Bioxilma-xillikni asrashning milliy strategiyasi va milliy harakat rejasi - Ekologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	1.5MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	25 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Ekologiya

Sotuvchi

Jo'rabek

Ro'yxatga olish sanasi 03 Mart 2024

23 Sotish

Bioxilma-xillikni asrashning milliy strategiyasi va milliy harakat rejasi

Sotib olish

MAVZU: BIOXILMA-XILLIKNI ASRASHNING MILLIY
STRATEGIYASI VA MILLIY HARAKAT REJASI
Reja
Kirish………………………………………………………………………………3
Adabiyotlar tahlili………………………………………………………………...5
Asosiy qism
I.Bioxilma-xillikni saqlash—barqaror rivojlanish omili……………………….7
1.1 Bioxilma-xillikni asrashning milliy strategiyasi……………………………8
1.2Milliy strategiyani shakllantirish ………………………………………….....9
1.3 Strategiyaning maqsad va vazifalari………………………………….......10
II. Alohida muhofaza qilinadigan tabiiy hudular tizimining tahlili………. .12
2.1 Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar huquqiy holatining tushunchasi
Va xususiyatlari ………………………………………………………………...13
2.2 Muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning asosiy turlari………………… 14
III. Bioxilma-xillikni asrashning milliy harakat rejasi………………………..23
3.1Harakat rejasi, maqsadlari, hal qilish yo’llari…………………… ………. 27
3.2 Bioxilma-xillik resurslaridan barqaror foydalanish……………. ………. 31
3.3 Qo’riqxonalar misolida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar milliy tizimi.
barqarorligini ta’minlash…….. ………………………………………………..34
Xulosa………………………………………………………………………….....37
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………………………………….....40
KIRISH

Biologik xilmaxillik” deganda yerda, dengizda va boshqa ekotizimlarda
yashaydigan hamda o‘sadigan hamma jonli organizmlar tushunilib, ushbu
tushunchaga bitta tur doirasidagi, turlararo va ekotizimlar xilmaxilligi ham kiradi
(Bioxilmaxillik to‘g‘risidagi konventsiyaning 2-moddasi).
O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I. Karimov o’zining
“O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va
taraqqiyot kafolatlari” asarida“ Asrlar tutash kelgan pallada butun insoniyat,
mamlakatimiz aholisi juda katta ekologik xavfga duch kelib qoldi. Buni sezmaslik,
qo’l qovushtirib o’tirish – o’z-o’zini o’limga mahkum etish bilan barobardir” deb
aytadi. XX asrning o’rtalarida o’tkazilgan siyosat, ayniqsa, qishloq xo’jalik
sohasining hamda O’zbekiston va boshqa Markaziy Osiyo davlatlarning biologik
resurslariga jiddiy zarar etdi. Bu narsa ayrim ekotizimlarning buzilishiga olib keldi,
boshqalarida juda og’ir iz qoldirdi va Respublikadagi umumiy ekologik
barqarorlikni jiddiy xavf ostiga qo’ydi. Bioxilmaxillik resurslarining kamayishi
birinchi navbatda inson faoliyati ta’sir oqibatida yuz beradi. Oxirgi 50 yil ichida
sayyoramiz aholisi soni 3,5 barobarga, iste’mol qilinayotgan ichimlik suv hajmi 11
barobarga, haydaladigan yerlar maydoni 2 martaga, ro‘yxatdan o‘tgan transport
vositalari soni 10 martaga, neftь mahsulotlaridan foydalanish 7 martaga, elektr
stantsiyalari quvvati 21 martaga oshdi. Hayvonot va o‘simlik olami turlari esa 20
foizga kamaydi. Har yili atmosfera havosiga 5 milliard tonna karbonad angidrid
gazi, 200 million tonna uglerod oksidi, 146 million tonna sulьfat oksidi, 35 million
tonna azot oksidi tashlanmoqda. Insonning nooqilona faoliyati natijasida
biosferada ko‘plab qaltis jarayonlar sodir bo‘lmoqda. Birgina Orol fojiasi
insonning ekologik muammolarga nisbatan mas’uliyatsizligining yaqqol
namunasidir. So‘nggi qirq yil mobaynida dengiz maydoni 7 martadan ortiqroqqa
qisqardi, suv hajmi esa 13 barobarga kamaydi. Uning minerallashuvi bir necha o‘n
martaga oshgani sababli dengizda jonli organizmlar uchun noqulay muhit vujudga
keldi. Natijada dengiz flora va faunasining barcha turlari yo‘q bo‘lib ketdi. Bugun
Orolbo‘yi hududlarida nafaqat global ekologik, balki murakkab ijtimoiy-iqtisodiy
va demografik muammolar paydo bo‘ldi.
Kech bo‘lsa-da, insoniyat tabiiy muhitga ehtiyotkorona va oqilona
munosabatda bo‘lish kerakligiga ishonch hosil qildi. Ekologik muvozanatni
saqlash barcha davlatlardan kuchli iroda va katta siyosiy kuchni ishga solishni
talab etmoqda. 1992 yilning iyunь oyida Rio-de-Janeyro shahrida bo‘lib o‘tgan
Atrof-muhit va rivojlanish bo‘yicha BMT konferensiyasida XXI asrda
insoniyatning rivojlanishi uchun muhim bo‘lgan hujjatlar qabul qilindi. Mazkur
anjumanda ilk marta tabiatdan foydalanishning amaldagi bozor-iste’moli modeli
2

insoniyatni juda tezlikda tabiat inqiroziga, hatto halokatga olib kelishi mumkinligi
to‘g‘risidagi muhim xulosaga kelindi.
Anjumanda ikkita xalqaro bitim imzolandi hamda Butun jahon barqaror
rivojlanish maqsadlari prinsiplari va Asosiy Harakatlar rejasi to‘g‘risidagi ikkita
bayonot qabul qilindi. Bu o‘rinda “Biologik xilmaxillik to‘g‘risida”gi Konventsiya
muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ushbu hujjat talablariga binoan uni imzolagan
barcha tomonlar ekotizimlar va tabiiy yashash joylarini, turlar populyatsiyalarini
saqlash uchun barcha choralarni ko‘rishi, milliy qonunchilikni takomillashtirishi,
yo‘qolib borayotgan biologik turlarni saqlash va tiklash bo‘yicha harakatlar rejasi
va boshqaruv strategiyalarini ishlab chiqishi lozim. Shu bilan birga, biologik
xilmaxillik komponentlaridan barqaror foydalanishni ta’minlash hamda genetik
resurslardan foydalanish va tegishli texnologiyalarni almashish bilan bog‘liq
daromadlarni adolatli taqsimlash zarur.
“XXI asr kun tartibi” — kelgusi yuz yillikka mo‘ljallangan, Rio-de-Janeyro
shahrida 170 dan ortiq davlat vakillarining umumiy kelishuvi asosida qabul
qilingan ulkan dastur hisoblanadi. Barcha davlatlar tomonidan qabul qilinadigan,
kelajakda atrof-muhitga ta’siri bilan bog‘liq ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish qarorlari
Rio deklaratsiyasida mus tahkamlangan asosiy tamoyillarga asoslanishi shart.
Vaqt o‘tishi bilan “barqaror rivojlanish” tushunchasi barqaror ekologik
rivojlanishga tenglashdi. Barqaror rivojlanish Kontseptsiyasi 2002 yil sentyabr
oyida Yoxannesburgda bo‘lib o‘tgan BMTning Ming yillik Sammitida yangi
bosqichga ko‘tarildi. O‘sha sammitda butun dunyo mamlakatlari rahbarlari
qashshoqlikka barham berish va barqaror rivojlanish maqsadlariga erishish uchun
BMTning Ming yillik rivojlanish deklaratsiyasini qabul qildilar.
2002 yilning aprel oyida Gaga shahrida bo‘lib o‘tgan “Biologik xilmaxillik
to‘g‘risida”gi Konventsiya tomonlarining VI anjumanida “O‘simliklarni saqlash
global strategiyasi” qabul qilindi.Uning asosiy va uzoq muddatli maqsadi o‘simlik
xilmaxilligining uzluksiz qisqarib borishini to‘xtatishdir. Shu maqsadda ushbu
dasturga genetik xilmaxillik, sis tematika va taksonomiya, ekologik va biologik
usullar bilan o‘simliklarni himoya qilish masalalar bo‘yicha ham yovvoyi tabiat,
ham inson faoliyati sharoitida ilmiy tadqiqotlarni olib borishga yordam ko‘rsatish
kabi vazifalar kiradi.

3

ADABITOTLAR TAHLILI.
Asrlar tutash kelgan pallada butun insoniyat, mamlakatimiz aholisi juda katta
ekologik xavfga duch kelib qoldi. Buni sezmaslik, qo’l qovushtirib o’tirish – o’z-
o’zini o’limga mahkum etish bilan barobardi [1].
Ekologik fikrlash uslubimizni o'zgartirishimiz yoki oldingiday «Tabiatdagi
barcha narsalar biz uchun xizmat qiladi» degan fikrni «Ona tabiat bizning uyimiz»
degan shiorga aylantirishimiz doimo dilimizda va tilimizda takrorlab unga amal
qilishimiz kerak [2].
Fuqarolar atrof- tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo’lishga
majburdirlar[3].
Tabiiy resurslar va hayvonot dunyosini muhofaza qilish, qayta tiklash hamda
ulardan oqilona foydalanish borasida ko‘plab tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Mamlakatimizda biologik resurslarni muhofazalashning o‘ziga xos huquqiy
mexanizmi yaratilgan. “Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish
to‘g‘risida”gi qonun qabul qilingani, O‘zbekiston Bioxilma-xillikni saqlash
to‘g‘risidagi xalqaro konvensiyaga qo‘shilgani va Bioxilma-xillikni saqlash milliy
strategiyasi va harakat rejasi ishlab chiqilib, izchil amalga oshirilayotgani buning
dalilidir. Ushbu hujjatlarda belgilangan vazifalar bosqichma-bosqich hayotga
tatbiq etilayotgani tufayli alohida muhofaza etiladigan hududlar kengayib,
tabiatning nodir mavjudotlari va yashil boyligimizni asrab-avaylash, ko‘paytirish
imkoniyati oshmoqda [4].
Alohida ekologik qimmatga ega bo`lgan tabiiy obyektlar va majmualarni asl
holatida saqlash uchun mo`ljallangan muhofaza etiladigan tabiiy hududlar majmua
(landshaft) buyurtma qo`riqxonalari hisoblanadi.
Majmua (landshaft) buyurtma qo`riqxonalari maxsus vakolatli davlat
organining taqdimnomasi bo`yicha O`zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining qarori bilan davlat tabiatni muhofaza qilish muassasasi shaklida
tashkil etiladi [5].
Majmua (landshaft) buyurtma qo`riqxonalari bunday qo`riqxonalar
to`g`risidagi, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan
tasdiqlanadigan nizom asosida faoliyat ko`rsatadi.
Majmua (landshaft) buyurtma qo`riqxonalari hududida har qanday faoliyat
taqiqlanadi, ilmiy-tadqiqot, rekreatsiya faoliyati, atrof tabiiy muhit monitoringini
yuritish, shuningdek pichan o`rish va chorva mollar o`tlatish, yovvoyi
o`simliklarni oziq-ovqat maqsadlari uchun, majmua (landshaft) buyurtma
qo`riqxonalari xodimlarining va mazkur qo`riqxonalarning qo`riqlanma zonalarida
yashovchi fuqarolarning o`z ehtiyojlari uchun yovvoyi holda o`sadigan
o`simliklarning dorivor va texnik xom ashyosini tayyorlash (yig`ish) bundan
mustasno [6].
Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar belgilangan maqsadi va rejimiga qarab
quyidagi toifalarga bo`linadi: davlat qo`riqxonalari; majmua (landshaft) buyurtma
qo`riqxonalari; tabiat bog`lari; davlat tabiat yodgorliklari; ayrim tabiiy obyektlar va
majmualarni saqlab qolish, takror ko`paytirish va tiklash uchun mo`ljallangan
4

hududlar; muhofaza etiladigan landshaftlar; ayrim tabiiy resurslarni boshqarish
uchun mo`ljallangan hududlar.
Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar davlat mulkidir va uning
muhofazasidadir. Yer uchastkalari va boshqa tabiiy obyektlar xususiy buyurtma
qo`riqxonalar hamda tabiiy pitomniklar tashkil etish uchun yuridik va jismoniy
shaxslarga foydalanishga berilishi mumkin[7].
Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tabiiy muvozanatni ta’minlashda muhim
rol o‘ynaydi. Ular inson yashashining zarur sharti bo‘lgan ekologik barqarorlikni
saqlash va tabiiy ekotizimlarni tiklashning muhim mezoni sanaladi. Bugungi kunda
respublikamizda 9 ta davlat qo‘riqxonasi, 1 davlat biosfera rezervati, 2 ta milliy
bog‘, 10 ta davlat buyurtma qo‘riqxonasi va hayvonlarning noyob turlarini
ko‘paytirish bo‘yicha 3 ta markaz hamda 6 ta tabiat yodgorliklari faoliyat
ko‘rsatmoqda. Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar uchastkalarida yovvoyi
hayvonlarning hamda o‘simliklarning hozirgi holati va ularning hisobini yuritish
bo‘yicha, shuningdek, flora va faunaning yo‘q bo‘lib ketish xavfi ostida bo‘lgan
noyob turlarini ko‘paytirish va qayta yetishtirish, saqlash bo‘yicha ilmiy-tekshirish,
tashkiliy-texnik tadbirlar olib borilmoqda [8].
Strategiyaning maqsad i: Asrash va barqaror foydalanish yo‘li bilan,
O‘zbekiston bioxilma-xilligini himoyalash va qo‘llab quvvatlash, hozirgi va
kelajak avlodlar, hamma respublikada yashovchilar manfati yo‘lida uning barqaror
rivojlanishiga eng muhim komponent sifatida qarash.
Vazifalari: Muhofaza qilinadigan tizimlar yaratish birinchi vazifadir.
Jamoatchilikning bilim darajasi va ta'lim masalalari ikkinchi muhim vazifadir.
Bioxilma-xillikdan barqaror foydalanish uchinchi vazifa.
Bioxilma-xillik bo‘yicha mintaqaviy va mahalliy harakat rejalariga ega
bo‘lishlik to‘rtinchi muhim vazifadir.
Strategik ahamiyatga ega bo‘lgan muammolarni aniqlab olish kelajakda
biologik sektorni barqaror rivojlanishi va o‘z ehtiyojlarini ta'minlashi uchun
O‘zbekiston уechimini topishi zarur bo‘ladi.
-Alohida muhofaza qilinadigan hududlarning samarali va barqaror tizimini
yaratish, qaysiki atrof – muhit muhofazasi sifati va bioxilma-xillikni to‘liq
asrashga erishishni ta'minlashga qaratilishi;
-Bioxilma-xillik masalalari bo‘yicha ta'lim va jamiyat xabardorligi darajasini
oshirish, barcha harakatlarni qo‘llab-quvvatlash va ularni hayotga tadbiq etish
choralarini ko‘rish;
-Bioxilma-xillikdan barqaror foydalanish yo‘llarini ishlab chiqish va
baholash, foydani adolatli taqsimlashni ta'minlash [6].
5

ASOSIY QISM.
I.Bioxilma-xillikni saqlash—barqaror rivojlanish omili
Tabiatni muhofaza qilish hamda barqaror rivojlanish uchun biologik
xilmaxillikni saqlab qolishning o‘ta muhimligiga katta ahamiyat bergan holda,
1995 yilda O‘zbekiston Respublikasi “Biologik xilmaxillik to‘g‘risida”gi
Konventsiyaga a’zo bo‘ldi. 1998 yili hukumatimiz tomonidan “O‘zbekiston
Respublikasining biologik xilmaxillikni saqlash bo‘yicha Milliy strategiya va
Harakatlar rejasi”ning qabul qilinishi asnosida Konventsiya doirasidagi
majburiyatlarni bajarish yo‘lida ilk qadam tashlandi. Mamlakat umumiy
maydonining 10 foizidan ortig‘ida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning
barqaror tizimini yaratish mazkur strategiyaning asosiy vazifalaridan biri
hisoblanadi.
“O‘zbekiston Respublikasining biologik xilmaxilligini saqlash bo‘yicha
Milliy strategiya va Harakatlar rejasi”ni bajarishga yo‘naltirilgan “G‘arbiy Tyan-
Shanda biologik xilmaxillikni saqlash bo‘yicha hamkorlik to‘g‘risida”gi, “Atrof-
muhitni muhofaza qilish va tabiatdan oqilona foydalanish sohasida hamkorlik
to‘g‘risida”gi, “O‘simliklar karantini sohasida hamkorlik to‘g‘risida”gi hukumat -
lararo bitimlar imzolandi. Hukumat tomonidan 2008 yil 19 sentyabrь kuni qabul
qilingan “2008-2012 yillarda O‘zbekiston Respublikasining atrof-muhitni
muhofaza qilish bo‘yicha harakat dasturi”da ham biologik xilmaxillikni saqlash
tabiatni muhofaza qilish fao liyatining asosiy yo‘nalishlaridan biri sifatida aks
etgan.
O‘zbekistonning yuqorida qayd etilgan Konvensiyaga qo‘shilishi biologik
xilmaxillikni saqlash, muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tizimini
takomillashtirish sohasida tashqi investitsiyalarni jalb qilish hamda xalqaro
moliyaviy manbalardan foydalanishga keng yo‘l ochib berdi. Hozirgi paytda
mamlakatimiz bioxilmaxillikni saqlash masalalari bo‘yicha bir qator xalqaro
moliya institutlari va tabiatni muhofaza qilish tashkilotlari bilan yaqindan
hamkorlik qilmoqda. Konventsiya doirasida respublikada “G‘arbiy Tyan-Shanning
bioxilmaxilligini saqlab qolish bo‘yicha transchegaraviy loyiha” amalga tatbiq
etildi. Loyiha mablag‘lari Chotqol biosfera qo‘riqxonasi va Ugom-Chotqol milliy
bog‘i infratuzilmasini yaxshilashga yo‘naltirildi. Bundan tashqari, mintaqaviy
miqyosda (O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston) biomintaqaviy rejani tuzish
bo‘yicha ishlar olib borilyapti. Shuningdek, GEF va BMT Taraqqiyot Dasturi bilan
hamkorlikda “O‘zbekistonda bioxilmaxillikni saqlab qolish uchun model sifatida
Nurota-Qizilqum biosfera rezervatini tashkil etish” va “Qoraqalpog‘iston
Respublikasi Amudaryo daryosi delьtasi to‘qay o‘rmonzorlarini saqlash va
muhofaza etiladigan hududlar tizimini mustahkamlash” loyihasi amalga oshirildi.
1997 yildan boshlab O‘zbekiston “Yo‘qolib ketish xavfi ostidagi yovvoyi
fauna va flora turlari bilan xalqaro savdo qilish to‘g‘risida”gi
Konvensiyani(Vashington, 1973 yil) imzolagan tomon sifatida respublika
hududidan qo‘riqlanadigan turlarni olib chiqish va respublikaga olib kirishga
ruxsat berish tizimini joriy etib, savdo operatsiyalarini litsenziyalashtirish,
6

hayvonlar va o‘simliklarni olib kirish va olib chiqishning doimiy nazoratini yo‘lga
qo‘ydi.
“Yovvoyi hayvonlarning ko‘chib yuruvchi turlarini muhofaza qilish
bo‘yicha Konvensiya (Bonn, 1979 yil) doirasida Jizzax viloyatidagi “Tuzkon”,
Buxoro viloyatidagi “Dengizko‘l” va “Qoraqayiro Qoraqalpog‘iston
Respublikasidagi “Oqushpa” ko‘llarida ornitologiya qo‘riqxonalari yaratildi.
Samar qand,Qashqadaryo va Navoiy viloyatlarining cho‘l tumanlarida yo‘qolib
borish xavfi ostidagi qush — tuvaloqning uyalashi, ko‘payishi va uchib o‘tish
joylarini hamda Ustyurt platasida ko‘chib yuruvchi sayg‘oqlarning
populyatsiyasini muhofaza qilish maqsadida buyurtmaxonalar tashkil etildi.
O‘zbekistonda bioxilmaxillik qisqarishining ekologik muammolari
taranschegaraviy xarakaterga ega. Shu bois, respublikamizda fauna ob’ektlarini
muhofaza qilish va saqlash maqsadida Qozog‘iston bilan “Sayg‘oqni saqlab qolish,
tiklash va undan barqaror foydalanish bo‘yicha hamjihatlik haqidagi Memorandum
va Harakat rejasi” imzolandi. Shuningdek, Afrika — Yevroosiyoda ko‘chib
yuruvchi suv-botqoq qushlarini muhofaza qilish bo‘yicha bitim imzolangan bo‘lib,
mamlakatimiz “Suvda suzuvchi qushlarni va Markaziy Osiyo uchish yo‘lidagi suv-
botqoq hududlarini muhofaza qilish strategiyasi”ni ishlab chiqish loyihasida
ishtirok etdi.“Asosan suvda suzuvchi qushlar yashash joylari sifatida xalqaro
ahamiyatga ega bo‘lgan suv-botqoq joylari to‘g‘risida”gi Konvensiya (Ramsar,
1971 yil) talablarini bajarish va respublikada suv-bot qoq hududlari
bioxilmaxilligini saqlash maqsadida aniq yo‘naltirilgan ishlar olib borilmoqda.
Tayyorlangan hujjatlar asosida “Dengizko‘l” va “Aydar-Arnasoy” ko‘llar tizimi
xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan suv-botqoq hududlari sifatida Ramsar ro‘yxatiga
kiritildi. Yovvoyi tabiatni muhofaza qilish xalqaro fondi (WWF) bilan
hamkorlikda Qoraqalpog‘iston Respublikasidagi “Sudochьe” ko‘li
bioxilmaxilligini muhofaza qilish va monitoringi bo‘yicha loyiha amalga oshirildi.
Buning natijasida mazkur ko‘lni xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan suv-botqoq
hududlari ro‘yxatiga kiritish uchun asosli hujjatlar tayyorlandi.
Respublika Fanlar akademiyasi ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekiston
florasida o‘simliklarning 4600 dan ortiq turi mavjud. Ularning 3000 dan ortiq turi
yovvoyi holda o‘sadi. Respublika faunasi 97 tur sutemizuvchilar, 424 tur qushlar,
58 tur sudralib yuruvchilar, 83 turdagi baliqlardan iborat. Bu yurtimiz flora va
faunasi naqadar boy ekanligidan dalolat beradi.
O‘simlik va hayvonot dunyosi ob’ektlaridan samarali va oqilona
foydalanish maqsadida Fanlar akademiyasining Bioxilmaxillikdan foydalanish
bo‘yicha Idoralar aro komissiya tomonidan 1991 yildan boshlab hayvonot
dunyosini tabiatdan olishning ruxsat etilgan kvotalari, 1993 yildan esa o‘simlik
xomashyosini tayyorlash bo‘yicha kvotalari o‘rnatildi.
1.1 Bioxilma-xillikni asrashning milliy strategiyasi
1996 yilda O`zbekiston BMTning Biologik Xilma-Xillik Konventsiyasida
belgilangan majburiyatlarini bajarib, Global Ekologik Fond tomonidan mablag`
7

bilan ta`minlangan loyihani boshladi. Bu loyiha 1998 yilda Hukumat tomonidan
ma`qullangan Biologik Xilma-Xillikni Saqlash Strategiyasi va Amaliy Rejasini
paydo bo`lishiga olib keldi. Ushbu hujjat O`zbekistonda atrof muhit sohasida qabul
qilingan dastlabki muhim siyosiy va rejalashtirish hujjati, Biologik Xilma-Xillikni
Saqlash Strategiyasi va Amaliy Rejasi bo`yicha O`rta Osiyoda tayorlangan va
ma`qullangan dastlabki hujjat bo`ldi. Biologik Xilma-Xillikni Saqlash Sekretariati
barcha hukumatlar biologik xilma-xillikni saqlash borasidagi faoliyatida zarur
axborot va texnologiyaga ega bo`lish imkoniyatini yaratib, xalqaro «Vositachilik
Mexanizmi»ni tayinladi.
Maqsadlar
Biologik Xilma-Xillikni Saqlash Strategiyasi va Amaliy Rejasini tadbiq qilish
borasida bor imkoniyatini aniqlash orqali hukumatga biologik xilma-xillikni
saqlash Konventsiyasidagi majburiyatlarini samaraliroq bajarishiga yordam berish.
Bunga qo`shimcha ravishda, loyiha BXXS Sekretariatidagi xalqaro markazga
bog`langan biologik xilma-xillikni saqlash axborot boshqaruvi uchun samarali
milliy Vositachilik Mexanizmi tizimini o`rnatishda hukumatga yordam beradi.
Kutilayotgan natija
Quyidagi to`rtta ustuvor soha ichida Biologik Xilma-Xillikni Saqlash
Strategiyasi va amaliy rejasini tadbiq qilishga aloqador imkoniyatlarini aniqlash:
(I) Milliy rejalar, strategiya va qonunchilikni o`z ichiga olgan holda
manbalardan unumli foydalanish va biologik xilma-xillikni saqlashning umumiy
chora-tadbirlarini tadbiq qilish;
(II) Hayvonot va o`simlik dunyosini tasniflashni o`z ichiga olgan holda,
boshqaruv dasturlarini baholash;
(III) Rag`batlantirish chora-tadbirlarini va tadbiq qilish mexanizmlarini ishlab
chiqish;
(IV) Daromadni bo`lish va genetik manbalarga aloqador institutsional kadr
imkoniyatlarini va mavjud siyosat chora-tadbirlarini baholash.
Biologik xilma-xillikni aniqlash menejerlari va siyosatchilarning haqiqiy
ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan moliyaviy va texnik jihatdan yashovchan
boshqaruv tizimlarini ishlab chiqish;
1.2 Milliy strategiyani shakllantirish
Biologik xilma-xillik axborotini boshqarish va tarqatish uchun O`zbekistonda
milliy Vositachilik Mexanizmini tayinlash. Buning ichiga davlat agentliklari,
O`zbekiston Fanlar Akademiyasi, ta`lim va trening loyihalarini tadbiq qilish uchun
fuqarolik jamiyati o`rtasida o`zaro hamkorlikni kuchaytirish uchun Internet asosida
interfeysni yaratish; ilmiy hamkorlik; mablag` bilan ta`minlash imkoniyatlaridan
foydalanish; texnologiyadan foydalanish va uni o`tqazish; va BXXS Sekretariati
bilan axborot almashish kiradi.
Olib borilgan tahlil natijasida asosiy muammolar belgilanib olindi,
bioxilma - xillikni asrashning milliy strategiyasi xuddi ana shu masalalarni
8

уechimini topishga qaratilgan bo‘lishi lozim. Bu muammolarni quyida ularning
muhimligiga qarab keltiriladi.
Allaqachon ta'kidlangandek O‘zbekistonda mavjud muhofaza qilinadigan
hududlar tizimi, uning umumiy maydoni, e'tibori, konsepsial yondashishlari,
moliyalashtirishi, qonunchilik negizi va menejment yoki tashkiliy boshqarish
nuqtai nazaridan cheklanishlarga ega. Ma'lumki, oxirgi 30 yilda O‘zbekistonning
biologik xilma - xilligi jiddiy kamaydi, bu ekosistemalar hayotchanligini va
mamlakat rivojlanishi istiqbollarini xavf ostida qoldiradi.
Alohida ta'kidlangandek O‘zbekistonda mavjud muhofaza qilinadigan
hududlar tizimi, uning umumiy maydoni, e'tibori konseptual yondashishlari,
moliyalashtirish, qonunchilik negizi va menejmet yoki tashkiliy boshqarish nuqtai
nazaridan cheklanishlarga ega. Ma'lumki, oxirgi 30 yilda O‘zbekistonning biologik
xilma-xilligi jiddiy kamaydi, bu ekosistemalar hayotchanligini va mamlakat
rivojlanishi istiqbollarini xavf ostida qoldirdi.
Aloxida muhofaza qilinadigan hududlar tizimi nafaqat yashab qolishi kerak,
balki rivojlanishi ham kerak, qaysiki tabiat muhofazasi uchun yangi ijtimoiy -
iqtisodiy va siyosiy realliklarga javob beradigan, yangi konseptual va metodologik
yondashishlarni ishlab chiqish nihoyatda zarurdir. Tizim o‘zini saqlash uchun
qilingan harakatlarni qoplashi, mamlakat rivojlanishini barqarorligi uchun aniq
ko‘rinadigan foyda bilan ta'minlashi zarur. Respublika fuqorolariga iqtisodiy va
ijtimoiy foyda keltirishi, ayniqsa qishloqda yashovchilaga, tabiiy landshaftlar va
bioxilma-xillikni asrashni taminlashi zarur bo‘ladi, bularsiz kelajak avlodlarning
iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy manfaatlarini qondirib bo‘lmaydi.
SHunday qilib,muhofaza qilinadigan hududlarni qayta ko‘rib chiqish,qayta
tuzish va kengaytirish,besh yil mobaynida (1998-2002y) olib borilgan.
1.3 Strategiyani maqsadi va vazifalari
Maqsadi: Asrash va barqaror foydalanish yo‘li bilan, O‘zbekiston bioxilma-
xilligini himoyalash va qo‘llab quvvatlash, hozirgi va kelajak avlodlar, hamma
respublikada yashovchilar manfati yo‘lida uning barqaror rivojlanishiga eng
muhim komponent sifatida qarash.
Vazifalari: Muhofaza qilinadigan tizimlar yaratish birinchi vazifadir.
Jamoatchilikning bilim darajasi va ta'lim masalalari ikkinchi muhim vazifadir.
Bioxilma-xillikdan barqaror foydalanish uchinchi vazifa.
Bioxilma-xillik bo‘yicha mintaqaviy va mahalliy harakat rejalariga ega bo‘lishlik
to‘rtinchi muhim vazifadir.
Strategik ahamiyatga ega bo‘lgan muammolarni aniqlab olish kelajakda
biologik sektorni barqaror rivojlanishi va o‘z ehtiyojlarini ta'minlashi uchun
O‘zbekiston уechimini topishi zarur bo‘ladi.
 Alohida muhofaza qilinadigan hududlarning samarali va barqaror tizimini yaratish,
qaysiki atrof – muhit muhofazasi sifati va bioxilma-xillikni to‘liq asrashga
erishishni ta'minlashga qaratilishi;
9

 Bioxilma-xillik masalalari bo‘yicha ta'lim va jamiyat xabardorligi darajasini
oshirish, barcha harakatlarni qo‘llab-quvvatlash va ularni hayotga tadbiq etish
choralarini ko‘rish;
 Bioxilma-xillikdan barqaror foydalanish yo‘llarini ishlab chiqish va baholash,
foydani adolatli taqsimlashni ta'minlash.
1-rasm. Tabiatimizdagi biologic xilma-xillik.
10

II. Alohida muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar tizimining tahlili.
Hozirda, oxirgi 10 yil ichida ushbu maydonlarning soni o`zgarmagan.
O`zbekistonnning o`simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilishga qaratilgan
zakazniklar tashkil etilgan bo`lib, ularning umumiy maydoni 1563 ming gektarni
tashkil etadi 1
.
Shuni ta'kidlash joizki, respublikamizdagi barcha muhofaza etiladigan tabiiy
hududlar qonun bilan muhofaza qili nmog’i va huquqiy tartibga solinishi maqsadga
muvofiqdir .
O’zbekiston Respublikasida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni tashkil
etish, ulardan foydalanish va ularni muhofaza qilish sohasidagi munosabatlar
“ Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to’g’risida”gi qonundan, shuningdek yer,
suv, o’rmon to’g’risidagi qonunlar, yer osti boyliklaridan foydalanish to’g’risidagi,
atmosfera havosini muhofaza qilish to’g’risidagi hamda atrof tabiiy muhitni
muhofaza qilish to’g’risidagi qonunlardan iborat.
Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tog’risidagi O’zbekiston Respublikasi
qonunlarining vazifalari tipik, noyob, qimmatli tabiiy obyektlar va majmualarni,
o`simliklar va hayvonlarning irsiy fondini saqlab qolishdan, inson faoliyatining
tabiatga salbiy ta'sir ko`rsatishi oldini olishdan, tabiiy jarayonlarni o`rganishdan,
atrof tabiiy muhit monitoringini olib borishdan, ekologik ma'rifat va tarbiyani
takomillashtirishdan iborat.
Muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning ta'rifi va ularni huquqiy maqomi
“Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to’g’risida”gi qonunning 4-moddasida
quyidagicha ko’rsatilgan.
Yerning va (yoki) suv kengliklarining (akvatoriyalarning) ustuvor ekologik,
ilmiy, madaniy, estetik, rekreatsiya va sanitariya-sog`lomlashtirish ahamiyatiga
molik bo`lgan, xo`jalik maqsadidagi doimiy yoki vaqtincha foydalanishdan to`liq
yoki qisman chiqarilgan uchastkalari muhofaza etiladigan tabiiy hududlar
hisoblanadi.
Tabiiy obyektlar va majmualarni saqlab qolish, takror ko`paytirish va tiklash
maqsadida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarda muhofaza qilish va foydalanish
rejimi o`rnatiladi.
Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar biologik, landshaft rang-barangligini
ta'minlash va ekologik muvozanatni saqlab turish uchun mo`ljallangan yaxlit
ekologik tizimni tashkil etadi.
Tabiat rang-barangligini saqlab qolish, ekologik muvozanatni va biosfera
monitoringini saqlab turishga, shuningdek shikast yetgan tabiiy majmualarni
tiklashga mo’ljallangan yagona tizimni tashkil etuvchi O’zbekiston
Respublikasining muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni xo’jalik maqsadida
foydalanishdan to’liq yoki qisman, bir umrga yoki vaqtincha tortib olinishi
mumkin.
1
11

Tabiiy zaxiralardan foydalanish va ularni Muhofaza qilishga doir rejalar va
dasturlar, yer tuzilishi va joylarni tekislash kesmalari hamda boshqa rejalarni
ishlab chiqishda Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar hisobga olinadi (1-rasm).
2-rasm. Alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar(landshaft)
2.1 Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar huquqiy holatining tushunchasi
va asosiy xususiyatlari
Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar belgilangan maqsadi va rejimiga qarab
quyidagi toifalarga bo`linadi: davlat qo`riqxonalari; majmua (landshaft) buyurtma
qo`riqxonalari; tabiat bog`lari; davlat tabiat yodgorliklari; ayrim tabiiy obyektlar va
majmualarni saqlab qolish, takror ko`paytirish va tiklash uchun mo`ljallangan
hududlar; muhofaza etiladigan landshaftlar; ayrim tabiiy resurslarni boshqarish
uchun mo`ljallangan hududlar.
Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar davlat mulkidir va uning
muhofazasidadir. Yer uchastkalari va boshqa tabiiy obyektlar xususiy buyurtma
qo`riqxonalar hamda tabiiy pitomniklar tashkil etish uchun yuridik va jismoniy
shaxslarga foydalanishga berilishi mumkin.
Davlat hokimiyati va boshqaruvi mahalliy idoralarning qarorlari bilan
muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning boshqa toifalari ham nazarda tutilishi
mumkin. Muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni tashkil etish, ulardan foydalanish
va ularni muhofaza qilish sohasidagi davlat boshqaruvini O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi, davlat hokimiyati va boshqaruvi mahalliy idoralari amalga
oshiradilar.
Muhofaza etiladigan tabiiy hududlardan foydalanish va ularni muhofaza
qilish sohasidagi davlat nazoratini O’zbekiston Respublikasi Tabiatni Muhofaza
qilish davlat qimitasi amalga oshiradi.
12

2.2 Muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning asosiy turlari.
1)“Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to’g’risida”gi qonunning 18
moddasiga asosan, tabiiy obyektlar va majmualarni muhofaza qilishning qattiq
rejimiga ega bo`lgan, tipik ekologik tizimlar, o`simliklar va hayvonlarning irsiy
fondini saqlab qolish hamda o`rganish uchun mo`ljallangan, tabiiy jarayonlar va
hodisalar o’zgarishi ustidan monitoring o’tkazish maqsadini qo’ygan tabiatni
muhofaza etuvchi ilmiy-tadqiqot muassasalari umumdavlat ahamiyatiga molik
muhofaza etiladigan tabiiy hududlar davlat qo`riqxonalari hisoblanadi.
Davlat qo`riqxonalari maxsus vakolatli davlat organining taqdimnomasi
bo`yicha O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori bilan davlat
tabiatni muhofaza qilish ilmiy-tadqiqot muassasasi shaklida tashkil etiladi hamda
O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadigan nizom
asosida faoliyat ko`rsatadi.
Davlat qo`riqxonalarining hududida har qanday faoliyat ta’qiqlanadi, ilmiy-
tadqiqot faoliyati va atrof tabiiy muhit monitoringini yuritish bundan mustasno.
Davlat qo`riqxonalarida yong`inga qarshi tadbirlar o`tkazilishiga yo`l qo`yiladi.
Davlat qo`riqxonalari hududida hamda ularning qo`riqlanma zonalarida tirik
organizmlarning yangi va kenja turlarini iqlimlashtirish maqsadida joylashtirish
taqiqlanadi.
Davlat qo`riqxonalarining yoki ular qaysi davlat organlarining tasarrufida
bo`lsa, shu davlat organlarining xodimi hisoblanmaydigan fuqarolarning davlat
qo`riqxonalari hududida bo`lishiga ularda ana shu organlar yoki davlat
qo`riqxonasi ma'muriyati bergan ruxsatnoma bo`lgan taqdirda yo`l qo`yiladi.
Davlat qo`riqxonalarida ilmiy tadqiqotlar bunday qo`riqxonalar shtatidagi
ilmiy xodimlar tomonidan o`tkaziladi. Shartnoma asosida boshqa ilmiy tashkilotlar
va mutaxassislar jalb etilishi mumkin.
2) Alohida ekologik qimmatga ega bo`lgan tabiiy obyektlar va majmualarni
asl holatida saqlash uchun mo`ljallangan muhofaza etiladigan tabiiy hududlar
majmua (landshaft) buyurtma qo`riqxonalari hisoblanadi.
Majmua (landshaft) buyurtma qo`riqxonalari maxsus vakolatli davlat
organining taqdimnomasi bo`yicha O`zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining qarori bilan davlat tabiatni muhofaza qilish muassasasi shaklida
tashkil etiladi.
Majmua (landshaft) buyurtma qo`riqxonalari bunday qo`riqxonalar
to`g`risidagi, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan
tasdiqlanadigan nizom asosida faoliyat ko`rsatadi.
Majmua (landshaft) buyurtma qo`riqxonalari hududida har qanday faoliyat
taqiqlanadi, ilmiy-tadqiqot, rekreatsiya faoliyati, atrof tabiiy muhit monitoringini
yuritish, shuningdek pichan o`rish va chorva mollar o`tlatish, yovvoyi
o`simliklarni oziq-ovqat maqsadlari uchun, majmua (landshaft) buyurtma
qo`riqxonalari xodimlarining va mazkur qo`riqxonalarning qo`riqlanma zonalarida
yashovchi fuqarolarning o`z ehtiyojlari uchun yovvoyi holda o`sadigan
13

o`simliklarning dorivor va texnik xom ashyosini tayyorlash (yig`ish) bundan
mustasno.
3) Alohida ekologik, madaniy va estetik qimmatga ega bo`lgan tabiiy
obyektlar va majmualarni tabiatni muhofaza qilish yo`nalishidagi, rekreatsiya,
ilmiy va madaniy maqsadlarda saqlab qolish hamda ulardan foydalanish uchun
mo`ljallangan muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tabiat bog`lari hisoblanadi.
Tabiat bog`lari maxsus vakolatli davlat organining taqdimnomasiga binoan
tegishincha O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi yoki mahalliy davlat
hokimiyati organlari qarorlari bilan davlat tabiatni muhofaza qilish muassasasi
shaklida tashkil etiladigan milliy tabiat bog`lari va mahalliy ahamiyatga molik
tabiat bog`lariga bo`linadi.
Tabiat bog`lari bunday bog`lar to`g`risidagi, ular qaysi davlat organlarining
tasarrufida bo`lsa, shu davlat organlari tomonidan tasdiqlanadigan nizomlar
asosida faoliyat ko`rsatadi.
Tabiat bog`larining hududi tabiat bog`lariga foydalanishga berib qo`yiladigan
yer uchastkalarida, shuningdek boshqa yuridik va jismoniy shaxslarning tabiat
bog`lari chegaralari doirasidagi yer uchastkalarida joylashadi.
Tabiat bog`larining xo`jalik maqsadida va boshqa tarzda foydalanish
zonalarida aholining istiqomat qilishiga, yuridik va jismoniy shaxslarning tabiiy
obyektlar va majmualarga zarar yetkazmaydigan faoliyatiga yo`l qo`yiladi.
Har bir zonaning rejimi tabiat bog`lari to`g`risidagi nizomlarda belgilanadi.
Tabiat bog`larining hududida quyidagilar taqiqlanadi:
daraxt va butalarni kesish (parvarishlash yo`sinidagi va sanitariya
maqsadidagi kesish bundan mustasno);
gidrologik va gidrogeologik rejimni o`zgartiradigan harakatlar;
tuproq eroziyasini, o`simlik va hayvonot dunyosining tanazzulini keltirib
chiqaruvchi harakatlar;
tabiat bog`larining faoliyati bilan bog`liq bo`lmagan yo`l va muhandislik-
kommunikatsiya ishlarini amalga oshirish;
chiqindilarni saqlash va ko`mish, oqava suvlarni oqizish;
tirik organizmlarning yangi va kenja turlarini iqlimlashtirish maqsadida
joylashtirish.
Tabiat bog`larida tabiiy obyektlar va majmualarga zarar yetkazishi mumkin
bo`lgan faoliyatning boshqa turlari ham cheklanishi yoki taqiqlanishi mumkin.
Tabiat bog`larining faoliyat ko`rsatishi uchun yo`llar, boshqa kommunikatsiyalar
va inshootlar qurilishi zarur bo`lgan hollarda buzilgan yerlarni rekultivatsiya qilish,
barcha tabiatni muhofaza qilish yo`nalishidagi tadbirlarni amalga oshirish albatta
nazarda tutiladi.
4) Noyob, o`rnini to`ldirib bo`lmaydigan, ekologik, ilmiy, madaniy va estetik
jihatdan qimmatli tabiiy obyektlari bor muhofaza etiladigan tabiiy hududlar davlat
tabiat yodgorliklari hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Tabiatni Muhofaza
qilish davlat qimitasi respublika shududida 400 dan ortiq tabiat yodgorligini
shisobga olgan. Bulardan atigi 80 ga yaqini jonsiz tabiat yodgorliklaridir. Jonsiz
tabiat yodgorliklari orasida xilma-xil karst relyefi shakllari, shu jumladan,
14

arxeologik ahamiyatga ega bilgan va ungurlar, shuningdek nodir buloqlar,
sharsharalar, ilmiy jihatdan katta ahamiyatga ega bilgan qoyalar va geologik
ochilmalarni muhofaza qilish muhim vazifalardan shisoblanadi. Ayniqsa yer osti
landshaftlari, ularning betakror, seshrli va maftunkor manzaralari jiddiy
Muhofazaga muhtojdir.
Davlat tabiat yodgorliklari quyidagi turlarga bo`linadi:
tabiiy suv obyektlarini saqlab qolish uchun mo`ljallangan gidrologik (botqoq,
ko`l, daryo va boshqa) yodgorliklar;
ayrim o`simliklarni saqlab qolish uchun mo`ljallangan botanik yodgorliklar;
tabiat yaratgan relyef shakllarini saqlab qolish uchun mo`ljallangan
geomorfologik yodgorliklar;
qazilma obyektlarni saqlab qolish uchun mo`ljallangan paleontologik
yodgorliklar;
geologik va mineralogik hosilalarni saqlab qolish uchun mo`ljallangan
geologik va mineralogik yodgorliklar.
Davlat tabiat yodgorliklari hududida ularning asralishiga xavf soladigan har
qanday faoliyat taqiqlanadi.
Davlat tabiat yodgorliklari qaysi yuridik va jismoniy shaxslarning yer
uchastkalarida joylashgan bo`lsa, shu yuridik va jismoniy shaxslar zimmasiga
bunday yodgorliklarning rejimini ta'minlash majburiyatlari yuklatiladi.
Diniy maqsadlarda foydalaniladigan davlat tabiat yodgorliklari diniy
tashkilotlarga yoki jismoniy shaxslarga bunday yodgorliklarni obodonlashtirish va
asrash ishlarini amalga oshirish sharti bilan foydalanishga yoki ijaraga berilishi
mumkin.
5) Ayrim tabiiy obyektlar va majmualarni saqlab qolish, takror ko`paytirish
va tiklash uchun mo`ljallangan hududlar buyurtma qo`riqxonalar, tabiiy
pitomniklar va baliq xo`jaligi zonalari tariqasida tashkil etiladi.
Ayrim tabiiy obyektlar va majmualarni saqlab qolish, takror ko`paytirish va
tiklash uchun mo`ljallangan muhofaza etiladigan tabiiy hududlar buyurtma
qo`riqxonalar hisoblanadi.
Buyurtma qo`riqxonalar quyidagi turlarga bo`linadi:
o`simliklar va hayvonlarning qimmatli, noyob va yo`qolib ketish xavfi ostida
turgan turlarini, tirik organizmlarning ko`chib o`tish yo`llarini saqlab qolish, takror
ko`paytirish va tiklash uchun mo`ljallangan biologik (botanik, zoologik) buyurtma
qo`riqxonalar;
ayrim qazilma obyektlar va ularning majmualarini saqlab qolish uchun
mo`ljallangan paleontologik buyurtma qo`riqxonalar;
qimmatli suv obyektlarini saqlab qolish uchun mo`ljallangan gidrologik
(botqoq, ko`l, daryo) buyurtma qo`riqxonalar;
nodir geologik va mineralogik hosilalarni saqlab qolish uchun mo`ljallangan
geologik va mineralogik buyurtma qo`riqxonalar.
Buyurtma qo`riqxonalar umumdavlat yoki mahalliy ahamiyatga molik
bo`lishi mumkin.
15

Umumdavlat ahamiyatiga molik buyurtma qo`riqxonalar maxsus vakolatli
davlat organining taqdimnomasi, shuningdek yuridik yoki jismoniy shaxslarning
iltimosnomasiga binoan O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori
bilan tashkil etiladi.
Mahalliy ahamiyatga molik buyurtma qo`riqxonalar maxsus vakolatli davlat
organining taqdimnomasi, shuningdek yuridik yoki jismoniy shaxslarning
iltimosnomasiga binoan mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlari bilan
tashkil etiladi.
Buyurtma qo`riqxonalar faoliyat muddatlari ko`rsatilmagan holda (muddatsiz)
yoki kamida o`n yil muddatga tashkil etiladi.
Buyurtma qo`riqxonalar davlatga qarashli yoki xususiy bo`lishi, yuridik shaxs
tashkil etgan holda yoki yuridik shaxs tashkil etmagan holda bo`lishi mumkin.
Xususiy buyurtma qo`riqxonalarni va yuridik shaxs tashkil etgan holdagi
davlat buyurtma qo`riqxonalarini tashkil etish uchun yer uchastkalari va ayrim
tabiiy obyektlar belgilangan tartibda beriladi.
Buyurtma qo`riqxonalarning hududida, majmua (landshaft) buyurtma
qo`riqxonalarini istisno etganda, ayrim tabiiy obyektlar va majmualarga zarar
yetkazishi mumkin bo`lgan har qanday faoliyat doimiy ravishda yoki vaqtincha
cheklanadi yoki tugatiladi.
Yuridik shaxs tashkil etmagan holdagi davlat buyurtma qo`riqxonalari
joylashgan hududlar yer egalarining, yerdan foydalanuvchilarning, shuningdek yer
uchastkalari ijarachilari va mulkdorlarining xo`jalik maqsadidagi foydalanishidan
olib qo`yilmaydi. Mazkur buyurtma qo`riqxonalar qaysi yuridik va jismoniy
shaxslarning yer uchastkalarida va (yoki) akvatoriya uchastkalarida tashkil etilgan
bo`lsa, shu yuridik va jismoniy shaxslar buyurtma qo`riqxonalarning belgilangan
rejimiga rioya etishlari shart.
Har bir buyurtma qo`riqxona rejimining xususiyatlari, mazkur buyurtma
qo`riqxona qaysi davlat organlari, yuridik va jismoniy shaxslar tasarrufida bo`lsa,
shu davlat organlari, yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan tasdiqlanadigan
nizomda belgilanadi.
O`simliklar va hayvonlarning ayrim turlariga zarur sharoit yaratish yo`li bilan
ularni saqlab qolish, takror ko`paytirish va tiklash uchun mo`ljallangan, muhofaza
etiladigan tabiiy hududlar tabiiy pitomniklar hisoblanadi.
Tabiiy pitomniklar yuridik yoki jismoniy shaxslarning iltimosnomasiga
binoan mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlari bilan tashkil etiladi.
Tabiiy pitomniklar davlatga qarashli yoki xususiy, yuridik shaxs tashkil etgan
holda yoki yuridik shaxs tashkil etmagan holda bo`lishi mumkin.
Xususiy tabiiy pitomniklarni va yuridik shaxs tashkil etgan holdagi davlat
tabiiy pitomniklarini tashkil qilish uchun yer uchastkalari va ayrim tabiiy obyektlar
belgilangan tartibda beriladi.
Tabiiy pitomnik qaysi o`simliklar va hayvonlar uchun mo`ljallangan bo`lsa,
shu pitomnikning hududida shu o`simliklar va hayvonlarning saqlab qolinishi,
takror ko`paytirilishi va tiklanishiga xavf soladigan har qanday faoliyat
taqiqlanadi.
16

Suv obyektlarini yoki ularning qismlarini o`z ichiga oladigan, noyob va
yo`qolib ketish xavfi ostida turgan baliqlar va boshqa suv organizmlari turlarini
saqlab qolish, takror ko`paytirish va tiklash uchun, shuningdek baliq xo`jaligi
ehtiyojlari uchun foydalaniladigan, muhofaza etiladigan tabiiy hududlar baliq
xo`jaligi zonalari hisoblanadi.
Baliq xo`jaligi zonalari tabiatni muhofaza qilish, qishloq va suv xo`jaligi
organlarining taqdimnomasiga binoan O`zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining qarori bilan tashkil etiladi.
Baliq xo`jaligi zonalarida baliqlar va boshqa suv organizmlarining saqlab
qolinishi, takror ko`paytirilishi va tiklanishiga xavf soladigan har qanday faoliyat
taqiqlanadi.
6) Kurort tabiiy hududlar, rekreatsiya zonalari, suvni muhofaza qilish
zonalari, sohilbo`yi mintaqalari, suv obyektlarining sanitariya muhofazasi zonalari,
yer usti va yer osti suvlarining hosil bo`lish zonalari muhofaza etiladigan
landshaftlar jumlasiga kiradi.
Davolash va sog`lomlashtirish xossalariga, mineral manbalarga, shifobaxsh
balchiq qatlamlariga, qulay iqlim va boshqa sharoitlarga ega, muhofaza etiladigan
tabiiy hududlar kurort tabiiy hududlar hisoblanadi.
Kurort tabiiy hududlar umumdavlat va mahalliy ahamiyatga molik bo`lishi
mumkin.
Umumdavlat ahamiyatiga molik kurort tabiiy hududlar O`zbekiston Kasaba
uyushmalari Federatsiyasi Kengashi va O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni
saqlash vazirligining birgalikdagi taqdimnomasiga binoan O`zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori bilan tashkil etiladi.
Mahalliy ahamiyatga molik kurort tabiiy hududlar O`zbekiston Kasaba
uyushmalari Federatsiyasi Kengashi va O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni
saqlash vazirligining birgalikdagi taqdimnomasiga binoan mahalliy davlat
hokimiyati organlarining qarorlari bilan tashkil etiladi.
Kurort tabiiy hududlar uchta zonaga bo`linadi.
Birinchi zonaga davolash xossalariga ega manbalar, shifobaxsh balchiq
qatlamlari bor hududlar kiradi. Bunday zonada har qanday faoliyat taqiqlanadi,
davolash xossalariga ega manbalar va balchiq bilan davolash shifoxonalarini
obodonlashtirish uchun zarur inshootlar qurish bundan mustasno.
Ikkinchi zonaga sanatoriylar, pansionatlar va dam olish uylarining hududlari
kiradi. Bu zonada davolash va dam olishni tashkil etish uchun zarur bo`lgan
faoliyatni istisno etganda har qanday faoliyat, shuningdek bu hududda vaqtincha
istiqomat qiladigan tibbiyot xodimlari va xizmat ko`rsatuvchi xodimlardan tashqari
boshqa aholining yashashi taqiqlanadi.
Uchinchi zonaga sanatoriylar, pansionatlar va dam olish uylariga tutash
hududlar kiradi. Bu zonada davolash manbalariga, shifobaxsh balchiq qatlamlariga
zarar yetkazmaydigan va dam olish hamda davolanish sharoitlarini
yomonlashtirmaydigan cheklangan xo`jalik faoliyati yuritishga ruxsat etiladi.
Kurort tabiiy hududlar doirasida quyidagilar taqiqlanadi:
17

foydali qazilmalarni qazib olish, mineral suvlar va shifobaxsh balchiq qazib
olish bundan mustasno;
kimyo, selluloza-qog`oz va metallurgiya sanoati korxonalarining faoliyati;
daraxt va butalarni kesish (parvarishlash yo`sinidagi va sanitariya
maqsadidagi kesish bundan mustasno);
zaharli kimyoviy moddalarni qo`llanish;
harom o`lgan chorva mollar ko`miladigan joylarni tashkil etish;
zaharli kimyoviy moddalar va mineral o`g`itlar omborlarini qurish;
chiqindilarni saqlash va ko`mish;
joyning gidrologik rejimini o`zgartirish.
Turizm va aholining ommaviy dam olishini tashkil etish uchun qulay
jug`rofiy va iqlim sharoitlariga ega, muhofaza etiladigan tabiiy hududlar
rekreatsiya zonalari hisoblanadi.
Rekreatsiya zonalari O`zbekiston Kasaba uyushmalari Federatsiyasi Kengashi
va O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligining birgalikdagi
taqdimnomasiga binoan mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlari bilan
tashkil etiladi.
Rekreatsiya zonalari tabiiy obyektlar va majmualarning holatiga qarab turli
rejimga ega uchastkalarga bo`linishi mumkin.
Rekreatsiya zonalarida quyidagilar taqiqlanadi:
kimyo, selluloza-qog`oz va metallurgiya sanoati korxonalarining faoliyati;
daraxt va butalarni kesish (parvarishlash yo`sinidagi va sanitariya
maqsadidagi kesish bundan mustasno);
zaharli kimyoviy moddalarni qo`llanishi;
harom o`lgan chorva mollar ko`miladigan joylarni tashkil etish;
chiqindilarni saqlash va ko`mish;
joyning gidrologik rejimini o`zgartirish.
Daryolarning, ko`llarning, suv omborlarining, kanallarning, kollektorlar
hamda boshqa suv obyektlarining o`zanlariga tutash muhofaza etiladigan tabiiy
hududlar suvni muhofaza qilish zonalari hisoblanadi. Bu zonalar ifloslanish,
bulg`anish, sayozlanishning hamda suv obyektlari tuproq eroziyasi mahsullari
bo`lmish loyqa bilan to`lib qolishining oldini olish maqsadida, shuningdek eng
maqbul suv rejimini saqlab turish uchun tashkil etiladi.(2-rasm)
Qattiq rejimga asoslangan suvni muhofaza qilish zonalari doirasidagi
muhofaza etiladigan tabiiy hududlar sohilbo`yi mintaqalari hisoblanadi.
Ichimlik, maishiy va davolash-sog`lomlashtirish ehtiyojlari uchun
foydalaniladigan suv obyektlariga tutash, qattiq rejim asosidagi muhofaza
etiladigan tabiiy hududlar suv obyektlarining sanitariya muhofazasi zonalari
hisoblanadi.
Daryolarning vohalarida, yoyilma konuslarda, tog` yonbag`irlarining
etaklarida tashkil qilinadigan, muhofaza etiladigan tabiiy hududlar yer usti va yer
osti suvlarining hosil bo`lish zonalari hisoblanadi.
Suvni muhofaza qilish zonalari, sohilbo`yi mintaqalari, suv obyektlarining
sanitariya muhofazasi zonalari hamda yer usti va yer osti suvlarining hosil bo`lish
18

zonalari tegishincha tabiatni muhofaza qilish, qishloq va suv xo`jaligi, sanitariya
nazorati organlarining, geologiya tashkilotlarining taqdimnomasiga binoan
O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining va mahalliy davlat hokimiyati
organlarining qarorlari bilan tashkil etiladi.
Suvni muhofaza qilish zonalari doirasida cheklangan xo`jalik faoliyati
yuritishga yo`l qo`yiladi. Bunday zonalarda quyidagilar taqiqlanadi:
daraxt va butalarni kesish (parvarishlash yo`sinidagi va sanitariya
maqsadidagi kesish bundan mustasno);
zaharli kimyoviy moddalarni qo`llanish;
zaharli kimyoviy moddalar va mineral o`g`itlar omborlarini qurish;
harom o`lgan chorva mollar ko`miladigan joylarni tashkil etish;
chiqindilarni saqlash va ko`mish;
kanalizatsiya-tozalash inshootlari va oqava suvlar to`planadigan inshootlar
qurish;
chorvachilik va parrandachilik majmualarini joylashtirish, shuningdek
sug`orish uchun "sharbat" (suyuq go`ng) ishlatish;
avtomobil transportini qo`yib turish, ularga yonilg`i quyish, ularni yuvish va
ta'mirlash joylarini tashkil etish;
neft mahsulotlari omborlarini tashkil etish;
zig`ir, kanop va teri yuvish.
Sohilbo`yi mintaqalarida ushbu moddaning birinchi qismida nazarda tutilgan
cheklashlar va taqiqlardan tashqari quyidagilar taqiqlanadi:
mineral va organik o`g`itlarni qo`llanish;
chorva mollarni o`tlatish;
har qanday turdagi qurilish, suv xo`jaligi obyektlarini qurish bundan
mustasno;
belgilanmagan joylarda qayiqlar bog`lab qo`yiladigan joylar tashkil etish.
Suv obyektlarining sanitariya muhofazasi zonalari turli rejimli muhofaza
mintaqalariga bo`linadi.
Daryo o`zanlarini o`zgartirish, foydali qazilmalar qazib olish va suv
obyektlari holatiga ta'sir qiladigan boshqa ishlarni bajarishga faqat tabiatni
muhofaza qilish, qishloq va suv xo`jaligi organlarining, shuningdek geologiya
tashkilotlarining ruxsatnomasi bilan yo`l qo`yiladi.
19

3-rasm Suvni behuda isrof qilmang.
Aholi punktlari hududida xo`jaliklararo yer tuzish va rejalashtirish
o`tkazilayotganda suvni muhofaza qilish zonalarining, sohilbo`yi mintaqalarining
va suv obyektlari sanitariya muhofazasi zonalarining chegaralarini o`zgartirish
tabiatni muhofaza qilish, qishloq va suv xo`jaligi organlari hamda sanitariya
nazorati organlari bilan kelishib olinishi lozim.
Suvni muhofaza qilish zonalari va sohilbo`yi mintaqalari rejimi yer usti va yer
osti suvlarining hosil bo`lish zonalariga ham tatbiq etiladi.
Suvni muhofaza qilish zonalari, sohilbo`yi mintaqalari, suv obyektlarining
sanitariya muhofazasi zonalari hamda yer usti va yer osti suvlarining hosil bo`lish
zonalarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish tartibi hamda shartlari
O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.
7 ) O`rmon fondining eroziyaga qarshi barpo etilgan o`rmonlar, shahar
o`rmonlari, shaharlarning, boshqa aholi punktlari va sanoat markazlarining yashil
mintaqalari atrofidagi o`rmonlar, alohida qimmatli o`rmonlar, yong`oqzorlar,
mevali daraxtzorlar, ilmiy yoki tarixiy ahamiyatga molik o`rmonlar egallagan
yerlari, shuningdek ovchilik xo`jaliklarining o`simlik va hayvonot dunyosidan
oqilona foydalanish uchun mo`ljallangan yer uchastkalari ayrim tabiiy resurslarni
boshqarish uchun mo`ljallangan hududlar jumlasiga kiradi.
Ayrim tabiiy resurslarni boshqarish uchun mo`ljallangan hududlarda tirik
organizmlarning yangi va kenja turlarini iqlimlashtirish maqsadida joylashtirish
hamda o`simlik va hayvonot dunyosiga zarar yetkazishi mumkin bo`lgan boshqa
faoliyat taqiqlanadi.
Ayrim tabiiy resurslarni boshqarish uchun mo`ljallangan hududlarda o`simlik
va hayvonot dunyosidan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda foydalanishga yo`l
qo`yiladi.
Shuningdek, hududlarni barqaror iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish
maqsadida davlat biosfera rezervatlari - biologik rang-baranglikni saqlash, tabiiy
obyektlar va majmualardan oqilona foydalanish uchun mo`ljallangan, muhofaza
etiladigan tabiiy hududlar tashkil etilishi mumkin. Davlat biosfera rezervatlari
20

xalqaro biosfera rezervatlari tarmog`iga qo`shilishi va atrof tabiiy muhitning global
monitoringida ishtirok etishi mumkin.
Davlat biosfera rezervatlari O`zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining qarori bilan tashkil etiladi.
Davlat biosfera rezervatlarining hududlari davlat biosfera rezervatlariga
foydalanishga beriladigan yer uchastkalarida, shuningdek boshqa yuridik va
jismoniy shaxslarning davlat biosfera rezervatlari chegaralari doirasidagi yer
uchastkalarida joylashadi.
Davlat biosfera rezervatlari hududida quyidagilar ajratib qo`yiladi:
tabiiy obyektlar va majmualarni asl holatida saqlab qolish uchun
mo`ljallangan, davlat qo`riqxonalari uchun nazarda tutilgan rejimli qo`riqxonaga
aylantirilgan zona;
tabiiy obyektlar va majmualarni saqlab qolish, takror ko`paytirish va tiklash
uchun mo`ljallangan, qo`riqxonaga aylantirilgan zonaga salbiy ta'sir ko`rsatishi
mumkin bo`lgan har qanday faoliyat taqiqlanadigan oraliq zona;
davlat biosfera rezervatlarining tabiiy obyektlari va majmualariga zarar
yetkazmaydigan xo`jalik maqsadidagi va boshqa tarzdagi faoliyatni amalga
oshirish uchun mo`ljallangan zona.
Davlat biosfera rezervatlarining rejimi bunday rezervatlar to`g`risidagi,
O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadigan
nizomlar bilan belgilanadi.
Bundan tashqari, ikki va undan ortiq davlat hududida joylashgan muhofaza
etiladigan tabiiy hududlar davlatlararo muhofaza etiladigan tabiiy hududlar
hisoblanadi.
Davlatlararo muhofaza etiladigan tabiiy hududlar O`zbekiston
Respublikasining xalqaro shartnomalari asosida tashkil etilishi mumkin.
Davlatlararo muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning rejimi O`zbekiston
Respublikasining qonun hujjatlari va xalqaro shartnomalariga muvofiq belgilanadi.
Davlat qo`riqxonalari, buyurtma qo`riqxonalar va davlat tabiat yodgorliklari
bilan chegaradosh hududlar qo`riqlanma zonalar hisoblanadi. Qo`riqlanma
zonalarda ana shu muhofaza etiladigan tabiiy hududlarga salbiy ta'sirning oldini
olish uchun xo`jalik maqsadidagi va boshqa tarzdagi faoliyat cheklanadi yoki
taqiqlanadi.
Qo`riqlanma zonalarning o`lchamlari va rejimi, shuningdek yer uchastkalarini
saqlash vazifasi muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni tashkil etish bilan bir vaqtda
belgilanadi.
Davlat qo`riqxonasi qo`riqlanma zonasining bir qismi ekologik turizmni
tashkil etish, mazkur hudud uchun xos bo`lgan noyob hamda yo`qolib ketish xavfi
ostida turgan o`simliklar va hayvonlarning turlarini ko`paytirish maqsadida tabiiy
pitomniklar barpo etish uchun hamda qo`riqxonaning boshqa ehtiyojlari uchun shu
qo`riqxonaning o`ziga topshirilishi mumkin.
21

III. Bioxilma-xillikni asrashning milliy harakat rejasi
Shu o'rinda ta`kidlash lozimki, O'zbekiston Respublikasi hukumati va
Qozog'iston Respublikasi hukumati o'rtasidagi Kelishuvni amalga oshirish
maqsadida Orol dengizining qurigan tubida o'rmon-meliorativ tadbirlarini amalga
oshirish orqali hududdagi ekologik holatni sog'lomlashtirish, sayg'oqlarni
muhofaza qilish, ularning bosh sonini ko'paytirish, Ustyurt tekisligida sayg'oqlar
populyatsiyasining hozirgi holatini baholash va ularni saqlash chora-tadbirlarini
ishlab chiqish, Ustyurt tekisligida «Saygachiy» majmua (landshaft) buyurtma
qo'riqxonasini tashkil etish rejalashtirilgan. Shuningdek, «Ugam-Chotqol» davlat
milliy tabiat bog'i tarkibidagi yadro sifatida Pskom qo'riqxonasini, «Hisor» davlat
qo'riqxonasi, «Jayron» ekomarkazini rivojlantirish, tarixiy va tabiiy madaniyat
obidalarini termitlar va boshqa ksilofaglar zararidan saqlab qolishning ekologik
xavfsiz uslublarini ishlab chiqish va joriy etish, geologik tabiat obidalarining
xatlovini o'tkazish, ularni saqlab qolish va ulardan foydalanish bo'yicha katalog va
tavsiyalar ishlab chiqish, o'simlik dunyosi davlat kadastrini yuritishning asosi
sifatida O'zbekistonning o'simlik dunyosi genofondini baholash, baliqlarning
noyob va yo'qolib borayotgan turlarini ko'paytirish texnologiyalarini ishlab
chiqish, ovlanadigan baliqlar asosiy to'dalarining holatini baholash va ovlashga
ruxsat etilgan yillik me`yorlarini aniqlash bo'yicha tadbirlar belgilangan.
Chora-tadbirlar doirasida yangi tahrirdagi Bioxilma-xillikni saqlab qolish bo'yicha
Milliy strategiya va harakatlar rejasini ishlab chiqish, ekologik tarbiya, ta`lim
tizimini rivojlantirish, ekologik bilimlarni targ'ib qilish va barqaror rivojlanish va
atrof muhitni muhofaza qilish masalalari bo'yicha aholi xabardorligini oshirish
maqsadida barqaror rivojlanish maqsadlarida ta`lim bo'yicha darsliklarni, o'quv-
uslubiy qo'llanmalarni, o'quv filmlari, o'quv va multimedia materiallarini,
O'zbekiston Respublikasi «Qizil kitobi»ning navbatdagi ikkita tomini, «Muhofaza
etiladigan tabiiy hududlar» kitob-fotoalbomini tayyorlash va nashr etish,
shuningdek, jamoatchilikning ekologik bilimini oshirish va uni atrof-muhit
muhofazasi jarayoniga keng jalb qilish kabi tashkiliy tadbirlarni o'tkazishga muhim
ahamiyat berilgan.
O'zbekiston Birlashgan Millatlar Tashkilotining Ming yillik deklaratsiyasini
tan olgan va imzolagan tomon sifatida bir qator nufuzli xalqaro tashkilotlar va
fuqarolik jamiyati institutlari bilan hamkorlikda BMTning Ming yillik rivojlanish
maqsadlariga erishish borasidagi milliy vazifalarni ishlab chiqdi hamda o'z
majburiyatlarini bajarib kelmoqda. O'zbekiston Respublikasida O'zbekistonda
BMTning Ming yillik rivojlanish maqsadlarini amalga oshirish bo'yicha kompleks
chora-tadbirlar tasdiqlanib, biologik xilma-xillikni saqlash bo'yicha Milliy
strategiya va harakat rejasini takomillashtirish, «Qoraqalpog'istonda Amudaryo
daryosi deltasida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tizimini mustahkamlash va
to'qayzor o'rmonlarni saqlash» loyihasini hayotga tatbiq etishda belgilangan reja
asosida muayyan ishlar amalga oshirilmoqda. Ma`lumot o'rnida aytish o'rinliki,
Ekoharakat deputatlari guruhi a`zolari tomonidan O'zbekiston Respublikasining
«O'simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to'g'risida»gi,
22

«Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to'g'risida»gi
qonunlari normalarini ekologiya sohasidagi xalqaro huquq normalari talablariga
uyg'unlashtirish orqali biologik xilma-xillikning tarkibiy qismi hisoblangan fauna
va flora turlarining qisqarishini yoki yo'qolib borishining oldini olishni, ulardan
samarali va ilmiy asoslangan holda foydalanishni, ularning genofondini saqlab
qolishni nazarda tutuvchi o'zgartish va qo'shimchalar kiritish bo'yicha ham ishlar
amalga oshirilmoqda. O'zbekistonning Markaziy Osiyodagi nufuzli maqomini
hamda mintaqada global ta`siriga ega bo'lgan transchegaraviy ekologik
muammolarni hal etishdagi o'rnini hisobga olgan holda biologik xilma-xillikni
saqlash bo'yicha o'z oldiga qo'ygan vazifalarini bajarishi o'ta dolzarb hisoblanadi.
Davlatimizning uzoqni ko‘zlagan, kelajak avlodlar hayoti uchun qulay sharoit
yaratishni ta’minlashga yo‘naltirilgan ekologik siyo sati yangi muhofaza etiladigan
tabiiy hududlarni, qo‘riqxonalarni, milliy bog‘larni, biosfera rezervatlarini
yaratishda yaqqol namoyon bo‘lmoqda. Muhofaza etiladigan tabiiy hududlardagi
flora va faunani muhofaza qilishning huquqiy, iqtisodiy va tashkiliy asoslari
O‘zbekiston Respublikasining “Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi,
“Muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar to‘g‘risida”gi, “Hayvonot dunyosini
muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida“gi, “O‘simlik dunyosini
muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida”gi, “O‘rmon to‘g‘risida”gi
qonunlarida belgilab qo‘yilgan.
Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tabiiy muvozanatni ta’minlashda muhim
rol o‘ynaydi. Ular inson yashashining zarur sharti bo‘lgan ekologik barqarorlikni
saqlash va tabiiy ekotizimlarni tiklashning muhim mezoni sanaladi. Bugungi kunda
respublikamizda 9 ta davlat qo‘riqxonasi, 1 davlat biosfera rezervati, 2 ta milliy
bog‘, 10 ta davlat buyurtma qo‘riqxonasi va hayvonlarning noyob turlarini
ko‘paytirish bo‘yicha 3 ta markaz hamda 6 ta tabiat yodgorliklari faoliyat
ko‘rsatmoqda. Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar uchastkalarida yovvoyi
hayvonlarning hamda o‘simliklarning hozirgi holati va ularning hisobini yuritish
bo‘yicha, shuningdek, flora va faunaning yo‘q bo‘lib ketish xavfi ostida bo‘lgan
noyob turlarini ko‘paytirish va qayta yetishtirish, saqlash bo‘yicha ilmiy-tekshirish,
tashkiliy-texnik tadbirlar olib borilmoqda.
Respublika Vazirlar Mahkamasining 2011 yil 26 yanvardagi “O‘zbekistondagi
BMTning ming yillik taraqqiyot maqsadlarni amalga oshirish bo‘yicha qo‘shimcha
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qaroriga asosan BMTning Ming yillik rivojlanish
maqsadlari doirasida aholining turmush darajasini bosqichma-bosqich oshirishga
qaratilgan “2011-2015 yillarda O‘zbekistonda BMTning ming yilligini
rivojlantirish maqsadlarini amalga oshirish bo‘yicha chora-tadbirlari Kompleksi”
tasdiqlandi.
Belgilangan maqsadlarga erishish uchun ekologik barqarorlikni ta’minlash
vazifalari “Bioxilma-xillikni saqlash bo‘yicha Milliy strategiya va Harakat
rejasi”ni takomillashtirish, Orolbo‘yida atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy
resurslardan oqilona foydalanish bo‘yicha tadbirlar rejasini ishlab chiqish va joriy
etish, “Qoraqalpog‘istonda Amudaryo daryosi del ь tasida muhofaza etiladigan
tabiiy hududlar tizimini mustahkamlash va to‘qayzor o‘rmonlarni saqlash”
23

loyihasini joriy qilish, suv havzalarining biologik resurslardan samarali
foydalanish va ularda baliq yetishtirishni rivojlantirish bo‘yicha biologik
asoslangan tavsiyalar ishlab chiqish uchun suv havzalarining ekologik holatini
baholash, energiyaning ekologik toza turlarni tatbiq etish va boshqalarni o‘z ichiga
oladi.
O‘zbekistonning Markaziy Osiyo dagi geosiyosiy maqomi hamda mintaqada
global ta’siriga ega bo‘lgan transchegaraviy ekologik muammolarni hal etishdagi
o‘rnidan kelib chiqqan holda, Xalqaro konventsiyalar hamda Mingyillik
maqsadlarida bayon etilgan yo‘nalishlarning bajarilishi o‘ta dolzarb vazifaga
aylanmoqda. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan izchil bozor islohotlari,
iqtisodiyotdagi tub o‘zgarishlar, aniq yo‘naltirilgan ijtimoiy siyosat tufayli
BMTning Mingyillik maqsadlarining bajarilishi va mamlakatimizning barqaror
rivojlanish, biologik xilmaxillikning saqlanishiga xizmat qilmoqmoqda.
Ma`lumotlarga ko‘ra, har soatda sayyoramizdagi hayvonot va o‘simlik turi
bittaga kamayib borayotgan ekan. Shu boisdan jahon hamjamiyati bu kabi
muammolarning oldini olish maqsadida har yili 22 mayni Xalqaro bioxilma-xillik
kuni sifatida keng nishonlaydi.Darhaqiqat, bugun ona sayyoramizda tabiatni asl
holida saqlash global muammoga aylangan. Bu masalani hal etishga qaratilgan
sa`y-harakatlar milliy qonunchiligimizda ham o‘z aksini topgan.
Mustaqillik yillarida tabiatning betakrorligini saqlab qolish, o‘rmonlar
maydonini kengaytirish hamda noyob o‘simlik va hayvonot turlarini saqlash,
tabiatga yetkaziladigan salbiy ta`sirni kamaytirishga katta e`tibor qaratib
kelinmoqda. Binobarin, mamlakatimizda 1995 yil bioxilma-xillikni saqlash
to‘g‘risidagi Xalqaro konvensiya ratifikatsiya qilingan. Shuningdek, biologik
resurslarni muhofaza qilishning o‘ziga xos huquqiy asoslari ham yaratildi. Bundan
tashqari, bioxilma-xillikni saqlash milliy strategiyasi va harakat rejasi ishlab
chiqilib, izchil amalga oshirib kelinmoqda. Shu kabi sa`y-harakatlar natijasi
o‘laroq, kamyob mavjudotlar va o‘simliklar turlarini saqlab qolishga erishildi.
O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasiga qarashli
«Jayron» ekomarkazida jayron, qulon, Prjevalskiy otlarini tabiiy ko‘paytirishga
erishildi. Shuningdek, mazkur markazda 28 o‘simlik oilasiga mansub ikki yuzdan
ziyod tur ko‘paytirib kelinmoqda.
Markazda hayvonot va nabotot dunyosi bilan bog‘liq ilmiy izlanishlar izchil
olib borilmoqda. Masalan, hayvon va o‘simliklarning biologik, fiziologik va
ekologik xususiyatlari o‘rganilib, qo‘llanma va dasturlar yaratildi. Quvonarli
tomoni shundaki, tabiiy sharoitda ko‘paytirilayotgan Gazella jayronini o‘rganishga
oid ilmiy tadqiqot dunyo amaliyotida yagona hisoblanadi. Shu sababli ham, bu
borada Rossiyaning tabiatni o‘rganish ilmiy-tadqiqot instituti, Fransiyaning
tabiatni o‘rganish milliy markazi, Xalqaro yovvoyi tabiatni asrash fondi va
xorijdagi boshqa yetakchi ilm-fan markazlari olimlarimiz bilan hamkorlikda ishlab
kelishmoqda.
24

Mamlakatimizning boshqa bir qator hududlarida ham shu yo‘nalishdagi ilmiy-
amaliy loyihalar hayotga tatbiq etib kelinayapti. Hisor davlat qo‘riqxonasida
yo‘qolib borayotgan o‘simlik va sut emizuvchilarni o‘rganish va saqlab qolishga
yo‘naltirilgan dastur amalga oshirilmoqda. Peshku tumanida «Qizil kitob»ga
kiritilgan yo‘rg‘a tuvaloqni ko‘paytirishga ixtisoslashgan ikkita parvarishxona
faoliyati yo‘lga qo‘yildi. Aydar-Arnasoy ko‘llar tizimida kamyob baliq turlarini
muhofaza qilish maqsadida muntazam monitoring olib borilmoqda. U yerdagi
baliqlar turini saqlab qolish bilan bog‘liq muammolar bartaraf etilayotir.
Ma`lumki, daraxt ekish va bog‘ yaratish xalqimizning o‘lmas qadriyati sifatida
shakllangan. E`tibor bering, mamlakatimiz bo‘yicha yoshi yuzdan oshgan qancha
daraxt bor?! Bu ko‘pchilik uchun qiziqarli. Hozirgacha shunday ulug‘vor yoshdagi
to‘qqiz yuz tup daraxt mahalliy hokimliklar tomonidan ro‘yxatga olindi hamda
ularga «tabiat yodgorligi» maqomi berildi. (3-rasm)
4-rasm Ona tabiat va tabiiy yodgorliklarni asraylik (Farbiy Tyan-Shan tog‘lari)
Global ekologik jamg‘arma granti asosida amalga oshirilgan «Farbiy Tyan-Shan
tog‘lari bioxilma-xilligini saqlash bo‘yicha Markaziy Osiyo davlatlararo loyihasi»
bu borada amalga oshirilgan ulkan ishlardan biri bo‘ldi, desak, sira mubolag‘a
bo‘lmaydi. Loyiha doirasida to‘rt yil davomida ish olib borildi hamda atrof-
muhitga ko‘rsatila±tgan salbiy ta`sir kamaytirildi. O‘zbekiston Fanlar
akademiyasining ilmiy muassasalari, Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi, Tabiatni
muhofaza qilish davlat qo‘mitasi hamda bir qator xalqaro tashkilotlar hamkorligida
amalga oshirilgan mazkur loyiha nafaqat biologik xilma-xillikni asrash, balki
o‘simliklarning genetik xususiyatlarini saqlashga ixtisoslashgani bilan ham juda
ahamiyatli bo‘ldi.
25

Keyingi yillarda mamlakatimizda amalga oshirilgan turli loyihalar natijasida
inson ko‘magiga muhtoj bo‘lib turgan hayvon va o‘simlik turlari aniqlanib,
ro‘yxatga olindi. Endi ana shu ro‘yxat asosida O‘zbekiston Respublikasi «Qizil
kitobi»ning yangi nashri yaratiladi. Shuningdek, mamlakatimiz hayvonot va
nabotot olamining yangi kadastrini yaratish ishlari qizg‘in davom ettirilmoqda.
Jizzax, Navoiy viloyatlari va Qoraqalpog‘iston Respublikasida bu boradagi ishlar
nihoyasiga yetkazildi.
Xalqimiz azal-azaldan tabiatga alohida mehr ko‘rsatib keladi. Keyingi
yillarda bu boradagi ishlarga davlat miqyosida e`tibor qaratilayotgani esa masalani
tez va soz hal etishda asosiy omil bo‘lib kelayotgani hech kimga sir emas. Tabiat -
inson ha±tining azaliy ma`vosi. Zero, tabiatni asrash, uning yanada chiroy
ochayotgan bag‘rida yayrab yashash zavqiga ne yetsin?..
3.1. Harakat rejasi, maqsadlari, hal qilish yo’llari
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasida
Bioxilma-xillikni saqlash milliy strategiyasi va harakat rejasi hamda 2008-
2012 yillarda O‘zbekiston Respublikasining atrof-muhitni muhofaza qilish
ishlari dasturida belgilangan vazifalar ijrosiga oid parlament eshituvi
o‘tkazildi.
Oliy Majlis Qonunchilik palatasining Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza
qilish masalalari qo‘mitasi hamda Ekoharakat deputatlar guruhi tomonidan tashkil
etilgan tadbirda senatorlar, deputatlar, tegishli vazirlik va jamoat tuzilmalari
vakillari, olimlar va jurnalistlar ishtirok etdi.
Oliy Majlis Qonunchilik palatasi Spikerining o‘rinbosari, Ekologiya va
atrof-muhitni muhofaza qilish masalalari qo‘mitasi raisi B.Alixonov
mamlakatimizda biologik resurslarni muhofazalash va ulardan oqilona foydalanish,
atrof-muhitga salbiy ta’sirni kamaytirishga katta e’tibor qaratilayotganini
ta’kidladi. Shu maqsadda qabul qilingan Bioxilma-xillikni saqlash milliy
strategiyasi va harakat rejasi, shuningdek, 2008-2012-yillarda O‘zbekiston
Respublikasining atrof-muhitni muhofaza qilish ishlari dasturi izchil amalga
oshirilmoqda.
Yig‘ilishda O‘zbekiston Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi raisi
N.Umarov, qishloq va suv xo‘jaligi vaziri Z.Ro‘ziyev, Fanlar akademiyasi vitse-
prezidenti T.Oripovning mazkur yo‘nalishda amalga oshirilayotgan ishlar
yuzasidan axborotlari eshitildi.
Tadbirda mamlakatimizda muhofaza etiladigan hududlar tizimini
kengaytirish, noyob flora va fauna turlarini asrash hamda ko‘paytirishga
erishilayotgani qayd etildi.
Buxoro viloyatidagi “Jayron” ekomarkazining hududi kengaytirilib, bu yerda
parvarishlanayotgan jayron, qulon kabi noyob hayvonlar soni ko‘paymoqda.
“Hisor” davlat qo‘riqxonasida ham hududning noyob ekotizimlarini asl holicha
asrash, ko‘paytirish, biologik zaxiralarni muhofazalashga oid qator ilmiy-amaliy
loyihalar amalga oshirilayotir.
26

Yerning unumdorligini oshirish, irrigatsiya tizimlarini takomillashtirish,
o‘rmonlarni kengaytirish, Orolbo‘yida ijtimoiy-ekologik holatni yaxshilash,
baliqchilikni rivojlantirish, to‘qayzorlarni muhofazalash bo‘yicha keng ko‘lamli
ishlar olib borilmoqda.
Aholining ekologik madaniyatini yuksaltirish maqsadida O‘zbekiston Tabiatni
muhofaza qilish davlat qo‘mitasi, “Ekosan” xalqaro jamoatchilik jamg‘armasi,
O‘zbekiston Ekologik harakati tomonidan ko‘plab media-turlar, muloqot va davra
suhbatlari tashkil etilmoqda.
Tadbirda bioxilma-xillikni asrashga oid dastur va loyihalar yuzasidan
bajarilayotgan ishlar, yechimini kutayotgan masalalar atroflicha tahlil
etildi.Mutaxassislar ma'lumotiga ko'ra, sayyoramizda har soatda bittadan hayvon
va o'simlik turi yo'qolmoqda. Flora va faunaning ko'pgina noyob turlariga butunlay
qirilib ketish xavfi tahdid solmoqda. Jahon hamjamiyati bunday ekologik
muammolarni bartaraf etish va barqaror rivojlanishga erishish maqsadida 22 mayni
Xalqaro bioxilma-xillik kuni sifatida keng nishonlaydi.
Tabiatning betakror obidalarini asrab-avaylash, o'rmonlar maydonini
kengaytirish, noyob o'simlik va hayvon turlarini muhofazalash, tabiatga
yetkazilayotgan salbiy ta'sirlarni kamaytirishga ulkan e'tibor qaratilmoqda.
Respublikamiz 1995 yilda bioxilma-xillikni saqlash to'g'risidagi xalqaro
konvensiyaga qo'shilgan.
Mamlakatimizda biologik resurslarni muhofazalashning o'ziga xos huquqiy
mexanizmi yaratilgan. Bioxilma-xillikni saqlash milliy strategiyasi va harakat
rejasi ishlab chiqilib, izchil amalga oshirilmoqda. Unda belgilangan vazifalar
bosqichma-bosqich hayotga tatbiq etilayotgani tufayli alohida muhofaza etiladigan
hududlar kengayib, tabiatimizning nodir mavjudotlari va yashil boyligimizni asrab-
avaylash, ko'paytirish imkoniyati oshmoqda. O'zbekiston Respublikasi Tabiatni
muhofaza qilish davlat qo'mitasiga qarashli "Jayron" ekomarkazida amalga
oshirilayotgan ishlar bunga misol bo'la oladi. Mazkur markazda jayron, qulon,
Prjevalskiy oti singari noyob jonzotlar ko'paytirilmoqda. Markaz o'ziga xos florasi
jihatidan ham mutaxassislar e'tiborini o'ziga jalb etmoqda. Bu yerda 28 o'simlik
oilasiga mansub ikki yuzdan ziyod turni uchratish mumkin. Shu hududda mavjud
ornitofaunaning 37 foizini tashkil etuvchi qushlarning aksariyati "Qizil kitob"ga
kiritilgan. Markaz ilmiy xodimlari tomonidan hayvonlarning biologik, fiziologik
va ekologik xususiyatlari tadqiq etilishi natijasida ko'plab qo'llanma va dasturlar
ishlab chiqilgan. Ushbu muhofaza etiladigan tabiiy hududda ko'paytirilayotgan
jayronlarning Gazella subguturoza turini o'rganishga oid ilmiy tadqiqotlar esa
dunyo amaliyotida yagona hisoblanib, olimlarimiz va mutaxassislarimizning bu
boradagi tajribasi xorijlik ekspertlarning e'tiborini o'ziga jalb etmoqda. Shu bois
"Jayron" ekomarkazi Rossiyaning tabiatni o'rganish ilmiy-tadqiqot instituti,
Fransiyaning tabiatni o'rganish milliy markazi, Xalqaro yovvoyi tabiatni asrash
fondi va xorijdagi boshqa yetakchi ilm-fan markazlari bilan yaqindan hamkorlik
qilib kelmoqda. O'zbekiston Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasi axborot
xizmatidan ma'lum qilishlaricha, shu kunlarda "Jayron" ekomarkazida Buxoro
qo'yini va burama shoxli echkilarni ko'paytirish yo'lga qo'yilgan. Moskva hayvonot
27

bog'i va Tojikiston milliy bog'iga ellik boshga yaqin jayron yetkazib
berilgan. Yurtimizning boshqa hududlaridagi muhofaza etiladigan tabiiy
hududlarda ham ana shu yo'nalishda ko'plab ilmiy-amaliy loyihalar bajarilmoqda.
Jumladan, Hisor davlat qo'riqxonasida yo'qolib borayotgan o'simliklar va sut
emizuvchilarning biologiyasini o'rganish, qo'riqxonada fenologik kuzatuvlardan
foydalanish dasturini ishlab chiqish, "Sayxun" xo'jaligida yovvoyi jonzotlarni
ko'paytirish loyihalari o'z samaralarini berayotir. Buxoro viloyatining Peshku
tumanida esa "Qizil kitob"ga kiritilgan yo'rg'a tuvaloqni ko'paytirish maqsadida
ikkita parvarishxona ochildi.
Aydar-Arnasoy ko'llar tizimi o'ziga xos faunasi bilan ajralib turadi. Tabiatni
muhofaza qilish idoralari mutaxassislari ushbu hududning bioxilma-xilligini
asrash, noyob baliq turlarini muhofazalash maqsadida muntazam monitoring olib
bormoqda. Kuzatuvlar natijasidan ma'lum bo'lishicha, ushbu hududda faoliyat
yuritayotgan ijarachi xo'jaliklar noyob baliq turlarini belgilangan me'yordan oshiq
miqdorda ovlayotgani aniqlandi. Bunday muammolarni bartaraf etish maqsadida
Aydar-Arnasoy ko'llar tizimidagi ixtiologik punktlar faoliyatini tartibga solishga
oid nizom, tabiiy baliqchilik suv havzalarini yosh noyob sanoatbop baliq turlari
bilan to'ldirish tartiblari to'g'risidagi yo'riqnoma va baliqchilik ahamiyatiga ega
bo'lgan suv havzalari monitoringi to'g'risidagi nizom loyihalari ishlab chiqildi.
Daraxt ekish, bog' yaratish xalqimizning azaliy qadriyatlaridan. Bu boradagi
qadimiy an'analarimizni e'zozlash va yosh avlod ongiga yanada chuqurroq
singdirish maqsadida yoshi yuzdan oshgan daraxtlarni davlat muhofazasiga olish
dasturi hayotga tatbiq etilmoqda. Hozirgacha qariyb to'qqiz yuz tup ana shunday
daraxt joylardagi mahalliy hokimliklar tomonidan ro'yxatga olinib, ularga "tabiat
yodgorligi" maqomi berildi. Yurtimizda Global ekologik jamg'arma granti asosida
amalga oshirilgan "G'arbiy Tyanshan tog'lari bioxilma-xilligini saqlash bo'yicha
Markaziy Osiyo davlatlararo loyihasi" esa ushbu yo'nalishdagi ustuvor vazifalarni
amalga oshirishning o'ziga xos ko'rinishlaridan biri bo'ldi. To'rt yil mobaynida ish
olib borilgan loyiha doirasida aholi va nodavlat notijorat tashkilotlarga atrof-
muhitga ko'rsatilayotgan salbiy ta'sirni kamaytirish, tabiiy resurslardan oqilona
foydalanish maqsadida qo'shimcha daromad keltiruvchi va barqaror faoliyat turini
joriy etish uchun kichik grantlar taqdim etildi. O'zbekiston Fanlar akademiyasining
tegishli ilmiy muassasalari, Qishloq va suv xo'jaligi vazirligi, Tabiatni muhofaza
qilish davlat qo'mitasi, qator xalqaro tashkilotlar hamkorligida hayotga tatbiq
etilayotgan ushbu loyiha nafaqat biologik xilma-xillikni asrash, balki yashil
boyligimizning genetik resurslarini saqlashga ham xizmat qiladi. Biologik xilma-
xillikni asrash borasida olimlarimiz va mutaxassislarimiz tomonidan amalga
oshirilayotgan ana shunday istiqbolli loyihalar natijasida bugungi kunda
muhofazaga muhtoj hayvon va o'simlik turlari to'la aniqlandi. Ushbu yangi
ma'lumotlar O'zbekiston Respublikasi "Qizil kitobi" ning yangi nashrini yaratishda
muhim manba bo'lib xizmat qiladi. Ayni paytda mutaxassislarimiz bu boradagi
ishlar ko'lamini yanada kengaytirish maqsadida yurtimiz florasi va faunasinin g
yangi kadastrini ishlab chiqish bo'yicha ish olib borayotir. Jizzax, Navoiy
viloyatlari va Qoraqalpog'iston Respublikasida bu ishlar nihoyasiga yetdi. Biologik
28

resurslarni asrab-avaylash va tabiiy muvozanatni ta'minlashga xizmat qiladigan
bunday tadbirlar boshqa viloyatlarda davom ettirilmoqda. Ma'lumotlarga ko'ra, har
soatda sayyoramizdagi hayvonot va o'simlik turi bittaga kamayib borayotgan ekan.
Shu boisdan jahon hamjamiyati bu kabi muammolarning oldini olish maqsadida
har yili 22 mayni Xalqaro bioxilma-xillik kuni sifatida keng nishonlaydi.
Darhaqiqat, bugun ona sayyoramizda tabiatni asl holida saqlash global muammoga
aylangan. Bu masalani hal etishga qaratilgan sa'y-harakatlar milliy
qonunchiligimizda ham o'z aksini topgan. Mustaqillik yillarida tabiatning
betakrorligini saqlab qolish, o'rmonlar maydonini kengaytirish hamda noyob
o'simlik va hayvonot turlarini saqlash, tabiatga yetkaziladigan salbiy ta'sirni
kamaytirishga katta e'tibor qaratib kelinmoqda. Binobarin, mamlakatimizda 1995
yil bioxilma-xillikni saqlash to'g'risidagi Xalqaro konvensiya ratifikatsiya
qilingan. Shuningdek, biologik resurslarni muhofaza qilishning o'ziga xos huquqiy
asoslari ham yaratildi. Bundan tashqari, bioxilma-xillikni saqlash milliy
strategiyasi va harakat rejasi ishlab chiqilib, izchil amalga oshirib kelinmoqda. Shu
kabi sa'y-harakatlar natijasi o'laroq, kamyob mavjudotlar va o'simliklar turlarini
saqlab qolishga erishildi. O'zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish
davlat qo'mitasiga qarashli «Jayron» ekomarkazida jayron, qulon, Prjevalskiy
otlarini tabiiy ko'paytirishga erishildi. Shuningdek, mazkur markazda 28 o'simlik
oilasiga mansub ikki yuzdan ziyod tur ko'paytirib kelinmoqda.Markazda hayvonot
va nabotot dunyosi bilan bog'liq ilmiy izlanishlar izchil olib borilmoqda. Masalan,
hayvon va o'simliklarning biologik, fiziologik va ekologik xususiyatlari o'rganilib,
qo'llanma va dasturlar yaratildi. Quvonarli tomoni shundaki, tabiiy sharoitda
ko'paytirilayotgan Gazella jayronini o'rganishga oid ilmiy tadqiqot dunyo
amaliyotida yagona hisoblanadi. Shu sababli ham, bu borada Rossiyaning tabiatni
o'rganish ilmiy-tadqiqot instituti, Fransiyaning tabiatni o'rganish milliy markazi,
Xalqaro yovvoyi tabiatni asrash fondi va xorijdagi boshqa yetakchi ilm-fan
markazlari olimlarimiz bilan hamkorlikda ishlab kelishmoqda. Mamlakatimizning
boshqa bir qator hududlarida ham shu yo'nalishdagi ilmiy-amaliy loyihalar hayotga
tatbiq etib kelinayapti. Hisor davlat qo'riqxonasida yo'qolib borayotgan o'simlik va
sut emizuvchilarni o'rganish va saqlab qolishga yo'naltirilgan dastur amalga
oshirilmoqda. Peshku tumanida «Qizil kitob»ga kiritilgan yo'rg'a tuvaloqni
ko'paytirishga ixtisoslashgan ikkita parvarishxona faoliyati yo'lga qo'yildi. Aydar-
Arnasoy ko'llar tizimida kamyob baliq turlarini muhofaza qilish maqsadida
muntazam monitoring olib borilmoqda. U yerdagi baliqlar turini saqlab qolish
bilan bog'liq muammolar bartaraf etilayotir. Ma'lumki, daraxt ekish va bog'
yaratish xalqimizning o'lmas qadriyati sifatida shakllangan. E'tibor bering,
mamlakatimiz bo'yicha yoshi yuzdan oshgan qancha daraxt bor?! Bu ko'pchilik
uchun qiziqarli. Hozirgacha shunday ulug'vor yoshdagi to'qqiz yuz tup daraxt
mahalliy hokimliklar tomonidan ro'yxatga olindi hamda ularga «tabiat yodgorligi»
maqomi berildi. Global ekologik jamg'arma granti asosida amalga oshirilgan
«Farbiy Tyan-Shan tog'lari bioxilma-xilligini saqlash bo'yicha Markaziy Osiyo
davlatlararo loyihasi» bu borada amalga oshirilgan ulkan ishlardan biri bo'ldi,
desak, sira mubolag'a bo'lmaydi.
29

Loyiha doirasida to'rt yil davomida ish olib borildi hamda atrof-muhitga
ko'rsatiladitgan salbiy ta'sir kamaytirildi. O'zbekiston Fanlar akademiyasining
ilmiy muassasalari, Qishloq va suv xo'jaligi vazirligi, Tabiatni muhofaza qilish
davlat qo'mitasi hamda bir qator xalqaro tashkilotlar hamkorligida amalga
oshirilgan mazkur loyiha nafaqat biologik xilma-xillikni asrash, balki
o'simliklarning genetik xususiyatlarini saqlashga ixtisoslashgani bilan ham juda
ahamiyatli bo'ldi. Keyingi yillarda mamlakatimizda amalga oshirilgan turli
loyihalar natijasida inson ko'magiga muhtoj bo'lib turgan hayvon va o'simlik turlari
aniqlanib, ro'yxatga olindi. Endi ana shu ro'yxat asosida O'zbekiston Respublikasi
«Qizil kitobi» ning yangi nashri yaratiladi. Shuningdek, mamlakatimiz hayvonot
va nabotot olamining yangi kadastrini yaratish ishlari qizg'in davom ettirilmoqda.
Jizzax, Navoiy viloyatlari va Qoraqalpog'iston Respublikasida bu boradagi ishlar
nihoyasiga yetkazildi. Xalqimiz azal-azaldan tabiatga alohida mehr ko'rsatib
keladi. Keyingi yillarda bu boradagi ishlarga davlat miqyosida e'tibor
qaratilayotgani esa masalani tez va soz hal etishda asosiy omil bo'lib kelayotgani
hech kimga sir emas. Tabiat — inson hayotining azaliy ma'nosi. Zero, tabiatni
asrash, uning yanada chiroy ochayotgan bag'rida yayrab yashash zavqiga ne
yetsin?.
3.2 Bioxilma-xillik resurslaridan barqaror foydalanish
Tabiiy resurslar va hayvonot dunyosini muhofaza qilish, qayta tiklash hamda
ulardan oqilona foydalanish borasida ko‘plab tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Mamlakatimizda biologik resurslarni muhofazalashning o‘ziga xos huquqiy
mexanizmi yaratilgan. “Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish
to‘g‘risida”gi qonun qabul qilingani, O‘zbekiston Bioxilma-xillikni saqlash
to‘g‘risidagi xalqaro konvensiyaga qo‘shilgani va Bioxilma-xillikni saqlash milliy
strategiyasi va harakat rejasi ishlab chiqilib, izchil amalga oshirilayotgani buning
dalilidir. Ushbu hujjatlarda belgilangan vazifalar bosqichma-bosqich hayotga
tatbiq etilayotgani tufayli alohida muhofaza etiladigan hududlar kengayib,
tabiatning nodir mavjudotlari va yashil boyligimizni asrab-avaylash, ko‘paytirish
imkoniyati oshmoqda.
O‘zbekiston Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi, Birlashgan Millatlar
Tashkiloti va Global ekologik jamg‘arma hamkorligida hayotga tatbiq etilayotgan
“Qo‘riqxonalar misolida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar milliy tizimi
barqarorligini mustahkamlash” loyihasi turli innovatsiya vositalari yordamida
muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tizimini mustahkamlash va samarali
boshqarishni yo‘lga qo‘yishga qaratilgan. Ushbu loyihani amalga oshirilishi
Bioxilma-xillikni saqlash to‘g‘risidagi konvensiya shartlarining bajarilishiga ulkan
hissa bo‘lib qo‘shiladi. Bunda qo‘riqxonalarning chegaralari va muhofaza
zonalarini qayta ko‘rib chiqish, qo‘riqxonalarning faoliyati bilan bog‘liq iqtisodiy
mexanizmlarni ishlab chiqish rejalashtirilgan. Shuningdek, qo‘riqxonalar atrofida
yashovchi aholining turmush darajasini yanada oshirish, qo‘riqxonalarga
ko‘rsatiladigan salbiy ta’sirlarning oldini olishga oid vazifalar belgilab olingan.
30

Tadbirda qo‘riqxonalar hududini kengaytirish va zamonaviy boshqaruv
usullarini joriy etish orqali ulardan oqilona foydalanish, loyiha doirasida
hamkorlikni kuchaytirish bilan bog‘liq vazifalar yuzasidan fikr almashildi.
O‘zbekistonning o‘ziga xos xarakterli rivojlanishi o‘tmishda ishlab
chiqarishga nomuvofiq yondashish, ayniqsa qishloq xo‘jaligiga nihoyat katta
e'tibor berish ayni vaqtda atrof-muhit muhofazasi va resurslardan foydalanish,
ularni tiklanishini ta'minlovchi usullarning уetarli darajada hisobga olmaslik bilan
xarakterlanadi
Bunday vaziyat ularni barbod bo‘lishiga olib keladi. Bundan tashqari,
markazlashtirilgan rejalashtirish va boshqarishning yuqori darajasi bunga
imkoniyat tug‘diradi.
- O‘zbekistonning biologik resurslarini ahvoli, boshqa malakatlarda bo‘lgani
kabi oxirgi 30-40 yil ichida keskin yomonlashdi, bu bir ekosistemalarni buzilishiga
olib kelsa, boshqalarini jiddiy shikastlanishlariga, talofat ko‘rishiga olib keldi va
respublikaning umumiy ekologik barqarorligiga xavf tug‘dirdi
- respublika aholisi tez o‘sib borishini inobatga olgan holda, shuningdek
boshqa omillarni nazarda tutib, mavjud ishlab chiqarish usullari va ularning
o‘zgarmay qolishliklari kelajakda O‘zbekistonning talablarini qondira olmasligi
aniq;
1 Bu usullar atrof-muhitga kuzatib bo‘lmaydigan zarar уetkizadi
2 Allaqachon amaliy jihatdan ba'zi bir tur tabiiy resurslaridan foydalanish,
masalan, suvdan foydalanish o‘zining tabiiy chegarasigacha уetib kelgan
3 ishlab chiqarishning yangi usullari va sistemalaridan foydalanib respublika
rivojlanishini davom ettirish va quyidagi talablarni qondirishi zarur: ishlab
chiqarish nuqtai nazaridan samaradorlik va barqaror bo‘lishi, ya'ni shunday
bo‘lishi kerakki, tabiiy va ijtimoiy bazaning faoliyat ko‘rsatishi uzoq muddatlarda
amal qilishi va barbod bo‘lmasligi mumkin bo‘lsin
- yuqorida bayon etilgan vaziyatlarda biologik resurslarning rivojlanishini
haqiqiy ahamiyatiga hozirgi siyosatda va rejalarda o‘zining to‘liq aksini va hayotiy
muhim ekologik jarayonlarini saqlab qolishda roli nuqtai nazardan, qaysiki ulardan
qishloq xo‘jaligi va ekologik sharoitlarda ham bog‘liq, haqiqiy va potensial
foydalanish nuqtai nazardan ham уetarli darajada baho berilmayapti
- Respublikaning barqaror rivojlanishiga erishish uchun bioxilma-xillikni
muhofaza qilish va barqaror foydalanish maqsadlariga уetarli e'tibor berish, ularni
esa milliy rivojlanish rejalariga kiritish, tashkiliy va moliyaviy resurslar ajratish
zarur bo‘ladi
- Iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlar davri o‘zida biologik resurslardan
barqaror foydalanish va muhofaza qilishning rivojlantirishga potensial xavf
tug‘diradi, shu vaqtni o‘zida muhofaza bo‘yicha yangi tizimlar va yangi siyosat va
yondashishlar ishlab chiqish va ulardan foydalanish imkoniyati ham mavjud
bo‘ladi
Shunday qilib, respublikaning kelajakda potensialini maksimal oshirish,
barqaror rivojlantirish va uning asoslarini shakllantirish, bioxilma-xilliklarni
31

muhg‘ofaza qilish va undan barqaror foydalanish uchun tegishli moddiy va
ma'naviy resurslarning ajratishni prioritet rivojlanishning kiritish lozim bo‘ladi.
5-rasm Tabiiy resurslardan tejab foydalaning.(Yotib yesa tog’ ham tugaydi)
Uzoq vaqtlar amal qilgan siyosat barqaror rivojlanishni ta'minlay olmadi,
mamlakatda atrof - muhit muhofazasi masalalariga va ta'lim tizimiga tegishli
munosabatni belgiladi. Masalan, Respublika yuqori ta'lim darajasiga mavjudligiga
qaramasdan , unda “Orol krizisi” kabi fojiali voqiуea - hodisalar sodir bo‘ldi,
asosiy biologik jarayonlar mohiyati va rolini ongli ravishda tushunishni, xususan
hukumat darajasidagi mas'uliyat, aholi o‘rtasida va ishlab chiqarish sektorini
boshqarish zveno o‘rtasida yo‘qligi tufayli sodir bo‘ladi. Oliy ta'lim tizimida asosiy
e'tibor ishlab chiqarishga yoki sof ilmiy izlanishlarga qaratilib, уetarli darajada
ekologik menejment masalalari ishlab chiqarilmasdan, boshlang‘ich va o‘rta ta'lim
tiximlarida esa ekologik jarayonlar va ularni mamlakat taraqqiyoti muammolari
bilan bog‘lab tushunish уetarli e'tibor berilmay keldi.Utmishda mahalliy aholi va
jamoatchilikni bioxilma - xillikni asrashda ishtirok, axborotning уetishmasligi
siyosiy va qonunchilik borasida qiyinchiliklar tufayli chegaralangan edi, qaysiki
nodavlat tashkilotlari bunga ham duch kelardilar.
Barqaror foydalanish muammolarini tahlili
O‘zbekiston umuman olganda agrar mamlakat bo‘lib, u ko‘proq darajada
muhit sifati bilan bog‘liq bo‘ladi. Biroq ilgarilari biologik resurslarning to‘g‘ridan
- to‘g‘ri foydasi, ekologik jarayonlarni barqarorlashtirish nuqtai nazaridan ham va
uning respublikaning umumiy rivojlanishi uning alohida o‘rni, roli nuqtai
nazaridan ham уetarlicha baho berilmasdi. Bunday holat Orol fojiasi singari
vaziyatni paydo bo‘lishiga ko‘maklashadi.
Biologik resurslardan foydalanish
32

O‘zbekistonda biologik resurslardan foydalanish ovda, qimmatli dorivor va
oziqali o‘simliklar terishda namoyon bo‘ladi. Biroq hamon biologik resurslardan
barqaror foydalanishning to‘liq iqtisodiy qimmatini va respublikaning potensial
imkoniyatlarini batafsil baholash mavjud emas. Halqaro miqyosdagi tajriba shuni
ko‘rsatadiki, bu sektor agar uni ratsional rivojlantirish sharoitlari yaratilsa ,
mamlakat rivojlanishini tezlashtirishda va katta iqtisodiy foyda keltirishi mumkin.
3.3 Qo’riqxonalar misolida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar milliy tizimi.
barqarorligini ta’minlash
2014 yil 10 yanvar kuni O'zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish
davlat qo'mitasi tomonidan O'zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo'jaligi
vazirligi, O'zbekiston Respublikasi Davlat geologiya resurslari qo'mitasi hamda
Ugom-Chotqol davlat tabiat milliy bog'ini jalb qilgan holda « Mamlakatimiz milliy
bog'lari va qo'riqxonalari » mavzusida matbuot anjumani tashkil etildi.(5-Rasm)
Matbuot anjumanida Davlat tabiatni muhofaza qilish qo'mitasi, O'zbekiston
Respublikasi Qishloq va suv xo'jaligi vazirligi, O'zbekiston Respublikasi Davlat
geologiya resurslari qo'mitasi, Ugom-Chotqol davlat tabiat milliy bog'i mas’ul
rahbar va xodimlari, manfaatdor davlat va jamoat tashkilotlari hamda ommaviy
axborot vositalari vakillari ishtirok etdilar.
Matbuot anjumanining maqsadi, mamlakatimizning milliy bog'lari va
qo'riqxona, ularda amalga oshirilayotgan ishlar, shu bilan birga mazkur hududlarda
olib borilishi lozim bo'lgan amallar haqida masalalrni muhofakama qilish va
tavsiyalar ishlab chiqish hamda ushbu masalalarni keng jamoatchilik yetkazishdan
iborat bo'ldi.
Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar sifatida O'zbekistonda ayni vaqtda 9 ta
davlat qo'riqxonalari, 2 ta milliy bog', 1 ta ekomarkaz, 1 ta biosfera rezervati, 10 ta
davlat buyurtmaxonalari, 5 ta tabiat yodgorligi hududlari faoliyat ko'rsatmoqda. Bu
hududlarda milliy hamda xalqaro "Qizil kitob" larga kiritilgan, yo'qolish ehtimoli
bo'lgan nabodot va hayvonot turlari davlat muhofazasiga olingan.
33

6-rasm Qo’riqxonaning hozirgi holati
Mazkur tizimda davlat tabiat qo'riqxonalari asosiy o'rinni egallaydi.
O'zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq davlat qo'riqxonalari hududlari
qat’iy muhofaza rejimi ostida bo'lib, unda yil davomida yovvoyi tabiatni muhofaza
qilish borasida kuzatuvlar olib boriladi. Qo'riqxonalarning asosiy maqsadi
qimmatli tabiiy ob’yektlar, landshaftlar, noyob va qimmatli o'simliklar hamda
hayvonlarning irsiy fondini saqlab qolishdir. Bugungi kunda qo'riqxonalarda
faoliyat olib borayotgan mutaxassislar aholi o'rtasida muhofaza etiladigan yovvoyi
tabiat boyliklarining muhimligini anglash, Yer yuzidagi hayotni saqlashda
muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning o'rni bilan bog'liq keng targ'ibot-tashviqot
ishlarini olib borishga da’vat etilgan.
Qator mamlakatlar bioxilma-xillikni muhofaza qilishda Milliy bog'larni
rivojlantirishga xissalarini qo'shmoqdalar.
2011 yilning 26 avgust kuni O'zbekiston Respublikasi Hukumatining 243-
sonli Qarori bilan 68717, 8 ga maydonga ega Quyi-Amudaryo davlat biosfera
rezervati tashkil etildi. Mazkur rezervat "Baday-to'qay" davlat qo'riqxonasi
bazasida tashkil etildi. Qo'riqlash hududi 11568, 3 ga bo'lib, qat’iy muhofaza
rejimi ostidagi hudud hisoblanadi.
Biosfera rezervati qo'riqxona va buyurtmaxona vazifalarini bajaruvchi
muhofaza etiladigan tabiiy hududlar toifasiga kiradi. U o'z faoliyatida biologik
xilma-xillik hamda biologik resurslardan fuqarolar va xo'jalik yurituvchi
sub’yektlar manfaatlari yo'lida ulardan barqaror foydalanishdek faoliyatni o'zida
mujassam etadi.
Biosfera rezervatlari nafaqat u joylashgan hududda istiqomat qiluvchi
aholining tabiat bilan uyg'un holatda rivojlanish imkonini beradi, balki jamiyat
ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladi. Ushbu yondashuv O'zbekiston
Respublikasining biologik xilma-xilligini muhofaza qilish bo'yicha Milliy
strategiyasi va chora-tadbirlar rejasida o'z aksini topgan.
34

O'tkazilgan matbuot anjumanida O'zbekiston Respublikasi Tabiatni
muhofaza qilish davlat qo'mitasi vakillari tomonidan O'zbekistonning muhofaza
etiladigan tabiiy hududlari haqida, O'zbekiston Respublikasi Qishloq va suv
xo'jaligi vazirligi Qo'riqxonalar, milliy tabiiy bog'lar va ovchilik xo'jaligi
boshqarmasi tizimidagi Surxon davlat qo'riqxonasi vakili tomonidan "Surxon
davlat qo'riqxonasi. Idmiy tadqiqotlar" haqida, O'zbekiston Respublikasi Davlat
geologiya resurslari qo'mitasi vakili tomonidan "Kitob Davlat geologiya
qo'riqxonasi zaminimizning 460 million yillik tarixi nigohida" haqida va Toshkent
viloyati hokimligi qoshidagi Ugom-Chotqol dalvt tabiat milliy bog'i vakili
tomonidan "Ugom-Chotqol davlat tabiat milliy bog'i" haqidagi ma’lumotlar
ommaviy axborot vositalari xodimlariga yetkazildi,
Shu bilan bir qatorda, bugungi kunda O'zbekistonda bioxilma-xillikni
saqlash hamda muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tizimini rivojlantirish sohasida
qator xalqaro loyihalar amalga oshirilayotganligi e’tirof etildi. Bunday loyihalarga
"Qo'riqxonalar misolida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar milliy tizimi
barqarorligini ta’minlash", "O'zbekiston neft va gaz tarmog'iga bioxilma-xillikni
saqlash tamoyillarini joriy qilish", "2011-2020 yillarda O'zbekistonda Biologik
xilma-xillik to'g'risidagi Konvensiyaning Strategik rejasini amalga oshirishda
qo'llab-quvvatlash uchun biologik xilma-xillik sohasida milliy rejalashtirish" va
boshqalar kiradi.
Shuningdek, O'zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat
qo'mitasi tashabbusi bilan chop etilgan "O'zbekiston Qo'riqxonalarining tirik
javoxirlari" kitob-fotoalboming taqdimoti bo'lib o'tdi. Ushbu fotoalbomda
mamlakatimiz qo'riqxonalarida Qizil kitobga kiritilgan va doimiy muhofazada
bo'lgan o'simlik va hayvonot dunyosi haqida ma’lumotlar keltirilgan.
Muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni tashkil etish, muhofaza qilish va
ulardan foydalanish sohasidagi tadbirlar sababli mahalliy davlat hokimiyati
organlari, shuningdek, maxsus vakolatli davlat organlari, jamoatchilik
tashkilotlarining hamkorlikdagi faoliyatlari respublikaning muhofaza etiladigan
tabiiy hududlarining yagona o'zaro bog'liqlik tizimini tashkil etishi lozim.
35

7-rasm. O’simliklar olamidagi xilma-xillik.
Xulosa
O`zbekiston hukumati ekologik muammolarni hal etishga yo`naltirilgan
qator strategik hujjatlarni ishlab chiqdi va qabul qildi
Bular:Atrof muhitni muhofaza qilish bo`yicha Milliy harakat dasturi;
2000-2010 yillarga mo`ljallangan davrda qishloq aholisini ichimlik suv va
tabiiy gaz bilan ta`minlash davlat dasturi.
Bundan tashqari, Chiqindilarni boshqarish bo`yicha milliy dastur va harakat
rejasi ishlab chiqish bosqichida.
Toshkentda mustaqillik yillarida mamlakatimizda ekologik muvozanatni
ta’minlash borasida erishilgan natijalar va BMT ning 2012 yilda bo‘ladigan
barqaror rivojlanish bo‘yicha “Rio+20” konferensiyasiga tayyorgarlik masalalariga
bag‘ishlangan davra suhbati tashkil etildi.
O‘zbekiston Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi Iqtisodiyot vazirligi,
Iqtisodiy tadqiqotlar markazi va BMT ning mamlakatimizdagi vakolatxonasi bilan
36

hamkorlikda tashkil etgan tadbirda yurtimizdagi vazirlik, idora, tashkilotlar, jamoat
birlashmalari, xalqaro tashkilotlar vakillari, olimlar va mutaxassislar ishtirok etdi.
O‘zbekiston Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi raisi N. Umarov va
boshqalar Prezidentimiz Islom Karimov rahnamoligida mamlakatimizda ekologik
muammolarning inson salomatligi va jamiyat taraqqiyotiga salbiy ta’sirlarini
kamaytirish borasida olib borilayotgan izchil ishlar o‘z samaralarini berayotganini
ta’kidladi.
Yurtimizda bebaho tabiiy resurslar muhofazasini ta’minlash, global va milliy
miqyosdagi ekologik muammolarning salbiy ta’sirlarini yumshatish borasida
milliy harakat rejasi asosida bosqichma-bosqich ishlar amalga oshirilmoqda.
Buning natijasida havoga chiqarilayotgan zararli moddalar ikki, suv havzalariga
oqovalarni tashlash ikki yarim barobar kamaydi. Ozonni yemiruvchi moddalarni
qisqartirishga erishilmoqda. Daryolar va yer osti suvlarini muhofazalash, alohida
muhofaza etiladigan hududlar maydonini kengaytirish, biologik zaxiralarni asrash,
ekologik ta’limni rivojlantirish, Orolbo‘yidagi ekologik muhitni barqarorlashtirish
bo‘yicha amalga oshirilayotgan ishlar ham o‘z samaralarini berayotir.
Mamlakatimizda ratifikatsiya qilingan xalqaro konvensiyalar asosida
O‘zbekiston zimmasidagi majburiyatlarni bajarish ham doimiy e’tiborda.
Jumladan, havoning ozon qatlamiga zarar yetkazadigan moddalardan foydalanishni
bartaraf etish maqsadida Ozon ofisi tashkil etildi va bu jabhada qator ilmiy-amaliy
loyihalar bajarilmoqda. Chiqindilarni boshqarish, bioxilma-xillikni asrash milliy
strategiyalari va harakat dasturlari, tabiiy energiya manbalaridan foydalanish
loyihalari, iqlim o‘zgarishining salbiy ta’sirlarini kamaytirish bo‘yicha keng
ko‘lamli ishlar tatbiq etilmoqda.
O‘zbekistonda boy tabiiy zaxiralar salohiyatidan oqilona foydalanish va
atrof-muhitni muhofazalashga katta e’tibor qaratilmoqda, – deydi BMT ning
Yevropa va MDH mamlakatlari mintaqaviy byurosi direktori o‘rinbosari Yens
Vandel. – Iqlim o‘zgarishining oldini olish, biologik zaxiralarni muhofazalash,
energiya resurslarini tejash, iqtisodiyot tizimlarida sof rivojlanish mexanizmlarini
joriy etish kabi yo‘nalishlardagi loyihalar e’tiborga molik. Bunday tadbirlar
xalqaro hamjamiyat oldida turgan global ekologik muammolarni hal etish va tabiat
musaffoligini asrashda muhim ahamiyat kasb etmoqda.
O'zbekistonda bioxilma-xillikni saqlash hamda muhofaza etiladigan tabiiy
hududlar tizimini rivojlantirish sohasida qator xalqaro loyihalar amalga
oshirilayotganligi e’tirof etildi. Bunday loyihalarga "Qo'riqxonalar misolida
muhofaza etiladigan tabiiy hududlar milliy tizimi barqarorligini ta’minlash",
"O'zbekiston neft va gaz tarmog'iga bioxilma-xillikni saqlash tamoyillarini joriy
qilish", "2011-2020 yillarda O'zbekistonda Biologik xilma-xillik to'g'risidagi
Konvensiyaning Strategik rejasini amalga oshirishda qo'llab-quvvatlash uchun
biologik xilma-xillik sohasida milliy rejalashtirish" va boshqalar kiradi.
Shuningdek, O'zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat
qo'mitasi tashabbusi bilan chop etilgan "O'zbekiston Qo'riqxonalarining tirik
javoxirlari" kitob-fotoalboming taqdimoti bo'lib o'tdi. Ushbu fotoalbomda
37

mamlakatimiz qo'riqxonalarida Qizil kitobga kiritilgan va doimiy muhofazada
bo'lgan o'simlik va hayvonot dunyosi haqida ma’lumotlar keltirilgan.
Muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni tashkil etish, muhofaza qilish va
ulardan foydalanish sohasidagi tadbirlar sababli mahalliy davlat hokimiyati
organlari, shuningdek, maxsus vakolatli davlat organlari, jamoatchilik
tashkilotlarining hamkorlikdagi faoliyatlari respublikaning muhofaza etiladigan
tabiiy hududlarining yagona o'zaro bog'liqlik tizimini tashkil etishi lozim.
Hozirda qishlooq xo’jaligini rivojlanishi va tabiiy resurslardan oqilona
foydalanmaslik natijasida kelib chiqadigan va tabiiy yashash joylarini tanazzulga
uchrashi havfining ortishi muhofaza etiladigan tabiiy hududlar milliy tizimiga
biologik xilma-xillikni samarali muhofaza qilish kafolatini bermaydi. Mavjud tur
va ekotizimlarni saqlab qolish, mahalliy aholiga tabiiy resurslardan samarali
foydalanish kafolatini berish uchun muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni
boshqarishni va mavjud qonunchilikni takomillashtirish zarur.
Maqsadlar
Loyihaning maqsadi qo’riqxonalarni samarali boshqarishning yangi
usullarini ishlab chiqish va namoyish etish orqali O’zbekistonda muhofaza
etiladigan tabiy hududlar tizimini mustaxkamlashdir.
Kutilayotgan natija
Loyiha qo’riqxonalarni boshqarishda samarali, rentabelli va yashash
joylarini qayta tiklash usullarini ishlab chiqib, o`z oldiga qo’yilgan maqsadlarga
quyidagi 3 asosiy natijalar orqali erishadi:
1. O’zbekiston muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tizimini kengaytirish
bo’yicha istiqbolli dastur tayorlash;
2. Boshqaruv samaradorligini takomillashtirishni va kengaytirishni
ta’minlash uchun institutsional va individual salohiyatni mustahkamlash;
3. Qo’riqxonalar muhofaza zonalarida yangicha usullarni qo’llash orqali
boshqaruv samaradorligini mustahkamlash.
Ekologik fikrlash uslubimizni o'zgartirishimiz yoki oldingiday «Tabiatdagi
barcha narsalar biz uchun xizmat qiladi» degan fikrni «Ona tabiat bizning uyimiz»
degan shiorga aylantirishimiz doimo dilimizda va tilimizda takrorlab unga amal
qilishimiz kerak.
Tabiatga nisbatan insonlarning munosabati hattoki O’zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi 50-moddasida belgilab qo’yilgan. Unga ko’ra
“Fuqarolar atrof- tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo’lishga
majburdirlar”.
38

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. I.A.Karimov. ,,O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: havfsizlikka taxdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari’’. T.: ,,O’zbekiston” nashriyoti
1997-y, 326-b.
2. D.Yormatova: ,,Ekologiya’’.Toshkent 2013-yil 3-b.
3. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 50-modda. 2002- yil 37-b.
4. O‘zbekistonda atrof-muhit vaziyati va tabiiy resurslardan foydalanish:
2000-2004 yillarda faktlar va hisobotlar. Statistika byulleteni.Toshkent 2006-y, 63-
65 b.
5. O‘zbekistonning aholi farovonligini yuksaltirish strategiyasi. 2008-2010
yillar uchun to‘liq strategik hujjat. 2007 yil 29-avgustda qabul qilingan. Toshkent
2007-y, 71-77 b.
39

6. O’zbekiston Respublikasida biologik xilma-xillikni saqlash, Milliy
strategiya va Harakat rejasi. Toshkent. “O’zbekiston” nashriyoti. 1998 y,73-74, 83-
85, 94-96 b.
7. Akramov 3. M., Rafikov A.A., Proshloye, nastoyasheye i budusheye
Aralskogo morya, T., 1990 y, 30-33 b.
8. Nig’matov A.N., O’zbekiston Respublikasining ekologik huquqi, T., 2004
y, 56-66 b.
9. To’xtayev L., Hamidov A., “Ekologiya asoslari va tabiatni muhofaza
qilish”. T., 1994 y, 111-124 b.
10 . O‘zbekiston Respublikasi Qizil Kitobi Toshkent 2009-y, 144-148 b.
Elektron darsliklar va boshqa elektron o’quv materiallari
1. www. nature.uz
2. www.econews.uz
3. www.arxiv.uz
4. www.geografiya.uz
5. www.google.uz
6 .www.Uzreport.uz
7.www.ziyonet.uz
40

Bioxilma-xillikni asrashning milliy strategiyasi va milliy harakat rejasi

Sotib olish