharoitda
yashaydi, o‘sadi. Masalan, qo‘mitamiz tasarrufidagi Buxoro viloyatida joylashgan
«Jayron » ekomarkazi hududida hayvonlarning 8 turi mavjud, maydoni 7 122
gektarni tashkil etadi. Toshkent viloyatidagi Chotqol davlat biosfera
qo‘riqxonasining umumiy maydoni 35 724 gektardan iborat, hayvonlarning 152
turi , o‘simliklarning 700 turi uchraydi [6].
Respublika Fanlar akademiyasi ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekiston florasida
o‘simliklarning 4600 dan ortiq turi mavjud. Ularning 3000 dan ortiq turi yovvoyi
holda o‘sadi. Respublika faunasi 97 tur sutemizuvchilar, 424 tur qushlar, 58 tur
sudralib yuruvchilar, 83 turdagi baliqlardan iborat. Bu yurtimiz flora va faunasi
naqadar boy ekanligidan dalolat beradi.
O‘simlik va hayvonot dunyosi ob’ektlaridan samarali va oqilona
foydalanish maqsadida Fanlar akademiyasining Bioxilmaxillikdan foydalanish
bo‘yicha Idoralar aro komissiya tomonidan 1991 yildan boshlab hayvonot
dunyosini tabiatdan olishning ruxsat etilgan kvotalari, 1993 yildan esa o‘simlik
xomashyosini tayyorlash bo‘yicha kvotalari o‘rnatildi [7].
Sirdaryo viloyatidagi " Sayxun " xo’jaligida hayvonlarning ovbop turlarini
hisobga olish ishlari natijasida: sirdaryo qirg’ovuli - 610-630 bosh ; katta tomoq -
450-500 bosh ; to’ng’iz - 8-10 bosh ; tolay quyoni 40-45 bosh ; tulki - 10-15 bosh
ekanligi; bo’rsiq - uch-to’rt oilaligi aniqlandi; Farg’ona vodiysi tabiiy o’simliklari
va yer usti umurtqalilar faunasini inventarizatsiyadan o’tkazish ishlari bajarildi;
global miqyosda yo’qolib ketish xavfidagi qush turi - sterxning O’zbekiston
hududidan uchib o’tish yo’lini aniqlash bo’yicha ikkinchi xalqaro ekspeditsiya
o’tkazildi." Jayron " ekomarkazida buxoro qo’yini ko’paytirish ishlari amalga
oshirilmoqda. hozirgi kunda ekomarkazda bir bosh burama shohli echki, 10 bosh
6

buxoro qo’yi saqlanmoqda, o’tgan yili 3 bosh qo’zi dunyoga keldi. " Jayron "
ekomarkazi hududini kengaytirish uchun Buxoro viloyat hokimining qarori bilan
qo’shimcha 9 369 ga yer maydoni ajratildi hamda qo’shimcha 4500 ga yer
maydonini berish bo’yicha fermer xo’jaliklari bilan tushuntirish ishlari olib
borilmoqda. " Jayron " ekomarkazini yanada jihozlash uchun Sho’rtangazkimyo
kompleksi tomonidan 100 mln.so’m va tabiatni muhofaza qilish mablag’lari
hisobidan 6 mln.so’m ajratildi [12].
“O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari
va taraqqiyot kafolatlari” asarida “Asrlar tutash kelgan pallada butun insoniyat,
mamlakatimiz aholisi juda katta ekologik xavfga duch kelib qoldi. Buni sezmaslik,
qo’l qovushtirib o’tirish – o’z-o’zini o’limga mahkum etish bilan barobardir” deb
aytadi. XX asrning o’rtalarida o’tkazilgan siyosat, ayniqsa, qishloq xo’jalik
sohasining hamda O’zbekiston va boshqa Markaziy Osiyo davlatlarning biologik
resurslariga jiddiy zarar etdi. Bu narsa ayrim ekotizimlarning buzilishiga olib keldi,
boshqalarida juda og’ir iz qoldirdi va Respublikadagi umumiy ekologik
barqarorlikni jiddiy xavf ostiga qo’ydi [1].
Oliy maktablarda ekologik ta'limi tabiat muhofazasi masalalarning ilmiy
asoslarini chuqur va har tomonlama o’pganishga, inson faoliyati natijasida
biosfеrada ro’y bеrayotgan hodisalarning sabab va qonuniyatlarini tahlil etish
maqsadlariga qaratilgan. Shu bilan bir qatorda, u talablarni maktablarda ekologiya
asoslari va tabiat muhofazasi ta'limini o’qitishga tayyorlashni ham nazarda tutadi.
Ekologik ta'lim-tarbiya quyidagi asosli bo’limlarni o’z ichiga oladi:
1. Talaba va o’quvchilarni tabiat go’zalliklarini sеvish, ulardan estеtik zavq
olish ruhida tarbiyalash.
2. Jonli va jonsiz tabiatning rivojlanish qonuniyatlari, tabiat bilan jamiyat
o’rtasidagi murakkab o’zaro munosabatlar, shuningdеk, inson xo’jalik
faoliyatining tabiatga ta'siri oqibatlari haqida bilim bеrish.
3. Talaba va o’quvchilarda ekologik madaniyatni tarbiyalash [7] .
Bioxilma – xillik uchta darajada tahlil qilinadi.
1. Genetik xilma xillik;
2. Turlar xilma-xilligi;
3. Ekotizimlarning xilma-xilligi.
Genetik xilma-xillik - Yer sayyorasidagi tarqalgan organizmlarning genetik
axborot hajmini o’z ichiga oladi.
Turlar xilma-xilligi - Yer sayyorasidagi tirik organizm turlarning turli-
tumanligini o’z ichiga oladi.
Ekotizimlarning xilma-xilligi - biosferadagi yashash (hayot) muhitlari va
biotik jamoalarni turli xil tumanligini, kechayotgan ekologik jarayonlar xilma-
xilligini o’z ichiga oladi.
Yuqorida ko’rsatilgan darajalar bioxilma – xillik komponentlarini
shakllantiradi [9].
7

ASOSIY QISM
3.1. Hozirgi zamon biologik xilma-xillikni ta’minlash muammolari va
ularni hal qilish masalalari. “Boilogik xilma-xillik”, ekologik inqiroz,
ekologik halokat, ekologik xavfsizlik.
BIOLOGIK XILMA-XILLIK
HAYOT MEZONIDIR.
Mutaxassislar ma'lumotiga ko'ra, sayyoramizda har soatda bittadan hayvon
va o'simlik turi yo'qolmoqda. Flora va faunaning ko'pgina noyob turlariga butunlay
qirilib ketish xavfi tahdid solmoqda. Jahon hamjamiyati bunday ekologik
muammolarni bartaraf etish va barqaror rivojlanishga erishish maqsadida 22 mayni
Xalqaro bioxilma-xillik kuni sifatida keng nishonlaydi.
Tabiatning betakror obidalarini asrab-avaylash, o'rmonlar maydonini
kengaytirish, noyob o'simlik va hayvon turlarini muhofazalash, tabiatga
yetkazilayotgan salbiy ta'sirlarni kamaytirishga ulkan e'tibor qaratilmoqda.
Respublikamiz 1995 yilda bioxilma-xillikni saqlash to'g'risidagi xalqaro
konvensiyaga qo'shilgan.
Hozirgi kunda biz ko’rayotgan bioxilma-xillik Yerdagi tashqi va ichki tabiiy
jarayonlar natijasida yuz million yillar davomida kechgan murakkab evolyutsiya
jarayonining natijasi va hosilasidir.
So'nggi yillarda tabiatda antropogen (shuningdek, texnogen) ta’sirning
zo’rayganligi, ekologik o’zgarishlarning sodir bo’layotgani hamda o’rmonlar
(ayniqsa, nam tropik o’rmonlar) egallagan hududlarning o’rmonlarning kesilishi
natijasida qisqarishi natijasida bioxilma-xillikka putur etdi, ko’plab o’simlik va
hayvonot turlari butunlay yo’qoldi yoki ularning soni keskin kamaydi.
BMT ma’lumotlariga binoan, Er yuzi aholisi tez ko’payib borayotgan bir
paytda, hayvonot dunyosi 3/1 qismga kamayib bormoqda.
Xususan, 21 foiz sut emizuvchilar, 30 foiz sudralib yuruvchilar, 12 foiz
qushlar, 17 foiz akulalar hamda 27 foiz korallar Er yuzidan batamom yo’qolib
ketishi mumkin. Ayniqsa, Evropada industrial rivojlanish tufayli qishloq xo’jaligi
hududlaridagi qushlar soni 40 foizga, iqlim o’zgarishi tufayli dengiz qushlari soni
esa 44 foizga kamaygan.
Bu ma’lumotlarga qaraganda bioxilma-xillik misli qo’rilmagan darajada
kamayib bormoqda, o’simlik va hayvonot turlarining yo’qolish sur’ati nihoyatda
yuqoridir.
Bunung sabablari sifatida – Atrof tabiiy muhit holatining yomonlashuvi,
Amazoniya o’rmonlarining yo’q bo’lib borishi va qisqarishi, ko’llardagi chuchuk
suv hajmining kamayishi, organizmlarning tabiiy yashash (hayot) muhitining
yo’qolishi, marjon riflari ekotizimining buzilishi ko’rsatilmoqda.
8

Katta ekologik xavf tug’dirayotgan sabablardan biri – global iqlim o’zgarishi
hisoblanmoqda. Iqlim o’zgarishi ko’pgina ekotizimlardagi turlarning xilma-
xilligiga ta’sir etmay qolmaydi. Baliqlarning ovlanishi (taxminan yiliga – 100
mln.t.), o’rmonlarning muttasil ravishda kesilishi va turli xil o’simlik, hayvon
turlarining qirilib borish tezligi turlarning takror ko’payishi va sonini, ya’ni
populyatsiyani tiklash quvvatidan yuqoridir. Bu holat esa oxir oqibatga turlarning
umuman yo’q bo’lib ketish xavfini uyg’otadi. Antropogen ta’sir natijasida ro’y
berayotgan “o’rmonsizlanish” jarayoni tufayli faqatgina 1990 yildan 1995 yilga
qadar Yer yuzasidan 65 mln. gektar (ga) o’rmon batamom yo’q bo’ldi.
Ayniqsa nam tropik o’rmonlar - murakkab tabiat majmuasi bo’lib,
millionlab o’simlik va hayvon turlarining yashash muhiti va makoni hisoblanadi.
Er iqlimi aynan shu o’rmonlarga bog’liq bo’lib, ularning muttasil ravishda kesilib
yuborilishi atmosferadagi karbonat angidrid - SO2 miqdorining ko’payishiga olib
keladi va “issiqxona effektini” vujudga keltiradi. Suv va uglerodning aylanma
harakatida - o’rmonlar o’ta muhim o’rin tutadi.
O’rmonlar-ekologik tizim infrastrukturasining asosiy elementi bo’lib
odamlar hayot va faoliyatlarining shart-sharoitini belgilaydi. O’rmon tovarlari va
xizmatlariga 1 milliarddan ortiq kishilarning farovonligi bog’liqdir. O’rmonlar
betakror ekologik xizmatlarni qo’rsatuvchi tabiiy tizim bo’lib quruqlikda
yashaydigan 80 foiz biologik turlarning yashash makoni, muhiti hisoblanadi. Bu
esa o’z navbatida flora va fauna bilan bog’liq bo’lgan qishloq xo’jaligi, sog’liqni
saqlash va boshqa sohalarning barqarorligini ta’minlaydi. Hozirgi davrda
kuzatilayotgan o’rmonlarning yuqori sur’atlarda kesilishi va degradatsiyasining
asosiy sababi - yog’och mahsulotiga bo’lgan yuqori talab hamda o’rmon
maydonlarini dehqonchilik, chorvachilik ehtiyojlari uchun foydalanish tufaylidir.
O’rmonlarga qiron keltirilayotgan antropogen omillardan yana biri bo’lib – o’rmon
yong’inlari ham hisoblanadi. Yong’inlar o’rmonning tabiiy-ekologik
imkoniyatlariga nihoyat darajada halokatli ta’sir ko’rsatib o’z navbatida o’rmon
ekotizimini yo’q qiladi. Bu ofat tufayli atmosferaga katta miqdorda kimyoviy
birikmalar, ayniqsa uglerod chiqariladi, tuproqning organik qismi hamda suvga
katta ziyon etkazadi.
1992 yil Braziliyaning Rio-de-Janeyro shahrida o’tkazilgan Birlashgan
Millatlar Tashkilotining “Atrof-muhit va rivojlanish” bo’yicha Xalqaro
anjumanida “Biologik xilma-xillik to’g’risida Konventsiya” qabul qilingan.
Bioxilma-xillik to’g’risida Konventsiyaning maqsadi – sayyoramizda
bioxilma-xillikni saqlash, uning tarkibiy qismlaridan va genetik resurslaridan
barqaror, adolatli va teng foydalanishdir.
O’zbekistonda bioxilma-xillikni saqlashda qonun muhofazasi ostida olingan
tabiiy hududlar alohida muhim o’rin tutadi.
2004 yil 3 dekabrda “Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to’risida”gi
O’zbekiston Respublikasining Qonuni qabul qilingan. Mazkur Qonunning
vazifasi - tipik, noyob, qimmatli tabiiy ob’ektlar va majmualarni, o’simliklar va
hayvonlarning irsiy fondini saqlab qolish, inson faoliyatining tabiatga salbiy ta’sir
9

ko’rsatishi oldini olish, tabiiy jarayonlarni o’rganish, atrof tabiiy muhit
monitoringini olib borish, ekologik ma’rifat va tarbiyani takomillashtirishdan
iboratdir.
Mamlakatimizda biologik resurslarni muhofazalashning o'ziga xos huquqiy
mexanizmi yaratilgan. Bioxilma-xillikni saqlash milliy strategiyasi va harakat
rejasi ishlab chiqilib, izchil amalga oshirilmoqda. Unda belgilangan vazifalar
bosqichma-bosqich hayotga tatbiq etilayotgani tufayli alohida muhofaza etiladigan
hududlar kengayib, tabiatimizning nodir mavjudotlari va yashil boyligimizni asrab-
avaylash, ko'paytirish imkoniyati oshmoqda.
Aydar-Arnasoy ko'llar tizimi o'ziga xos faunasi bilan ajralib turadi. Tabiatni
muhofaza qilish idoralari mutaxassislari ushbu hududning bioxilma-xilligini
asrash, noyob baliq turlarini muhofazalash maqsadida muntazam monitoring olib
bormoqda. Kuzatuvlar natijasidan ma'lum bo'lishicha, ushbu hududda faoliyat
yuritayotgan ijarachi xo'jaliklar noyob baliq turlarini belgilangan me'yordan oshiq
miqdorda ovlayotgani aniqlandi. Bunday muammolarni bartaraf etish maqsadida
Aydar-Arnasoy ko'llar tizimidagi ixtiologik punktlar faoliyatini tartibga solishga
oid nizom, tabiiy baliqchilik suv havzalarini yosh noyob sanoatbop baliq turlari
bilan to'ldirish tartiblari to'g'risidagi yo'riqnoma va baliqchilik ahamiyatiga ega
bo'lgan suv havzalari monitoringi to'g'risidagi nizom loyihalari ishlab chiqildi.
Yurtimizda Global ekologik jamg'arma granti asosida amalga oshirilgan
"G'arbiy Tyanshan tog'lari bioxilma-xilligini saqlash bo'yicha Markaziy Osiyo
davlatlararo loyihasi" esa ushbu yo'nalishdagi ustuvor vazifalarni amalga
oshirishning o'ziga xos ko'rinishlaridan biri bo'ldi. To'rt yil mobaynida ish olib
borilgan loyiha doirasida aholi va nodavlat notijorat tashkilotlarga atrof-muhitga
ko'rsatilayotgan salbiy ta'sirni kamaytirish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish
maqsadida qo'shimcha daromad keltiruvchi va barqaror faoliyat turini joriy etish
uchun kichik grantlar taqdim etildi.
O'zbekiston Fanlar akademiyasining tegishli ilmiy muassasalari, Qishloq va
suv xo'jaligi vazirligi, Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasi, qator xalqaro
tashkilotlar hamkorligida hayotga tatbiq etilayotgan ushbu loyiha nafaqat biologik
xilma-xillikni asrash, balki yashil boyligimizning genetik resurslarini saqlashga
ham xizmat qiladi.
Biologik xilma-xillikni asrash borasida olimlarimiz va mutaxassislarimiz
tomonidan amalga oshirilayotgan ana shunday istiqbolli loyihalar natijasida
bugungi kunda muhofazaga muhtoj hayvon va o'simlik turlari to'la aniqlandi.
Ushbu yangi ma'lumotlar O'zbekiston Respublikasi "Qizil kitobi"ning yangi
nashrini yaratishda muhim manba bo'lib xizmat qiladi.
Ayni paytda mutaxassislarimiz bu boradagi ishlar ko'lamini yanada
kengaytirish maqsadida yurtimiz florasi va faunasining yangi kadastrini ishlab
chiqish bo'yicha ish olib borayotir. Jizzax, Navoiy viloyatlari va Qoraqalpog'iston
Respublikasida bu ishlar nihoyasiga yetdi. Biologik resurslarni asrab-avaylash va
tabiiy muvozanatni ta'minlashga xizmat qiladigan bunday tadbirlar boshqa
viloyatlarda davom ettirilmoqda.
10

BIOLOGIK XILMA - XILLIK atamasi nisbatan yangi hisoblanadi.
Bioxilma – xillik deganda sayyoramizdagi barcha tiriklikning xilma – xilligi yoki
hayvonlar o’simliklar mikroorganizmlar, barcha genotiplar va ekotizmlarning
xilma-xilligi tushuniladi.
Biologik xilma – xillik – tirik organizmning murakkabligi, o’z
funktsiyalarini o’zi sozlash qobiliyati va ulardan har tomonlama foydalanish
imkoniyatini aks ettiruvchi biologik ob’ektlarning farqlanadigan turlari yoki
hodisalari soni hamda ularning fazo va vaqtning qayd etilgan oralig’ida
uchrashining takroriyligi.
Bioxilma-xillik - barcha hayvonlar, o’simliklar, zamburug’lar,
mikroorganizmlar va ekotizimlar hamda ularda kechayotgan jarayonlarni o’z
ichiga oladi. Bioxilma-xillik uch darajaga bo’linadi: genetik xilma-xillik, turlar
xilma-xilligi hamda ekotizimlar xilma-xilligi.
Bioxilma-xillik konkret hududda tarqalgan turlarning soni va uchrashining
takroriyligini aks ettiradi. Ekotizimlar turkumlar makonlarining har xil turlari va
ekologik jarayonlarining sonini aks ettiradi.
Biologik xilma – xillik bu jamiyatning iqtisodiy, ekologik va madaniy-
estetik talablarni qondiradi.

3.1.1- rasm. “Qizil kitob”ga kiritilgan gulli o’simliklar.
11

Hozirgi zamonda bioxilma – xillikga antropogen ta’siroti natijasida
eksponensial kuchayib borayapti va bu jamiyatning barqaror rivojlanishiga salbiy
ta’sir ko’rsatmoqda.
O’zbekiston Respublikasi «Biologik xilma-xillikni saqlash» Milliy
strategiya va xarakat dasturi qabul qilib (1998), xalqaro hamjamiyat oldida
o’zining milliy biologik resurslarini muhofaza qilish uchun javobgarligini e’lon
qildi.
Bioxilma-xillik jamiyatning iqtisodiy, ekologik va madaniy estetik
ehtiyojlarini qondirishning dolzarb va salohiyatini resursi hisoblanadi. U bo’lmasa
jamiyatning barqaror rivojlanishi mumkin emas.
Biroq ilmiy doiralarda tan olingan, dunyo genofondi, biologik turlar va ular
shakllantiradigan nuqtai nazardan tezlik yanada bir xillanib bormoqda. Buning
sababi inson ta’siri bo’lib, avvalambor butun dunyo bo’ylab ishlab chiqarish,
savdo, qishloq xo’jaligi va sanoat rivojlanishi, uy-joy qurilishi, aholi o’sishining,
zamonaviy modellarning tez yoyilishi bois, biologik xilma-xillikka inson ta’siri
yuksak darajada o’smoqda.
Bioxilma-xillikni na iqtisodiy, na ekotizim ahamiyati ham keng ravishda
ma’lum emas ayrim hollarda kishilar ekotizim ichida biologik turlarning o’zaro
bog’liqligini va qaysi bir turning yo’qolishi boshqasiga ta’siri oqibatini etarlicha
tasavvur qila olmayaptilar.
XXI asrga qadam qo’yilishi bilan bioxilma-xillikning kamayishini
sekinlashtirishi va borini saqlab qolish juda katta muammoga aylanib bormoqda.
O’zbekiston va umuman jaxon uchun bioxilma-xillikning muhimligi
biologik xilma-xillik ham jahon hamjamiyati uchun, ham har bir davlat uchun
muhim hayotiy manba topishning asosida yotibdi, uni saqlash va samarali
foydalanish esa inqirozsiz rivojlanish uchun mutlaqo zarurdir. Uni himoya qilish
va qo’llab-quvvatlash kelajak avlodlar ijtimoiy fondiga hissa qo’shish bilan
barobar, negaki, hatto insonga mutlaqo foyda keltirmaydigan hayot shakllari ham
hayot sharoitlarini o’zgartirishida muhim bo’lishi mumkin.
Bioxilma-xillikning shunday yovvoyi va xonaki, yoki madaniylashgan
biologik turlari tarkibi, oziq-ovqatlarning va ko’pgina dori-darmonlarning,
shuningdek, sanoat maxsulotlarning almashib bo’lmaydigan yagona manbai
hisoblanadi. AQSh kabi industrial rivojlangan davlatlar yalpi milliy mahsulotining
(YaMM) 4,5 % ga yaqini faqqatgina yovvoyi turlardan foydalanishdan oladi.
Kam rivojlangan davlatlar uchun bu raqam ancha yuqori bo’lishi mumkin.
Madaniy o’simliklar turlari va xonakilashgan hayvonlarning zamonaviy tijorat
ahamiyati ancha yuqori, masalan, O’zbekistonda qishloq xo’jalik mahsulotlari
YaMMning 45% ini tashkil etadi. Ayniqsa, kam rivojlangan davlatlar uchun bu
borada ko’p daromad oshish iqtisodiy ko’rsatkichlar bilan belgilanmasada, ular
xalqlar uchun hayot kechirish manbai hisoblanadi. Misol uchun, Kanada orolining
4G’3 qismi uchun yovvoyi tabiat iste’mol qilinadigan davlatlardan deyarli 8%
kishilar uchun yovvoyi hayvonlar va o’simliklardan olinadigan an’anaviy dori-
darmonlar sog’liqni saqlashning asosiy birinchi tadbirlari hisoblanadi.
12

Hattoki, zamonaviy farmakalogiya dori-darmonlarning ¼ qismi tarkibida
o’simliklarning foydalaniladigan faol tarkibiy qismlari mavjud bo’lib, undagi
topilmagan imkoniyatlar foydali moddalarning kichik bir qismining tashkil etadi.
Biologik xilma-xillik biosferani shakllantiradi, unda boshqa biologik turlar
bilan birga inson ham istiqomat qiladi va yashovchanlik hamda muvaffaqiyat
uning holatiga bog’liq. O’tmishda insoniyat faoliyatini tabiat jarayonlariga ta’sirini
taqqoslanganda unchalik keng emas edi.
Hozir vaziyat boshqacha bo’lib, insoniyat XXI asrga kelganda yuz
berayotgan iqlimiy o’zgarishlar, er degradatsiyasi va boshqa xavflar biz o’z
kelajagimiz asosiga ham milliy darajada ham jaxon miqyosida talofat
etkazayotganimizni ko’rsatmoqda. Markaziy Osiyo mintaqasining noto’g’ri
rivojlanishi oqibatida yuzaga kelgan Orol inqirozi bunday rivojlanish, ham alohida
mintaqalar, ham umuman sayyoramiz uchun qanchalik xavfli oqibatlarga olib
kelishining misolidir.
Ilgari ko’pgina davlatlarda bioxilma-xillikni saqlashga unchalik katta
ahamiyat berilmas edi.
Biroq, dunyo oldida turgan muammoni anglash, bilan bioxilma-xillikning
zarurligini tushunishi darajasi ham oshdi. Bugun biologik xilma-xillikni saqlash
global ustivor ahamiyat kasb etdi va shunday sifatda davlatlarning barqaror
rivojlanish rejasiga kirdi.
3.1.2-rasm. “Qizil kitob”ga kiritilgan hayvonlar.
Ekologik xavfsizlik – atrof tabiiy muhit holatini organizmlarning
hayotiy zarur ehtiyojlariga javob bera olishi yoki insonlar uchun sog‘lom, toza va
qulay tabiiy sharoitga ega atrof-muhit holati. U atrof-muhitga salbiy antropogen
13

ta’sirni kamaytirishga yo‘naltirilgan tadbirlar majmuini amalga oshirish orqali
erishiladi. N.F.Reymers ekologik xavfsizlikka ikki xil yondashgan: 1) tabiat
obyektlari, alohida inson va insoniyatning bevosita yoki bilvosita hayotiy muhim
elementlarini zararlanishiga (yoki bu zararlanishdan keladigan xavflarga) olib
kelmaydigan faoliyat, vaziyat va jarayonlar uyg‘unligi; 2) Yer shari va uning turli
mintaqalarida insoniyatning tabiiy, iqtisodiy-ijtimoiy, texnogen va siyosiy
tayyorgarligi (jiddiy bo‘lmagan talofatlarga moslashishi) darajasida ekologik
muvozanatni ta’minlovchi vaziyat, jarayon va faoliyatlar majmuasi.
Ekologik inqiroz – bu ekologik tizimda modda va energiya
almashinuvining tabiiy holatda kechishi buzilishi yoki modda va energiyaning
kichik va katta aylanish jarayonlarining ma’lum bir bosqichdagi uzilishidir.
Masalan, dehqonchilik madaniyatining fan talablari darajasida bo‘lmasligi, tuproq
unumdorligining pasayishi va undagi mikroorganizmlarning qirilib ketishi
oqibatida yerga tushadigan organik moddalarning o‘simlik dunyosi uchun ozuqa
bo‘lgan mineral moddalarga aylanmasligi sodir bo‘ladi. Natijada tuproq
ekologiyasi buziladi va inqirozli holat yuzaga keladi. Orol dengizining qurib
borishi natijasida Orolbo‘yi hududlarida iqlim resurslari, tuproq unumdorligi,
atmosfera havosi, yer osti va yer usti suvlari, o‘simlik va hayvonot olamida ro‘y
berayotgan o‘zgarishlar va salbiy jarayonlar ekologik inqirozga misol bo‘la
oladi. Ekologik inqirozli hududlarning ekologik tizimlarida modda va energiya
almashuvining ekologik xavfsiz darajada tiklash juda murakkab va o‘ta ko‘p
chiqimli tadbirdir. Shuning uchun ham ekologik xavfning oldini olish chora-
tadbirlari birlamchi, unga qarshi kurash esa ikkilamchi ahamiyat kasb etishi darkor.
14

3.2. Ekologiya, atrof muhitni muxofaza qilish, tabiatni muhofaza qilish,
tabiatdan foydalanish tushunchalari. Biologik xilma-xillikni
ta’minlashning tadqiqot metodlari.
Ekologiya (yunoncha «oikos» – uy, yashash joyi, yashash muhiti,
«logos» – ta’limot) – tirik organizmlarning o‘zaro va ularning yashash muhiti
bilan bo‘ladigan munosabati haqidagi fan bo‘lib, noevolyutsion tarzda
rivojlanuvchi tabiat tizimidagi tirik organizmlar va ularning atrof-muhit bilan
bo‘ladigan munosabatlariga doir qonuniyatlarni tadqiq qiladi.
Tabiatni muhofaza qilish - tabiat va uning boyliklaridan oqilona
foydalanishga, tabiatni inson manfaatlarini ko’zlab ongli ravishda o’zgartirishga,
tabiat boyliklari va umuman tabiatni, uning go’zalligi, musaffoligini saqlab
qolishga va yanada boyitishga qaratilgan barcha tadbirlar majmuasi. Tabiatni
muhofaza qilish tadbirlari majmuasiga davlatlar, xalqaro tashkilotlar, jamoat,
ilmiy-texnik, ishlab chiqarish, iqtisodiy va ma’muriy tashkilotlar, har bir odam
tomonidan amalga oshiriladigan tadbirlar kiradi.
Har qanday tirik mavjudot o’z atrofini o’rab turgan tabiiy muhit bilan o’zaro
ta’sirda bo’ladi, undan o’ziga kerakli narsalarni oladi, shu muhitda moslashadi,
muhit tarkibiga, undagi modda va energiyaning aylanma harakatiga ma’lum
darajada o’zgarish kiritadi.
Inson tabiiy sharoit va boyliklardan ko’p maqsadlarda foydalanadi. Bu esa
ayni paytda, tabiatni tegishlicha muhofaza qilishni ham taqozo etadi. Bular:
xo’jalik, sog’liqni saqlash va gigiyena, nafosat (estetik), turizm, ilmiy hamda
tarbiyaviy maqsadga muvofiq foydalanish. Maqsadga muvofiq foydalanish
deganda, tabiat boyliklaridan mamlakat yoki butun insoniyat manfaati yo’lida
foydalanish tushuniladi. Bunda hozirgi va kelajak avlodning manfaatlarini ko’zlab
faoliyat yuritish nazarda tutiladi. O’z taraqqiyotini oldindan uzoq muddatga ilmiy
asosda rejalashtira oladigan va tabiiy muvozanatni o’zgartirmasdan foydalana
oladigan jamiyatgina taraqqiyotga erishadi.
Tabiiy boyliklardan oqilona foydalanishdan tabiatda ro’y beradigan
jarayonlarning o’zaro bog’likligi va rivojlanishi qonuniyatlari haqidagi bilimlar
katta ahamiyatga ega. Busiz tabiiy jarayonlarga baho berish, ularni xisobga olish,
tabiatga, tabiat komponentlariga ko’rsatilgan har qanday ta’sirning kelajakda
qanday oqibatlarga olib kelishini oldindan bilish mumkin emas. Inson tabiatdan
foydalanganda va unga ta’sir ko’rsatayotganda bilishi va faoliyatida amal qilish
zarur bo’lgan, asosan, 5 qonuniyat mavjud: 1) tabiatdagi barcha komponent va
elementlar o’zaro bir-birlari bilan bog’langan, o’zaro ta’sir etib, muayyan
muvozanatda bo’lib, uyg’unlik hosil qilgan. Biron komponent yoki element
o’zgarsa, butun tabiiy kompleksda o’zgarish ro’y beradi; 2) tabiatda to’xtovsiz
modda va energiyaning aylanma harakati ro’y berib turadi. Bu xayot asosi; 3)
tabiiy jarayonlarning rivojlanishida muayyan davriyliklar mavjud (sutkalik, yillik,
12 yillik, 33— 35 yillik va ko’p yillik); 4) zonallik; 5) regionallik.
15

3.2.1-rasm. Yer yuzidagi bioxilma-xillik.
Insonning tabiat bilan o’zaro ta’siri jamiyat taraqqiyoti, ishlab chiqarish.
usullari mukammallasha borgan sari jadallashadi, tabiatdan, uning boyliklarini,
qurilish va ishlab chiqarish teknikasi, aloqa vositalari yirik shaharlarni o’zgartirib,
yirik vohalar, madaniy landshaftlar yaratishga, hosildor ekin hamda mevalar,
mahsuldor chorva mollari yetishtirishga imkon beradi. Lekin ba’zan chuqur
o’rganmasdan inson qudratiga ortiqcha baho berib, tabiatga ta’sir ko’rsatish
tabiatni foydalanib bo’lmaydigan holatga, uning buzilishi va ifloslanishiga olib
kelishi mumkin. Bunday manzara insoniyatning butun tarixi mobaynida kuzatiladi.
Lekin 19-asrgacha insonning tabiatdan foydalanish ko’lami uncha katta
bo’lmagani uchun inson faoliyatining tabiatga ta’siri ham kamroq bo’lgan ( 3.2.1-
rasm) .
20-asrning 2-yarmida sanoat ishlab chiqarishning rivojlanishi, qishloq
xo’jaligida turli xil kimyoviy moddalarning ko’p qo’llanilishi, katta maydonlarda
muttasil bir xil ekinlarning yetishtirilishi, transport vositalarining ortiqcha ko’payib
ketishi, shaharlarning yiriklashib ketishi, tabiat muhofazasiga yetarlicha e’tibor
berilmaganligi tabiiy muhitning buzilishiga, ayrim joylarning ifloslanib ketishiga
sabab bo’ldi. Ayrim konchilik sanoati rnlarida tabiiy muhit juda buzilib ketgan.
Katta maydonlarni kon chiqindi jinslari egallagan, chuqur ochiq karyerlar yer osti
suvi sathini pasaytirishi natijasida o’simlik qoplami qurib bormoqda.
Rekultivatsiya ishlariga, xususan rivojlanayotgan mamlakatlarda yetarlicha e’tibor
berilmaydi. Hozirgi vaqtda Tabiatni muhofaza qilishq. muayyan o’lka yoki
mamlakat doirasidan chiqib, umumjahon muammosiga aylanib bormokda. Yerning
ozon pardasidagi o’zgarishlar, dunyoda haroratning ko’tarilib borayotgani, qutbiy
va tog’ muzliklarining qisqarib borayotgani ana shunday muammolardan. Ayniqsa,
qayta tiklanmaydigan tabiiy boyliklarning kamayib borayotganligi va atrof tabiiy
muhitning ifloslanayotgani bir qancha mamlakatlarda, ayniqsa, rivojlangan
mamlakatlarda Tabiatni muhofaza qilishq. tadbirlarini ko’rishga majbur etdi.
16

Ko’pchilik rivojlangan mamlakatlarda o’rmonlarni kesish cheklandi, yerdan
kadastr asosida foydalaniladigan bo’ldi, daryo va ko’llar suvlari tozalanib,
baliqlarni ko’paytirish boshlandi. Ovchilik tartibga solindi, qo’riqxonalar,
muhofaza qilinadigan hududlar ko’paytirildi.
Biroq 20-asrning o’rtalaridan boshlab zararli chiqindili ishlab chiqarish,
korxonalarining rivojlanayotgan mamlakatlarga ko’chirila boshlangani bu
mamlakatlarda atrof-muhitning ifloslanishiga sabab bo’lmoqda. Rivojlanayotgan
mamlakatlar iqtisodiy qiyinchiliklar tufayli tabiatni muhofaza qilishga yetarli
mablag’ ajratishga qodir emas.
O’zbekistonda 20-asrda, ayniqsa, uning 2 yarmida qishloq xo’jaligida
monokultura tizimining qo’llanishi, gerbitsid va pestitsidlarning haddan tashqari
ko’p ishlatilishi, mavjud suv zaxiralaridan noto’g’ri foydalanish oqibatida atrof-
muhit holatida katta salbiy o’zgarishlar ro’y berdi. Orol dengizi deyarli quridi,
uning atrofida cho’llanish kuchayib ketdi, yer osti suvlari sho’rligi darajasi oshdi.
Inson salomatligi uchun zarur sharoit buzildi, kamqonlik, gepatit, zotiljam kabi
kasalliklar ko’paydi. Paxta monokulturasi ta’sirida boshqa hududlarda ham inson
hayoti uchun zarur bo’lgan ekologik vaziyat yomonlashdi. O’zbekiston
mustaqillikka erishgach, dastlabki kunlardan boshlab, Tabiatni muhofaza qilishga,
respublika hududini ekologik tanazzuldan muhofaza qilishga kirishildi. Tabiatni va
uning komponentlarini muhofaza qilish to’g’risida bir qancha qonunlar qabul
qilindi. Bular "Tabiatni muhofaza qilish to’g’risida" (1992 y. 9 dek.), "Suv va
suvdan foydalanish to’g’risida" (1993 y. 6 may), "Yer osti boyliklari to’g’risida"
(1994 y. 23 sent.; 2002 y. 12 dek.da yangi tahrirdagi), "Atmosfera havosini
muhofaza qilish to’g’risida" (1996 y. 27 dek.), "O’simlik dunyosini muhofaza
qilish va undan foydalanish to’g’risida" va "Hayvonot dunyosini muhofaza qilish
va undan foydalanish to’g’risida" (1997 y. 26 dek.), "Davlat kadastrlari to’g’risida"
(2000 y. 15 dek.), "O’rmon to’g’risida" (1999 y. 15 aprel), "Chiqindilar
to’g’risida" (2000 y. 5 aprel)gi qonunlardir.
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 50, 54, 55 va 100-moddalarida
Tabiatni muhofaza qilishga oid normalar bayon etilgan. Konstitutsiyaning 11bobi
50moddasida "Fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo’lishga
majburdirlar", deb ko’rsatilgan. 55-moddasida "Yer, yer osti boyliklari, suv,
o’simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy
boylikdir. Ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir",
deyilgan. Mamlakatimizda "Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi" tashkil
qilingan (1996 y. 26 aprelda Oliy Majlis tomonidan tasdiqlangan Nizom asosida
faoliyat ko’rsatadi). Qo’mita quyidagi vazifalarni bajaradi: atrof muhitni muhofaza
qilish, tabiiy resurslardan foydalanish va ularni qayta tiklash ustidan nazorat qilish;
Tabiatni muhofaza qilish faoliyatini tarmoqlararo kompleks boshqarish; Tabiatni
muhofaza qilish hamda resurslarni tejash borasida yagona siyosatni ishlab chiqish
va amalga oshirish; atrof-muhitning ekologik holati qulay bo’lishini ta’minlash,
ekologik vaziyatni boshqarish.
17

O’zbekiston Tabiatni muhofaza qilish sohasida bir qancha xalqaro
tashkilotlar bilan hamkorlik qiladi va dasturlarda, jumladan, BMTning atrofmuhit
bo’yicha dasturi (YUNEP)da ishtirok etadi. YUNEP va ayrim rivojlangan
mamlakatlar bilan hamkorlikda Biologik xilma-xillikni saqlashning milliy
strategiyasi va 10 dan ortiq milliy ekologik qonunlar ishlab chiqildi. 1993 yil mart
oyida Qozog’istonning Qizilo’rda shahrida O’rta Osiyodagi 5 davlatning Oliy
darajadagi uchrashuvida Orol dengizi muammolari bo’yicha Davlatlararo kengash
va uning ijroiya qo’mitasi hamda Orolni qutqarish xalqaro fondi tashkil etildi.
Uning vazifasi Orol dengizi, uning sog’lom ekologik sharoitini tiklash, mazkur
regionni toza ichimlik suvi bilan ta’minlash, hudud sanitariyagigiyena muxitini
yaxshilashdir.
O’zbekistonda 10 dan ortiq o’rmon xo’jaligi, 9 ta qo’riqxona, 2 milliy bog’,
bir qancha buyurtma qo’riqxona mavjud. Ularda tabiat yodgorliklari, kamayib
ketgan o’simlik va hayvonlar qo’riqlanadi, o’rganiladi va ko’paytiriladi.
O’zbekistonda tabiatni muhofaza qilish respublika jamiyati, 12 ta viloyat va
Qoraqalpog’iston jamiyati, O’zbekiston geografiya jamiyati, EKOSAN, bir qancha
ilmiy ommabop va ilmiy jurnallar, radio va televideniye, vaqtli matbuot Tabiatni
muhofaza qilish haqidagi bilimlarni targ’ib qilmoqda. Aholi o’rtasida tabiat, undan
oqilona foydalanish va muhofaza qilish haqidagi bilimlarni targ’ib qilish, aholining
geografik, ekologik madaniyatini ko’tarish Tabiatni muhofaza qilishda katta
ahamiyatga ega. Tabiatni, uning boyliklarini muhofaza qilish, geografik ekologiya
o’quv kurslari o ’rta maxsus va oliy yurtlarining tabiatshunoslik mutaxassisliklari
talabalariga maxsus kurslar sifatida o’qitilmoqda.
Ekologik tarbiya ham tarbiyaning asosiy qismi bo’lib, bolaning axloqiga,
xulq-atvoriga kuchli ta'sir qiladi va ota-onalarni ularni murg’aklikdan boshlab
tarbiya qilishga chaqiradi. Ekologik ta'lim-tarbiya va umumiy tarbiya bir-biri bilon
bog’liq bir butun jarayondir.
Boshlang’ich tarbiya xususida imkoni boricha tirishmoq juda ham zarurdir,
chunki bu davrda bola tol navdasi kabi qayoqqa buksa, o’sha tomonga bukiladi.
Bolaga uni qo’rqitadigan, fojiali, salbiy mazmundagi hikoya, ertak, cho’pchaklarni
so’zlamoq juda zarurlidir. Ularni asab tizimini ehtiyot qilib, yumshoq muomala
qilish zarur.
Barcha axborot vositalarida ekologik holat buzilayotganligi to’g’risida
mazmunli chiqishlar bo’lmoqda. Lеkin kundalik hayotda buning aksini ko’ramiz.
Zaharli chiqindilar chiqib turgan zavod, fabrikalar, transport va boshqa vositalar
yoshlar ongida ekologik tarbiyani mavhum qabul qilinishiga sabob 6o’lmoqda.
18

3.2.2-rasm. Tabiatni asrash insoniyat qo’lida.
Tabiat yaratgan, asrlar osha bunyod etilgan, bеbaho xazinalardan bеfarq,
hatto vahshiylarcha foydalanishga o’rganib qoldik. Ayrim kishilarning ona tabiatga
e'tiborsiz munosabatda bo’lganlik-larining guvohi bo’lyapmiz. Bunday illat ustun
chiqib har bir onimiz, har bir soatimizni rohat-farog’atda xush o’tkazishni
ko’zladik. «Mеndan kеyin olam yonib kеtmaydimi» qabilida ish tutgan insonlarni
ko’ryapmiz.
Yerdan noto’g’ri foydalanish, turli xil zaharli dorilarni qo’llash, shaharlarda
o’ylamay qurilgan ba'zi zavodlar, iqlimga moslashmagan ko’p qavatli turarjoy
binolari, suv isrofgarchiligi, Orol dеngizining taqdiri, daryolar yoqasidagi tabiiy
changal-zorlarning yo’q bo’lib kеtgani, onalar, bolalar salomatligi kabi dilni
iztirobga soluvchi muammolarni paydo bo’lishida insonning o’zi bosh sababchidir.
Tabiat muvozanatining izdan chiqishiga kеyingi paytlarda e'tiqodning yo’qligi, bor
bo’lsa ham mustahkam emasligi, atrof muhitni toza, ko’z qorachig’iday saqlay
bilmaslik, sansolarlik, e'tiborsizlik, loqaydlik chin qalbdan javobgarlikni his
qilmas lik, vijdonan ishlamaslik ham kiradi.
Maktablarda, oliy o’quv yurtlorida, sanoat, ishlab chiqarish korxonalarida,
shuningdеk jamoa xo’jaliklarida, madaniyat uylarida, qiroatxonalarda
tabiatsеvarlar klubi, yoshlar ma'ruza-xonasi, tabiatni muhofaza qilish jamiyatlari,
o’lka muzеylari, tabiat burchaklari tashkil etilib, ularda o’lkaning tabiati,
boyliklarini ko’rsatadigan, hikoya etadigan tadbirlar katta ahamiyat kasb etadi.
Tabiat muhofazasi talqin etiladigan kеchalar tashkil qilinib, ularda o’qituvchilar,
olimlar bilan yoshlarning muloqotini o’tkazish ham hayrli tadbirlardan
hisoblanadi.
Oliy maktablarda ekologik ta'limi tabiat muhofazasi masalalarning ilmiy
asoslarini chuqur va har tomonlama o’pganishga, inson faoliyati natijasida
19

biosfеrada ro’y bеrayotgan hodisalarning sabab va qonuniyatlarini tahlil etish
maqsadlariga qaratilgan. Shu bilan bir qatorda, u talablarni maktablarda ekologiya
asoslari va tabiat muhofazasi ta'limini o’qitishga tayyorlashni ham nazarda tutadi.
Ekologik ta'lim-tarbiya quyidagi asosli bo’limlarni o’z ichiga oladi:
1. Talaba va o’quvchilarni tabiat go’zalliklarini sеvish, ulardan estеtik zavq olish
ruhida tarbiyalash.
2. Jonli va jonsiz tabiatning rivojlanish qonuniyatlari, tabiat bilan jamiyat
o’rtasidagi murakkab o’zaro munosabatlar, shuningdеk, inson xo’jalik
faoliyatining tabiatga ta'siri oqibatlari haqida bilim bеrish.
3. Talaba va o’quvchilarda ekologik madaniyatni tarbiyalash.
Vatanni sеvish, vatanparvarlik tabiatni sеvishdan boshlanadi. Binobarin
insonda tabiatga nisbatan haqiqiy muhabbat tuyg’usini hosil qilmay turib, ularni
vatanparvarlik ruhida tarbiyalash mumkin emas.
Ekologik tarbiya quyidagi masalalarni o’z ichiga oladi:
a) kishilarga maxsus ekologik bilim va tarbiya bеrib, ularda bu sohada muayyan
malaka hosil qilish;
b) ekologik o’zgarishlarni oldindan ko’ra bilishni tarbiyalash;
v) ekologik madaniyatni singdirish va tarbiyalash;
g) kishilarni tabiat «in'om»laridan to’g’ri foydalanish ruhida tarbiyalash.
Bugungi kunda jamiyatimizda ayrim kishilarning tabiat qadriyatlarini
mеnsimayotganini, qadrlamayotganligini, loqayd yashayotganligining guvohi
bo’lamiz. Yoshlarni ona tabiatga mustahkam e'tiqod ruhida, sadoqat ruhida
tarbiyalashimiz, ularni ongi, hayoti mazmunini tashkil etadigan ekologik tarbiyani
yanada kuchaytirmoq lozim. Zеro, e'tiqod va ekologiya - egizak, mushtarak hayot
mahsulidir.
20

3.3. Bioxilma-xillik 3-bosqichi: turlar xilma-xilligi, genetik xilma-xillik,
ekotizimlar xilma-xilligi.
Bioxilma – xillik uchta darajada tahlil qilinadi.
1. Genetik xilma xillik;
2. Turlar xilma-xilligi;
3. Ekotizimlarning xilma-xilligi.
Genetik xilma-xillik - Yer sayyorasidagi tarqalgan organizmlarning genetik
axborot hajmini o’z ichiga oladi.
Turlar xilma-xilligi - Yer sayyorasidagi tirik organizm turlarning turli-
tumanligini o’z ichiga oladi.
Ekotizimlarning xilma-xilligi - biosferadagi yashash (hayot) muhitlari va
biotik jamoalarni turli xil tumanligini, kechayotgan ekologik jarayonlar xilma-
xilligini o’z ichiga oladi.
Yuqorida ko’rsatilgan darajalar bioxilma – xillik komponentlarini
shakllantiradi.
Olimlarning fikricha, Yerdagi taksonomik jihatdan aniqlangan turlarning
soni 13 millionga yaqindir. Hozirgi paytgacha, Yer yuzida 1,75 million turlar
aniqlangan bo’lib, ulardan 750000 - hasharotlar, 41000 - umurtqali hayvonlar,
250000 – o’simliklar tashkil etadi. Qolgan turlar-murakkab tarkibdagi umurtqasiz
hayvonlar, suv o’tlari, mikroorganizmlar va boshqa organizmlardan iborat.
Bioxilma-xillik bu sayyoramizning hayot resurslarini saqlab qolish
demakdir.
BMT ma'lumotlariga binoan, Yer yuzi aholisi tez ko’payib borayotgan bir
paytda, hayvonot dunyosi 3/1 qismga kamayib bormoqda. Xususan, 21 % sut
emizuvchilar, 30 % sudralib yuruvchilar, 12 % qushlar, 17 % akulalar hamda 27
% korallar Yer yuzidan batamom yo’qolib ketishi mumkin. Ayniqsa, Yevropada
industrial rivojlanish tufayli qishloq xo’jaligi hududlaridagi qushlar soni 40 % ga,
iqlim o’zgarishi tufayli dengiz qushlari soni esa 44 % ga kamaygan. Bu
ma'lumotlarga qaraganda bioxilma-xillik misli ko’rilmagan darajada kamayib
bormoqda, o’simlik va hayvonot turlarining yo’qolish sur'ati nihoyatda yuqoridir.
Ma’lumki, o‘simliklar va hayvonot olamini muhofaza qilish, bioxilma-
xillikni saqlashda muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tarmog‘i katta ahamiyatga
ega. Respublikamizda umumiy maydoni 2164 km 2
dan iborat bo‘lgan 9 ta davlat
qo‘riqxonasi, umumiy maydoni 6061 km 2
bo‘lgan 2 ta milliy bog‘, maydoni
12186,5 km 2
bo‘lgan 9 ta davlat buyurtmaxonasi va noyob hayvon turlarini
ko‘paytirish bo‘yicha respublika « Jayron » ekomarkazi hamda « Sayxun »
parvarishxonasi mavjud.
Yovvoyi hayvonlar va o‘simliklarning noyob turlarini ko‘paytirish bo‘yicha
muassasalar tabiatni muhofaza qilish va bioxilma-xillikni saqlab qolishning eng
samarali yo‘lidir. Respublikamizdagi mavjud davlat qo‘riqxonalari, davlat
buyurtmaxonalari va markazlarida hududimiz faunasida turlari kamayib, yo‘qolib
borayotgan noyob hayvon va o‘simliklar muhofaza ostida, tabiiy sharoitda
21

yashaydi, o‘sadi. Masalan, qo‘mitamiz tasarrufidagi Buxoro viloyatida joylashgan
«Jayron » ekomarkazi hududida hayvonlarning 8 turi mavjud, maydoni 7 122
gektarni tashkil etadi. Toshkent viloyatidagi Chotqol davlat biosfera
qo‘riqxonasining umumiy maydoni 35 724 gektardan iborat, hayvonlarning 152
turi , o‘simliklarning 700 turi uchraydi .
Mutaxassislarning ta’kidlashicha, yer yuzida insonning tabiatga noto‘g‘ri
munosabati oqibatida, o‘simliklarning ming yillar davomida tashkil topgan tabiiy
manzarasi o‘zgarib, qashshoqlashib, yashil olam o‘zining ko‘rkini yo‘qotmoqda,
tabiatning ekologik muvozanati buzilmoqda. Yana tabiiy maydonlar shiddat bilan
o‘zlashtirilayapti. Oqibatda o‘simliklarning noyob turlari, endem turlar tabiatdan
yo‘qolib ketish xavfi ostida. Bu esa o‘simliklar genofondining kamayishiga sabab
bo‘lmoqda.
Tabiatda har qanday o‘simlik turining yo‘qolishi uni tiklab bo‘lmaydigan
oqibatlarga olib keladi. Respublikamiz florasi nihoyatda boy. Hududimizda 4 500
ga yaqin yovvoyi o‘simlik va 2 000 dan ortiq zamburug‘ turlari mavjud. Ular
orasida muhofazaga muhtoj ko‘pgina kamyob, endem va relikt turlar ham bor.
Bunday turlarning soni 400 atrofida , ular O‘zbekiston florasining 10-12 % tashkil
etadi. Yurtimiz tabiatidagi lola va sallagullar (3.3.2-rasm), qimmatbaho
o‘simliklarimiz noyob turlar hisoblanadi, dunyoga dong‘i ketgan.
3.3.1-rasm. O’zbekiston Respublikasi “Qizil kitob”i.
Fauna — bioxilma-xillikning muhim bo‘g‘ini. O‘zbekiston hayvonot olami
juda qadimiy hamda o‘ta murakkab genetik rishtalar orqali o‘zaro bog‘langan.
Hududimizda Yevroosiyo cho‘llari, Hindi-Xitoydan, O‘rta Yer dengizi atroflaridan
kirib kelgan guruhlarning ham muayyan o‘rni bor. Hududimiz faunasida umurtqali
22

hayvonlarning 677 turi (sut emizuvchilar — 108 , qushlar 432 , sudralib yuruvchilar
58 , amfibiyalar — (suvda va quruqlikda yashovchi) 2 , baliqlar 77 turi mavjud.
Faunaning har bir turi — tarixan takrorlanmas, genetik jihatdan yagona, har
qanday biologik hamjamoada faqat o‘ziga xos o‘ringa ega.
Istiqlolning dastlabki yillaridan davlatimiz hududimiz faunasini
rivojlantirish masalasiga alohida e’tibor qaratib keladi. Tizimni
takomillashtirishning mustahkam huquqiy asoslari yaratildi. O‘zbekiston 1997-
yilda «Yo‘q bo‘lib ketish havfi ostidagi yovvoyi fauna va flora turlarining xalqaro
savdosi to‘g‘risida»gi xalqaro konvensiya, 2001- yilda esa «Xalqaro ahamiyatga
ega, ayniqsa suvda suzuvchi qushlarning yashash joylari bo‘lgan suv-botqoqli
joylar to‘g‘risida»gi (Ramsar) konvensiyalariga qo‘shildi (3.3.1-rasm).
Bu boradagi ilmiy salohiyat oshirildi, hayvonot olamining areallari, suv-
botqoq tizimi, to‘qayzor, o‘rmonzorlar kengaytirildi. Markaziy Osiyo mintaqasida
kamyob hayvonlarni ko‘paytirish, ularni saqlash va reintroduksiya qilish uchun
« Jayron » ekomarkazi faoliyat ko‘rsatyapti. Bu yerda yaqin o‘tmishda tabiatda
yo‘qolib ketish xavfi ostida bo‘lgan qulon, yo‘rg‘a tuvaloq, jayron kabi kamyob
turlar ko‘paytirilyapti.

3.3.2- rasm.
Ola va sallagul.
3.4. Bioxilma-xillikni saqlashda va atrof muhit muxofazasida insonning
o’rni

23

Insoniyat tabiatning bir bo‘lagi. O‘simliklar olami, hayvonot dunyosi,
bioxilma-xillik butun borliq bir ekotizimdir. Hududimiz biologik turli-tumanligi
mamlakatimizning milliy boyligidir.
Istiqlolning dastlabki yillaridan hududimiz bioxilma-xilligini
muhofazalashga katta e’tibor qaratilib kelinadi. Uning huquqiy asoslari yaratildi va
takomillashtirilmoqda. 1992 -yil « Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida », 1993 yil
« Alohida muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar to‘g‘risida », 1993 yil « Suv va
suvdan foydalanish haqida » qonun qabul qilindi.
24

Umumjahon atrof-muhit
kunini nishonlash to’g’risida
1972 - yilda Stokgol'm
shahrida BMTning atrof-
muhitga bag’ishlangan
Konferensiyasida qaror qabul
qilingan edi. Ushbu qarorning
maqsadi - xalqaro
hamjamiyatning e'tiborini
atrof-muhit muhofazasi
muammolariga hamda global
ekologik inqirozning oldini
olish bo’yicha chora-tadbirlarni qabul qilishga qaratilgan. O’zbekiston
Respublikasi Tabiatni muhofaza hilish davlat qo’mitasi "Barkamol avlod yili"
Davlat dasturinining ijrosi yuzasidan hamda ulg’ayib kelayotgan yosh avlodni
vatanparvarlik ruhida tarbiyalash mahsadida, joriy yilning 5 iyun -kuni
Umumjahon atrof-muhit kuniga bag’ishlangan bayram tadbirini tashkil etayapti.
Joriy yilda 5-iyun Umumjahon atrof-muhit kuni " turlarning ko’pligi - yagona
sayyora - yagona kelajak " mavzusida o’tkazilmoqda. Ma'lumki, BMT Bosh
Assembleyasi tomonidan 2010 yil - "Xalqaro bioxilma-xillik yili" deb e'lon qilindi.
Ushbu yilning ustuvor vazifalaridan biri - aholi o’rtasida bioxilma-xillikni saqlab
qolish zamon talabi ekanligi, unga ehtiyotkorona munosabatda bo’lish borasida
samarali va sifatli targ’ibot-tashviqot ishlarini olib borish, atrof-muhit muhofazasi
hamda tabiiy resurslardan oqilona foydalanish sohasida hamkorlikda faoliyat
ko’rsatish hisoblanadi. Bioxilma-xillikni saqlab qolishda muhofaza etiladigan
tabiiy hududlarning ahamiyati kattadir. O’zbekiston Respublikasida Biologik
xilma-xillikni saqlash Milliy strategiyasi va harakatlar rejasining tasdiqlanishi
bioxilma-xillikni saqlab qolish yo’lidagi ulkan ishlardan biri bo’ldi. Bu
strategiyaning asosiy vazifalaridan biri - mamlakat umumiy maydonining 10 % ga
yaqin qismini qamrab oladigan muhofaza etiladigan tabiiy hududlar barqaror
tizimini tashkil qilishdan iboratdir.2004 yilning dekabr oyida O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan "Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar
to’g’risida"gi qonunning yangi tahriri qabul qilindi. Mazkur qonun "Biologik
xilma-xillikni saqlash to’g’risida"gi, "Yovvoyi hayvonlarning ko’chib yuruvchi
turlarini muhofaza qilish to’g’risida"gi, "Xalqaro ahamiyatga ega bo’lgan, asosan
suvda suzuvchi qushlar yashash joylari hisoblangan suv-botqoq hududlar
to’g’risida"gi Xalqaro Konvensiyalar yuzasidan olingan majburiyatlarning
bajarilishini ta'minlashga qaratilgan. O’tgan 2009 yilda Buxoro viloyatining
To’dako’l, Xadicha, Zikri suv havzalaridagi qushlarni hisobga olish ishlari
bajarildi va natijada qishlaydigan qushlar sonining keskin kamayganligi qayd
etildi; Toshkent viloyatida kamyob va ovbop qushlar turlari bo’yicha kadastr
tadqiqotlari o’tkazildi; Xisor qo’riqxonasi atrofida umurthali hayvonlarni,
25

" Dalvarzin " ovchilik xo’jaligida qirg’ovullarni hisobga olish ishlari amalga
oshirildi, natijada qirg’ovullar sonining ancha ko’paygani ma'lum bo’ldi.
3.4.1-rasm. Jayron.
Sirdaryo viloyatidagi " Sayxun " xo’jaligida hayvonlarning ovbop turlarini hisobga
olish ishlari natijasida: sirdaryo qirg’ovuli - 610-630 bosh ; katta tomoq - 450-500
bosh ; to’ng’iz - 8-10 bosh ; tolay quyoni 40-45 bosh ; tulki - 10-15 bosh ekanligi;
bo’rsiq - uch-to’rt oilaligi aniqlandi; Farg’ona vodiysi tabiiy o’simliklari va yer
usti umurtqalilar faunasini inventarizatsiyadan o’tkazish ishlari bajarildi; global
miqyosda yo’qolib ketish xavfidagi qush turi - sterxning O’zbekiston hududidan
uchib o’tish yo’lini aniqlash bo’yicha ikkinchi xalqaro ekspeditsiya
o’tkazildi." Jayron " ekomarkazida buxoro (3.4.1-rasm) qo’yini ko’paytirish ishlari
amalga oshirilmoqda. hozirgi kunda ekomarkazda bir bosh burama shohli echki,
10 bosh buxoro qo’yi saqlanmoqda, o’tgan yili 3 bosh qo’zi dunyoga keldi.
" Jayron " ekomarkazi hududini kengaytirish uchun Buxoro viloyat hokimining
qarori bilan qo’shimcha 9 369 ga yer maydoni ajratildi hamda qo’shimcha 4500 ga
yer maydonini berish bo’yicha fermer xo’jaliklari bilan tushuntirish ishlari olib
borilmoqda. " Jayron " ekomarkazini yanada jihozlash uchun Sho’rtangazkimyo
kompleksi tomonidan 100 mln.so’m va tabiatni muhofaza qilish mablag’lari
hisobidan 6 mln.so’m ajratildi. Joriy yilning 17- mart kuni Qozog’iston
Respublikasi Prezidentining Toshkent shahriga tashrifi chog’ida O’zbekiston
Respublikasi hukumati hamda Qozog’iston Respublikasi hukumati o’rtasida
"Sayg’oqning muhofazasi, uni ko’paytirish va foydalanish bo’yicha" O’zbekiston
Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi milliy ijrochi agentlik
bo’lgan xalqaro tabiatni muhofaza hilish loyihalarini ro’yobga chiqarilishi davom
ettirilmoqda: bunga "Qoraqalpog’iston hududidagi Amudaryo deltasida to’qay
o’rmonlari va muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tizimlarini saqlab qolish"
loyihasi, BMT TDG/GEFning "Rio Konvensiyalarini bajarilishi bo’yicha maqsadli
institutsional kuchaytirish va mahoratni rivojlantirish orqali milliy salohiyatni
mustahkamlash", "O’zbekistonning neft va gaz sektoriga bioxilma-xillik
tamoyillarini integrallashtirish" kabi o’rta masshtabli loyihalari
bajarilmoqda.Umuman, O’zbekistonda barqaror rivojlanishni ta'minlash borasida
bioxilma-xillikni saqlash va muhofaza qilish muhimligiga alohida e'tibor
qaratiladi.
Tabiatni muhofaza qilish hamda barqaror rivojlanish uchun biologik
xilmaxillikni saqlab qolishning o‘ta muhimligiga katta ahamiyat bergan holda,
1995 yilda O‘zbekiston Respublikasi “Biologik xilmaxillik to‘g‘risida”gi
Konventsiyaga a’zo bo‘ldi. 1998 yili hukumatimiz tomonidan “O‘zbekiston
Respublikasining biologik xilmaxillikni saqlash bo‘yicha Milliy strategiya va
Harakatlar rejasi”ning qabul qilinishi asnosida Konventsiya doirasidagi
majburiyatlarni bajarish yo‘lida ilk qadam tashlandi. Mamlakat umumiy
maydonining 10 foizidan ortig‘ida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning
26

barqaror tizimini yaratish mazkur strategiyaning asosiy vazifalaridan biri
hisoblanadi.
“O‘zbekiston Respublikasining biologik xilmaxilligini saqlash bo‘yicha
Milliy strategiya va Harakatlar rejasi”ni bajarishga yo‘naltirilgan “G‘arbiy Tyan-
Shanda biologik xilmaxillikni saqlash bo‘yicha hamkorlik to‘g‘risida”gi, “Atrof-
muhitni muhofaza qilish va tabiatdan oqilona foydalanish sohasida hamkorlik
to‘g‘risida”gi, “O‘simliklar karantini sohasida hamkorlik to‘g‘risida”gi hukumat -
lararo bitimlar imzolandi. Hukumat tomonidan 2008 yil 19 sentyabr ь kuni qabul
qilingan “2008-2012 yillarda O‘zbekiston Respublikasining atrof-muhitni
muhofaza qilish bo‘yicha harakat dasturi”da ham biologik xilmaxillikni saqlash
tabiatni muhofaza qilish fao liyatining asosiy yo‘nalishlaridan biri sifatida aks
etgan.
O‘zbekistonning yuqorida qayd etilgan Konvensiyaga qo‘shilishi biologik
xilmaxillikni saqlash, muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tizimini
takomillashtirish sohasida tashqi investitsiyalarni jalb qilish hamda xalqaro
moliyaviy manbalardan foydalanishga keng yo‘l ochib berdi. Hozirgi paytda
mamlakatimiz bioxilmaxillikni saqlash masalalari bo‘yicha bir qator xalqaro
moliya institutlari va tabiatni muhofaza qilish tashkilotlari bilan yaqindan
hamkorlik qilmoqda. Konventsiya doirasida respublikada “G‘arbiy Tyan-Shanning
bioxilmaxilligini saqlab qolish bo‘yicha transchegaraviy loyiha” amalga tatbiq
etildi. Loyiha mablag‘lari Chotqol biosfera qo‘riqxonasi va Ugom-Chotqol milliy
bog‘i infratuzilmasini yaxshilashga yo‘naltirildi. Bundan tashqari, mintaqaviy
miqyosda (O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston) biomintaqaviy rejani tuzish
bo‘yicha ishlar olib borilyapti. Shuningdek, GEF va BMT Taraqqiyot Dasturi bilan
hamkorlikda “O‘zbekistonda bioxilmaxillikni saqlab qolish uchun model sifatida
Nurota-Qizilqum biosfera rezervatini tashkil etish” va “Qoraqalpog‘iston
Respublikasi Amudaryo daryosi del ь tasi to‘qay o‘rmonzorlarini saqlash va
muhofaza etiladigan hududlar tizimini mustahkamlash” loyihasi amalga oshirildi.
1997 yildan boshlab O‘zbekiston “Yo‘qolib ketish xavfi ostidagi yovvoyi
fauna va flora turlari bilan xalqaro savdo qilish to‘g‘risida”gi
Konvensiyani(Vashington, 1973 yil) imzolagan tomon sifatida respublika
hududidan qo‘riqlanadigan turlarni olib chiqish va respublikaga olib kirishga
ruxsat berish tizimini joriy etib, savdo operatsiyalarini litsenziyalashtirish,
hayvonlar va o‘simliklarni olib kirish va olib chiqishning doimiy nazoratini yo‘lga
qo‘ydi.
“Yovvoyi hayvonlarning ko‘chib yuruvchi turlarini muhofaza qilish
bo‘yicha Konvensiya (Bonn, 1979 yil) doirasida Jizzax viloyatidagi “Tuzkon”,
Buxoro viloyatidagi “Dengizko‘l” va “Qoraqayiro Qoraqalpog‘iston
Respublikasidagi “Oqushpa” ko‘llarida ornitologiya qo‘riqxonalari yaratildi.
Samar qand,Qashqadaryo va Navoiy viloyatlarining cho‘l tumanlarida yo‘qolib
borish xavfi ostidagi qush — tuvaloqning uyalashi, ko‘payishi va uchib o‘tish
joylarini hamda Ustyurt platasida ko‘chib yuruvchi sayg‘oqlarning
populyatsiyasini muhofaza qilish maqsadida buyurtmaxonalar tashkil etildi.
27

O‘zbekistonda bioxilmaxillik qisqarishining ekologik muammolari
taranschegaraviy xarakaterga ega. Shu bois, respublikamizda fauna ob’ektlarini
muhofaza qilish va saqlash maqsadida Qozog‘iston bilan “Sayg‘oqni saqlab qolish,
tiklash va undan barqaror foydalanish bo‘yicha hamjihatlik haqidagi Memorandum
va Harakat rejasi” imzolandi. Shuningdek, Afrika — Yevroosiyoda ko‘chib
yuruvchi suv-botqoq qushlarini muhofaza qilish bo‘yicha bitim imzolangan bo‘lib,
mamlakatimiz “Suvda suzuvchi qushlarni va Markaziy Osiyo uchish yo‘lidagi suv-
botqoq hududlarini muhofaza qilish strategiyasi”ni ishlab chiqish loyihasida
ishtirok etdi.“Asosan suvda suzuvchi qushlar yashash joylari sifatida xalqaro
ahamiyatga ega bo‘lgan suv-botqoq joylari to‘g‘risida”gi Konvensiya (Ramsar,
1971 yil) talablarini bajarish va respublikada suv-bot qoq hududlari
bioxilmaxilligini saqlash maqsadida aniq yo‘naltirilgan ishlar olib borilmoqda.
Tayyorlangan hujjatlar asosida “Dengizko‘l” va “Aydar-Arnasoy” ko‘llar tizimi
xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan suv-botqoq hududlari sifatida Ramsar ro‘yxatiga
kiritildi. Yovvoyi tabiatni muhofaza qilish xalqaro fondi (WWF) bilan
hamkorlikda Qoraqalpog‘iston Respublikasidagi “Sudoch ь e” ko‘li
bioxilmaxilligini muhofaza qilish va monitoringi bo‘yicha loyiha amalga oshirildi.
Buning natijasida mazkur ko‘lni xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan suv-botqoq
hududlari ro‘yxatiga kiritish uchun asosli hujjatlar tayyorlandi.
Respublika Fanlar akademiyasi ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekiston
florasida o‘simliklarning 4600 dan ortiq turi mavjud. Ularning 3000 dan ortiq turi
yovvoyi holda o‘sadi. Respublika faunasi 97 tur sutemizuvchilar, 424 tur qushlar,
58 tur sudralib yuruvchilar, 83 turdagi baliqlardan iborat. Bu yurtimiz flora va
faunasi naqadar boy ekanligidan dalolat beradi.
O‘simlik va hayvonot dunyosi ob’ektlaridan samarali va oqilona
foydalanish maqsadida Fanlar akademiyasining Bioxilmaxillikdan foydalanish
bo‘yicha Idoralar aro komissiya tomonidan 1991 yildan boshlab hayvonot
dunyosini tabiatdan olishning ruxsat etilgan kvotalari, 1993 yildan esa o‘simlik
xomashyosini tayyorlash bo‘yicha kvotalari o‘rnatildi.
X U L O S A
Biologik xilma-xillik Yerdagi hayot davom etishining eng zaruriy, eng shart
bo‘lgan omilidir. Uni asrab qolish – muqaddas vazifa. Har bir inson, har bir fuqaro
bu ishga ongli ravishda bosh qo‘shmog‘i, bioxilma-xillikni saqlash uchun harakat
qilishi lozim. Bir dona gul ekish, biror jonivor yo baliqning noqonuniy ovlanishiga
to‘sqinlik qilish orqali, juda bo‘lmaganda, atrofdagilarga biologik xilma-xillikning
nima ekanini tushuntirish yo‘li bilan ham bu muqaddas vazifani bajarishga hissa
qo‘shish mumkin.
Mamlakat oldida turgan eng katta muammolardan biri o’tmishida bu
hududda barqaror rivojlanish siyosatining bo’lmaganligi sababli yuzaga kelgan
28

inqirozli ekologik va erdan foydalanish kabi vaziyatlardan chiqib ketish ularni
engib o’tishdir. Shu munosabat bilan bir qancha milliy va hududiy
tashabbuslarning turli jihatlarini qamrab oladi. Ulardan biri O’zbekiston
Respublikasi Biologik xilma-xillikni saqlash Milliy strategiya va Harakat rejasini
(1988) qabul qilishidir.
Biologik xilma-xillik tushunchasi qiyosan yangi va hozirda hammaga hali
keng ma’lum emas. U yerdagi barcha hayotning xilma-xilligi hayvonlar,
o’simliklar, mikroorganizmlar, ekotizimlarni anglatadi.
Bioxilma-xillik mamlakatning iqtisodiy ekologik va madaniy, estetik
ehtiyojlarini qondirishning dolzarb va salohiyatli asosiy boshlig’i hisoblanadi. U
bo’lmasa jamiyatning barqaror rivojlanishi mumkin emas. Biroq bu ilmiy doirada
tan olingan, dunyo genofondi, biologik turlar va ular shakllantiradigan ekotizimlar
xilma-xilligin kundan-kunga kamayib, yo’qolib bormoqda.
Buning sababi inson ta’siri bo’lib, insonning xo’jalik yuritish faoliyati
tufayli mavjud tabiiy hududlar, ular xilma-xilligiga putur etqazmoqda ba’zilari
yo’qotish arafisida bo’lsa, ba’zilari yo’qolib er yuzidan o’chib bormoqda.
Vaholanki bu jarayon sekinlashish o’rniga kundan kunga jadallashib o’rniga
kundan kunga jadallashib bormoqda. Bioxilma-xillikning na iqtisodiy na ekotizimi
hali keng ravishda ma’lum emas. Ayrim hollarda kishilar ekotizim ichida biologik
turlarning o’zaro bog’liqligi va qaysi bir turning yo’qolishi boshqasiga ta’siri
oqibatini etarlicha tasavvur eta olmayaptilar.
XXI asrda qadam qo’yilishi bilan bioxilma-xillikning kamayishini
sekinlashtirish va borini saqlab qolish juda katta muammoga aylanib bormoqda.
Bioxilma-xillikni kamayishini oldini olish maqsadida mamlakatimizda amalga
oshirilayotgan xayrli ishlardan biri “Jayron” ekomarkazini tashkil etilishidir.
Dunyoda endim tur xisoblangan jayron (Buxoro bug’isi) XX asrning o’rtalarida
kelib yo’qolish arafasida tushib qoldi. Bu borada mutaxasislarni olib borgan ishlari
natijasida jayron populyatsiyasini saqlab qolishga erishildi. Ular saqlanib qolgan
joy qo’riqxonaga aylantirildi. Bu joyda 1977 yilda 42 bosh jayron bo’lsa, bugungi
kunda ular soni 600 boshdan oshdi. Bu mamlakatimizda bioxilma-xillikni saqlash
borasida amalga oshirilgan ishlar ichida eng e’tiborlisidir.
Yuqoridagilardan kelib chiqib quyidagi xulosalarga kelish mumkin.
1. O’zbekiston bioxilma-xilligi 27000dan ortiqroq turni o’z ichiga oladi. Shundan
15000 tur hayvonot olami, 12000 turni o’simliklar tashkil etadi. Endemizm
o’rtacha – 12 % ni tashkil etadi.
2. O’zbekiston Respublikasi “Biologik xilma-xillikni saqlash Milliy strategiya va
Harakat rejasi” mamlakatimiz faunasi va florasini muhofaza qilish va saqlashda
muhim ahamiyatga ega.
4. Mazkur rasmiy hujjat mamlakatimizda bioxilma-xillikni saqlash bo’yicha
strategiya va harakat rejasi bo’lib, bu borada huquqiy- me’yoriy asos hisoblanadi.
29

5. O’zbekiston Respublikasi “Biologik xilma-xillikni saqlash Milliy strategiya va
Harakat rejasi” o’rganish va tahlil qilish orqali bu hujjatning bioxilma-xillikni
saqlashda muhimligi e’tirof etildi.
6. O’zbekistonda alohida muhofaza qilinadigan hududlar haqida ma’lumotlar
berildi, ularning ahamiyati, bioxilma-xillikni saqlashdagi o’rni ko’rsatildi.
7. Bioxilma-xillikni saqlash Milliy strategiya va Harakat rejasiga muvofiq olib
borilayotgan ishlarni yanada kuchaytirish, jadallashtirish va ko’lamini
kengaytirish.
8. Bioxilma-xillikni saqlash Milliy strategiya va Harakat rejasi bilan o’quvchi
yoshlarni, talabalarni, mutaxassislar va keng jamoatchilikni tanishtirish tavsiya
etildi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RO’YXATI
1. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Toshkent. O’zbekiston nashriyoti.
1997 yil ; 326-b.
30

2. O’zbekiston Respublikasida biologik xilma-xillikni saqlash, Milliy
strategiya va Harakat rejasi. Toshkent. “O’zbekiston” nashriyoti. 199 8 yil ; 136-b.
3. Bioxilma-xillikni saqlash va rivojlantirish. Guliston 2007; 175-b.
4. Nig’matov A.N., O’zbekiston Respublikasining ekologik huquqi, T.,
2004; 115-b. .
5. Bagdanov O . B . “ Turkistondagi barcha qo ’ riqxonalar va ularning
hayoti ”. Ekologik xabarnoma. T. 1997 yil.
6. Rafikov A.A., Geoekologik muammolar, T., 1997;
7. To’xtayev L., Hamidov A., Ekologiya asoslari va tabiatni muhofaza
qilish, T., 1994;
8. G’ulomov P.N., Inson va tabiat, T., 1990.
9. “Barqaror rivojlanish va ekologik xavfsizlik” Farg’ona 2009 yil; 70-b.
10. Xolmo’minov J.T. va boshqalar: Ekologiya huquqi. O’zbekiston
Respublikasi IIV. Toshkent 2014-y.
11. Yormatova D, Ekologiya. Toshkent 2012-y.
ELEKTRON MANBALAR
www.nature.uz
www.geografiya.uz
www.arxiv.uz
www.econews.uz
www.ziyonet.uz
www.gazeta.uz
www.Uzreport.uz
Mundarija
I. Kirish........................................................................................................2
II. Adabiyotlar taxlili....................................................................................5
31

III. Asosiy qism...............................................................................................
III.1 Hozirgi zamon biologik xilma-xillikni ta’minlash muammolari va
ularni hal qilish masalalari. “Boilogik xilma-xillik”, ekologik inqiroz,
ekologik halokat, ekologik
xavfsizlik...........................................................................8
III.2 Ekologiya, atrof muhitni muxofaza qilish, tabiatni muhofaza qilish,
tabiatdan foydalanish tushunchalari............................................................15
III.3 Bioxilma-xillik 3-bosqichi: turlar xilma-xilligi, genetik xilma-xillik,
ekotizimlar xilma-xilligi..............................................................................21
III.4 Bioxilma-xillikni saqlashda va atrof muhit muxofazasida insonning
o’rni.............................................................................................................24
IV. Xulosa......................................................................................................28
V. Foydalanilgan adabiyotlar....................................................................30
32

Bioxilma-xillik tushunchasi va uni atrof muhit muxofazasidagi o’rni

Sotib olish