Bioxilma-xillikni saqlash va undan barqaror foydalanish shart - sharoitlari - Ekologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	634.0KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	25 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Ekologiya

Sotuvchi

Jo'rabek

Ro'yxatga olish sanasi 03 Mart 2024

22 Sotish

Bioxilma-xillikni saqlash va undan barqaror foydalanish shart - sharoitlari

Sotib olish

Mavzu: Bioxilma-xillikni saqlash va undan barqaror
foydalanish shart - sharoitlari
Mundarija:
Kirish.......... ............................................................................................................. 3
I. Adabiyotlar tahlili .......................................................................................... 6
1.1 Biologik xilma - xillik .....................................................................................10
II. Asosiy qism
II.1 Bioxilma - xillikni saqlash va undan barqaror foydalanish shart – sharoitlarini
rivojlanish tarixi.Qonunchilik asoslari. Ekologiyaga oid qonunlar......................... 20
II.2 Tashqi muhitni muxofaza qilish bo’yicha tyuzilgan xalqaro konvensiyalarda
O’zbekistonni ishtiroki............................................................................................26
II.3 Bioxilma-xillikni saqlashni boshqaruvchi institutlar. O’zbekiston
respublikasi “Tabiatni muxofaza qilish Davlat Qo’mitasi”.....................................27
II.4 Alohida muxofaza qilinadigan tabiiy hududlar mavjud tizim. Davlat
qo’riqxonalari. Milliy bog’lar. Davlat buyurtmaxonalari...................................... ..32
II.5 Bioxilma-xillikni muxofaza qilish yo’lida qo’llanilayotgan chora –
tadbirlar....................................................................................................................44
Xulosa .....................................................................................................................48
Foydalanilgan adabiyotlar ....................................................................................50

KIRISH
“Ekologiya hozirgi zamonning teng miqyosidagi
keskin ijtimoiy muammolaridan biridir. Uni hal etish
barcha xalqlarning manfaatiga mos bo’lib,
sivilizatsiyaning hozirgi kuni va kelajagi ko’p jihatdan
muammoning hal qilininshiga bog’liqdir”.
I.A.Karimov
Inson hayot gultoji bo‘lsa, unga hayot beruvchi yashil o‘simliklardir. Bular
birgina inson hayotidagina emas, balki tabiatdagi mavjud barcha qurt -
qumursqalardan tortib to ulkan umurtqali hayvonlar hayotida ham g‘oyat katta
ahamiyatga egadir. Chunki, ularsiz tirik organizmning yashashi mumkin emas.
O‘simliklar bizni oziq - ovqat, kiyim – kechak, dori – darmon, qurilish materiallari
uchun xom ashyo, yoqilg‘i, chorva mollari uchun yem – xashak; chorva mollari
esa bizga go‘sht, sut, teri, yog‘ kabi inson uchun zarur bo‘lgan mahsulotlarni
yetkazib beradi, qolaversa, tirik organizm uchun hayotiy zarur hisoblanmish
havoni ham tozalab yetkazib beradi. Mutaxassislarning aniqlashicha, bir gektardagi
o‘rmonzor kuniga 280-300 kg karbonat angidriddan foydalanib, inson uchun
kerakli organik moddalar (yog‘, oqsil, vitaminlar va xokazo) to‘plashdan tashqari
180-220 kg gacha nafas olish uchun sof havo-oksigenni etkazib berar ekan.
Bundan tashqari, ular deyarli barcha mintaqalardagi tuproq qoplamini suv va
shamol eroziyasidan, qolaversa o‘zlari o‘sayotgan joylardagi tuproqning suv
rejimini ham bir me’yorda saqlab turadilar.
Keyingi yillarda matbuotda, radio va tele dasturlarda dunyoning ko‘pchilik
mamlakatlarida, shu jumladan, bizning respublikamiz tabiatida ekologik tanglik,
yerlarimizni ekologik inqirozga uchrayotgani to‘g‘risida ma’lumotlar berilmoqda.
Bu albatta ko‘pchilikni tashvishga solishi anikdir.
2

Mavzuning dolzarbligi.
Bioxilma-xillik resurslarining kamayishi birinchi navbatda inson faoliyati ta’sir
oqibatida yuz beradi. Oxirgi 50 yil ichida sayyoramiz aholisi soni 3,5 barobarga,
iste’mol qilinayotgan ichimlik suv hajmi 11 barobarga, haydaladigan yerlar
maydoni 2 martaga, ro‘yxatdan o‘tgan transport vositalari soni 10 martaga, neft
mahsulotlaridan foydalanish 7 martaga, elektr stantsiyalari quvvati 21 martaga
oshdi. Hayvonot va o‘simlik olami turlari esa 20 foizga kamaydi. Har yili
atmosfera havosiga 5 milliard tonna karbonad angidrid gazi, 200 million tonna
uglerod oksidi, 146 million tonna sulfat oksidi, 35 million tonna azot oksidi
tashlanmoqda. Insonning nooqilona faoliyati natijasida biosferada ko‘plab qaltis
jarayonlar sodir bo‘lmoqda. Birgina Orol fojiasi insonning ekologik muammolarga
nisbatan mas’uliyatsizligining yaqqol namunasidir. So‘nggi qirq yil mobaynida
dengiz maydoni 7 martadan ortiqroqqa qisqardi, suv hajmi esa 13 barobarga
kamaydi. Uning minerallashuvi bir necha o‘n martaga oshgani sababli dengizda
jonli organizmlar uchun noqulay muhit vujudga keldi. Natijada dengiz flora va
faunasining barcha turlari yo‘q bo‘lib ketdi. Bugun Orolbo‘yi hududlarida nafaqat
global ekologik, balki murakkab ijtimoiy-iqtisodiy va demografik muammolar
paydo bo‘ldi.
Demak bugungi kunda tez suratlarda olg’a intilayotgan “aqliy jamiyat”imiz agar
tabiat va uni qununlari bilan hisoblashmas ekan, kelgusida, buning oqibatlari
ayanchli bo’ladi. Bioxilma-xillikni yo’qolishi ozuqa zanjirini uzulib qilishi va hatto
ayrim turlarni yo’qolishiga ham olib kelishi mumkin. Shunday ekan bugun bu
mavzuni o’rganish dolzarbligicha qolmoqda.
Kurs ishining maqsadi.
Kurs ishidan maqsad, o’lkamizdagi biologik xilma – xillikni saqlash,
barqarorlashtirish, ulardan oqilona foydalanish chora - tadbirlarini ishlab chiqish
hamda kelgusidagi ishlar rejalarini ishlab chiqishdan iborat.
3

Kurs ishining vazifasi.
Quyidagilar kurs ishining vazifalari:
-Bioxilma-xillikni saqlashga qaratilgan bugun Respublikamiz tomonidan ishlab
chiqilgan choralar;
-Bioxilma-xillikni saqlash, barqarorolashtirish hamda undan unumli foydalanish
yo’llari;
Kurs ishining hajmi.
Kurs ishi 48 bet, Times New Romanda 14 lik shriftda, 1.5 intervalda yozilgan
bo’lib, 4 bobdan: Kirish, Adabiyotlar tahlili, Asosiy qism, Xulosalardan iborat.
Mazkur ishda 7 ta rasm bor.
4

ADABIYOTLAR TAHLILI
Olib borayotgan izlanishlar orasida flora va fauna tarkibini inventarizasiya
qilish asosiy o‘rin tutadi va bu boradagi faoliyatimiz Biologik xilma-xillik
bo‘yicha qabul qilingan xalqaro Konvenqiyaning (Rio-de Janeyro, 1992) 7 bandi
talablariga javob beradi. Keng ko‘lamli tadqiqotlar o‘simliklarning ayrim
taksonomik guruhlari va O‘zbekistonning turli tabiiy-ma’muriy hududlarining
florasini tadqiq etishga qaratilgan. Umuman, O‘zbekistonda o‘simliklarning
4500, zamburug‘larning 200 dan ziyod, umurtqali hayvonlarning 700 dan
ziyod, umurtqasizlarning 15000 dan ziyod turlari aniqlangan. Yaqin yillar
davomida O‘zbekiston florasida noyob, kamyob va endem turlarga boy
bo‘lgan bir qator o‘simlik oilalarining keng ko‘lamli tahlili yakunlandi. Ular
orasida yovvoyi piyozlar va lolalarni o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlarni
misol tariqasida keltirish mumkin. Olingan natijalarning asosiy qismi jahon
andozalari talablariga javob berib, o‘tgan qisqa vaqt mobaynida ilgari fan
uchun noma’lum bo‘lgan bir necha yangi turlarning kashf etilishi bilan ajralib
turadi [2].
Oxirgi besh yil davomida G‘arbiy Tiyonshon, ya’ni Toshkent va
Namangan viloyatlarining tog‘ va tog‘oldi hududlari, Nurota tizmasi,
Surxondaryo viloyatining Boysun va Sherobod tumanlarining tog‘ floralari,
Qizilqum cho‘lining florasini aniqlashga qaratilgan ilmiy izlanishlar
yakunlandi. Shuningdek, o‘simliklar qoplami tarkibidagi xo‘jalikda ahamiyatli
bo‘lgan o‘simlik guruhlarini tadqiq etishga katta e’tibor qaratilmoqda.
Jumladan, G‘arbiy Tiyonshon florasidagi dorivor o‘simlik turlarining tarkibi
aniqlandi va ularning tabiiy zahiralari o‘rganildi. Shu kabi tadqiqotlar hozirgi
kunda Jizzax viloyatining Zomin va Forish tumanlarida, Qoraqalpog‘iston
Respublikasi hududida olib borilmoqda [3].
Botanika bog‘i – turli-xil (endem, yo‘qolib borayotgan, “Qizil kitob” ga
kiritilgan, manzarali, dorivor, oziq-ovqat, em-hashak sifatida foydalaniladigan)
o‘simliklar kollekqiyasi mavjud bo‘lgan, o‘simliklar dunyosi xilma-xilligini, ularni
5

boyitishni, saqlashni o‘rganadigan, botanika sohasidagi ilmiy tadqiqotlarni
tashviqot qiladigan, ekologik va madaniy-ma’rifiy tarbiyani rivojlantiradigan
ilmiy tadqiqot muassasasidir [4].
Tabiatni muhofaza qilish hamda barqaror rivojlanish uchun biologik
xilmaxillikni saqlab qolishning o‘ta muhimligiga katta ahamiyat bergan holda,
1995 yilda O‘zbekiston Respublikasi “Biologik xilmaxillik to‘g‘risida”gi
Konventsiyaga a’zo bo‘ldi. 1998 yili hukumatimiz tomonidan “O‘zbekiston
Respublikasining biologik xilmaxillikni saqlash bo‘yicha Milliy strategiya va
Harakatlar rejasi”ning qabul qilinishi asnosida Konventsiya doirasidagi
majburiyatlarni bajarish yo‘lida ilk qadam tashlandi. Mamlakat umumiy
maydonining 10 foizidan ortig‘ida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning
barqaror tizimini yaratish mazkur strategiyaning asosiy vazifalaridan biri
hisoblanadi [5].
Aloxida muhofaza qilinadigan hududlar tizimi nafaqat yashab qolishi kerak,
balki rivojlanishi ham kerak, qaysiki tabiat muhofazasi uchun yangi ijtimoiy -
iqtisodiy va siyosiy realliklarga javob beradigan, yangi konseptual va metodologik
yondashishlarni ishlab chiqish nihoyatda zarurdir. Tizim o‘zini saqlash uchun
qilingan harakatlarni qoplashi, mamlakat rivojlanishini barqarorligi uchun aniq
ko‘rinadigan foyda bilan ta'minlashi zarur. Respublika fuqorolariga iqtisodiy va
ijtimoiy foyda keltirishi, ayniqsa qishloqda yashovchilaga, tabiiy landshaftlar va
bioxilma-xillikni asrashni taminlashi zarur bo‘ladi, bularsiz kelajak avlodlarning
iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy manfaatlarini qondirib bo‘lmaydi [11].
Shunday qilib,muhofaza qilinadigan hududlarni qayta ko‘rib chiqish,qayta
tuzish va kengaytirish,besh yil mobaynida (1998-2002y) olib borilgan [8].
O’simliklar filogeniyasini o’rganish bo’yicha ilmiy ishlar olib borilgan va
olib borilmoqda. So’nggi 20 yil mobaynida izchil ravishda shifobaxsh
o’simliklar o’rganilib kelingan (xam maxalliy, xam boshqa erlarda usadigan)
Markaziy Osiyoning endemik, noyob va yo’qolib borayotgan o’simlik turlariga
aloxida e’tibor berilmoqda [9].
6

Xalq xo’jaligiga 400 ga yaqin dekorativ, o’rmon, mevali va shifobaxsh
butali va o’tsimon o’simlik va daraxt turlari joriy etildi [6].
Ular jumlasiga “Tabiatni muxofaza qilish to’g’risida” (1992-y), “Suv va
suvdan foydalanish to’g’risida” (1993-y), “Yerosti boyliklari to’g’risida” (2002-y),
“Atmosfera havosini muxofaza qilish to’g’risida” (1996-y), “O’simliklar dunyosini
muxofaza qilish va undan foydalanish to’g’risida” (1997-y), “Hayvonot dunyosini
muxofaza qilish va undan foydalanish to’g’risida” (1997-y), “Yer kodeksi”(1998-
y), “O’rmon to’g’risida” (1999-y), “Ekologik ekspertiza to’’grisida” (2000-y),
“Chiqindilar to’g’risida” (2002-y), “Muxofaza etiladigan tabiiy hududlar
to’g’risida” (2004-y) va boshqa qonunlarni kiritish mumkin [7].
Ye r yuzidagi yashil o‘simliklar produtsent (avtotrof) organizmlarga kiradi va
biosferada moddalarning aylanma harakatida asosiy rol o‘ynaydi. O‘simliklar
fotosintez jarayoni natijasida havodan karbonat angidrid gazini yutib, yiliga
5·10 11
tonna kislorod chiqaradi va 200 mlrd. tonnaga yaqin organik mahsulot
yaratadi. Inson va hayvonlar hayotida asosiy ozuqa va kislorodning manbai
bo‘lgan o‘simliklarning ahamiyati katta. 30 mingdan ortiq o‘simlik turlari
yo‘qolib ketganligi qayd qilinadi. Mavjud 300 mingdan ortiq yuksak
o‘simliklarning 2500 turidan doimiy, 20 mingga yaqin turlaridan ehtiyojlarga
qarab foydalaniladi. Inson hayotida dorivor o‘simliklar ham muhim rol o‘ynaydi.
SHaharlarda yashil o‘simliklar havoni tozalaydi, kishilarga estetik zavq beradi,
dalalarni shamollardan ximoya qiladi. O‘simliklar havoni tozalaydi, tuproqlarni
emirilishdan saqlaydi, yog‘inlarni ushlab qoladi va daryolarni suv bilan bir
maromda ta’minlaydi, kishilarga estetik zavq beradi [8].
Ekologiya hozirgi zamonning teng miqyosidagi keskin ijtimoiy
muammolaridan biridir. Uni hal etish barcha xalqlarning manfaatiga mos bo’lib,
sivilizatsiyaning hozirgi kuni va kelajagi ko’p jihatdan muammoning hal
qilininshiga bog’liqdir… [1]
O'zbekiston boy va noyob bioxilma-xilikka ega. O'zbekiston florasini 650 tur
va 115 oilani namoyish etuvchi 4800 dan ortiq turlar tashkil etadi. Turlarning
boyligi va xilma-xilligi bilan shuningdek, O'zbekistonning hayvonot olami ham
7

ajralib turadi. Hayvonot dunyosining umurtqasiz va umurtqali turlari 15 615 tani
tashkil etadi.
Bioxilma-xillikni saqlash bo'yicha tabiatni muhofaza qilish qonunchiligi ham
rivojlanmoqda. Birinchilardan bo'lib O'zbekiston Respublikasi "Tabiatni muhofaza
qilish to'g'risida"gi Qonunining qabul qilinganligi ham fikrimizning yaqqol
isbotidir [12].
Jahon Yovvoyi tabiati ro’yxatiga yo’qolib ketish arafasida turgan o’nlab
hayvonlar kiritilgan. Bu ro’yxatga yo’lbarslar ham qo’shilgan. XX asrda go’zal va
kuchli bo’lmish yo’lbarslar 95 foizga kamayib ketdi. Bali, Turon va Yava
yo’lbarslari butunlay yo’q bo’lib ketdi. Janubiy Xitoy yo’lbarslarini esa chorak
asrdan beri hech kim ko’rmagan. Hozircha yovvoyi tabiatda faqat bengal, amur,
hindixitoy, Sumatra va Malayziya yo’lbarslari saqlanib qolingan. Tabiatdagi
yo’lbarslarning 80 foizini Bengal yo’lbarslari tashkil qiladi. Brakonerlar terisi,
ichki organlari va go’shti uchun yo’lbarslarni o’ldirmoqda. Yo’lbarslarning yo’l-
yo’l terisiga qiziqish kun sayin emas, balki soat sayin o’sib borayotgani tan olinadi.
Bir kilogramm yo’lbars go’shti 40 ming dollar, bir kilogramm suyagi esa 5 ming
dollarga baholanadi [15].
Ta’kidlash joizki, 2014 yilning 11 oktyabridan 15 noyabriga qadar
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahrida Ekoharakat
Konferensiyasiga delegatlar saylash bo‘yicha hududiy konferensiyalar o‘tkazilib,
ularda 5,5 mingdan ortiq Ekoharakat faollari ishtirok etdi. Konferensiyalarda
Ekoharakatning Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar
hududiy bo‘linmasidan teng miqdorda yigirma besh nafardan delegat muqobillik
asosida yashirin ovoz berish yo‘li bilan saylandi. Shunday qilib, Ekoharakatning
hududiy konferensiyalari o‘tkazilishi va respublika Konferensiyasiga delegatlar
saylanishi bilan birinchi bosqich muvaffaqiyatli yakunlandi [16].
8

1.1 Biologik xilma-xillik.
XXI asrga kelib Yer sharida yuzaga kelgan holat – Yerdagi biologik xilma-
xillikning keskin ravishda kamayib borishidan dalolat bermoqda. Buning
natijasida, Bioxilma-xillikni saqlash – umumbashariy ekologik muammolardan
biriga aylandi.
Bioxilma-xillik nima?
Bioxilma-xillik – bu Yerdagi turli tuman hayotning xilma-xilligidir.
Bioxilma-xillik deganda ko‘z oldimizga o‘simliklar, hayvonlar va
mikroorganizmlarning boy xilma-xil turfa olami keladi.
Bioxilma-xillik o‘z ichiga quyidagilarni oladi.
1. Genetik xilma - xillik;
2. Turlar xilma-xilligi;
3. Ekotizimlarning xilma-xilligi.
Genetik xilma-xillik – Yer sayyorasidagi tarqalgan organizmlarning genetik
axborot hajmini o‘z ichiga oladi.
Turlar xilma-xilligi - Yer sayyorasidagi tirik organizm turlarning turli-
tumanligini o‘z ichiga oladi.
Ekotizimlarning xilma-xilligi – biosferadagi yashash muhitlari va biotik
jamoalarni turli xil tumanligini, kechayotgan ekologik jarayonlar xilma-xilligini
o‘z ichiga oladi.
Olimlarning fikricha, Yerdagi taksonomik jihatdan aniqlangan turlarning soni
13 millionga yaqindir. Hozirgi paytgacha, Yer yuzida 1,75 million turlar
aniqlangan bo‘lib, ulardan 750000 – hasharotlar, 41000 – umurtqali hayvonlar,
250000 - o‘simliklar tashkil etadi. Qolgan turlar – murakkab tarkibdagi umurtqasiz
hayvonlar, suv o‘tlari, mikroorganizmlar va boshqa organizmlardan iborat.
Hozirgi kunda biz ko‘rayotgan bioxilma-xillik Yerdagi tashqi va ichki tabiiy
jarayonlar natijasida yuz million yillar davomida kechgan murakkab evolyuqiya
jarayonining natijasi va hosilasidir.
9

So‘nggi yillarda tabiatda antropogen (shuningdek, texnogen) ta’sirning
zo‘rayganligi, ekologik o‘zgarishlarning sodir bo‘layotgani hamda o‘rmonlar
(ayniqsa, nam tropik o‘rmonlar) egallagan hududlarning o‘rmonlarning kesilishi
natijasida qisqarishi natijasida bioxilma-xillikka putur etdi, ko‘plab o‘simlik va
hayvonot turlari butunlay yo‘qoldi yoki ularning soni keskin kamaydi.
Bioxilma-xillik bu sayyoramizning hayot resurslarini saqlab qolish
demakdir.
BMT ma’lumotlariga binoan, Yer yuzi aholisi tez ko‘payib borayotgan bir
paytda, hayvonot dunyosi 3/1 qismga kamayib bormoqda.
Xususan, 21 foiz sut emizuvchilar, 30 foiz sudralib yuruvchilar, 12 foiz
qushlar, 17 foiz akulalar hamda 27 foiz korallar Yer yuzidan batamom yo‘qolib
ketishi mumkin. Ayniqsa, Yevropada industrial rivojlanish tufayli qishloq xo‘jaligi
hududlaridagi qushlar soni 40 foizga, iqlim o‘zgarishi tufayli dengiz qushlari soni
esa 44 foizga kamaygan (1.1-rasm).
Bu ma’lumotlarga qaraganda bioxilma-xillik misli qo‘rilmagan darajada
kamayib bormoqda, o‘simlik va hayvonot turlarining yo‘qolish sur’ati nihoyatda
yuqoridir.
1.1-rasm. Bioxilma-xillikning yer yuzida va O’zbekistondagi holati.
10

Buning sabablari sifatida – atrof tabiiy muhit holatining yomonlashuvi,
Amazoniya o‘rmonlarining yo‘q bo‘lib borishi va qisqarishi, ko‘llardagi chuchuk
suv hajmining kamayishi, organizmlarning tabiiy yashash (hayot) muhitining
yo‘qolishi, marjon riflari ekotizimining buzilishi ko‘rsatilmoqda.
Katta ekologik xavf tug‘dirayotgan sabablardan biri – global iqlim o‘zgarishi
hisoblanmoqda. Iqlim o‘zgarishi ko‘pgina ekotizimlardagi turlarning xilma-
xilligiga ta’sir etmay qolmaydi. Baliqlarning ovlanishi (taxminan yiliga – 100
mln.t.), o‘rmonlarning muttasil ravishda kesilishi va turli xil o‘simlik, hayvon
turlarining qirilib borish tezligi turlarning takror ko‘payishi va sonini, ya’ni
populyaqiyani tiklash quvvatidan yuqoridir. Bu holat esa oxir oqibatga turlarning
umuman yo‘q bo‘lib ketish xavfini uyg‘otadi. Antropogen ta’sir natijasida ro‘y
berayotgan “o‘rmonsizlanish” jarayoni tufayli faqatgina 1990 yildan 1995 yilga
qadar Yer yuzasidan 65 mln. gektar (ga) o‘rmon batamom yo‘q bo‘ldi.
BMTning Atrof muhit bo‘yicha ixtisoslashgan tashkiloti YUNEP
ma’lumotlariga qaraganda 1995-2005 yillar mobaynida o‘rmonlar maydoni yiliga
13 mln. ga kamayib borgan. Mutaxassislarning hisobiga ko‘ra, hozirgi paytda har
yili 11,1 mln.ga tropik o‘rmon kesilib yuborilmoqda (har bir minutda 21 ga).
Ayniqsa, nam tropik o‘rmonlar - murakkab tabiat majmuasi bo‘lib, millionlab
o‘simlik va hayvon turlarining yashash muhiti va makoni hisoblanadi. Yer iqlimi
aynan shu o‘rmonlarga bog‘liq bo‘lib, ularning muttasil ravishda kesilib
yuborilishi atmosferadagi karbonat angidrid - CO
2 miqdorining ko‘payishiga olib
keladi va “issiqxona effektini” vujudga keltiradi. Suv va uglerodning aylanma
harakatida - o‘rmonlar o‘ta muhim o‘rin tutadi.
O‘rmonlar – ekologik tizim infrastrukturasining asosiy elementi bo‘lib
odamlar hayot va faoliyatlarining shart-sharoitini belgilaydi. O‘rmon tovarlari va
xizmatlariga 1 milliarddan ortiq kishilarning farovonligi bog‘liqdir. O‘rmonlar
betakror ekologik xizmatlarni qo‘rsatuvchi tabiiy tizim bo‘lib quruqlikda
yashaydigan 80 foiz biologik turlarning yashash makoni, muhiti hisoblanadi. Bu
esa o‘z navbatida flora va fauna bilan bog‘liq bo‘lgan qishloq xo‘jaligi, sog‘liqni
saqlash va boshqa sohalarning barqarorligini ta’minlaydi. Hozirgi davrda
11

kuzatilayotgan o‘rmonlarning yuqori sur’atlarda kesilishi va degradaqiyasining
asosiy sababi - yog‘och mahsulotiga bo‘lgan yuqori talab hamda o‘rmon
maydonlarini dehqonchilik, chorvachilik ehtiyojlari uchun foydalanish tufaylidir.
O‘rmonlarga qiron keltirilayotgan antropogen omillardan yana biri bo‘lib – o‘rmon
yong‘inlari ham hisoblanadi. Yong‘inlar o‘rmonning tabiiy-ekologik
imkoniyatlariga nihoyat darajada halokatli ta’sir ko‘rsatib o‘z navbatida o‘rmon
ekotizimini yo‘q qiladi. Bu ofat tufayli atmosferaga katta miqdorda kimyoviy
birikmalar, ayniqsa uglerod chiqariladi, tuproqning organik qismi hamda suvga
katta ziyon etkazadi.
O‘rmonlar – o‘zaro aloqador va chambarchas bog‘langan tabiat
komponetlarning murakkab tabiiy ekologik tizimi hisoblanadi. Mazkur tabiat
tizimi o‘zining dinamik muvozatliligi, barqarorligi, yangilanish va qayta
tiklashning yuqori qobiliyaliligi, energiya va moddaning alohida mutanosib nisbati,
kechayotgan tabiiy jarayonlarning turg‘unligi va geografik bog‘liqligi bilan
tavsiflanadi.
Bioxilma-xillik tufayli yuzaga kelayotgan mahsulotlar va xizmatlar ko‘lamini
tasavvur qilish qiyin. Turlarning ma’lum turi o‘ta hayotiy muhimdir. Jumladan,
insonlar 7000ga yaqin o‘simliklarni oziq-ovqat uchun ishlatadilar, 90 foiz jahon
oziq-ovqat mahsuloti 20 tur hisobiga yaratiladi, shulardan 3 turi (bug‘doy,
makkajo‘xori, sholi) oziq-ovqatga bo‘lgan jahon aholisi ehtiyojining yarmisini
qoplaydi. Biologik resurslar sanoat va tibbiyot uchun muhim xom-ashyo manbasi
ham hisoblanadi.
Oxirgi paytda, insoniyat yovvoiy o‘simlik va hayvon turlarining muhim
ahamiyatini anglab etdi. Yovvoyi turlar tabiiy ekotizimlarning uzviy qismi
bo‘lgan hamda ma’lum hududda tarixan tarkib topgan tirik organizmlarning
majuasi – biota ning uzviy komponenti hisoblanadi. Tabiiy biota qishloq xo‘jaligi,
sanoat yoki tibbiyot uchun tabiiy resurs manbasi bo‘lib dam olish, hordiq chiqarish
kabi rekreaqiya, estetik, ilmiy ehtiyojlarni qondirish hamda ekobiznesni yuritish,
rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar yaratadi.
12

Geografik zonallik qonuniyatiga binoan bioxilma-xillik geografik zonalar
bo‘yicha taqsimlangan bo‘lib, qutblardan ekvatorga tomon organizmlarning
xilma-xilligi ko‘payib boradi. Masalan, nam tropik o‘rmonlardagi chuchuk suv
hasharotlari soni mo‘‘tadil o‘rmonlardagi chuchuk suv hasharotlari sonidan 3-6
barobar ko‘pdir. Lotin Amerikasidagi nam tropik o‘rmonlardagi 1 ga maydonda
40-100 turdagi daraxt turlari uchraydi. Vaholanki, Shimoliy Amerikaning sharqiy
qismida esa 1 ga maydonda 10-30 daraxt turlari uchraydi. Umuman olganda, Lotin
Amerikasida Yer sharidagi o‘simlik va hayvon turlarining 40 foizi joylashgan.
Bioxilma-xillikning quruqlikdagi bunday qonuniyati suv (dengiz) muhitiga
ham xosdir. Masalan, Arktika suvlaridagi assidiyalar turi atigi 100 dan sal ortiqroq
bo‘lib, ularning tropik suvlardagi turi esa 600 dan ortiqdir. Vertikal zonalar
bo‘yicha esa balandlik oshgan sari organizmlarning xilma-xilligi va soni kamayib
boradi. Bunday holat dengiz, okeanlarda chuqurlik oshgan sari organizm
turlarining xilma-xilligi hamda turlarning soni ham kamayib boradi.
1992 yil Braziliyaning Rio-de-Janeyro shahrida o‘tkazilgan Birlashgan
Millatlar Tashkilotining “Atrof-muhit va rivojlanish” bo‘yicha Xalqaro
anjumanida “Biologik xilma-xillik to‘g‘risida Konvensiya” qabul qilingan.
Bioxilma-xillik to‘g‘risida Konvenqiyaning maqsadi – sayyoramizda
bioxilma-xillikni saqlash, uning tarkibiy qismlaridan va genetik resurslaridan
barqaror, adolatli va teng foydalanishdir.
O‘zbekistonda bioxilma-xillikni saqlashda qonun muhofazasi ostida olingan
tabiiy hududlar alohida muhim o‘rin tutadi.
2004 yil 3 dekabrda “Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to‘risida”gi
O‘zbekiston Respublikasining Qonuni qabul qilingan. Mazkur Qonunning
vazifasi - tipik, noyob, qimmatli tabiiy ob’ektlar va majmualarni, o‘simliklar va
hayvonlarning irsiy fondini saqlab qolish, inson faoliyatining tabiatga salbiy ta’sir
ko‘rsatishi oldini olish, tabiiy jarayonlarni o‘rganish, atrof tabiiy muhit
monitoringini olib borish, ekologik ma’rifat va tarbiyani takomillashtirishdan
iboratdir.
13

1998 yil 1 aprelda O‘zbekiston Respublikasi mazkur Konvenqiyaga
qo‘shilgan bo‘lib bu borada hukumatimiz tomonidan “Biologik xilma-xillikni
saqlash Milliy strategiyasi va harakat rejasi” ishlab chiqilgan bo‘lib,
Konvensiyaning muhim tamoyillari O‘zbekiston Respublikasining “O‘simlik
dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida”gi (26.12.1997y.),
“Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida”gi
(26.12.1997y.) hamda boshqa qonunlarida o‘z aksini topgan.
Aytib o‘tish lozimki, O‘zbekistondagi flora va fauna tarkibi, ya’ni bioxilma-
xilligi – 27000 o‘simlik va hayvonot turlari dunyosidan tarkib topgan. O‘zbekiston
faunasi – ya’ni hayvonlar olami o‘z ichiga – 97 tur sutemizutuvchilarni, 424 tur
qushlarni, 58 tur hasharotlarni, 83 tur baliqlarni oladi. O‘zbekiston florasi –
o‘simliklar olami esa 4100 dan ortiq o‘simliklarni o‘z ichiga oladi.
Olimlar fikricha, Tabiat – bu uzun chambarchas zanjirdir, binobarin har bir
o‘simlik va hayvonot turining yo‘qolishi Yer sayyorasi ekotizimini – Biosferani
xavf ostiga qo‘yadi. O‘z navbatida bioxilma-xillik - Biosferadagi modda va
energiya almashuvida kechayotgan biogeokimyoviy qikllarning barqarorligini
ta’minlashda asosiy omil hisoblanib, Yerdagi hayotning asosidir. Tabiiy
ekotizimlar xilma-xilligi o‘z navbatida o‘simlik va hayvon turlarining turli-
tumanligini ta’minlaydi hamda tuproq sifatini yaxshilaydi, suv va havoni tozalaydi.
Har bir tur esa tegishli ekotizimning zarur uzviy elementi hisoblanadi.
Bugungi kunda yer yuzidagi hayvonlar va o’simliklarning 40 foizi yo’q
bo’lib ketish arafasida
Olimlarning fikricha, insonlarning aybi bilan sayyoramizdagi o’simlik va
hayvonat dunyosi tabiiy jarayondan ming barobar tezlikda yo’qolib bormoqda
ekan. Bu degani bir kunda 10 tadan 130 tagacha hayvon, parranda va o’simlik
turlari yo’q bo’lib borayotganini anglatadi.
2010-yilda BMTning bioxilma-xillik Komissiyasi hisobot e’lon qildi. Hisobot
mualiflari hozirgi vaziyatni 65 million yil avval dinozavrlarning yo’q bo’lib ketishi
bilan taqqoslaydi. Bugungi kunda yer yuzidagi hayvon va o’simliklarning 40 foizi
14

yo’q bo’lib ketish arafasida turibdi. Agar vaziyat shu darajada saqlanib qoladigan
yoki tezlashadigan bo’lsa, u holda yaqin o’n yillikda ko’plab hayvon va o’simliklar
yo’q bo’lib ketishi aniq. Bu muammo ustida yer yuzida istiqomat qilib kelayotgan
har bir inson o’ylab ko’rishi kerak. Chunki ona yerimizda bioxilma-xillik yo’qolar
ekan global ekologik muammolar paydo bo’lishi shubhasiz.
Jahon Yovvoyi tabiati ro’yxatiga yo’qolib ketish arafasida turgan o’nlab
hayvonlar kiritilgan. Bu ro’yxatga yo’lbarslar ham qo’shilgan. XX asrda go’zal va
kuchli bo’lmish yo’lbarslar 95 foizga kamayib ketdi. Bali, Turon va Yava
yo’lbarslari butunlay yo’q bo’lib ketdi. Janubiy Xitoy yo’lbarslarini esa chorak
asrdan beri hech kim ko’rmagan. Hozircha yovvoyi tabiatda faqat bengal, amur,
hindixitoy, Sumatra va Malayziya yo’lbarslari saqlanib qolingan. Tabiatdagi
yo’lbarslarning 80 foizini Bengal yo’lbarslari tashkil qiladi. Brakonerlar terisi,
ichki organlari va go’shti uchun yo’lbarslarni o’ldirmoqda. Yo’lbarslarning yo’l-
yo’l terisiga qiziqish kun sayin emas, balki soat sayin o’sib borayotgani tan olinadi.
Bir kilogramm yo’lbars go’shti 40 ming dollar, bir kilogramm suyagi esa 5 ming
dollarga baholanadi.
Tropik o’rmonlarning ayovsiz qirqilishi ham yovvoyi hayvonlarning yo’q
bo’lib ketishiga omil bo’lmoqda. Yo’qolib borayotgan hayvonlar orasida
Shimpanze xam bor. So’nggi 20-30 yilda shimpanzelarning ko’payishi pasayib
ketgan. Bunga ular yashaydigan o’rmonlarning yo’q qilinishi, go’shti uchun
brakonerlar tomonidan ovlanshi va bolalarining o’g`irlab ketilishi sabab
bo’lmoqda. So’nggi vaqtlarda shimpanzelar o’rtasida kuzatilayotgan yuqumli
kasalliklar ham ularning ko’payishiga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda.
G`arb gorillasi ham yo’q bo’lib ketish arafasida. 2007-yilda g`arb gorillasi
Qizil kitobga kiritilgan. Brakonerlik, o’rmonlarning qirqilishi, iqlim o’zgarishi va
nihoyat ebola virusi gorillalarning yo’q bo’lishiga olib keldi.
Maymunlarning Orangutan turi xam yo’q bo’lib ketish arafasida turibdi.
Qishloq xo’jaligi va yo’llar qurilishi maqsadida o’rmonlarning yo’q qilinishi
orangutanlar uchun fojea bo’ldi. Bundan tashqari brakonerlar orangutanlarning
15

bolalarini o’g`irlab ketishi xam ularning ko’payishiga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda.
So’nggi 75 yil ichida Sumatra orangutanlarning soni 80 foizga kamaydi.
Galapagos yoki fil toshbaqasi ham yo’qolib ketish arafasida turibdi.
Olimlarning fikricha, XX asr boshlarida 200 mingdan ortiq fil toshbaqasi yo’q
bo’lgan. Ya’ni Charlz va Barington orollarida toshbaqalar butunlay yo’q bo’lib
ketgan. Yevropalik dengizchilar Galapagos orolini kashf qilganlaridan so’ng bu
yerdagi fil toshbaqalaridan "tirik konserva” sifatida foydalanishgan. Shuningdek
yerlar o’zlashtirilishi tufayli toshbaqalarning ko’payishi ham kamayib ketdi. Ayni
damda fil toshbaqalarining soni 19 mingtani tashkil qiladi. Avvallari fil
toshbaqalarining 15ta turi bo’lgan bo’lsa, endilikda 9 ta turi saqlanib qolgan (1.2-
rasm).

1.2-rasm. Fil toshbaqasi va g’rb gorillasi.
Qachonlardir gepardlar Afrikaning barcha hududllarida, Yaqin Sharq va
Osiyoning markaziy qismlarida uchrar edi. Hozir esa ularni faqat Afrikaning
Sahroi Kabirida va Osiyoda oz sonda uchratish mumkin. Gepardlar ko’p xollarda
uy hayvonlariga hujum qilib turadi, bu esa odamlarning noroziligiga sabab bo’lib,
ularga qarshi kurashga olib keladi. Gepardlarning terisiga brakonerlarning qiziqishi
hamon yuqori. So’nggi 20 yilda gepardlar soni 30 foizga qisqardi.
Grevi zebrasi Shimoliy Afrika hududlarida qadimdan yashab keladi. Qadimda
olimlar bu hayvoni "yo’lbars ot” deb atashgan edi. Grevi zebrasi 1970-yillarda 15
mingga yaqin edi. 21 asr boshlarida ularning soni 3 ming 500 taga tushib qoldi.
Ayni damda yovvoyi tabiatda yashovchi Grevi zebrasi 2 ming 500 dan oshmaydi.
Hayvonot bog`larida esa 600 ga yaqin zebra boqiladi (1.3-rasm). So’nggi yuz
16

yillikda Grevi zebrasining terisiga qiziqish kuchaydi. Bundan tashqari uy
hayvonlarining raqibi bo’lgani uchun ham zebralar ayovsiz qirib tashlandi.
So’ngi 10 yilda jahondagi begemotlar soni 20 foizga qisqardi. Yaqin 30 yil
davomida ularning soni 30 foizga qisqarishi kutilmoqda. Mahalliy aholi
begemotning go’shti va suyagi uchun uni ovlaydi (1.3-rasm).
Janubiy, Janubliy-Sharqiy va Sharqiy Osiyoda uchraydigan dunyodagi eng
zaharli bo’lmish Qirol kobrasi ham kamayib bormoqda. Brakonerlar uning terisi va
zahariga qiziqadilar. Uning go’shti va qoniga xam qiziqish katta. Qirol kobrasi
yashaydigan yerlarning o’zlashtirilayotgani ham ularning ko’payishiga xalaqit
bermorqda.

1.3-rasm. Begemot va grevi zebrasi.
Afrika sherining ko’payishi so’nggi o’n yilliklarda kamayib ketdi. 1950 yilda
400 mingta Afrika sheri mavjud edi. 2002-2004-yillarda ularning soni 47 mingdan
16 yarim ming tagacha kamayib ketdi. Bunga yuqumli kasalliklar, ularning
ovlanishi va ko’payishining kamayib borishi sabapb bo’ldi. Mollari va o’zlarining
hayotini himoya qilish maqsadida odamlar sherlarni o’ldirishdan ham aslo ko’z
yumib bo’lmaydi. Ayni damda Afrika sherlarni saqlab qolish maqsadida bir qator
mamlakatlarda Milliy bog` va qo’riqxonlar tashkil etilgan.
Katta pandani bugungi kunda Xitoy markazidagi tog`larda, asosan Sichuan,
Gansu va Shensi viloyatlarida uchratish mumkin. Qadim qadimdan pandaning
chiroyli terisiga qiziqish bo’lgan. 1869-yilda panda ilk bor g`arbga olib borilgan va
shu-shu odamlarning ermagiga aylangan. Pandalarning ko’payishi yildan yilga
kamayib ketmoqda. Ayni damda yer yuzida 1 ming 600 ta panda bor (1.4-rasm).
17

Tabiatni muhofaza qilish Jahon Uyushmasi ma’lumotlariga ko’ra, 2008-yilda
oq ayiqlar soni 20 mingdan 25 mingtagacha bo’lgan. Biroq yildan yilga oq ayiqlar
soni qisqarib bormoqda. Global iqlim o’zgarishi oqibatida Arktika muzlari
erimoqda. Bu esa oq ayiqlarning turmush tarzining o’zgarishini anglatadi. So’nggi
45 yilda oq ayiqlar soni 30 foizga kamaydi (1.4-rasm).

1.4-rasm. Panda va oqayiq.
Yana 100 yildan keyin yer yuzida bir dona xam oq ayiq qolmasligidan bong
uriladi.
Kitlar asrlar davomida baliqchilik sanoatining o’zagi bo’lib kelgan. Ilk bor
1608-yilda go’sht va yog`i uchun kit ovlangani aytiladi. 1868-yildan 1965-yilga
qadar 181 ming 400 kit ovlangani aytiladi. 1996-yilda kitlarning soni 90 foizga
kamayib ketdi. Vaziyatdan xavotirga tushgan Kitlarni ovlash xalqaro komissiyasi
1996-yilda bukri kitlarni ovlashni butunlay taqiqladi. Bugungi kunda kitlar ovi
cheklangan bo’lib, yilning ma’lum vaqtida Bekiya oroli sohillarida ovlanadi.
Yaponiyada kitlarni ilmiy maqsadlaroda ovlash dasturi (JARPA-II) bor.
Avval yuz bergan besh marta ommaviy yo’q bo’lishlarga kuchli vulqon
otilishi, sayyoramizning yirik asteroidlar bilan to’qnashuvi sabab bo’lgan edi. Endi
esa insoniyatning o’zi yer yuzida tiriklikning yo’qolib ketishiga sabab bo’lmoqda.
Tabiatga mehribon bo’laylik.
18

3.1 Bioxilma-xillikni saqlash va undan barqaror foydalanish qonunchilik
asoslari.
O’zbekistonda biologik resurslarni boshqarish va ularni ximon qilishning
rasmiy harakatlari birinchi marotaba 19 asrning ohirlarida boshlangan, qaysiki
mintaqamiz chor Rossiyasi tarkibiga kirgandan keyin o’rmonlarni himoya
qilish bo’yicha “O’rmonlarni ximoya qilish xaqidagi farmon” (1897) qabul
qilingan.
Bundan sung 1918 yilda “Turkistonda O’rmon va yerlarni davlat
mulkiga musodara qilish xaqidagi” Qonun qabul qilindi, unda Davlat
O’rmonjamgarmasini tuzilishi ko’zda tutilgan edi.
1924 yildan boshlab tabiatni muxofaza qilish muammolariga katta e’tibor
berila boshladi. Qo’riqlanadigan hududlarni himoya qilish, yogochlardan
iqtisodiy foydalanishini tashkil etish, daraxtzorlarni o’tkazish bo’yicha
tadbirlarni pul bilan ta’minlash boshlandi. Rossiyada muxofaza qilinadigan
xududlar xaqida konsepsiyasi ularning uzoq tarixiy rivojlanishiga ega. XX
asrning boshlarida Rossiyada, keyinchalik Sobiq Sovet Ittifoqida jaxonda eng
rivojlangan va samarali muxofaza qilinadigan zududlar tizimi yaratildi.
O’zbekistonda 1926 yilda G’uralash qo’riqxonasi va 1947 yilda Chotqol
davlat qo’riqxonalari yaratilishida u o’z aksini topgan. O’zbekistonda aloxida
tabiatni muxofaza qilish tashkilotlarning yaratilish sanalari qo’yida sanab
berilgan:
1940 y. - Vazirlar Mahkamasi qoshida davlat ovchilik nazorati.
1947 y. - Chotqol qo’riqxonasi.
1962 y. - Vazirlar Maxkamasi qoshida baliqlar zahirasini muxofaza qilish
boshqarmasi,
19

1963 y. - Baliqlar zaxirasidap foydalanishni tartibga keltirish va
muxofaza qilish O’zbekxavzalararo boshqarmasi - O’zbeksuvbaliq.
1982y. - Davlat O’rmon Qo’mitasi qo’riqxonalar va ovchi xo’jaliklar
Bosh boshqarmasi.
1988y. - O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muxofaza qilish Davlat
Qo’mitasi tarkibidagi qo’riqxonalar, xayvonot va o’simliklar olamini muxofaza
qilish Davlat nazorati mavjud (Davlatbionazorati).
O‘zbekiston mustaqillikni qo‘lga kiritgandan so‘ng u xalqaro iqtisodiy va
siyosiy tizimlar bilan integratsiyani kuchaytirdi va natijada har qanday ekologik
muammolarni echish uchun sharoit tug’ildi. Hozirgi kunda tashqi muhitni
muhofaza qilish Respublikamizda bo‘layotgan iqtisodiy islohatlarning bir bo‘lagi
bo‘lib qoldi.
O‘zbekistonning ijtimoiy va iqtisodiy siyosati, uning integratsiyasi ishlab
chiqarish bilan tashqi muhitning o‘zaro muvofiqligi asosida o‘tkazilmoqda. Bu
siyosat xalqimiz va davlatimiz oldida turgan ekologik muammolarning naqadar
jiddiy ekanligini sezgan holda olib borilmoqda.
Hozirgi kunda aholining ekologik xavfsizligi O‘zbekiston Respubliasi
Konstitutsiyasi bilan kafolatlangan. Bundan tashqari, mustaqillik davrida tabiatni
muhofaza qilish va ekologik muammolarni odilona echishga bag’ishlangan 100
dan ortiq hujjatlar qabul qilingan.
Ekologiya oid qonunlar – O’zbekiston respublikasini ekolik siyosatini
mustahkamlovchi huquqiy normalar bo’lib, oliy Majlis sessiyalarida muhokama
etilgach , matbuotda e’lon qilinib, xalq muhokamasidan keyin tegishli takliflar
inobatga olinib qabul qilinadi.
Ular jumlasiga “Tabiatni muxofaza qilish to’g’risida” (1992-y), “Suv va
suvdan foydalanish to’g’risida” (1993-y), “Yerosti boyliklari to’g’risida” (2002-y),
“Atmosfera havosini muxofaza qilish to’g’risida” (1996-y), “O’simliklar dunyosini
muxofaza qilish va undan foydalanish to’g’risida” (1997-y), “Hayvonot dunyosini
muxofaza qilish va undan foydalanish to’g’risida” (1997-y), “Yer kodeksi”(1998-
y), “O’rmon to’g’risida” (1999-y), “Ekologik ekspertiza to’’grisida” (2000-y),
20

“Chiqindilar to’g’risida” (2002-y), “Muxofaza etiladigan tabiiy hududlar
to’g’risida” (2004-y) va boshqa qonunlarni kiritish mumkin.
Ekologik munosabatlarni tartibga solib turuvchi asosiy hujjatlardan biri –
Respublikamizda 1992 yil 9 dekabrda qabul qilingan «Tabiatni muhofaza qilish
Qonuni»dir. Bu qonun tashqi muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan to‘g’ri
(ratsional) foydalanish, ekologik sistemalar, tabiiy komplekslar va ayrim biologik
ob’ektlarni asrashning huquqiy, iqtisodiy va tashkiliy negizini aniqlab beradi.
Inson uchun toza va qulay muhit yaratishni kafolatlaydi. U tashqi muhitni asragan
holda Respublikamizni stabil rivojlanishiga qaratilgan bo‘lib, biologik turli-
tumanlikni, inson salomatligini va madaniy merosimizni saqlab qolishga imkon
yaratadi.
1992 yil 3 iyulda Respublikamizda «Davlat sanitar nazorati to‘g’risida»
Qonun qabul qilindi. Mazkur qonun xalqimizning ekologik xavfsizligini tartibga
solib, insonning toza tashqi muhitga ega bo‘lish huquqini mustaqkamlaydi, har
qanday iqtisodiy faoliyatning toza (sanitar holati) bo‘lishini talab etadi, sanitar
standartlar, me’yorlar va qoidalarning buzilishini man etadi.
1993 yil 6 mayda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining «Suv va
suvdan foydalanish to‘g’risida»gi Qonuni Respublikamizning suvga bo‘lgan
munosabatlarini tartibga soladi, xalq xo‘jaligi, aholi ehtiyoji uchun zarur bo‘lgan
suvdan to‘g’ri foydalanishni ta’minlaydi, suvni ifloslanishi va sho‘rlanish
holatlarining oldini oladi hamda insonlarning suvga bo‘lgan huquqlarini
kafolatlaydi.
1996 yil 27 dekabrda «Atmosfera havosini muhofaza qilish to‘g’risida»
Qonun qabul qilinib, unda davlat tashkilotlari, korxonalar, muassasalar, jomoa
birlashmalari va fuqarolarning atmosferani asrash bo‘yicha faoliyatlarini tartibga
solish huquqlari berilgan. Bu qonun atmosfera havosini toza tabiiy holda saqlashga
uni kimyoviy, fizikaviy va biologik xavfli chiqindilardan asrashga yo‘naltirilgan.
Atmosfera havosini asrashga qaratilgan davlat standartlari kiritilgan bo‘lib, ular
atmosferani himoya qilish rejimini, uning holatini nazorat qilish usullarini va shu
kabi boshqa talablarni o‘z ichiga oladi.
21

Atmosferaga zararli chiqindilarni chiqarganligi uchun pul jarimasi solinadi.
1997 yil 26 dekabrda O‘zbekiston Respublikasida «Hayvonot dunyosini
asrash va ulardan foydalanish to‘g’risida»gi Qonun qabul qilinib, bu qonun
Respublikamiz hududidagi hayvonlarni himoya qilish, ulardan to‘g’ri foydalanish,
ularning yo‘qolib ketayotgan turlarini qayta tiklash, hayvon turlarining yashashi
uchun qulay sharoitlar yaratish va tabiiy jamoalarning birligini asrab qolishni
tartibga soladi va ularning huquqiy asoslarini yaratadi.
Qonunda aytilishicha, hayvonot dunyosi davlat mulki bo‘lib qoladi va ular
doimo davlat himoyasida bo‘ladi.
1997 yil 26 dekabrda Respublikada «O‘simliklar dunyosini asrash va ulardan
foydalanish to‘g’risida»gi Qonun ham qabul qilingan. Bu qonunda tabiiy sharoitda
o‘sayotgan o‘simliklar dunyosini asrash, ulardan foydalanish, ularning
genofondlarini saqlab qolish va qayta tiklash kabi masalalar o‘zining huquqiy
asosini topgan. Qonunda aytilishicha, o‘simliklar dunyosi davlat mulki hisoblanadi
va u davlat tomonidan muhofaza qilinadi.
Tabiatni muhofaza qilish to‘g’risidagi qonunlarni buzganligi uchun jinoiy,
ma’muriy, moddiy, intizomiy va mulkiy javobgarlik belgilangan bo‘lib, ularning
hammasi O‘zbeksiton Respublikasining Jinoyat Kodeksi, Ma’muriy javobgarlik
to‘g’risidagi Kodeksida va Fuqarolik hamda Mehnat Kodekslarida aks ettirilgan.
Tabiatni muhofaza qilish hamda barqaror rivojlanish uchun biologik
xilmaxillikni saqlab qolishning o‘ta muhimligiga katta ahamiyat bergan holda,
1995 yilda O‘zbekiston Respublikasi “Biologik xilmaxillik to‘g‘risida”gi
Konventsiyaga a’zo bo‘ldi. 1998 yili hukumatimiz tomonidan “O‘zbekiston
Respublikasining biologik xilmaxillikni saqlash bo‘yicha Milliy strategiya va
Harakatlar rejasi”ning qabul qilinishi asnosida Konventsiya doirasidagi
majburiyatlarni bajarish yo‘lida ilk qadam tashlandi. Mamlakat umumiy
maydonining 10 foizidan ortig‘ida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning
barqaror tizimini yaratish mazkur strategiyaning asosiy vazifalaridan biri
hisoblanadi.
22

“O‘zbekiston Respublikasining biologik xilmaxilligini saqlash bo‘yicha
Milliy strategiya va Harakatlar rejasi”ni bajarishga yo‘naltirilgan “G‘arbiy Tyan-
Shanda biologik xilmaxillikni saqlash bo‘yicha hamkorlik to‘g‘risida”gi, “Atrof-
muhitni muhofaza qilish va tabiatdan oqilona foydalanish sohasida hamkorlik
to‘g‘risida”gi, “O‘simliklar karantini sohasida hamkorlik to‘g‘risida”gi hukumat -
lararo bitimlar imzolandi. Hukumat tomonidan 2008 yil 19 sentyabr kuni qabul
qilingan “2008-2012 yillarda O‘zbekiston Respublikasining atrof-muhitni
muhofaza qilish bo‘yicha harakat dasturi”da ham biologik xilmaxillikni saqlash
tabiatni muhofaza qilish fao liyatining asosiy yo‘nalishlaridan biri sifatida aks
etgan.
O‘zbekistonning yuqorida qayd etilgan Konvensiyaga qo‘shilishi biologik
xilmaxillikni saqlash, muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tizimini
takomillashtirish sohasida tashqi investitsiyalarni jalb qilish hamda xalqaro
moliyaviy manbalardan foydalanishga keng yo‘l ochib berdi. Hozirgi paytda
mamlakatimiz bioxilmaxillikni saqlash masalalari bo‘yicha bir qator xalqaro
moliya institutlari va tabiatni muhofaza qilish tashkilotlari bilan yaqindan
hamkorlik qilmoqda. Konventsiya doirasida respublikada “G‘arbiy Tyan-Shanning
bioxilmaxilligini saqlab qolish bo‘yicha transchegaraviy loyiha” amalga tatbiq
etildi. Loyiha mablag‘lari Chotqol biosfera qo‘riqxonasi va Ugom-Chotqol milliy
bog‘i infratuzilmasini yaxshilashga yo‘naltirildi. Bundan tashqari, mintaqaviy
miqyosda (O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston) biomintaqaviy rejani tuzish
bo‘yicha ishlar olib borilyapti. Shuningdek, GEF va BMT Taraqqiyot Dasturi bilan
hamkorlikda “O‘zbekistonda bioxilmaxillikni saqlab qolish uchun model sifatida
Nurota-Qizilqum biosfera rezervatini tashkil etish” va “Qoraqalpog‘iston
Respublikasi Amudaryo daryosi deltasi to‘qay o‘rmonzorlarini saqlash va
muhofaza etiladigan hududlar tizimini mustahkamlash” loyihasi amalga oshirildi.
1997 yildan boshlab O‘zbekiston “Yo‘qolib ketish xavfi ostidagi yovvoyi
fauna va flora turlari bilan xalqaro savdo qilish to‘g‘risida”gi Konvensiyani
(Vashington, 1973 yil) imzolagan tomon sifatida respublika hududidan
qo‘riqlanadigan turlarni olib chiqish va respublikaga olib kirishga ruxsat berish
23

tizimini joriy etib, savdo operatsiyalarini litsenziyalashtirish, hayvonlar va
o‘simliklarni olib kirish va olib chiqishning doimiy nazoratini yo‘lga qo‘ydi.
“Yovvoyi hayvonlarning ko‘chib yuruvchi turlarini muhofaza qilish bo‘yicha
Konvensiya (Bonn, 1979 yil) doirasida Jizzax viloyatidagi “Tuzkon”, Buxoro
viloyatidagi “Dengizko‘l” va “Qoraqayiro Qoraqalpog‘iston Respublikasidagi
“Oqushpa” ko‘llarida ornitologiya qo‘riqxonalari yaratildi. Samar -
qand,Qashqadaryo va Navoiy viloyatlarining cho‘l tumanlarida yo‘qolib borish
xavfi ostidagi qush — tuvaloqning uyalashi, ko‘payishi va uchib o‘tish joylarini
hamda Ustyurt platasida ko‘chib yuruvchi sayg‘oqlarning populyatsiyasini
muhofaza qilish maqsadida buyurtmaxonalar tashkil etildi.
O‘zbekistonda bioxilmaxillik qisqarishining ekologik muammolari
taranschegaraviy xarakaterga ega. Shu bois, respublikamizda fauna ob’ektlarini
muhofaza qilish va saqlash maqsadida Qozog‘iston bilan “Sayg‘oqni saqlab qolish,
tiklash va undan barqaror foydalanish bo‘yicha hamjihatlik haqidagi Memorandum
va Harakat rejasi” imzolandi. Shuningdek, Afrika — Yevroosiyoda ko‘chib
yuruvchi suv-botqoq qushlarini muhofaza qilish bo‘yicha bitim imzolangan bo‘lib,
mamlakatimiz “Suvda suzuvchi qushlarni va Markaziy Osiyo uchish yo‘lidagi suv-
botqoq hududlarini muhofaza qilish strategiyasi”ni ishlab chiqish loyihasida
ishtirok etdi.“Asosan suvda suzuvchi qushlar yashash joylari sifatida xalqaro
ahamiyatga ega bo‘lgan suv-botqoq joylari to‘g‘risida”gi Konvensiya (Ramsar,
1971 yil) talablarini bajarish va respublikada suv-bot qoq hududlari
bioxilmaxilligini saqlash maqsadida aniq yo‘naltirilgan ishlar olib borilmoqda.
Tayyorlangan hujjatlar asosida “Dengizko‘l” va “Aydar-Arnasoy” ko‘llar tizimi
xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan suv-botqoq hududlari sifatida Ramsar ro‘yxatiga
kiritildi. Yovvoyi tabiatni muhofaza qilish xalqaro fondi (WWF) bilan
hamkorlikda Qoraqalpog‘iston Respublikasidagi “Sudoche” ko‘li bioxilmaxilligini
muhofaza qilish va monitoringi bo‘yicha loyiha amalga oshirildi. Buning natijasida
mazkur ko‘lni xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan suv-botqoq hududlari ro‘yxatiga
kiritish uchun asosli hujjatlar tayyorlandi.
24

Respublika Fanlar akademiyasi ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekiston florasida
o‘simliklarning 4600 dan ortiq turi mavjud. Ularning 3000 dan ortiq turi yovvoyi
holda o‘sadi. Respublika faunasi 97 tur sutemizuvchilar, 424 tur qushlar, 58 tur
sudralib yuruvchilar, 83 turdagi baliqlardan iborat. Bu yurtimiz flora va faunasi
naqadar boy ekanligidan dalolat beradi.
II bob. Asosiy qism.
2.1 Tashqi muhitni muhofaza qilish bo‘yicha tuzilgan xalqaro
konvensiyalarda O‘zbekistonning ishtiroki
Tashqi muhitni muhofaza qilish butun dunyo jamoatchiligining muhim
vazifasidir va u xalqaro konvensiyalar va kelishuvlar bilan tartibga solib turiladi.
O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng o‘zining mustaqil ekologik
siyosatini shakllantirib xalqaro ekologik uyushmalar va kelishuvlar borasida faol
harakat qilmoqda.
Hozirgi kunda Respublikamiz 10 dan ortiq konvensiyalarga qo‘shilgan. Ular
q uyidagilardir :
1) Tabiatga zarar keltirishga q aratilgan har q anday harbiy va
bosh q a xil ta ’ sirlarni man etish konvensiyasi (5 oktyabr 1978 yilda );
2) Ozon qavatini himoya qilish Vena konvensiyasi;
3) Ozon qavatini buzadigan maddalar bo‘yicha Monreal qarori (18
may 1993 yil qo‘shilgan);
4) Xavfli chiqindilarni tashqariga tashib chiqarishni nazorat qilish
bo‘yicha Bazel konvensiyasi (22 dekabr 1995 yilda kirgan);
5) Iqlimning o‘zgarishi bo‘yicha BMT ning Ramoch Konvensiyasi
(10 iyun 1993 yilda kirgan);
6) Biologik turli – tumanlik konvensiyasi (6 may 1995 yilda
kirgan);
7) Cho‘llanishga qarshi, yoki jiddiy cho‘llanishni o‘z boshidan
kechirayotgan Afrika qit’asi bo‘yicha BMT konvensiyasi (31 avgust 1995 yilda
kirgan);
25

8) Yo’qolish arafasida turgan yovvoyi flora va faunalarning
xalqaro savdosi bo‘yicha konvensiya (1 iyul 1997 yilda kirgan);
9) Tabiat va madaniy merosni asrash konvensiyasi (22 dekabr 1995
yilda kirgan);
10) Migratsiya qiluvchi (ko‘chib yuruvchi) yovvoyi hayvonlarni
asrash bo‘yicha Bonn konvensiyasi (1 may 1998 yilda kirgan).
Bulardan tashqari O‘zbekiston Respublikasi tashqi muhitni muhofaza qilish
bo‘yicha 12 ta xalqaro kelishuvlarga qo‘l qo‘ygan.
2.2 O’zbekiston Respublikasi “Tabiatni muxofaza qilish Davlat
Qo’mitasi”
O'zbekiston burungi qurilishdan Orol ekologik tanazzulini, aholi va atrof-
muhit salomatligi uchun zararli sanoat, suv hamda yer resurslarining kamayib
ketishi bilan bog'liq muammolarni meros qilib oldi.
O'zbekistonda 1980 yilning oxirlariga kelib ekologik muammolar shu qadar
keskinlashib ketdiki, respublika hukumati yangi davlat tuzilmasini - O'zbekiston
Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasini tashkil etdi.
Shu tariqa, Respublika hukumatining 1988 yil aprel oyidagi maxsus qarori
bilan atrof-muhit holati va muhofazasi yuzasidan nazorat bo'yicha davlat organi
tashkil etildi.
Qator vazirlik va idoralar o'zlarining atrof-muhitni muhofaza qilish masalalari
bilan shug'ullanuvchi tuzilmaviy bo'linmalarining bir qismini Tabiatni muhofaza
qilish davlat qo'mitasi tasarrufiga topshirdilar. Xususan, Respublikaning “Suv
xo'jaligi” Vazirligi “Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasi” tasarrufiga - “Suv
resurslarini muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish boshqarmasi”ni,
“O'rmonchilik davlat qo'mitasi”, “O'simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilish
boshqarmasi”ni (1991 yil 1 apreldan Davlatbionazorati); “Qishloq xo'jaligi”
Vazirligi “Yer resurslarini muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish
boshqarmasi”ni, Vazirlar Mahkamasi huzuridagi “Boshgidromet”-“Atmosfera
havosini muhofaza qilish boshqarmasi”ni topshirgan.
26

Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasi tuzilmaviy jihatdan 6 ta boshqarma
va 1 ta bo'limdan tashkil topgan edi - bu Suv resurslarini muhofaza qilish va
oqilona foydalanish boshqarmasi, Atmosfera havosini muhofaza qilish
boshqarmasi, Yer resurslarini muhofaza qilish va oqilona foydalanish boshqarmasi,
O'simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilish boshqarmasi (Davlatbionazorati),
Tabiatdan foydalanish iqtisodiyoti va uni tashkil qilish boshqarmasi, Ilmiy-texnik
taraqqiyot va tashviqot boshqarmasi, shuningdek, huquqiy bo'lim. Dastlabki to'rtta
boshqarma inspeksion boshqarma hisoblanadi, ya’ni ular respublikaning ishlab
chiqarish ob’yektlarida tabiatni muhofaza qilish qonunchiligiga rioya qilish
yuzasidan nazoratni amalga oshiradilar
Bundan tashqari, Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasi tarkibiga qayta
tashkil etilgan Analitik nazoratga ixtisoslashgan davlat inspeksiyasi va "SuvGEO"
ilmiy tadqiqot instituti kirdi.
Hukumatning 1988 yil aprel oyidagi maxsus qarori bilan respublikada atrof-
muhit holati va muhofazasi ustidan nazorat bo'yicha davlat organi va uning viloyat,
tuman va Toshkent shahridagi tuzilmaviy bo'limlari tashkil etildi.
1990 yil 10 dekabrda "Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasi to'g'risidagi
Nizom" tasdiqlandi. 1992 yil dekabrda mustaqil O'zbekiston Respublikasi
Parlamenti - Oliy Majlisning birinchilardan bo'lib qabul qilgan - "Tabiatni
muhofaza qilish to'g'risida" gi Qonuni bo'ldi. Mazkur ikki asosiy hujjat
O'zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasining huquqiy
maqomini aniqlab berdi hamda tabiatni muhofaza qilish bo'yicha qonunchilik
bazasining shakllanishiga debocha bo'ldi. Ushbu qonunga muvofiq O'zbekiston
Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasi O'zbekiston Respublikasi
Oliy Majlisining Senatiga bo'ysunadi.
O'zbekiston Respublikasi mustaqillik yillarida Qo'mita mutaxassislarining
bevosita ishtirokida atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona
foydalanish sohasidagi munosabatlarni bevosita tartibga soluvchi 13 ta qonunlar
qabul qilindi va amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga atrof-muhitni muhofaza
qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish sohasidagi munosabatlarni
27

tartibga soluvchi me’yorlar hamda sharoitlarni o'zida aks ettiruvchi 30 dan ortiq
kodekslar, qonunlar, shuningdek, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti hamda
Vazirlar Mahkamasining farmon, qarorlari, yigirmaga yaqin idoraviy me’yoriy-
huquqiy aktlar, ikki yuzdan ortiq me’yoriy-texnik va rahbariy hujjatlar qabul
qilingan.
Ekologik muammolarning ilmiy yechimini izlash, ifloslanish darajasini
kamaytirish uchun ularni ishlab chiqarishga tadbiq etish hamda respublika
korxonalariga ilmiy ko'mak ko'rsatish maqsadlarida 1993 yilda Tabiatni muhofaza
qilish davlat qo'mitasi qoshida "Atmosfera" ilmiy-tadqiqot, loyihaviy-texnologik
institut, so'ng "Suv xo'jaligi ekologiyasi" ilmiy-tadqiqot unitar korxonasi tashkil
etildi.
Respublikada o'zgarib borayotgan ekologik holat, respublikada tabiatni
muhofaza qilish xizmatiga talablarning oshib borayotganligini hisobga olgan
holda O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi 1996 yil 26 aprelda "O'zbekiston
Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasi to'g'risida" gi Nizomning
yangi tahririni qabul qildi. Keyingi yillarda ushbu nizomga O'zbekiston
Respublikasining 2009 yil 15 dekabrdagi "O'zbekiston Respublikasi Tabiatni
muhofaza qilish davlat qo'mitasi to'g'risidagi nizomga o'zgartish va qo'shimchalar
kiritish haqida"gi № 231-son Qonuni, O'zbekiston Respublikasining 30.08.2002
yildagi 405-II-son hamda 30.08.2003 yildagi 535-II-son "O'zbekiston
Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o'zgartishlar va qo'shimchalar kiritish
to'g'risida"gi, 2011 yil 12 oktyabrdagi «Geografik ob’yektlarning nomlari
to'g'risida»gi O'zbekiston Respublikasi Qonuni qabul qilinganligi munosabati bilan
O'zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o'zgartishlar kiritish
haqida" gi qonunlariga, shuningdek, O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
Senatining 2001 yil 7 dekabrdagi "O'zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza
qilish davlat qo'mitasi to'g'risidagi nizomga o'zgartishlar kiritish haqida" gi 322-II-
son Qaroriga muvofiq o'zgartish va qo'shimchalar kiritilgan.
Mustaqillik yillarida ekologik xavfsizlikni ta’minlash bo'yicha muhim
tashkiliy, ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy chora-tadbirlar ishlab chiqildi va amalga
28

oshirildi. Qabul qilingan chora-tadbirlar atmosfera havosining ifloslanish darajasini
kamaytirish, asosiy ochiq suv oqimlarining ishlashini yaxshilash, pestitsidlarni
qo'llashni qisqartirish, ekin maydonlari tuzilmasini yaxshilash, milliy ekologik
muammolarni hal etishga xalqaro tashkilotlarni jalb qilish imkonini berdi.
Bozor munosabatlarining dinamik o'zgarishi sharoitlarida soliq siyosatini
isloh qilish, tabiiy, moddiy-texnik resurslardan samarali hamda oqilona
foydalanishga yo'naltirilgan byudjet daromadlaridagi jami resurslar hamda mulkiy
soliqlar rolini oshirishda, asosiy o'rinni iqtisodiy mexanizmlarni bosqichma-
bosqich tabiatdan foydalanishga tadbiq etish va takomillashtirishga qaratilmoqda.
Tabiatdan foydalanishning iqtisodiy masalalarini hal etish barobarida 1992
yilda O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining korxonalar, tashkilotlar
tomonidan atrof-muhitni me’yordan ortiq ifloslantirganlik uchun to'lovlarni joriy
etish to'g'risidagi Qarori qabul qilindi. Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasi
tizimida tabiatni muhofaza qilish respublika hamda mahalliy jamg'armalari tashkil
etildi. Atrof-muhitni ifloslantirganlik uchun to'lovlarning joriy etilishi hamda
tabiatni muhofaza qilish jamg'armalarining tashkil etilishi atrof-muhitni muhofaza
qilish va tabiatdan foydalanish sohasida o'zaro yangi moliyaviy munosabatlarning
shakllanishi uchun asos bo'lib xizmat qildi.
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan ma’qullangan
O'zbekiston iqtisodiyotining pullik tabiatdan foydalanishga bosqichma-bosqich
o'tish Dasturi (1995 yil 21 iyun), "O'zbekiston Respublikasida ilmiy asoslangan
iqtisodiy va huquqiy mexanizmlarni tabiatdan foydalanishga joriy etish"
Konsepsiyasiga muvofiq ikkinchi bosqichda atrof tabiiy muhitni to'la
ifloslantirganlik, ya’ni tabiiy muhitga yalpi ifloslantiruvchi moddalar tashlamalari
va chiqindilar joylashtirilganlik uchun to'lovlarni kiritish amalga oshirildi.
O'zbekiston Respublikasida iqtisodiy mexanizmlarni tabiatdan foydalanishga
bosqichma-bosqich kiritishni kelgusida ta’minlash, tabiatdan foydalanishning
iqtisodiy usullarini takomillashtirish, shuningdek, ekologik xavfsizlik masalalari
bo'yicha kompleks yondoshuvni ta’minlash maqsadlarida O'zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 1 maydagi "O'zbekiston Respublikasi hududida
29

atrof tabiiy muhit ifloslantirilganligi va chiqindilar joylashtirilganligi uchun
to'lovlar tizimini takomillashtirish to'g'risida" 199-sonli va 2003 yil 6 iyundagi
"Tabiatdan maxsus foydalanganlik uchun to'lovlar tizimini takomillashtirish
to'g'risida" gi 15-sonli qarorlariga muvofiq atrof tabiiy muhit ifloslantirilganligi va
chiqindilar joylashtirilganligi uchun kompensatsion to'lovlar joriy etildi.
O'zbekiston Respublikasi hududida atrof tabiiy muhit ifloslantirilganligi va
chiqindilar joylashtirilganligi uchun kompensatsion to'lovlar foydalanish uchun
Tabiatni muhofaza qilish jamg'armalari to'g'risidagi Nizomga muvofiq Tabiatni
muhofaza qilish jamg'armalariga kelib tushadi.
Shu o'rinda ta’kidlash joizki, tabiatni muhofaza qilish jamg'armalaridagi
resurslar konsentratsiyasi tabiatni muhofaza qilish tadbirlari, ustivor ilmiy tadqiqot
hamda izlanishlarni, atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona
foydalanish sohasidagi zamonaviy me’yoriy-uslubiy hujjatlarni tayyorlash bo'yicha
ishlarni o'tkazish imkonini beradi.
O'zbekiston Respublikasi atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida xalqaro
hamkorlikni tashkil etish barobarida, bajarish mas’uliyati O'zbekiston Respublikasi
Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasiga yuklatilgan qator xalqaro
Konvensiyalarni imzoladi. Bular, Biologik xilma-xillikni muhofaza qilish
to'g'risidagi Konvensiya (O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi 1995 yilda
ratifikatsiya qilgan), Ozon qatlamini muhofaza qilish to'g'risidagi Vena
Konvensiyasi (O'zbekiston ushbu konvensiyaga 1993 yilda qo'shilgan), Xavfli
chiqindilarni transchegaraviy joylashtirish yuzasidan nazorat bo'yicha Bazel
Konvensiyasi (O'zbekiston ushbu konvensiyaga 1995 yilda qo'shilgan), Xalqaro
ahamiyatga ega bo'lgan asosan suvda suzuvchi qushlar yashash joylari
hisoblangan suv-botqoqli hududlar to'g'risidagi Ramsar Konvensiyasi
(30.08.2001 y.).
Bundan tashqari, O'zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat
qo'mitasi mamlakatimizdagi qator xalqaro loyihalarning ijrosini muvofiqlashtirib
turadi. Xususan, Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasi qoshida "Ozon
qatlamini muhofaza qilish", "O'zbekistonning neft-gaz tarmog'iga bioxilma-xillikni
30

muhofaza qilish tamoyillarini integratsiya qilish", "Kimyoviy moddalarni oqilona
boshqarish uchun integratsiyalashgan milliy dasturni ishlab chiqish va O'zbekiston
Respublikasida Kimyoviy moddalarni xalqaro boshqarishda strategik yondashuvni
(KMXBSYO) amalga oshirish", "2011-2020 yillarda O'zbekistonda Biologik
xilma-xillik to'g'risidagi Konvensiyaning Strategik rejasini amalga oshirishda
qo'llab-quvvatlash uchun biologik xilma-xillik sohasida milliy rejalashtirish"
loyihalarining idoralari ochilgan va amalda faoliyat ko'rsatadi.
O'zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasining
asosiy vazifalari quyidagilar hisoblanadi:
- ekologik xavfsizlik, atrof - muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan
foydalanish va ularni qayta tiklash sohasida yagona davlat siyosatini amalga
oshirishni ta’minlash;
- vazirliklar, davlat qo'mitalari, idoralar, korxonalar, muassasalar va
tashkilotlar, shuningdek, alohida shaxslar tomonidan yer, foydali qazilmalar, suv,
o'rmonlar, hayvonot va o'simlik dunyosi, atmosfera havosidan foydalanish hamda
muhofaza qilish sohasidagi qonunchilikka rioya etilishi ustidan davlat nazoratini
amalga oshirish;
- tabiatni muhofaza qilish faoliyatini tarmoqlararo kompleks boshqarishni
amalga oshirish;
- atrof muhitning ekologik holati qulay bo'lishini ta’minlash va ekologik
vaziyatni sog'lomlashtirish bo'yicha ishlarni tashkil etish va muvofiqlashtirish.
2.3 Alohida muxofaza qilinadigan tabiiy hududlar mavjud tizim.
Davlat qo’riqxonalari.
Ta’kidlanganidek, muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tizimi o'simlik va
hayvonot dunyosining ko'plab, shu jumladan, yo'qolib borayotgan vakillarini
saqlab qolish hamda tiklashda hal qiluvchi o'ringa ega. Qo'riqxonalar haqli
ravishda olimlar uchun keng ko'lamli ilmiy-tadqiqot ishlarini o'tkazishlari uchun
tabiat labaratoriyalariga aylandi. Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tizimini
qo'llab-quvvatlash hamda kelgusida barqaror rivojlantirish - barcha bosqichlarda,
shu jumladan, mazkur hududlar faoliyatining holatini nazorat qilishga mas’ul
31

barcha tegishli idoralar, fuqarolik jamiyati institutlari, xo'jalik yurituvchi
sub’yektlar uchun muhim vazifa hisoblanadi.
2004 yilda qabul qilingan O'zbekiston Respublikasining "Muhofaza etiladigan
tabiiy hududlar to'g'risida"gi Qonuniga muvofiq, Respublikamizda muhofaza
etiladigan tabiiy hududlarning 7 ta toifasi mavjud - davlat qo'riqxonalari, majmua
(landshaft) buyurtma qo'riqxonalari, tabiat bog'lari, davlat tabiat yodgorliklari,
ayrim tabiiy ob’yektlar va majmualarni saqlab qolish, takror ko'paytirish va tiklash
uchun mo'ljallangan hududlar, muhofaza etiladigan landshaftlar, ayrim tabiiy
resurslarni boshqarish uchun mo'ljallangan hududlar.
Bugungi kunga kelib, 8 ta qo'riqxona, 2 ta tabiat milliy bog'i, 1 ta Quyi-
Amudaryo biosfera rezervati, hayvonlarning noyob turlarining ko'paytirishga
ixtisoslashgan "Jayron" ekomarkazi va 7 ta tabiat yodgorligi huquqiy davlat
maqomiga ega. Shuningdek, hozirda "Saygachiy" majmua buyurtma
qo'riqxonasiga huquqiy maqom berish bo'yicha tegishli hujjatlarni kelishish ishlari
olib borilmoqda. Uning maqsadi - sayg'oqlar populyatsiyasini saqlab qolishdir.
Muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni nazorat qilish, muhofaza qilish va
foydalanish sohasidagi normativ-huquqiy bazani takomillashtirish maqsadida 2014
yilda qator normativ-huquqiy hujjatlarga, xususan, biosfera rezervatlarini
muhofaza etiladigan tabiiy hududlar ro'yxatiga kiritishni ko'zda tutuvchi "Tabiatni
muhofaza qilish to'g'risida", "Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to'g'risida"gi
qonunlarga, shuningdek, o'simlik va hayvonot dunyosidan oqilona foydalanish
borasidagi chora-tadbirlarni takomillashtirishni o'z ichiga oluvchi "O'simlik
dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to'g'risida", "Hayvonot dunyosini
muhofaza qilish va undan foydalanish to'g'risida" qonunlarga o'zgartish va
qo'shimchalar kiritildi.
Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tizimini kelgusida rivojlantirish uchun
O'zbekistonda "Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tarmog'ini tashkil etish
bo'yicha Dastur" loyihasi tayyorlangan bo'lib, uning doirasida mazkur hududlarni
2,3 mln.gektardan 8,1 mln.gektarga (O'zbekiston hududining 17%ga yaqini)
32

kengaytirish, yangi muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni tashkil etish,
mavjudlarini kengaytirish va boshqa ko'plab tadbirlar rejalashtirilgan.
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015 yil 29 avgustdagi
255-sonli qarori bilan "2015-2018 yillarda Orolbo'yi mintaqasini tiklash va
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish, Orol halokatining oqibatlarini yengillashtirish
borasidagi chora-tadbirlar Kompleks dasturi" qabul qilindi. Mazkur hujjat bilan
Orolbo'yi hududida yangi qo'riqxonalar, tabiat bog'larini tashkil etish ko'zda
tutilgan. Yaqin istiqbolda Orolbo'yi tabiat boyliklarini muhofaza qilish bo'yicha 5
ta tabiat klasterlarini yaratish rejalashtirilgan. Bular umumiy maydoni 1,42
mln.gektar bo'lgan "Janubiy Ustyurt" milliy bog'i, 1,1 mln.gektar bo'lgan
"Markaziy Qizilqum" milliy bog'i, "Orolbo'yi buyurtmaxonalari" tabiat kompleksi,
"Kuljuktau" buyurtmaxonalaridir.
O'zbekistonda muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tarixi 1926 yil Jizzax
viloyatida G'o'ralas tog'-archa qo'riqxonasining ta’sis etilishi bilan boshlanadi.
Keyinchalik, ya’ni 1960 yilda mazkur qo'riqxona Zomin tog'-o'rmon davlat
qo'riqxonasiga qayta nomlanadi. Mazkur qo'riqxonaning asosiy muhofaza
ob’yektlari bo'lib yuqori tog' - archa tizimlari hisoblanadi. Zominning hayvonot
dunyosi ham juda xilma-xildir. O'zbekiston Respublikasining Qizil Kitobi hamda
Tabiatni muhofaza qilish Xalqaro uyushmasiga kiritilgan, xususan, turkiston
silovsini, ilvirs (tog' qoploni), qora laylak, burgut, oq boshli qumoy va boshqa
fauna vakillari yashaydi.
Muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning yarmidan ko'pini cho'l ekotizimlari
(53%), qolgan qismi (39%) tog' ekotizimlari, 6%ga yaqin qismi suv oldi
ekotizimlari va 1%i to'qaylarni tashkil etadi. Shu bilan birga qo'riqxonalar va
milliy bog'larning deyarli barcha maydoni tog' ekotizimlariga to'g'ri keladi.
Zomin tog‘-o‘rmon qo‘riqxonasi Turkiston tizmasi g‘arbiy qismining
shimoliy yon-bag‘irda, 1760-3500 m balandlikda joylashgan. Dastlab 1926-yilda
G’o’ralas tog’-archa qo’riqxonasi nomi bilan tashkil etilgan. Maydoni 15.5 ming
ga. Bu yerda tog‘ dasht (cho‘l), o‘rmon va subalp o‘simlik mintaqalari mavjud.
33

Yillik o’rtacha yog’in 400 mm, iqlimi keskin kantenental: yozi maksimal 35 o
, qishi
-35 o
,-38 o
haroratli.
Qo‘riqxona hududida 150 dan ortiq o‘simlik turlari uchraydi. Qo‘riqxona
hududining katta qismi – 6756 (11.2) gektari archazordan iborat. Bu yerda
archaning uch turi uchraydi. O‘rmonzorning pastki qismida (1900-2700 m)
Zarafshon archasi (qora archa), o‘rta qismida (2100-2800 m) yarim sharsimon
(savr archa), yuqori qismida (2100-3200 m) turkiston archasi (o‘rik archa) o‘sadi.
Bundan tashqari Tyanshan chetani, Turkiston qayini, zirk, namatak, uchqat, irg’ay,
tobulg’ilar o’sadi. Qo‘riqxonada o’simliklarning 720 turi, sudralib yuruvchi
hayvonlarning 6 turi, parrandalarning 63(130) va sutemizuvchilarning 18(37) turi
mavjud. Sutemizuvchilardan oq tirnoqli ayiq, to‘ng‘iz, silovsin, bo‘ri, tog‘ echkisi,
arhar (tog‘ qo‘yi), jayra, quyon, kaklik, qirg‘iy, burgut, boltayutar, himolay
kurkasi, tog‘ qarg‘asi, qalqontumshuqilon, chiporilonlar yashaydi. Qo‘riqxona har
yili o‘rmon xo‘jaligiga 1,5 tonnadan ko‘proq qimmatli archa urug‘ini yetkazib
bermoqda.
Chotqol tog‘-o‘rmon qo‘riqxonasi. Chotqol tizmasining janubi-g‘arbiy
qismida dengiz sathidan 1000-3200 metr balandlikda joylashgan bo‘lib, maydoni
47,5 ming gektar yerni tashkil qiladi. Qo‘riqxona hududida quruq dashtdan
tashqari mevali o‘rmonlar, archazorlar, alp o‘tloqlari kabi landshaft mintaqalari
mavjuddir. Bu yerda 600 dan ortiq o‘t, 40 ga yaqin daraxt va buta o‘simlik turlari
uchraydi. Qo‘riqxona hududining 40 protsenti archazorlardan iborat. Shuningdek,
bu yerda pista, Kavkaz shamshodi, zirk, irg‘ay va boshqa noyob buta va daraxtlar
ko‘p uchraydi. Qo‘riqxonada sudraluvchilarning 23 turi yashaydi. Yirtqichlardan
savsar, oq suvsar, bo‘rsiq, ayiq, bo‘ri va boshqalar uchraydi. Qo‘riqxonaga 1953
yilda yelik bug‘usi (kosulya) olib kelingan edi. Hozir yelik tobora ko‘payib
bormoqda. Qo‘riqxonaning toshli va qoyali landshaftlarida kiyik yashaydi.
Kiyiklarning soni bir necha yuz boshdan ortiq.
Chotqol qo‘riqxonasining eng qimmatli hayvonlaridan biri relikt jonivor –
menzbir sug‘uridir. Shuni aytish kerakki, sug‘urning 14 turi mavjud bo‘lib,
shundan oltitasi mamlakatimiz hududida yashaydi. Menzbir sug‘uri yer sharining
34

boshqa biror qismida uchramaydi. Tanasining uzunligi yarim metr, vazni esa 4
kilogramm atrofida bo‘lib, 4 oy mobaynida bir yarim kilogrammgacha yog‘
to‘playdiki, bu yog‘ uyqudagi karaxtlik davrida bemalol yetadi. Menzbir sug‘uri
xalqaro «Qizil kitob» va O‘zbekiston «Qizil kitob»iga kiritilgan. Hozirgi vaqtda bu
nodir jonivorning yashash sharoiti keng o‘rganilmoqda.
Qizilqum qo‘riqxonasi Buxoro viloyatining Romiton tumani hududida,
Amudaryoning 2 sohilida joylashgan qo‘riqxona hisoblanadi. Maydoni 10311 ga.
Hududining katta qismi 3100 (1883) ga daryo bo‘yidagi to‘qaylarni, o’rmoni 5338
ga va 800 ga qumli cho’l. Iqlimi keskin kantenental: yozi 44 o
, qishi -21 o
haroratli.
Bu yerda 150 o‘simlik turlari o‘sadi. To‘qayzorlarni turang‘i, jiyda, tol, lomonos,
yulg‘unlar egallaydi. Bundan tashqari, bu yerda har xil o‘tlar, qamish, lo‘xgullilar,
ro‘vak, ajriq, Bobrov astragali, shirach va boshqalar o‘sadi. Qo‘riqxonaning qumli
cho‘l qismi uchun qora va oq saksovul, cherkez, qandim va quyonsuyak
harakterlidir. Sudralib yuruvchilardan cho‘l toshbaqasi, qizil quloq yoki quloqli
yumaloqbosh kaltakesak, yumaloq bosh va Seversov gekkoni deb ataluvchi
kaltakesaklar, suvilon, zaharli charxilon va boshqalar uchraydi. Qo‘riqxona
hududida suvda suzuvchi qushlar ko‘p bo‘lib, ularning 82 turi mavjud. Shundan 29
turi yilning to‘rt faslida ham shu yerda yashaydi. Yirtqich qushlardan burgut, qora
qirg‘iy, kuykanak (maymunqush), jig‘altoy va boshqalar uchraydi. Qo‘riqxonaning
eng chiroyli qushi Amudaryo qirg‘ovulidir. Hozir ularning soni 2 mingdan ortiq.
Baliqlarning 27, amfibiyalarning 2, reptiliyalarning 28, qushlarning 267, sut
emizuvchilarning 35 turi bor.
Sutemizuvchilardan ingichka barmoqli yumronqoziq, malla yumronqoziq,
qum sichqoni, qo‘shoyoq; yirtqichlardan chiyabo‘ri, tulki, to‘qay mushugi va qum
mushugi, bo‘ri uchraydi. Shuningdek, bu yerda 200 ga yaqin yovvoyi cho‘chqa va
buxoro bug‘usi yashaydi. Qo‘riqxona tashkil qilingan paytda hammasi bo‘lib 6
bosh buxoro bug‘usi bor edi. Hozirgi vaqtda ularning soni yuzdan oshib ketdi.
Qo‘riqxonaning qumli uchastkasida ba’zan jayron ko‘rinib qoladi. Amudaryo
to‘qaylari va tutashib turgan cho‘l landshaftlarining o‘rganish va saqlash,
35

shuningdek, buxor bug‘usi, jayron va Amudaryo qirg‘ovuli ekologiyasini o‘rganish
va muhofaza qilish usullarini ishlab chiqishdan iborat.
Bodayto‘qay qo‘riqxonasi Qoraqalpog‘istonning Beruniy tumani hududida,
Amudaryo quyi oqimi, Sulton Uvays tog’i etagida, o’ng sohilda joylashgan. 1971-
yilda tashkil etilgan. Maydoni 6462 ga, shundan 3975 ga to’qay o’rmonlar.
Bodayto‘qay to‘qay o‘simliklari bilan qoplangan orol va yarimorolllarni ishg‘ol
qilgan noyob tabiatli qo‘riqxonadir. Qo‘riqxonada o‘simlik va hayvon turlari ko‘p.
Bu yerda 167 turga mansubo’simliklardan jiyda, shirinmiya, qovul, turang‘i,
yulg‘un va qiyoqzorlar mavjud. Qo‘riqxonada yovvoyi cho‘chqa, bo‘rsiq, quyon,
xiva qirg‘ovuli, olachipor qizilishton va boshqa hayvon hamda qushlar yashaydi.
Qo‘riqxonadagi aralash to‘qaylar va ularning tabiiy tarkibi faqat shu joylarga xos
bo‘lib Respublikaning boshqa joylarida uchramaydi. 20 turdan ortiq sut
emizuvchilar bor. Qushlarning 138 turi bor. Qirg‘ovulning Xiva kenja turi, Eron
sarsabili, chirmovuqning uch turi faqat shu yerda mavjud. Qo‘riqxonada bir vaqtlar
Sobiq SSSR Meditsina fanlari akademiyasi Virusologiya institutining ilmiy
xodimlari xalqaro dastur bo‘yicha ilmiy ish olib borgan edilar. Bodayto‘qay
qo‘riqxonasining asosiy vazifasi Amudaryo qayiridagi tabiiy komplekslarni
o‘rganishdir.
Nurota qo‘riqxonasi. Jizzax viloyati g’arbiy qismida Nurota tizmasi
yonbag‘irlarida 1975 yilda tashkil qilingan bo‘lib, uning maydoni 40 (17.8) ming
gektardan iborat. Qo‘riqxonada «Qizil kitob»ga kirgan arharlar bilan tog‘ qo‘yi,
shuningdek, yovvoyi cho‘chqa, suvsar, «Qizil kitob»ga kiritish mo‘ljallanayotgan
mitti shunqor va boshqa hayvonlar muhofaza qilinadi. Olimlarning fikriga ko‘ra,
2,5 ming bosh saqlanib qolgan Seversov yovvoyi qo‘yi mahalliy sharoitga
moslashgan yangi qo‘y zotlarini yetishtirish uchun muhim ob’ekt bo‘lishi mumkin.
O’simliklardan 629, qushlarning 195, hayvonlarning 60 dan ortiq turi bor.
Turlardan lola, anzur piyozi, yong’oqlar, yovvoyi olma, do’lana, uchqat, zirk,
yovvoyi toklardan iborat. Nurota qo‘riqxonasining asosiy vazifasi tog‘-dasht
landshaft mintaqalarini, ayniqsa, Seversov qo‘yi ekologiyasini o‘rganish va
muhofaza qilish metodlarini ishlab chiqishdan iborat.
36

Zarafshon qo‘riqxonasi Samarqand viloyati (Zarafshon daryosining o’ng
qirg’og’i) da. 1975-yilda tshkil etilgan. Maydoni 2352 ga (o’rmonzori 868 ga).
Hudud daryo sohili bo’ylab 150 matrdan 1400m gacha bo’lgan 35 kmga
cho’zilgan. U ilgari Zarafshon zakaznigi deb atalar edi. Iqlimi kontenental
subtropik: yozi 41 o
, qishi -21 o
. yillik yog’in 100-400 mm.
Qo‘riqxonaning o‘simlik va hayvonot dunyosi xilma-xildir. O’simliklardan
tol, terak, jiyda, chakanda va butalar o’sadi. Qayir to‘qaylarida 140 dan ortiq
o‘simlik turi o‘sadi. O’simliklarning 266, qushlarning 172, baliqlarning 8 turi bor.
Bu yerda keng tarqalgan parranda Zarafshon qirg‘ovulidir. Qo‘riqxonada
chiyabo‘ri, tulki, bo‘rsiq, to‘qay mushugi va boshqa hayvonlar uchraydi.
Qo‘riqxonaning asosiy vazifasi qayir-to‘qay tabiiy komplekslarini saqlash hamda
qirg‘ovulni muhofaza qilish va ko‘paytirishdir. Hozirgi vaqtda qo‘riqxonada
asalarichilik rivojlanmoqda.
Xisor qo’riqxonasi. Qashqadaryo viloyatida Yakkabog‘ tizmasining
archazorlar bilan qoplangan yon-bag‘irlarida, Qizilsuv (1975) va Miroqi (1976)
qo’riqxonalari negizida 1983-yilda tashkil etildi. Uning maydoni 80986.1 ga.
Shundan 12203 ga o’rmonzor, 2745 ga o’tloqzor, 171 ga suv havzasidir.
O’simliklarning 870 turi, “Qizil kitob”ga kiritilganlari tukli karrak, egri tikan
karrak, Butkov astragali, oq parpi, oshanin piyozi kabi 35 tur o’simlik,
hauvonlarning 140 turi tarqalgan. 20 ming gektarli maydonida ayiq, qoplon, tog‘
echkisi (kiyik) muhofaza qilinadi. Qo‘riqxonada, asosan, tog‘ o‘rmon mintaqasi
(archazor) va uning hayvonlari muhofaza qilinadi. Qo‘riqxonada Tyanshan tulkisi,
ayiq, Farg‘ona bo‘rsig‘i, bars (ilvirs), silovsin, oq boshli qumoy, y щ kf laylak kabi
hayvonlar muhofaza qilinadi. Qo‘riqxonaning asosiy vazifasi balandlik
mintaqalarining tabiiy komplekslarini o‘rganish va muhofaza qilishdir.
Kitob geologik qo‘riqxonasi. K itob geologik qo‘riqxonasi Yerning geologik
tarixini himoya qiluvchi, tabiiy-ilmiy ahamiyatga ega bo‘lgan paleontologik
stratigrafik qatlamlarni muhofaza etish va rejali o‘rganish uchun tashkil etildi.
Qo‘riqxona Qashqadaryo viloyatining g‘arbiy chekkasida Kitob tumani hududida
Zarafshon tizmasining janubi-g‘arbiy yon-bag‘irda joylashib, maydoni 5378 ga.
37

Yer sharining tabiiy-ilmiy yodgorliklari bo‘lgan palentologik metologik va
stratigrafik etaloni bo‘lgan yodgorliklarni muhofaza qiladi va Xalqaro reja asosida
ular ustidan ilmiy tekshirish ishlari olib boradi. 1979 yildan ushbu noyob hudud
Kitob geologik qo‘riqxonasi deb e’lon qilindi va o‘sha vaqtdan buyon bu joyda
keng ko‘lamda geologo-biologik ilmiy-tekshirish ishlari olib borilmoqda. Shu vaqt
ichida qo‘riqxona maydonidagi o‘rta, quyi Ordovik, erta va kechki Silur, erta va
o‘rta Devon davlari qatlamlarida 16 guruhdan ortiq toshga aylangan organizmlar
qoldiqlari aniqlandi. 1989 yilning 15 iyulida Amerikalik mutaxassis olim
V.Olivers boshliq olimlar guruhi O‘zbekistondan kelgan materiallarni o‘rganib
chiqib, «O‘zbekistondagi Zarafshon tog‘li hududi, Zilzilbon kesimi», xalqaro
etalon bo‘ladi degan qarorga keladi. Shunday qilib, tarixda birinchi bor Kitob
geologik qo‘riqxonasi xalqaro etalonga aylanadi. Zarafshon tog‘larining janubiy-
g‘arbiy yonbag‘rida Jinnidaryo vodiysi bo‘ylab yuqoriga ko‘tarilsangiz, uning
chap irmog‘i Xo‘jaqo‘rg‘on soyi bo‘yicha ilgarilab yursangiz, oldingizdan
ulug‘vor 2061 metr balandlikdagi Bursi Xirmon cho‘qqisi bo‘y cho‘zib turadi.
Cho‘qqining ikki yonida Zilzilbon va Xo‘jaqo‘rg‘on soylari joylashgan bo‘lib, ular
asosan Paleozoy davri yotqiziqlaridan tashkil topgan.
Qo‘riqxona hududida joylashgan 13 tabiiy yalang‘ochlanib, ichidagi
qatlamlari ko‘rinib turgan yon-bag‘irlarni o‘rganish natijasida qo‘riqxona
joylashgan joyning geologik tarixini bilish mumkin. Kitob qo‘riqxonasining o‘ziga
xosligi shundan iboratki, unda soylar yon-bag‘irlarida o‘tgan davrlarda yashagan
hayvon va o‘simliklar qoldiqlari to‘liq saqlanib qolgan va ular asosida ushbu
maydon paleografik tarixini o‘rganish imkoniyatini beradi. Bu noyob qo‘riqxona
o‘simlik va hayvon turlariga ham boy bo‘lib, xilma-xil tirik organizmlarni
o‘rganish va muhofaza qilish bilan biolog olimlar shug‘ullanadilar. Kitob
qo‘riqxonasi hududida 500 (800) ortiq o‘simlik turlari bo‘lib, shundan 12 (212) tasi
«Qizil kitob»ga kiritilgan. Qo‘riqxonada 200 ga yaqin dorivor o‘simliklar o‘sadi,
30 ta manzarali o‘simlik turlari bor va 30 dan ortiq o‘simlik dorivor sifatida
foydalaniladi. Hayvonot dunyosi 155 turdan iborat bo‘lib, shundan ko‘pchilik
qismi noyob hisoblanadi va «Qizil kitob»da qayd etilgan.
38

Surxon davlat qo’riqxonasi Surxandaryo viloyati Sherobod tumani shimoliy-
g’arbiy qismida joylashgan, 1986-yilda tashkil etilgan 2 ta mustaqil hududdan-
Ko’hitang sharqiy yonbag’ri va Payg’ambar orolidan iborat. Payg’ambar oroli
vodiy-to’qay ekosistemasi va buxoro bug’usini muxofazasi uchun 1971-yili tashkil
etilgan. Ko’hitang dengiz sathidan 850-3157 m balandda joylashgan, maydoni
24583ga. Bu yrda Turkiston va Zarafshon archalari (803.3 ga) Turkiston zaranggi
(104 ga), turong’I (512 ga), Buxoro bodomi (891 ga), jiyda (183 ga), shirin bodom,
o’rik, yong’oq, xandon pista, turli xil butalar va boshqalar o’sadi. O’simliklarning
810 turi bor, ulardan 29 turi O’zbekiston Qizil Kitobiga kiritlgan. Turkiston
silovsini, morxor, osiyo mufloni, bo’ri, tulki, quyon, bo’rsiq, zaharli ilonlar va
qushlarning 130 ga yaqin turi uchraydi.payg’ambar oroli uzunligi 8, eni 5 km
bo’lib, maydoni 3044 ga, o’rmon va to’qaydan iborat. 970 ga o’rmonzor, qolgani
to’qayzor. Orolda chuchukmiya, yulg’un, galofit o’simliklar o’sadi. Hayvonlardan
buxoro xonguli, yovvoyi to’ng’iz, qamish mushugi, qirg’ovul, burgut, tasqara,
qirg’iy, hind jayrasi, cho’l agamasi, toshbaqa, kaltakesak, ilonlar bor.
2011 yilning 26 avgust kuni O'zbekiston Respublikasi Hukumatining 243-
sonli Qarori bilan 68717, 8 ga maydonga ega Quyi-Amudaryo davlat biosfera
rezervati tashkil etildi. Mazkur rezervat "Baday-to'qay" davlat qo'riqxonasi
bazasida tashkil etildi. Qo'riqlash hududi 11568, 3 ga bo'lib, qat’iy muhofaza
rejimi ostidagi hudud hisoblanadi.
Biosfera rezervati qo'riqxona va buyurtmaxona vazifalarini bajaruvchi
muhofaza etiladigan tabiiy hududlar toifasiga kiradi. U o'z faoliyatida biologik
xilma-xillik hamda biologik resurslardan fuqarolar va xo'jalik yurituvchi
sub’yektlar manfaatlari yo'lida ulardan barqaror foydalanishdek faoliyatni o'zida
mujassam etadi.
Biosfera rezervatlari nafaqat u joylashgan hududda istiqomat qiluvchi
aholining tabiat bilan uyg'un holatda rivojlanish imkonini beradi, balki jamiyat
ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladi. Ushbu yondashuv O'zbekiston
Respublikasining biologik xilma-xilligini muhofaza qilish bo'yicha Milliy
strategiyasi va chora-tadbirlar rejasida o'z aksini topgan.
39

Zomin xalq tabiiy bog‘i . Zomin xalq tabiiy bog‘i 1976 yil 3 sentyabrda 45590
gektar maydonda tashkil etilgan. Bog‘ Turkiston tog‘larining Shimoliy yon-
bag‘irda Sangzor va Zomin daryolari havzasida, xushmanzara va xilma-xil tik
landshaftlar poyasida dengiz sathidan 1000-4030 metr balandlikda joylashgan.
Noyob va tipik landshaftlar bilan birga, archa o‘rmonlari ekologik sistemalarning
bir butunligi, bu hududda inson tomonidan kam, mutlaqo o‘zgarmagan tabiiy
komplekslarning ko‘pligi xalq bog‘ini tashkil etishga asosiy shart bo‘ldi. Bog‘
geologik jihatdan, asosan Paleozoy erasi (silur, devon, karbon davrlar)ning
cho‘kindi jinslaridan ohaktosh, kristall slanes va qumtoshlaridan iborat. Devon
davrining ohaktoshlaridan iborat bo‘lgan hududlarda karst keng tarqalgan. Karst
shakllari-karrlar, karst voronkalari, Supa platosining chekkasi va Ko‘lsoy darasida
keng tarqalgan. Paleogen, ayniqsa, Neogen davrining yotqiziqlari qizg‘ish rangli
gil, qumtosh va konglomeratlar ko‘rinishda Ko‘lsoy va Qizilmozorsoy havzasining
o‘rta qismida keng tarqalib, relef turli shakllarini hosil qilgan. Zomin xalq
bog‘ining relefi tog‘li, har xil chuqurlikdagi katta-kichik soyliklar, nurash ta’sirida
paydo bo‘lgan o‘nqir-cho‘nqirlar va tog‘ yon-bag‘irlari tik bo‘lib, turli tomonga
yo‘nalgan suv ayirg‘ich – yon tizmalaridan iborat. Zomin tog‘i (Turkiston tizmasi)
markaziy suv ayirg‘ichining ikki yon tomoni – Janub va Shimol tomonlariga tik
tushgan; eng baland cho‘qqisi 4033 metr bo‘lib, g‘arb tomonga pasayib boradi.
G‘o‘ralash davonining balandligi 2750 metr.
Tabiiy Xalq bog‘ining iqlimi tipik tog‘ iqlimi bo‘lib, qishi sovuq, yozi esa
nisbatan salqin. Ko‘lsoy meterologik stansiyasining ma’lumotiga ko‘ra, absolyut
minimum – 32 0
, absolyut maksimum +33 0
. eng yuqori harorat iyul va avgust, eng
past harorat dekabr va yanvar oylarida kuzatiladi, sovuqsiz davr o‘rgach 140 kun
davom etadi. Ko‘p yillik o‘rtacha yog‘in-sochin miqdori 450 mm dan 700-800 mm
gacha. Bog‘da qish barqaror bo‘lib 5 oy davom etadi. Tog‘ning baland qismida
noyabr oyidan may-iyun oygacha qor saqlanadi. Bog‘ hududida uncha katta
bo‘lmagan daryolar – Sangzor (irmoqlari – G‘uralash, Qizilturi soy va boshqalar)
bor. Bu daryolar Turkiston tizmasining eng baland qismidan boshlanadi. Sangzor
40

daryosining ko‘p yillik o‘rtacha suv harajati sekundiga 4,9 m 3
/sek. Zomin xalq
bog‘ining o‘simlik qoplami xilma-xil.
Buyurtmaxonalar
Buyurtmaxonalarda tabiiy-geografik komplekslar, komponentlarning ayrim
qismlari, ayrim hayvon yoki o‘simlik turlari muhofaza qilinib, unda qator tabiiy
boyliklardan xo‘jalikda foydalanishga ruxsat beriladi. Qo‘riqxonalardan farq
qilgan holda buyurtma maydonlari yer yoki o‘rmon fondidan ajratib olinmaydi.
To‘dako‘l cho‘l-ko‘l davlat buyurtmaxonasi 1960 yilda Buxoro viloyatining
cho‘l qismida, 1952 yilda sho‘rxok To‘dako‘l botig‘iga Zarafshon daryosining
toshishi natijasida hosil bo‘lgan ko‘l asosida tashkil etildi. Uning maydoni 30000
gektar. Ko‘l atrofidagi sho‘rxok cho‘lda turli xil cho‘l o‘simliklari bilan birga
qamish, yulg‘un o‘sadi. Buyurtmada o‘rdaklar, oqqushlar, saqoqushlar, kulrang
g‘ozlar, shuningdk, quyonlar, qamish mushugi, jayronlar muhofaza qilinadi.
Ko‘hitang tog‘-o‘rmon davlat buyurtmaxonasi Surxondaryo viloyati Hisor
tizmasining janubi-sharqiy yon-bag‘irlarida, Ko‘lsoy, Sariqamish, Mochayli
daralarida 1970 yilda tashkil etilgan. Buyurtmaning maydoni 43500 gektar. Bu
zakaznikda burama shoxli echki (morxo‘r), tojik tog‘ qo‘yi (urial), burgut,
shuningdek, arxeologik yodgorliklar – tosh davridagi ovchilarning rasmi solingan
tasvirlar muhofaza qilinadi.
Nurumtubek to‘qay davlat buyurtmaxonasi 1971 yilda Qoraqalpog‘iston
hududida, Amudaryoning qo‘yi qismida tashkil etilgan. Buyurtmaning maydoni 29
ming gektar bo‘lib, yovvoyi cho‘chqa, bo‘rsiq, tolay quyon, xiva qirg‘ovuli
muhofaza qilinadi.
Oqbuloq tog‘ davlat buyurtmaxonasi Toshkent viloyati hududining Chotqol
tizmasida joylashgan bo‘lib, Oqbuloqsoy havzasidagi hayvonlarni saqlash va
ko‘paytirish maqsadida 1973 yilda tashkil etilgan. Uning maydoni 11 ming
gektarni tashkil qiladi. Bu yerda yovvoyi cho‘chqa, yelik, Markaziy Osiyo echkisi,
oq tirnoqli ayiq, Farg‘ona oq suvsari, suvsar, Farg‘ona bo‘rsig‘i, Turkiston
silovsini, bars, ilvirs, menzbir sug‘uri va qizil sug‘ur, kaklik, burgut, tasqaralar
muhofaza qilinadi.
41

Dengizko‘l cho‘l-ko‘l davlat buyurtmaxonasi 1974 yilda Qizilqumning
janubida Buxoro viloyatida tashkil etilgan. Uning maydoni 25 ming gektar.
Buyurtmaning asosiy qismi hisoblangan Dengizko‘lda mavsumiy va qishlovchi
qushlar (o‘rdaklar, g‘ozlar, loyxo‘rak, baklanlar, qizilg‘oz) va ko‘lga suv ichish
uchun keladigan hayvonlar (cho‘chqa, jayralar, sassiq ko‘zan, quyonlar, tolay
quyon, tuvaloq, qorabovurlar) muhofaza qilinadi.
Amudaryo qayir davlat buyurtmaxonasi qayirda uya qo‘yuvchi va mavsumiy
suv parrandalarini muhofaza qilish maqsadida 1974 yilda Qoraqalpog‘iston
hududida tashkil etilgan. Uning maydoni 60 ming gektarni tashkil qiladi.
Shabboz to‘qay buyurtmaxonasi Amudaryoning chap sohilidagi (Xorazm
vohasi) yovvoyi cho‘chqa, chiyabo‘ri, qum bo‘rsig‘i, qamish mushugi, qum
quyoni, Xiva qirg‘ovulini himoya qilish hamda Shabboz massividagi to‘qaylarda
yashagan xongul bug‘usi va yeliklarni tiklash maqsadida 1974 yilda tashkil etilgan.
Uning maydoni 3800 gektarni tashkil qiladi.
Xorazm cho‘l davlat buyurtmaxonasi Xorazm vohasining g‘arbiy chekkasida
1976 yilda tashkil etilgan. Uning maydoni 11300 gektar, shundan 3500 gektari
ko‘llardir (Eshonravotko‘l, Buriyatko‘l, Ulushurko‘l, Kumushkon va boshqalar).
Buyurtma suv havzalariga va qumli cho‘larga xos hayvonlarni tiklash va muhofaza
qilish maqsadida barpo qilingan.
Arnasoy cho‘l-ko‘l buyurtmaxonasi Shimoliy Nurota tizmasining shimoliy
etaklaridagi Aydar, Tuzkon, Arnasoyga 1969 yildagi suv toshqini vaqtida Sirdaryo
havzasidan Chordara suv ombori va Mirzacho‘ldan kollektor-drenaj suvining kelib
qo‘shilishi natijasida uzunligi 160 kilometr va eng serbar joyi 30 kilometrga
yetadigan katta ko‘l – Arnasoy ko‘li hosil bo‘lgan edi. 1977 yili Jizzax shahridan
60 kilometr shimolda maydoni 63 ming gektar bo‘lgan Arnasoy ko‘li qo‘riqxonasi
tashkil etilgan edi. Qo‘riqxonada sho‘rxoklar, botqoqliklar, lyossli tekisliklar
uchraydi. Tuzkon ko‘li ham qo‘riqxona tarkibiga kiradi. Qo‘riqxonaning lyossli,
tekislik qismida cho‘l uchun xos bo‘lgan efemer o‘simliklar (lolaqizg‘aldoq, qiyoq,
qo‘ng‘irbosh va boshqalar), juzg‘un o‘sadi. Qamish va butazorlarda ondatra,
yovvoyi cho‘chqa, bo‘ri, bo‘rsiq, to‘qay mushugi va boshqa hayvonlar yashaydi.
42

Qo‘riqxona akvatoriyasida qishda va bahorda o‘rdak, g‘oz, oqqush, qorabuzov,
qirg‘ovul va boshqalar to‘planadi. Shuningdek, bu yerda sazan, laqqabaliq,
mo‘ylovbaliq, oqqayroq, qizilqanot va boshqalar urchitiladi. 1987 yil Arnasoy
qo‘riqxonasi, ornitologik buyurtmaga (zakaznikka) aylantirildi. Arnasoy
zakaznigining asosiy vazifasi cho‘l va sun’iy hosil bo‘lgan akvatoriyada yashovchi
va qishlovchi qushlarni o‘rganish va muhofaza qilishdan iborat.
2.4 Bioxilma-xillikni muxofaza kilish yo’lida qullanilayotgan chora-
tadbirlar.
Biologik resurslardan foydalanish bir qator qonun xujjatlari bilan tadbiq
etiladi. Bularga “O’rmon kodeksi” (26.07.78 ), “Xayvonot dunyosini muxofaza
qilish va undan foydalanish” to’g’risidagi Qonun (29.05.81.), “Tabiatni
muxofaza qilish” to’g’risidagi Qonun (09.12.92), shuningdek Oliy Majlisning
“Qimmatbaxo va yo’qolib borayotgan o’simliklar va Xayvonlarni muxofaza
qilishni kuchaytirish hamda ulardan foydalanishni tartibga solish” to’g’risidagi
Qarori (03.09.93) va Vazirlar Maxkamasining “O’zbekiston Respublikasi
hududida ov va baliqchilik xo’jaligini joriy etish to’g’risidagi Nizomni
tasdiqlash to’g’risi”dagi Qarori(10.04.91), “Evvoyi hayvonlar va o’simliklarni
muxofaza qilishnikuchaytirish va ulardan foydalanishni tartibga solish”
to’g’risidagi qarori (15.12.93) va Tabiatni muxofaza qilish Davlat Qo’mitasi
tomonidan chiqariladigan yo’riqnomalar, buyruqlar orqali tartibga solinadi.
Biologik resurslardan foydalanishning qonunlar va qarorlarga muvofiq
bajarishda faoliyat ko’rsatadigan, Fanlar Akademiyasining ekspert xulosalariga
asosan rejalar belgilaydigan va belgilangan rejalarga binoan foydalanishga
liqenziyalar (ruxsatnomalar) beradigan agentlik Tabiatni muxofaza qilish
Davlat Qo’mitasi qoshidagi Davlat biologik nazorati xisoblanadi.
43

Iqtisodiy axamiyatga ega bo’lgan (masalan tibbiyot va oziq-ovqat)
o’simliklarni yigish uchun rejalar xar yili ko’rsatkichining belgilanadi.
O’zbekistonda biologik resurslardan foydalanish bo’yicha liqenziyalarning
yagona tizimi mavjud. Havaskor ovchilarga va baliqchilar uchun litsenziyalar
ovchilar va baliqchilar jamiyati tomonidan, sanoat xom ashyosini
tayyorlaydigan davlat tashkilotlari va boshqa tashkilotlar, hamda chet el
fuqarolariga litsenziyani Tabiatni muxofaza qilish Davlat Qo’mitasi qoshidagi
Davlat bionazorati tomonidan belgilanadi.
Yovvoyi xayvonlarni eksport qilish esa yovvoyi xayvonlar turlarini savdo
qilish bo’yicha xalqaro savdo qoidalariga asoslangan xolda SITES litsenziyasi
asosida amalga oshiriladi. Bitta tur O’rta Osiyo tashbaqasigina eksport qilinadi.
1995 yili 15000, 1996 yilda esa 7500ta tashbaqa eksport qilingan (shu yillar
rejasiga asosan).
Boshqa turlar bo’yicha Respublikaning tashqarisiga uy sharoitlarida
etishtirilgan sayroqi va dekorativ qushlar chiqariladi.
Xozirga qadar amaldagi qonunchilik taxlil qilinmagan va baxolanmagan.
Mavjud moliyaviy va kadrlar taqchilligi muammosi qonunchilik bazasini
qayta ko’rib chiqish jarayonida aytarli darajada samaraga ega emasdir.
Ayniqsa foydalanilayotgan biologik resurslarning haqiqiy baxosini belgilashda
bozor sharoitidan kelib chiqish o’ta muxim, chunki bu jarima va tulovlarni
belgilashda aloxida axamiyat kasb etadi.
Jarimalar tabiatni muxofaza qilish qonunchiligini buzganlik uchun,
tovonlar biologik resurslarga zarar keltirganligi uchun belgilangan. Noqonuniy
yul bilan olingan maxsulotlar bo’yicha ma’lumotlar to’g’risida Davlat biologik
nazoratida axborot yo’q.
Sun’iy sharoitda saqlash va ko’paytirish. O’zbekistonda ikkita hayvonot
bog’i mavjud (Toshkentda va Termizda), bitta botanika bog’i (Toshkentda).
Toshkent xayvonot bog’i va botanika bog’ining ta’rifi .
44

Toshkent xayvonot bog’i 1924 yil O’rta Osiyo Universiteta zooshunos
olimlari tomonidan tashkil etilgan. Maydoni 3,2 ga, 124 xil hayvonot turi
mavjud.
Ishining asosiy yo’nalishi - xalqaro va respublika “Qizil kitob”ga kirgan,
yo’qolib ketayotgan hayvonlar turlarini saqlash, ularni sun’iy yo’l bilan
ko’paytirish. Xayvon turlarining kam turliligiga qaramasdan xayvonot bog’iga
keltirish yildan-yilga ko’paymoqda.
1997 y. 1 sentyabrda yangi Toshkent Xayvonot bog’i ishga tushdi.
Akademik F .N . Rusanov nomidagi Botanika bog’i 1922 y. tashkil etilgan.
Umumiy maydoni 8 ga. O’rta Osiyo Davlat Universitetiga tegishli bo’lgan.
1944yildan Fanlar Akademiyasi tasarrufida. 1953yilda yangi 80 ga maydonga
ko’chirilgan.
1968 yildan ilmiy-tadqiqot instituti maqomida ish yuritadi. 5-ta
laboratoriyaga ega: boshqa yerlik dendroflora iqlimlashtirish, maxalliy flora
iqlimlashtirish va noyob, yo’qolib borayotgan o’simliklarni muxofaza qilish,
gulli-dekorativ assortimentlar iqlimlashtirish, tibbiyot va sanoat botanikasi.
6000 dan ortiq o’simlik turlari mavjud. Botanika bog’ining asosiy
bo’lagi dendropark xisoblanadi. Dendrofloraning to’plami 2500 turni, shu
jumladan 170 nina bargli, 2200 o’tli turlardan iborat.
Botanika bog’i tomonidan florani iqlimlashtirish xam O’zbekiston, xam
boshqa mintaqalar bo’yicha yuqori darajada ilmiy tajriba to’plangan. Markaziy
Osiyo Xududidan introduksion tadqiqot uchun 41 oilaga mansub 2000 o’simlik
turi jalb etilgan.
O’simliklar filogeniyasini o’rganish bo’yicha ilmiy ishlar olib borilgan va
olib borilmoqda. So’nggi 20 yil mobaynida izchil ravishda shifobaxsh
o’simliklar o’rganilib kelingan (xam maxalliy, xam boshqa erlarda usadigan)
Markaziy Osiyoning endemik, noyob va yo’qolib borayotgan o’simlik turlariga
aloxida e’tibor berilmoqda.
Xalq xo’jaligiga 400 ga yaqin dekorativ, o’rmon, mevali va shifobaxsh
butali va o’tsimon o’simlik va daraxt turlari joriy etildi.
45

To’plam (Kolleksiya) .
To’plamlar bilan ishlash bioxilma-xillikni saqlash tadbirlarining muxim
tarkibiy qismidir:
-ular mintaqa flora va faunasi tabiiy xilma-xilligini baxolashdagi muxim
axborot manbai bulib xizmat qiladilar:
-tarixiy davrda flora va faunaning o’zgarishini xolis ta’riflashga imkon
beradi;
-geografik va populyaqion o’zgaruvchanlikni o’rganish, tarqalish
xaritalarini tuzish uchun foydalanilishi mumkin;
-ekspertiza va tadqiqot ishlarini o’tkazishda biologik turlarni
identifikatsiya qilish uchun zarur;
-ma’lumotnomalar, manografiyalar tuzish va ilmiy-ommabop ishlarda
ma’lumot manbai hisoblanadi;
-tabiatni muxofaza qilish soxasidagi ta’lim va maorif ishlari jarayonida
zarur.
Ilmiy mezonlarga asosan bezatilgan, keng ko’lamli fondlar bilan
himoyalangan va tadqiqot maqsadlariga mo’ljallangan ilmiy to’plamlarni,
shuningdek ta’lim va maorif maqsadlari uchun maxsus jixozlangan va tuzilgan
o’quv to’plamlarni farqlash kerak.
1991 yildan boshlab Davlat biologik nazorati «Denis» qo’shma korxonasi
bilan birga lochinlarni qo’lda ko’paytirish loyixasi ustida ish olib
bormoqdalar. 5 yil mobaynida 27 ta polapon etishtirildi. 1996 yilda jaxon
amaliyotida birinchi marta 11 ta lochin tabiiy sharoitdagi yashash joylariga
qo’yib yuborildi. Ushbu pitomnik bazasida sun’iy ravishda go’zal-tuvaloqlarni
etishtirish loyixasini amalga oshirish ishlari boshlandi.
46

X U L O S A
Xulosa o‘rnida shuni aytish joizki, bioxilma-xillik – hayot mezonidir, uni
saqlab qolish, takror ko‘paytirish va tiklash bizning umumiy manfaatimizdir. Bu
jarayonda yoshlarimizning atrof tabiiy muhit muxofazasi yo‘nalishdagi
yaratuvchanlik, bunyodkorlik sifatlarini namoyon etish hamda dahldorlik
hissiyotini uyg‘otish ayniqsa hozirgi kunning muhim vazifasidir.
Milliy qo'riqxonalar, bog'lar, buyurtmaxonalar, ekomarkazlar (shu
jumladan «Jayron» ekomarkazi) va boshqa muhofaza etiladigan tabiiy hududlar
rivojlantirilmoqda, Sirdaryo daryosining qayrida to'qay kompleksini saqlash uchun
«Sayxun» xo'jaligini tiklash bo'yicha ishlar bajarildi; muhofaza etiladigan tabiiy
hududlarni rivojlantirish va biologik resurslardan barqaror foydalanish bo'yicha
ishlar amalga oshirildi; baliqlarni himoya qilish inshootlari loyihasi ishlab chiqildi;
baliqlarni mahsulodorligini va ularni iqtisodiy baholash ishlari yakuniga yetkazildi;
respublika suv xavzalaridagi 32 ta muhim baliq xo'jaliklarining pasportlari tuzildi.
Aholining atrof-muhitni muhofaza qilish, ekologik xavfsizlikni ta’minlash
borasidagi habardorligini oshirish maqsadida muntazam ravishda respublika va
mahalliy tele-kanallar va radiolarda 6,0 mingdan ziyod chiqishlar, bosma ommaviy
axborot vositalari orqali 4950ta maqolalar chop etildi. Aholi, ayniqsa, yoshlar va
47

bolalarning e’tiborini jalb etish maqsadida butun jahon atrof muhitni muxofaza
qilish kunlarida ekologik tadbirlar o'tkazilmoqda.
Ta’kidlash joizki, 2014 yilning 11 oktyabridan 15 noyabriga qadar
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahrida Ekoharakat
Konferensiyasiga delegatlar saylash bo‘yicha hududiy konferensiyalar o‘tkazilib,
ularda 5,5 mingdan ortiq Ekoharakat faollari ishtirok etdi. Konferensiyalarda
Ekoharakatning Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar
hududiy bo‘linmasidan teng miqdorda yigirma besh nafardan delegat muqobillik
asosida yashirin ovoz berish yo‘li bilan saylandi. Shunday qilib, Ekoharakatning
hududiy konferensiyalari o‘tkazilishi va respublika Konferensiyasiga delegatlar
saylanishi bilan birinchi bosqich muvaffaqiyatli yakunlandi.
Xulosa o‘rnida aytganda, Ekoharakatga parlament quyi palatasida deputatlik
o‘rinlari ajratilganligi xalqaro huquq normalariga to‘liq mos kelib, ushbu tanlangan
yo‘l o‘zini to‘la-to‘kis oqlamoqda. Zero, mazkur mexanizm keng jamoatchilikning
qonun ijodkorligi, ekologik holatni yaxshilash ishida faol ishtirok etishdagi rolini
yanada kuchaytirishga xizmat qilmoqda.
48

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. I.A.Karimov : “ O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari ” . Toshkent. O’zbekiston nashriyoti.
1997 yil , 160-bet .
2. “Barqaror rivojlanish va ekologik xavfsizlik”. Ma’ruzalar matni.
Farg’ona 2009-y, 21-22, 43-46 bet.
3. “Biologik xilma-xillikni saqlash milliy strategiyasi va harakat rejasi”.
Toshkent 1998-y, 28-32 bet.
4. “ O‘zbekiston Respublikasi Milliy bioxilma-xillik strategiyasi ” . Toshkent,
1998 yil, 47-49 bet.
5. A.N.Nig’matov: “O’zbekiston Respublikasining ekologik huquqi”.
T oshkent 2004 yil, 35-39 bet.
6. B.Y.To‘xtaev, E.B.Shakarboev: “O’zbekistonda bioxilma-xillikni
o‘rganishning hozirgi holati va istiqboldagi yo‘nalishlari.//O’simliklar
introdukqiyasi: yutuqlari va istiqbollari”. Toshkent – 2013 yil, 3-9 bet.
7. B.Y.To‘xtaev, R.X.Allaberdiev: “Botanika bog‘i – O’zbekistonda
o‘simliklar genofondini saqlash va boyitishga yo‘naltirilgan ilmiy
maskan”.//O’simliklar introdukqiyasi: yutuqlari va istiqbollari. Toshkent – 2013
yil, 10-12 bet.
8. D. Yormatova: “ Ekologiya ” . Toshkent 2012 yil, 65-69, 189-190, 221-236
bet .
9. J.T.Xolmo’minov va boshqalar: “Ekologiya huquqi”. O’zbekiston
Respublikasi IIV. Toshkent 2014 yil, 21-24, 196-200 bet.
10. L.To’xtayev, A.Hamidov : “ Ekologiya asoslari va tabiatni muhofaza
qilish ”. T oshkent 1994 yil, 64-73, 91-92 bet.
11. O. B.Bagdanov: “Turkistondagi barcha qo’riqxonalar va ularning
hayoti”. Ekologik xabarnoma. T. 1997 yil, 45-48 bet.
49

Elektron manbalar
12. www. geografiya.uz
13. www.econews.uz
14. www.Gazeta.uz
15. www.nature.uz
16. www.Uzreport.uz
17. www.ziyonet.ru
50

kurs ishi

Sotib olish