• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 35000UZS
Размер 93.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 10 Март 2025
Расширение docx
Категория Биология

Продавец

Komronbek Fayziyev

Дата регистрации 11 Апрель 2024

37 Продаж

Bir hujayrali organizmlar

orasida eng sodda tuzilishga ega bo‘lsa-da, turli xil ekologik muhitlarga moslasha oladi va hayot uchun zarur bo‘lgan barcha funksiyalarni mustaqil bajaradi. Bir hujayrali organizmlar prokariotlar va eukariotlarga bo‘linadi. Prokariotlarga bakteriyalar va arxealar kiradi, ular yadrosiz tuzilishga ega bo‘lib, genetik materiali sitoplazmada erkin joylashgan bo‘ladi. Eukariotlar esa haqiqiy yadroga ega bo‘lib, protozoalar va ba’zi bir hujayrali suv o‘tlari shu guruhga kiradi. 4 Bir hujayrali organizmlar tabiiy muhitda juda keng tarqalgan bo‘lib, ular yer yuzining deyarli barcha burchaklarida uchraydi: tuproq, suv, havo, tirik organizmlar tanasi va hatto eng og‘ir sharoitlarga ega joylarda ham yashay oladi. Ular biosferada muhim rol o‘ynaydi, chunki ayrim turlari organik moddalarni parchalaydi va ekotizimda moddalar aylanishiga yordam beradi. Masalan, bakteriyalar tuproq unumdorligini oshirishda, o‘lik organizmlarni parchalayotgan saprofitlar esa tabiiy muhitni toza saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Bakteriyalar bir hujayrali organizmlarning eng keng tarqalgan vakillaridan biri bo‘lib, ular turli shakllarga ega bo‘lishi mumkin: kokklar (sharsimon), bacillalar (tayoqchasimon), spirillalar (spiralsimon) va vibrionlar (vergulsimon). Ular ko‘payish usuli bo‘yicha ham turlicha bo‘lib, asosan, oddiy ikkiga bo‘linish orqali tezda ko‘payadi. Bakteriyalar har xil ekologik ahamiyatga ega bo‘lib, ayrimlari inson organizmida yashaydi va foydali mikroflora tarkibiga kiradi, boshqalari esa kasallik chaqiruvchi patogen organizmlar sifatida faoliyat yuritadi. 4 Abdullayev, X. Mikrobiologiya asoslari. – Toshkent: O‘zbekiston, 2019. – 320 b. 9 moddalarning parchalanishida ishtirok etadi va tabiiy muhitning uzluksiz aylanmasini ta’minlaydi. Parazit va simbiont organizmlar Ba’zi bir hujayrali organizmlar tirik mavjudotlarning tanasida parazitlik qiladi. Masalan, bezgak plazmodiyasi inson qon hujayralarida yashaydi va xavfli kasalliklarni keltirib chiqaradi. Bundan tashqari, ichak bakteriyalari inson hazm qilish tizimida yashab, ovqat hazm qilish jarayonini yaxshilaydi. Ya’ni, bir hujayrali organizmlar nafaqat zararli, balki foydali ham bo‘lishi mumkin. Ekstremal sharoitlarda yashovchi bir hujayralilar Ba’zi mikroorganizmlar juda og‘ir sharoitlarda yashay oladi. Masalan: Gipertermofillar – vulqon kraterlari yoki dengiz tubidagi issiq buloqlarda 100°C gacha bo‘lgan haroratda yashaydi. Psixrofillar – Arktika va Antarktika muzliklarida yashovchi bakteriyalar bo‘lib, ular -20°C va undan past haroratga moslashgan. Halofillar – sho‘rlangan muhitda yashovchi mikroorganizmlar bo‘lib, ular o‘ta tuzli joylarda (masalan, O‘lik dengiz) uchraydi. Anaerob bakteriyalar – kislorodsiz muhitda yashaydigan mikroorganizmlar bo‘lib, ular botqoqlik, chuqur tuproq qatlamlari va hatto inson ichaklarida hayot kechiradi. 11 Bir hujayrali organizmlar tabiatning barcha burchaklarida mavjud bo‘lib, turli sharoitlarda yashashga moslashgan. Ularning yashash muhitlari suv, tuproq, tirik organizmlar va ekstremal joylarni o‘z ichiga oladi. Ushbu mikroorganizmlar biosferaning ajralmas qismi bo‘lib, tabiiy muhitda muhim ekologik rollarni bajaradi. II BOB. BIR HUJAYRALI ORGANIZMLARNING TURLARI VA AHAMIYATI 2.1. Bir hujayrali organizmlarning turlari 11 G‘ulomov, N. Bakteriologiya va virusologiya asoslari. – Buxoro: Buxoro, 2017. – 310 b. 19 muhim rol o‘ynaydi. Masalan, neftni parchalovchi bakteriyalar neft bilan ifloslangan hududlarni bioremediasiya qilish uchun ishlatiladi. Bu bakteriyalar neft mahsulotlarini organik moddalar holatiga keltirib, ifloslanish darajasini kamaytiradi. Genetik muhandislik sohasida bakteriyalar gen modifikatsiyasiga asoslangan turli biotexnologik jarayonlarda ham qo‘llaniladi. Masalan, rekombinant DNK texnologiyasi yordamida bakteriyalarga inson uchun foydali genlar joylashtiriladi va ular insulin, antibiotiklar, vaksinalar kabi farmatsevtik mahsulotlarni ishlab chiqarishda ishlatiladi. Bunday texnologiyalar tibbiyotda inqilobiy o‘zgarishlar qilishga imkon yaratgan. Bir hujayrali organizmlar biosferadagi moddalar almashinuvida ham muhim rol o‘ynaydi. Ular azot aylanishida qatnashib, atmosferadagi azotni bog‘laydi va o‘simliklar tomonidan oson o‘zlashtiriladigan shaklga aylantiradi. Azot fiksatsiyalovchi bakteriyalar, masalan, rizobiyalar, dukkakli o‘simliklarning ildiz tuganaklarida yashaydi va ular bilan simbioz holatda o‘sadi. Bu jarayon qishloq xo‘jaligida katta ahamiyatga ega bo‘lib, tuproq unumdorligini oshirishga yordam beradi. Shuningdek, bir hujayrali suv o‘tlari – fitoplanktonlar okean va dengiz ekotizimida kislorod ishlab chiqarishda muhim rol o‘ynaydi. Fitoplanktonlar fotosintez orqali atmosfera uchun kislorod ishlab chiqaradi va okeanlardagi oziq zanjirining asosini tashkil qiladi. Ular baliqlar va boshqa dengiz organizmlari uchun asosiy oziqa manbai hisoblanadi. Bir hujayrali organizmlarning yana bir muhim jihati – ularning tez moslasha olish qobiliyatidir. Masalan, antibiotiklarga chidamli bakteriyalar zamonaviy tibbiyot uchun jiddiy muammo tug‘diradi. Ular tez mutatsiyaga uchrab, antibiotiklarga qarshi chidamlilik hosil qiladi. Shu sababli, olimlar doimiy ravishda yangi antibiotiklar va davolash usullarini ishlab chiqishga majbur bo‘lmoqda. Barcha ushbu jihatlar shuni ko‘rsatadiki, bir hujayrali organizmlar tabiat va inson hayotida katta ahamiyatga ega bo‘lib, ularning o‘rganilishi biologiya, tibbiyot, ekologiya va biotexnologiya sohalari uchun muhimdir. Hozirgi vaqtda 12 Bir hujayrali organizmlar yer yuzidagi eng qadimiy va eng keng tarqalgan hayot shakllaridan biridir. Ular hujayra tuzilishiga, hayot kechirish tarziga va yashash muhitiga ko‘ra turlicha bo‘lib, asosan uch guruhga bo‘linadi: bakteriyalar, zamburug‘lar va sodda hayvonlar (protozoalar). Ushbu guruhlarning har biri o‘ziga xos biologik xususiyatlarga ega bo‘lib, tabiat va inson hayotida muhim rol o‘ynaydi. 12 Bakteriyalar Bakteriyalar prokaryotik organizmlar bo‘lib, yadrosiz hujayralarga ega. Ular hajmi bo‘yicha juda kichik (odatda 0,1–5 mikrometr) bo‘lib, turli shakllarga ega: Sferik shakldagilar – kokklar (stafilokokk, streptokokk); Tayoqcha shaklidagilar – bakteriyalar (ichak tayoqchasi, vabo vibrioni); Spiral shaklidagilar – spirillalar va spiroxetalar. Bakteriyalar tabiiy muhitda keng tarqalgan bo‘lib, tuproq, suv, havo va tirik organizmlar tanasida yashaydi. Ular foydali va zararli turlarga bo‘linadi: Foydali bakteriyalar – azot fiksatsiyalovchi bakteriyalar tuproq unumdorligini oshiradi, ichak bakteriyalari esa hazm jarayonida ishtirok etadi. Zararli bakteriyalar – kasallik qo‘zg‘atuvchi bakteriyalar inson va hayvonlarda turli kasalliklarni keltirib chiqaradi (masalan, vabo, o‘lat, sil kasalliklari). Bakteriyalar ko‘payish jarayonida ikkiga bo‘linish usulidan foydalanadi. Ular kislorodga bo‘lgan ehtiyojiga qarab aerob va anaerob turlarga ajratiladi. Bir hujayrali zamburug‘lar Zamburug‘lar eukaryotik organizmlar bo‘lib, hujayra devori xitin yoki glyukan moddalaridan tashkil topgan. Bir hujayrali zamburug‘larning eng keng tarqalgan vakillari – xamirturushlar bo‘lib, ular fermentatsiya jarayonida faol ishtirok etadi. Xamirturushlar 12 Ismoilov, R. Biotexnologiya va farmatsevtika. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2019. – 280 b. 20 mikroorganizmlar keng qo‘llaniladi. Genetik muhandislik va zamonaviy biotexnologiya sohalarida bakteriyalar va zamburug‘lardan model organizmlar sifatida foydalanish ilm-fan rivojiga katta hissa qo‘shmoqda. Shu jihatdan, kurs ishi fan va amaliyot nuqtayi nazaridan ham dolzarb ahamiyat kasb etadi. Xulosa qilib aytganda, ushbu kurs ishining predmeti bir hujayrali organizmlarning xilma-xilligi, ularning hayotiy faoliyati, ekologik o‘rni va inson hayotidagi ta’sirini o‘rganishdan iboratdir. Ushbu tadqiqot natijalari tabiiy fanlar, ekologiya, mikrobiologiya va tibbiyot sohalarida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan nazariy va amaliy ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. KURS ISHINING OBYEKTI Ushbu kurs ishining obyekti — bir hujayrali organizmlar bo‘lib, ular biologik jihatdan eng sodda tuzilishga ega bo‘lishiga qaramay, tirik organizmlar orasida muhim o‘rin tutadi. Bir hujayrali organizmlar mustaqil ravishda barcha hayotiy jarayonlarni amalga oshira olishi bilan ajralib turadi. Ular turli xil muhitlarda — suv havzalarida, tuproqda, havoda, tirik organizmlar tanasida va hatto ekstremal sharoitlarda ham yashashga moslashgan. Kurs ishining obyekti sifatida bakteriyalar, zamburug‘lar va sodda hayvonlar (protozoalar) kabi bir hujayrali organizmlar turlari tanlangan. Ushbu mikroorganizmlar ekologik, tibbiy va biotexnologik ahamiyatga ega bo‘lib, tabiatdagi modda almashinuvi, oziq-ovqat zanjirlari, kasalliklarning tarqalishi va dorivor moddalar ishlab chiqarish jarayonlarida faol ishtirok etadi. Bakteriyalar — prokaryotik tuzilishga ega bo‘lib, ular turli xil hayotiy funksiyalarni bajaradi. Ayrim bakteriyalar foydali bo‘lib, organik moddalarni parchalash, azot fiksatsiyasi va probiotik sifatida inson sog‘lig‘iga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Boshqa turlari esa patogen bo‘lib, turli infeksion kasalliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Zamburug‘lar — eukaryotik mikroorganizmlar bo‘lib, ular ham foydali, ham zararli bo‘lishi mumkin. Masalan, ayrim zamburug‘lar antibiotiklar ishlab chiqarishda qo‘llanilsa, boshqalari o‘simlik va hayvonlarda kasalliklar chaqirishi mumkin. 6 MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………………….. I BOB. BIR HUJAYRALI ORGANIZMLAR HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA…………………………………………………………………… 1.1. Bir hujayrali organizmlarning umumiy tavsifi……………………………. 1.2. Ularning tuzilishi va hayot jarayonlari……………………………………. 1.3. Bir hujayrali organizmlarning yashash muhiti……………………………. II BOB. BIR HUJAYRALI ORGANIZMLARNING TURLARI VA AHAMIYATI…………………………………………………………………… 2.1. Bir hujayrali organizmlarning turlari (bakteriyalar, zamburug‘lar, sodda hayvonlar)………………………………………………………………………… 2.2. Ularning tabiat va inson hayotidagi roli………………………………………... 2.3. Tibbiyot va biotexnologiyada qo‘llanilishi………………………………… XULOSA………………………………………………………………………… FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………… 2 Bir hujayrali organizmlar turli muhitlarda yashashga moslashgan bo‘lib, ularning biologik moslashuvchanligi ularga eng qiyin sharoitlarda ham omon qolish imkonini beradi. Ba’zi bakteriyalar yuqori haroratli issiq buloqlarda yashasa, boshqalari muzlagan tundra yoki sho‘r ko‘llarda yashay oladi. Bu ularning hujayra tuzilishi va metabolik jarayonlarining o‘ziga xosligidan kelib chiqadi. Ekstremal sharoitlarga chidamlilik Termofill bakteriyalar +100°C va undan yuqori haroratlarda yashaydi. Gipetermofil bakteriyalar esa vulqon kraterlari va issiq buloqlarda yashab, oltingugurt yoki boshqa noorganik moddalar bilan oziqlanadi. Psixrofill bakteriyalar sovuq iqlim sharoitlariga moslashgan bo‘lib, ular -20°C gacha bo‘lgan haroratlarda yashaydi. Halofill organizmlar yuqori tuz konsentratsiyasiga ega joylarda (masalan, O‘lik dengiz) yashaydi. Himoya mexanizmlari Ba’zi bakteriyalar qattiq sharoitlarda tirik qolish uchun spora hosil qiladi. Sporalar organizmni noqulay muhitdan saqlaydi va qulay sharoit qayta tiklanganda normal faoliyatiga qaytadi. Protozoalar suvsizlanish yoki oziq-ovqat yetishmovchiligida sista shakliga o‘tadi, bu esa ularga uzoq vaqt davomida omon qolish imkonini beradi. Hujayra devorining o‘ziga xosligi Ba’zi bakteriyalar hujayra devorining maxsus tarkibi tufayli antibiotiklarga chidamli bo‘ladi. Masalan, gram-musbat va gram-manfiy bakteriyalar farqli tuzilishga ega bo‘lib, ularning dori ta’siriga javobi ham turlicha bo‘ladi. Genetik material va irsiyat Bir hujayrali organizmlar genetik ma’lumotlarini turli usullar bilan o‘zgartirishi va moslashishi mumkin. Bakteriyalar uch xil yo‘l bilan genetik material almashishi mumkin: 1. Transformatsiya – bakteriya tashqi muhitdagi DNK parchalarini o‘z hujayrasiga qabul qiladi va o‘z genlariga qo‘shadi. 16 5. Foydali va zararli jihatlarini aniqlash – Ayrim mikroorganizmlarning inson va tabiat uchun foydali bo‘lishi, boshqalarining esa kasallik qo‘zg‘atuvchi patogen sifatida xavf tug‘dirishini tahlil qilish. 6. Bir hujayrali organizmlarning biotexnologiya va tibbiyotdagi rolini o‘rganish – Antibiotiklar, vaksinalar, probiotiklar va boshqa dorivor vositalarni ishlab chiqarishda qo‘llanilishini o‘rganish. 7. Kasallik qo‘zg‘atuvchi bir hujayrali organizmlar haqida ma’lumot berish – Inson va hayvon organizmida yashovchi patogen mikroorganizmlarning kasallik keltirib chiqarish mexanizmlarini o‘rganish. 8. Zamonaviy ilmiy tadqiqotlarda bir hujayrali organizmlardan foydalanish imkoniyatlarini o‘rganish – Genetik muhandislik, biotexnologiya va ekologik tadqiqotlardagi roli haqida fikr yuritish. Yuqorida keltirilgan vazifalarni bajarish orqali ushbu kurs ishining maqsadiga erishish, ya’ni bir hujayrali organizmlarning biologik, ekologik va amaliy ahamiyatini to‘liq ochib berish rejalashtirilgan. I BOB. BIR HUJAYRALI ORGANIZMLAR HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA 1.1. Bir hujayrali organizmlarning umumiy tavsifi Bir hujayrali organizmlar – bu organizmlar bitta hujayradan iborat bo‘lib, barcha hayotiy jarayonlarni shu hujayraning o‘zi bajaradi. Ular tirik organizmlar 8 hayotida muhim rol o‘ynaydi: ular tuproq unumdorligini oshirish, oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish, tibbiyot va biotexnologiyada qo‘llaniladi. Shu bilan birga, ayrim turlari kasallik qo‘zg‘atuvchi xususiyatga ega bo‘lib, salomatlik uchun xavf tug‘dirishi mumkin. 2.2. Bir hujayrali organizmlarning tabiat va inson hayotidagi roli Bir hujayrali organizmlar tabiat va inson hayotida katta ahamiyatga ega. Ular ekotizimlarning muhim qismi bo‘lib, biosferadagi moddalar almashinuvini ta’minlaydi. Ayrim turlari foydali xususiyatlarga ega bo‘lsa, ba’zilari kasallik qo‘zg‘atuvchi organizmlar sifatida zarar keltirishi mumkin. Quyida bir hujayrali organizmlarning tabiat va inson hayotidagi asosiy ahamiyati haqida batafsil ma’lumot beriladi. Tabiatdagi roli 1. Moddalar almashinuvidagi ishtiroki Bir hujayrali organizmlar tabiiy muhitda uglerod, azot va kislorod almashinuvi jarayonlarida ishtirok etadi: Azot aylanishi – ba’zi bakteriyalar (masalan, Rizobiy bakteriyalari) azotni fiksatsiya qilib, uni o‘simliklar uchun foydali shaklga aylantiradi. Uglerod aylanishi – suv havzalarida yashovchi fotosintetik bakteriyalar va suv o‘tlari karbonat angidridni o‘zlashtirib, kislorod ajratib chiqaradi. 22 Xamirturushlar oddiy shaklda hujayralardan iborat bo‘lib, asosan organik moddalarni parchalaydi va spirtli hamda sut kislotali fermentatsiyada ishtirok etadi. Ularning ba’zi muhim turlari: Saccharomyces cerevisiae – non pishirish, pivo va sharob ishlab chiqarishda qo‘llanadi. Candida – inson organizmida yashaydi, ba’zi hollarda kasallik qo‘zg‘atishi mumkin. Xamirturushlar odatda tomchi yoki oval shaklga ega bo‘lib, vegetativ ko‘payish usuli bilan (bo‘linish yoki kurtaklanish) ko‘payadi. Sodda hayvonlar (protozoalar) Sodda hayvonlar eukaryotik bir hujayrali organizmlar bo‘lib, ular hayvonlar singari faol harakatlana oladi va heterotrof oziqlanadi. Protozoalar asosan suv havzalarida, nam tuproqda va boshqa tirik organizmlar ichida uchraydi. Sodda hayvonlar harakat usuli bo‘yicha quyidagi turlarga bo‘linadi: 1. Poykaklilar (Sarcomastigophora) – harakatlanish uchun soxta oyoqchalardan (poykaklardan) foydalanadi. Masalan, Ameba proteus. 2. Junjililar (Mastigophora) – uzun juncha yordamida harakatlanadi, Evglena bu guruhga kiradi. 3. Infuzoriyalar (Ciliophora) – tanasida mayda kiprikchalar bo‘lib, ular harakatlanish va ovqat hazm qilishda ishtirok etadi. Masalan, Infuzoriya tufikel. 4. Sporezoalar (Apicomplexa) – harakatlanmaydigan parazit organizmlar bo‘lib, ularning eng mashhur vakili bezgak plazmodiyasi (Plasmodium). Sodda hayvonlar suv ekotizimlarida muhim o‘rin egallaydi. Ular bakteriyalar va mayda organik qoldiqlar bilan oziqlanadi, shuningdek, ba’zilari parazitlik qiladi va kasalliklarni tarqatadi. Bir hujayrali organizmlar xilma-xil bo‘lib, ular uchta asosiy guruhga bo‘linadi: bakteriyalar, zamburug‘lar va sodda hayvonlar. Ularning har biri o‘ziga xos biologik tuzilishga, yashash muhitiga va ahamiyatga ega. Bakteriyalar eng sodda va keng tarqalgan guruh bo‘lsa, zamburug‘lar va sodda hayvonlar murakkabroq hujayra tuzilishiga ega. Ushbu organizmlar tabiatda va inson 21 olimlar ushbu organizmlarning yanada chuqur o‘rganilishi orqali ularning yangi turlarini kashf etmoqda va ularni inson manfaatlariga mos ravishda qo‘llash yo‘llarini ishlab chiqmoqda. 8 Shunday qilib, bir hujayrali organizmlar eng sodda tirik mavjudotlar bo‘lsa- da, ularning hayotimizdagi roli beqiyosdir. Ular atrof-muhit barqarorligini ta’minlashda, inson salomatligini himoya qilishda, qishloq xo‘jaligini rivojlantirishda va sanoatning turli tarmoqlarida muhim ahamiyat kasb etadi. Shu sababli, ularni chuqur o‘rganish va ulardan to‘g‘ri foydalanish zamonaviy fan va texnologiyaning asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolmoqda. 1.2. Ularning tuzilishi va hayot jarayonlari Bir hujayrali organizmlar – bu faqat bitta hujayradan tashkil topgan va barcha hayotiy jarayonlarni mustaqil ravishda amalga oshira oladigan tirik organizmlardir. Ular eukariot va prokariot shakllarda bo‘lib, oddiy tuzilishga ega bo‘lishiga qaramay, hayotning turli xil muhim jarayonlarini amalga oshiradi. Bir hujayrali organizmlarga bakteriyalar, sodda hayvonlar (protozoalar), ayrim zamburug‘lar va suv o‘tlari kiradi. Ularning har biri o‘ziga xos tuzilishga ega bo‘lib, tashqi va ichki omillarga moslashgan holda yashaydi. Bir hujayrali organizmlarning asosiy tuzilish elementlari Bir hujayrali organizmlar hujayra membranasi, sitoplazma, genetik material (DNK yoki RNK), organoidlar va turli xil yordamchi tuzilmalarga ega. Prokariot organizmlar, ya’ni bakteriyalar, yadroga ega emas, ularning DNKsi hujayra sitoplazmasida joylashgan. Eukariot organizmlar esa yadroga ega bo‘lib, ularda hujayra tuzilishi yanada murakkabroq hisoblanadi. Hujayra membranasi – hujayrani tashqi muhitdan ajratib turuvchi, unga himoya va modda almashinuvini boshqarish vazifasini bajaruvchi struktura. Sitoplazma – hujayraning ichki qismi bo‘lib, unda barcha hayotiy jarayonlar sodir bo‘ladi. U suv, oqsillar, uglevodlar, yog‘lar va boshqa moddalarni o‘z ichiga oladi. 8 Berdiqulov, A. Biologiya va ekologiya. – Samarqand: Zarafshon, 2018. – 290 b. 13 Ularning foydali xususiyatlarini yanada chuqur o‘rganish va salbiy ta’sirlarini kamaytirish bo‘yicha olib borilayotgan tadqiqotlar inson hayot sifatini yaxshilashga xizmat qiladi. Kelajakda mikroorganizmlar yordamida ekologik muammolarni hal qilish, yangi farmatsevtik preparatlar yaratish va global oziq- ovqat ta’minotini yaxshilash kabi masalalar bo‘yicha yangi yutuqlarga erishish kutilmoqda. Shu bois, mikrobiologiya va biotexnologiya fanlarining rivojlanishi ilmiy-texnik taraqqiyotning muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolmoqda. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Abdullayev, X. Mikrobiologiya asoslari. – Toshkent: O‘zbekiston, 2019. – 320 b. 2. Akramov, A. Umumiy biologiya. – Toshkent: Fan, 2020. – 280 b. 30 tozalanish va bioyoqilg‘i ishlab chiqarishda ham mikroorganizmlar muhim rol o‘ynaydi. Ularning ilmiy tadqiqotlar va amaliyotdagi qo‘llanilishi inson hayot sifatini yaxshilash, ekologik muammolarni hal qilish va yangi texnologiyalar yaratishga yordam beradi. Bir hujayrali organizmlar tirik tabiatning eng muhim qismidir. Ular milliard yillar davomida Yer yuzida yashab kelmoqda va tabiiy ekotizimlarning ajralmas bo‘lagi hisoblanadi. Ushbu organizmlar xilma-xil bo‘lib, bakteriyalar, zamburug‘lar va sodda hayvonlar kabi turli guruhlarga bo‘linadi. Ularning har biri o‘ziga xos biologik tuzilishga, yashash muhitiga va hayot tarziga ega bo‘lib, tabiat va inson hayotida beqiyos ahamiyat kasb etadi. Tabiatdagi mikroorganizmlar tuproq unumdorligini oshirish, organik moddalarning parchalanishini ta’minlash, oziq zanjirining bir qismi bo‘lish kabi muhim funksiyalarni bajaradi. Ayrim bakteriyalar atmosferadagi azotni fiksatsiya qilib, uni o‘simliklar uchun foydali shaklga aylantiradi, boshqalari esa uglerod aylanishida qatnashib, kislorod ishlab chiqaradi. Shu bilan birga, mikroorganizmlar tirik mavjudotlar ichki muhitida ham yashaydi. Inson organizmidagi ichak mikroflorasini shakllantiruvchi foydali bakteriyalar ovqat hazm qilish jarayoniga yordam beradi, immunitetni mustahkamlaydi va zararli mikroorganizmlarning rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi. Mikroorganizmlar inson hayotining turli jabhalarida keng foydalaniladi. Tibbiyot sohasida ular antibiotiklar, probiotiklar, vaktsinalar va genetik muhandislik mahsulotlarini ishlab chiqarishda muhim rol o‘ynaydi. Masalan, Penicillium zamburug‘idan olingan penitsillin antibiotik sifatida millionlab insonlarning hayotini saqlab qolgan. Shuningdek, Escherichia coli bakteriyasi genetik modifikatsiya orqali insulin ishlab chiqarishda foydalaniladi. Ushbu kashfiyotlar tibbiyotda ulkan inqilob bo‘lib, ko‘plab kasalliklarning oldini olish va davolash imkonini yaratdi. Sanoat va oziq-ovqat ishlab chiqarishda ham mikroorganizmlar yetakchi rol o‘ynaydi. Saccharomyces cerevisiae kabi xamirturushlar non pishirish, pivo va sharob tayyorlash jarayonlarida fermentatsiya uchun ishlatiladi. Lactobacillus va 28 Genetik material – organizmning hayotiy faoliyatini nazorat qiluvchi va nasldan-naslga o‘tuvchi xususiyatlarni belgilovchi DNK yoki RNK molekulalari. Organoidlar – eukariot hujayralarida mavjud bo‘lib, ularning har biri alohida vazifalarni bajaradi: mitoxondriya – energiya ishlab chiqarish, ribosomalar – oqsil sintezi, lizosomalar – moddalarni parchalash, endoplazmatik to‘r – moddalar tashish va boshqalar. 9 Bir hujayrali organizmlarning hayotiy jarayonlari Bir hujayrali organizmlar ham ko‘p hujayrali organizmlar kabi asosiy hayotiy jarayonlarni amalga oshiradi. Ularning yashashi uchun muhim bo‘lgan jarayonlar quyidagilardan iborat: oziqlanish, nafas olish, ko‘payish, harakatlanish va tashqi muhitga moslashish. 10 1. Oziqlanish Avtotrof bir hujayrali organizmlar (masalan, ayrim suv o‘tlari) fotosintez orqali oziqa moddalarini hosil qiladi. Geterotrof organizmlar (masalan, ameba va parametsiy) tayyor organik moddalar bilan oziqlanadi. Ular o‘z atrofidagi mayda zarrachalarni o‘rab olib, hazm qilish orqali energiya oladi. 2. Nafas olish Aerob organizmlar kislorod yordamida organik moddalarni oksidlab, energiya hosil qiladi. Anaerob organizmlar esa kislorodsiz muhitda ham yashab, fermentatsiya yoki boshqa jarayonlar orqali energiya ishlab chiqarishi mumkin. 3. Ko‘payish Bir hujayrali organizmlar asosan bo‘linish yo‘li bilan ko‘payadi. Masalan, bakteriyalar oddiy ikkiga bo‘linish orqali ko‘payadi. Ayrim protozoalar jinsiy va jinsiy bo‘lmagan ko‘payish usullariga ega. Masalan, parametsiy kon’yugatsiya orqali genetik material almashinuvi yo‘li bilan ko‘payadi. 9 Bobojonov, K. Genetik muhandislik va uning amaliyoti. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2022. – 270 b. 10 Rahimov, B. Oziq-ovqat biotexnologiyasi. – Toshkent: Iqtisod-moliya, 2019. – 260 b. 14 Protozoalar — hayvonlarga o‘xshash bir hujayrali organizmlar bo‘lib, ular mustaqil yashashi yoki parazitlik qilishi mumkin. Ba’zi protozoalar suv havzalarining biologik tozalash tizimida muhim rol o‘ynasa, boshqalari inson va hayvonlarda kasalliklar chaqiradi (masalan, bezgakni keltirib chiqaruvchi Plasmodium). Shu tariqa, ushbu kurs ishining obyekti sifatida bir hujayrali organizmlarning turli guruhlari tanlanib, ularning biologik, ekologik va tibbiy ahamiyati o‘rganiladi. Mazkur tadqiqotning natijalari mikrobiologiya, ekologiya, tibbiyot va biotexnologiya sohalarida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan muhim nazariy va amaliy ma’lumotlarni taqdim etadi. KURS ISHINING MAQSADI VA VAZIFALARI Kurs ishining maqsadi Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi bir hujayrali organizmlarning tuzilishi, yashash sharoitlari, hayotiy jarayonlari, ekologik va tibbiy ahamiyatini chuqur o‘rganishdir. Shuningdek, ularning foydali va zararli jihatlarini aniqlash, ilmiy va amaliy tadqiqotlardagi o‘rnini baholash ham kurs ishining muhim maqsadlaridan biridir. Bir hujayrali organizmlar tabiatda juda katta rol o‘ynagani sababli, ularning inson hayotiga ta’siri, atrof-muhitdagi o‘rni va sanoatdagi qo‘llanilish imkoniyatlarini har tomonlama o‘rganish dolzarb hisoblanadi. Kurs ishining vazifalari Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilangan: 1. Bir hujayrali organizmlarning umumiy tavsifini berish – Ularning biologik xususiyatlari, tuzilishi va yashash sharoitlarini o‘rganish. 2. Bir hujayrali organizmlarning tasnifini o‘rganish – Prokaryot va eukaryot turlari, ularning farqlari va umumiy xususiyatlarini aniqlash. 3. Hayotiy jarayonlarini tahlil qilish – Oziqlanish, nafas olish, ko‘payish va harakatlanish kabi jarayonlarning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganish. 4. Bir hujayrali organizmlarning ekologik ahamiyatini o‘rganish – Ularning tabiiy muhitdagi o‘rni, tuproq unumdorligiga, suv havzalariga va atmosferaga ta’sirini aniqlash. 7 2. Transduksiya – viruslar (bakteriofaglar) orqali genetik material o‘tkaziladi. 3. Kon’yugatsiya – ikkita bakteriya o‘zaro genetik material almashadi (F- plazmida orqali). Bu jarayonlar bakteriyalarning antibiotiklarga chidamliligini oshirishga yordam beradi va ularni yangi sharoitlarga tezroq moslashishga imkon beradi. Bir hujayrali organizmlarning ekologik roli Bir hujayrali organizmlar tabiatda muhim ekologik rol o‘ynaydi va ular ko‘plab tabiiy jarayonlarning asosiy ishtirokchilaridan biri hisoblanadi. 1. Oziq-ovqat zanjiridagi roli Fotosintez qiluvchi bir hujayrali organizmlar (masalan, sianobakteriyalar va euglena) kislorod ishlab chiqaradi va oziq-ovqat zanjirining boshlang‘ich qismida turadi. Ba’zi bir hujayrali organizmlar chirindi va organik moddalarni parchalab, tuproq unumdorligini oshiradi. 2. Azot aylanishida ishtiroki Azot fiksatsiya qiluvchi bakteriyalar (masalan, Rhizobium) o‘simliklarga azotni o‘zlashtirishda yordam beradi. Nitrifikatsiya va denitrifikatsiya jarayonlarida ishtirok etuvchi bakteriyalar tuproqdagi azot balansini saqlaydi. 3. Suv havzalarining biologik tozalanishi Bakteriyalar va protozoalar ifloslangan suv havzalarini tozalashda muhim rol o‘ynaydi. Oqova suvlarni tozalash tizimlarida maxsus bakteriyalar organik moddalarni parchalaydi va suv sifatini yaxshilaydi. 4. Tibbiyot va sanoatda qo‘llanilishi Antibiotiklar ishlab chiqarishda (masalan, Penicillium zamburug‘i orqali) bakteriyalar ishlatiladi. Genetik muhandislikda insulin va boshqa dorilar ishlab chiqarish uchun bir hujayrali organizmlar qo‘llaniladi. 17 bo‘lib, yuqori harorat, past harorat, yuqori bosim va kuchli kislotali yoki ishqoriy muhitlarga moslasha oladi. Masalan, termofil bakteriyalar vulqon atrofidagi qaynoq suv manbalarida yashaydi, galofil bakteriyalar esa yuqori sho‘rlik darajasiga ega suvlarda hayot kechiradi. Psixrofil bakteriyalar esa Arktika va Antarktika muzliklarida uchrab, muzlatilgan muhitda ham hayot kechira oladi. Bakteriyalar va boshqa bir hujayrali organizmlar inson hayotida katta ahamiyatga ega. Masalan, sut kislotali bakteriyalar sut mahsulotlarini tayyorlashda ishlatiladi. Ular yogurt, kefir, tvorog kabi mahsulotlarni fermentatsiya qilish jarayonida ishtirok etadi. Shuningdek, ichak mikroflorasida yashovchi bakteriyalar insonning ovqat hazm qilish tizimiga yordam berib, zararli mikroorganizmlarning rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi. 7 Biroq, ayrim bir hujayrali organizmlar patogen xususiyatga ega bo‘lib, inson va hayvonlar uchun xavf tug‘diradi. Masalan, vabo vibrioni ichak infeksiyalariga sabab bo‘ladi, tuberkulyoz mikobakteriyasi esa o‘pkada jiddiy kasalliklar keltirib chiqaradi. Shuningdek, protozoalar orasida ham xavfli patogenlar mavjud. Masalan, Trypanosoma brucei organizmi tsetse pashshasi orqali uzatiladi va Afrika uyqu kasalligini keltirib chiqaradi. Bakteriyalar nafaqat tibbiyot va oziq-ovqat sanoatida, balki biotexnologiya va ekologiyada ham keng qo‘llaniladi. Ayrim bakteriyalar atrof-muhitni tozalashda 7 Asqarov, Z. Zamonaviy biotexnologiya. – Toshkent: Universitet, 2021. – 350 b. 11 3. Asqarov, Z. Zamonaviy biotexnologiya. – Toshkent: Universitet, 2021. – 350 b. 4. Berdiqulov, A. Biologiya va ekologiya. – Samarqand: Zarafshon, 2018. – 290 b. 5. Bobojonov, K. Genetik muhandislik va uning amaliyoti. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2022. – 270 b. 6. G‘ulomov, N. Bakteriologiya va virusologiya asoslari. – Buxoro: Buxoro, 2017. – 310 b. 7. Ismoilov, R. Biotexnologiya va farmatsevtika. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2019. – 280 b. 8. Karimov, U. Tibbiyot mikrobiologiyasi. – Toshkent: Ilm ziyo, 2020. – 340 b. 9. Mamatqulov, A. Bir hujayrali organizmlar va ularning ahamiyati. – Toshkent: O‘zbekiston, 2018. – 230 b. 10. Qosimov, S. Mikroorganizmlar ekologiyasi. – Farg‘ona: FarDU, 2021. – 275 b. 11. Rahimov, B. Oziq-ovqat biotexnologiyasi. – Toshkent: Iqtisod-moliya, 2019. – 260 b. 12. Sodiqov, D. Antibiotiklar va probiotiklar. – Toshkent: Ibn Sino, 2020. – 290 b. 13. Tursunov, E. Mikrobiologiyaning zamonaviy yo‘nalishlari. – Toshkent: Universitet, 2022. – 320 b. 14. Usmonov, J. Ekologik mikrobiologiya. – Qarshi: Nasaf, 2018. – 300 b. 15. Yuldashev, O. Mikroorganizmlar va atrof-muhit. – Toshkent: Fan, 2017. – 280 b. 31 ularning foydali va zararli tomonlarini har tomonlama o‘rganish zarurati bilan bog‘liqdir. Ushbu tadqiqot orqali biz bir hujayrali organizmlarning turli xil biologik xususiyatlarini, ularning amaliyotdagi qo‘llanilish imkoniyatlarini va kelajakdagi tadqiqotlar uchun muhim bo‘lgan jihatlarni tahlil qilishga harakat qilamiz. Bu esa nafaqat biologiya sohasi mutaxassislari, balki ekologlar, tibbiyot xodimlari va biotexnologlar uchun ham dolzarb ahamiyatga ega. KURS ISHINING PREDMETI Ushbu kurs ishi bir hujayrali organizmlarning tuzilishi, hayotiy jarayonlari, yashash muhiti, turlari va inson hayotidagi ahamiyatini o‘rganishga bag‘ishlangan. Tirik organizmlar orasida eng sodda tuzilishga ega bo‘lishiga qaramay, bir hujayrali organizmlar biologik jarayonlarning ajralmas qismi hisoblanadi. Ular nafaqat mustaqil yashovchi mavjudotlar sifatida, balki ekotizimlarning muhim bo‘g‘ini sifatida ham ahamiyat kasb etadi. Kurs ishi doirasida bir hujayrali organizmlarning tasnifi, morfologik va fiziologik xususiyatlari, hayot sikli, ko‘payish usullari, oziqlanish va nafas olish jarayonlari batafsil o‘rganiladi. Shuningdek, ular tabiiy muhitda qanday yashashi, qanday omillarga bog‘liq ravishda rivojlanishi va tashqi muhitga moslashish qobiliyati ham tahlil qilinadi. Bularning barchasi mikroorganizmlar hayotiy faoliyatining murakkabligini va ularning tirik tabiatdagi o‘rnini tushunish uchun muhimdir. Bundan tashqari, ushbu ish doirasida bir hujayrali organizmlarning foydali va zararli jihatlari ham o‘rganiladi. Ularning ayrim turlari ekologik tizimda organik moddalarni parchalaydigan va tuproq unumdorligini oshiradigan foydali mikroorganizmlar bo‘lsa, boshqalari inson va hayvonlar uchun xavfli bo‘lgan infeksion kasalliklarni keltirib chiqaruvchi patogen organizmlar hisoblanadi. Shu sababli, kurs ishining predmeti sifatida bir hujayrali organizmlarning biologik va ekologik ahamiyatini har tomonlama tadqiq etish belgilangan. Bundan tashqari, kurs ishi biotexnologiya va tibbiyot sohalarida bir hujayrali organizmlarning roli haqida ham ma’lumot beradi. Masalan, antibiotiklar, vaksinalar, probiotiklar va fermentativ mahsulotlarni ishlab chiqarishda 5 Laktobakteriyalar yogurt, kefir, tvorog va pishloq ishlab chiqarishda ishlatiladi. Sirka kislotasi bakteriyalari sirka ishlab chiqarishda qo‘llaniladi. 2.3. Atrof-muhitni tozalash va chiqindilarni utilizatsiya qilish Mikroorganizmlar ekologiya sohasida ham muhim rol o‘ynaydi. Masalan: Pseudomonas va Alcanivorax bakteriyalari neftni parchalash xususiyatiga ega bo‘lib, dengiz va tuproqni neft ifloslanishidan tozalash uchun ishlatiladi. Metan hosil qiluvchi bakteriyalar organik chiqindilarni biogaz energiyasiga aylantiradi. Bacillus bakteriyalari ifloslangan suvlarni biofiltrlar orqali tozalashda ishtirok etadi. Xulosa Bir hujayrali organizmlar tibbiyot va biotexnologiya sohalarida katta ahamiyatga ega. Ular antibiotiklar, vaktsinalar, probiotiklar va boshqa dorilar ishlab chiqarishda qo‘llaniladi. Genetik muhandislik, oziq-ovqat sanoati, ekologik 27 Bifidobacterium kabi bakteriyalar yogurt, kefir va pishloq ishlab chiqarishda muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari, sirka, soya sousi, achitilgan mahsulotlar kabi ko‘plab oziq-ovqat mahsulotlari mikroorganizmlar yordamida tayyorlanadi. Mikroorganizmlarning ekologik muammolarni hal etishda ham beqiyos o‘rni bor. Masalan, Pseudomonas va Alcanivorax bakteriyalari neft va kimyoviy chiqindilarni parchalash xususiyatiga ega bo‘lib, atrof-muhitni tozalashda ishlatiladi. Oqova suvlarni biofiltrlar orqali tozalashda mikroorganizmlar faol ishtirok etadi. Biotexnologiya sohasida esa mikroorganizmlar chiqindilarni qayta ishlash va bioyoqilg‘i ishlab chiqarishda ishlatilmoqda. Clostridium acetobutylicum kabi bakteriyalar bioetanol va butanol yoqilg‘isini ishlab chiqarishda qo‘llaniladi. 14 Biroq, bir hujayrali organizmlar har doim ham foydali emas. Ayrim mikroorganizmlar kasallik qo‘zg‘atuvchi xususiyatga ega bo‘lib, inson, hayvon va o‘simliklar uchun xavf tug‘diradi. Masalan, Mycobacterium tuberculosis bakteriyasi sil kasalligini keltirib chiqaradi, Plasmodium paraziti esa bezgak kasalligiga sabab bo‘ladi. Ba’zi mikroorganizmlar qishloq xo‘jaligiga zarar yetkazib, o‘simliklarning kasallanishiga va hosildorlikning kamayishiga olib keladi. Shu sababli, mikroorganizmlarni o‘rganish va ularni nazorat qilish tizimlarini rivojlantirish dolzarb vazifalardan biridir. 15 Zamonaviy fan va texnologiyalar mikroorganizmlardan yanada samarali foydalanish imkoniyatlarini kengaytirmoqda. Genetik muhandislik orqali bakteriya va zamburug‘larning yangi turlari yaratilmoqda, bu esa tibbiyot, farmatsevtika, qishloq xo‘jaligi va energetika sohalarida inqilobiy o‘zgarishlarga sabab bo‘lyapti. Kelajakda mikroorganizmlar yordamida sun’iy oziq-ovqat, yanada samarali dori vositalari, ekologik toza yoqilg‘ilar va hatto hayot uchun qulay muhit yaratish mumkin bo‘ladi. Shunday qilib, bir hujayrali organizmlar tabiat va insoniyat uchun juda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ular hayotning turli jabhalarida qo‘llanilmoqda. 14 Mamatqulov, A. Bir hujayrali organizmlar va ularning ahamiyati. – Toshkent: O‘zbekiston, 2018. – 230 b. 15 Qosimov, S. Mikroorganizmlar ekologiyasi. – Farg‘ona: FarDU, 2021. – 275 b. 29 Hozirgi zamon biologiya fanida organizmlarning tuzilishi va hayotiy jarayonlarini o‘rganish muhim masalalardan biri hisoblanadi. Ayniqsa, bir hujayrali organizmlarning hayotiy faoliyati, ularning biologik ahamiyati, ekologiyadagi o‘rni va inson hayotiga ta’siri chuqur tadqiq etilmoqda. Chunki bu organizmlar tabiatda juda keng tarqalgan bo‘lib, ular nafaqat mustaqil yashaydi, balki boshqa organizmlar bilan turli xil ekologik aloqalarga kirishib, atrof- muhitning muhim tarkibiy qismi sifatida faoliyat yuritadi. Bugungi kunda mikroorganizmlar ekologik tizimlarning barqarorligini saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Masalan, tuproq unumdorligini oshirishda, organik moddalarning parchalanishida, azot fiksatsiyasida va kislorod ishlab chiqarishda bir hujayrali organizmlar muhim ahamiyatga ega. Bakteriyalar va zamburug‘lar bio-geokimyoviy aylanishlarda ishtirok etib, tirik organizmlar uchun zarur bo‘lgan moddalar aylanishini ta’minlaydi. Shu sababli, bir hujayrali organizmlarning ekologik ahamiyatini o‘rganish nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham katta dolzarblik kasb etadi. 3 Bundan tashqari, zamonaviy biotexnologiya va tibbiyot sohalarida bir hujayrali organizmlardan keng foydalanilmoqda. Antibiotiklar, vaksinalar, probiotiklar hamda fermentativ mahsulotlarni ishlab chiqarishda mikroorganizmlarning o‘rni beqiyosdir. Shuningdek, genetik muhandislik, biotexnologiya va mikrobiologiya sohalarida bakteriyalar va zamburug‘lardan model organizmlar sifatida foydalanilib, insoniyatga foydali ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga, bir hujayrali organizmlar ba’zan inson va hayvonlar uchun xavf tug‘diradigan kasalliklarni ham keltirib chiqaradi. Masalan, ichak infeksiyalari, sil, bezgak, trixomoniaz kabi kasalliklar aynan bir hujayrali organizmlar tomonidan chaqiriladi. Bu esa tibbiyotda infektsion kasalliklarni oldini olish va davolash bo‘yicha tadqiqotlarni yanada kengaytirishni talab qiladi. Yuqorida keltirilgan omillarni inobatga olgan holda, kurs ishining dolzarbligi bir hujayrali organizmlarning tabiiy muhitdagi va inson hayotidagi ahamiyatini, 3 Tursunov, E. Mikrobiologiyaning zamonaviy yo‘nalishlari. – Toshkent: Universitet, 2022. – 320 b. 4 Oziq-ovqat sanoatida yogurt, pishloq va achitqi mahsulotlarini tayyorlashda bakteriyalar va zamburug‘lar ishlatiladi. Bir hujayrali organizmlar tiriklik olamining ajralmas qismi bo‘lib, ular nafaqat o‘z hayot faoliyatini mustaqil ravishda yuritadi, balki ekotizimlarda va inson hayotida muhim rol o‘ynaydi. Ular oddiy tuzilishga ega bo‘lishiga qaramay, murakkab biologik jarayonlarni amalga oshiradi va turli sharoitlarga moslashadi. Bir hujayrali organizmlarning o‘rganilishi biologiya, tibbiyot, ekologiya va sanoat sohalarida yangi imkoniyatlar yaratadi. 1.3. Bir hujayrali organizmlarning yashash muhiti Bir hujayrali organizmlar dunyoning deyarli barcha muhitlarida uchraydi. Ular suv, tuproq, havo, tirik organizmlar tanasi va hatto eng og‘ir sharoitlarda – muzliklar, cho‘llar, vulqon kraterlari va dengiz tubidagi issiq buloqlarda ham yashashi mumkin. Ularning yashash muhitiga moslashish xususiyatlari ularga turli ekologik sharoitlarda tirik qolish va rivojlanish imkonini beradi. Suv muhitida yashovchi bir hujayralilar Suv – bir hujayrali organizmlar uchun eng qulay yashash muhitlaridan biridir. Okeanlar, dengizlar, ko‘llar, daryolar va hatto hovuzlar ham ularga boy hisoblanadi. Masalan, infuzoriyalar, amebalar, evglena kabi sodda hayvonlar asosan suvda uchraydi. Ular suvning tarkibidagi organik moddalar bilan oziqlanadi va mikroorganizmlar zanjirining bir qismi bo‘lib xizmat qiladi. Ba’zi bir hujayralilar suvning past haroratiga moslashgan bo‘lib, Arktika va Antarktika muzliklarida ham uchraydi. Shu bilan birga, issiq buloqlarda yashovchi termofilik bakteriyalar qaynab turgan suvda ham hayot kechira oladi. Tuproqda yashovchi bir hujayrali organizmlar Tuproq – ko‘plab mikroorganizmlar uchun muhim yashash muhitidir. Bakteriyalar, zamburug‘lar va ba’zi sodda hayvonlar tuproq tarkibida mavjud bo‘lib, tuproq unumdorligini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Azot fiksatsiyalovchi bakteriyalar (masalan, Rizobiylar) o‘simliklarning ildizlari bilan simbioz hayot kechirib, ularga azot yetkazib beradi. Tuproq zamburug‘lari esa organik 18 organizmlar ustida tadqiqotlar olib borish va ularning foydali jihatlarini rivojlantirish muhim hisoblanadi. 13 2.3. Bir hujayrali organizmlarning tibbiyot va biotexnologiyada qo‘llanilishi Bir hujayrali organizmlar zamonaviy tibbiyot va biotexnologiyaning ajralmas qismi hisoblanadi. Ular tibbiyotda kasalliklarni davolash va profilaktika qilish uchun qo‘llanilsa, biotexnologiyada farmatsevtika, oziq-ovqat, atrof-muhitni tozalash va genetik muhandislik sohalarida keng foydalaniladi. Ularning noyob biologik xususiyatlari inson hayotini yaxshilash va ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirishga yordam bermoqda. 1. Tibbiyotda qo‘llanilishi 1.1. Antibiotiklar ishlab chiqarish Bir hujayrali organizmlar antibiotiklar ishlab chiqarishda asosiy manba hisoblanadi. Antibiotiklar bakterial infektsiyalarni davolashda ishlatiladi. Masalan: Penicillium zamburug‘idan penitsillin olinadi, u birinchi antibiotiklardan biridir. Streptomyces bakteriyasidan streptomitsin, eritromitsin, tetratsiklin kabi antibiotiklar olinadi. Bacillus bakteriyasi polimiksin va bacitracin kabi antibiotiklarni ishlab chiqaradi. 1.2. Vaktsinalar ishlab chiqarish Vaktsinalar bakteriyalar va viruslar asosida ishlab chiqariladi. Masalan: Mycobacterium bovis dan silga qarshi BCG vaktsinasi tayyorlanadi. Corynebacterium diphtheriae dan difteriyaga qarshi vaktsina olinadi. Genetik muhandislik orqali COVID-19, gepatit B, qizamiq kabi kasalliklarga qarshi vaktsinalar ishlab chiqarilgan. 1.3. Probiotiklar va ichak mikroflorasi uchun foydali bakteriyalar 13 Karimov, U. Tibbiyot mikrobiologiyasi. – Toshkent: Ilm ziyo, 2020. – 340 b. 25 Protozoalar ham bir hujayrali organizmlar guruhiga kiradi va ular eukariot tuzilishga ega. Ularning hujayrasi hujayra yadrosi, sitoplazma va turli organoidlardan iborat bo‘ladi. Protozoalar harakatlanish usuliga qarab 3 asosiy guruhga bo‘linadi: kiprikchali (infuzoriyalar), qamchililar (flagellyatlar) va soxta oyoqlilar (amobalar). Harakatlanish usuli ularning hayot tarzi va yashash muhitiga bog‘liq bo‘lib, suvda yashovchi protozoalar maxsus organoidlar yordamida harakat qiladi. Ayrim protozoalar parazitlik qilib, inson va hayvonlarda turli kasalliklarni keltirib chiqarishi mumkin, masalan, bezgak plazmodiyasi inson qoni va jigar hujayralariga zarar yetkazadi. 5 Bir hujayrali organizmlar oziqlanish usuli bo‘yicha ham turlicha bo‘ladi. Avtotrof organizmlar fotosintez yoki xemosintez orqali organik moddalar sintez qiladi, geterotrof organizmlar esa tayyor organik moddalar bilan oziqlanadi. Masalan, ayrim bakteriyalar va bir hujayrali suv o‘tlari fotosintez jarayonida quyosh energiyasidan foydalanib, kislorod ishlab chiqaradi va organik moddalar hosil qiladi. Bu jarayon biosferada muhim ahamiyatga ega, chunki u atmosferadagi kislorod balansini saqlashga yordam beradi. 6 Ko‘payish usuliga qarab, bir hujayrali organizmlar jinsiy va jinsiy bo‘lmagan usulda ko‘payishi mumkin. Jinsiy bo‘lmagan ko‘payishda hujayra oddiy ikkiga bo‘linish orqali yangi organizmlar hosil qiladi, jinsiy ko‘payishda esa genetik material almashinuvi sodir bo‘ladi. Ayrim protozoalar murakkab ko‘payish sikliga ega bo‘lib, bir nechta mezbon organizmda rivojlanishi mumkin. Masalan, bezgak plazmodiyasi chivin va inson organizmida turli rivojlanish bosqichlarini o‘taydi. Shunday qilib, bir hujayrali organizmlar tiriklikning eng sodda shakli bo‘lsa- da, ular biologik xilma-xillikda muhim o‘rin egallaydi. Ularning har biri o‘ziga xos tuzilishga, hayot jarayonlariga va ekologik ahamiyatga ega bo‘lib, tabiatda va inson hayotida katta rol o‘ynaydi. Bundan tashqari, bir hujayrali organizmlar ekologik muhitga moslashish qobiliyati bilan ajralib turadi. Ular turli ekstremal sharoitlarda yashashga qodir 5 Akramov, A. Umumiy biologiya. – Toshkent: Fan, 2020. – 280 b. 6 Sodiqov, D. Antibiotiklar va probiotiklar. – Toshkent: Ibn Sino, 2020. – 290 b. 10 4. Harakatlanish Harakatlanish organellari turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan, amebalar yaltiroq oyoqchalari (psevdo-podiyalar) yordamida, parametsiylar kiprikchalar bilan, euglena esa qamchilari yordamida harakatlanadi. Ba’zi bir hujayrali organizmlar faol harakat qilmasa ham, tashqi muhit oqimlari yordamida siljiydi. 5. Tashqi muhitga moslashish Bir hujayrali organizmlar tashqi muhit o‘zgarishlariga tezda moslasha oladi. Masalan, qattiq sharoitda ayrim protozoalar sistalar hosil qilib, o‘zini himoya qiladi. Ba’zi bakteriyalar turli xil ekstremal sharoitlarga chidamli bo‘lish uchun maxsus qobiqlar hosil qiladi. Shunday qilib, bir hujayrali organizmlar oddiy tuzilishga ega bo‘lishiga qaramay, ular hayotning barcha muhim jarayonlarini bajara oladi va turli muhitlarga moslasha oladi. Bu organizmlar tabiatda muhim rol o‘ynaydi va ularning biologik ahamiyati juda katta. Bir hujayrali organizmlarning muhitga moslashish xususiyatlari 15 Genetik muhandislik – bakteriyalar orqali insulin kabi tibbiy preparatlar ishlab chiqariladi. 3. Atrof-muhitni tozalash Mikroorganizmlar biotexnologiya sohasida chiqindilarni utilizatsiya qilishda va atrof-muhitni tozalashda ishlatiladi: Neft va kimyoviy ifloslantiruvchilarni tozalash – ayrim bakteriyalar neftni parchalab, ekologik muhitni tiklashga yordam beradi. Oqova suvlarni tozalash – biofiltrlar tarkibida mikroorganizmlar chiqindi suvlarni tozalashda qo‘llanadi. Salbiy ta’sirlari Bir hujayrali organizmlar foydali xususiyatlarga ega bo‘lishi bilan birga, ba’zilari kasallik qo‘zg‘atuvchi xususiyatga ham ega. 1. Kasallik qo‘zg‘atuvchilar Ko‘plab bakteriyalar va sodda hayvonlar inson va hayvonlarda kasallik chaqirishi mumkin: Bezgak – Plasmodium tomonidan qo‘zg‘atiladi va chivinlar orqali tarqaladi. Sil – Mycobacterium tuberculosis bakteriyasi tomonidan chaqiriladi. Ich terlama – Salmonella typhi bakteriyasi sabab bo‘ladi. 2. Qishloq xo‘jaligiga zarar yetkazish Ba’zi mikroorganizmlar o‘simlik kasalliklarini keltirib chiqaradi, masalan: Kartoshka chirishi – Phytophthora infestans zamburug‘i tomonidan qo‘zg‘atiladi. Bug‘doy zang kasalligi – Puccinia graminis zamburug‘i tufayli hosil yo‘qolishi mumkin. Bir hujayrali organizmlar tabiat va inson hayotida katta ahamiyatga ega. Ular ekotizimlarda moddalar almashinuvini ta’minlab, tuproq unumdorligini oshirish, oziq zanjirida muhim rol o‘ynash va sanoatda foydalanish kabi ko‘plab foydali xususiyatlarga ega. Shu bilan birga, ayrim turlari kasalliklar tarqatib, qishloq xo‘jaligi va inson salomatligiga zarar yetkazishi mumkin. Shu sababli, bir hujayrali 24 Organik moddalarni parchalanishi – chirindi bakteriyalari va bir hujayrali zamburug‘lar o‘lik organizmlarni parchalaydi va tuproq unumdorligini oshiradi. 2. Ekotizimda oziq zanjirining asosiy bo‘g‘ini Suv ekotizimlarida bir hujayrali organizmlar plankton tarkibiga kiradi. Planktonlar baliqlar va boshqa suv organizmlari uchun oziq manbai hisoblanadi. Masalan, diatom zamburug‘lari va suv o‘tlari ko‘llar va dengizlarda yashab, biologik mahsuldorlikni ta’minlaydi. 3. Tuproq unumdorligini oshirish Tuproqdagi mikroorganizmlar chirindi hosil qilish va uni o‘simliklar uchun foydali moddalarga aylantirishda muhim rol o‘ynaydi. Masalan, mikoriza zamburug‘lari o‘simlik ildizlari bilan simbioz aloqada bo‘lib, ularning oziqlanishini yaxshilaydi. Inson hayotidagi roli 1. Tibbiyot va farmatsevtikada Bir hujayrali organizmlar ko‘plab dori vositalarini ishlab chiqarishda ishlatiladi: Antibiotiklar – Penicillium kabi zamburug‘lardan penitsillin kabi antibiotiklar olinadi. Vaktsinalar – ayrim bakteriyalar va viruslar asosida turli kasalliklarga qarshi vaktsinalar ishlab chiqiladi. Probiotiklar – ichak mikroflorasini yaxshilovchi bakteriyalar (masalan, Lactobacillus va Bifidobacterium) ovqat hazm qilish tizimi uchun foydalidir. 2. Sanoat va biotexnologiyada Bir hujayrali organizmlar turli sanoat sohalarida ham keng qo‘llaniladi: Spirtli ichimliklar ishlab chiqarish – xamirturush zamburug‘lari (Saccharomyces cerevisiae) pivo, sharob va non ishlab chiqarishda fermentatsiya jarayonida ishlatiladi. Sut mahsulotlari tayyorlash – Lactobacillus va Streptococcus bakteriyalari yogurt, kefir va pishloq tayyorlashda qo‘llanadi. 23 Probiotik bakteriyalar hazm qilish tizimini yaxshilash, immunitetni kuchaytirish va zararli mikroorganizmlarni bostirishda muhim rol o‘ynaydi. Masalan: Lactobacillus va Bifidobacterium bakteriyalari ichak mikroflorasini normallashtirishda ishlatiladi. Yogurt, kefir va probiotik ichimliklar tarkibida ushbu foydali bakteriyalar mavjud. 1.4. Bakteriyalar orqali dori vositalari ishlab chiqarish Genetik modifikatsiyalangan Escherichia coli bakteriyasi orqali diabet kasalligini davolash uchun insulin ishlab chiqariladi. Streptomyces bakteriyasidan saraton kasalligini davolashda qo‘llaniladigan aktinomitsin kabi dorilar olinadi. Clostridium botulinum bakteriyasidan botoks olinadi, u nevrologik kasalliklarni davolash va kosmetik muolajalarda ishlatiladi. 2. Biotexnologiyada qo‘llanilishi 2.1. Genetik muhandislik va biotexnologiya Genetik muhandislikda bakteriyalar va boshqa mikroorganizmlar muhim ahamiyatga ega. Masalan: Escherichia coli bakteriyasi genetik modifikatsiya qilinib, insulin, o‘sish gormoni va boshqa oqsillar ishlab chiqariladi. Agrobacterium tumefaciens bakteriyasi o‘simliklarni genetik modifikatsiya qilishda ishlatiladi. Bacillus thuringiensis bakteriyasi qishloq xo‘jaligida zararli hasharotlarga qarshi ekologik xavfsiz biopestitsid sifatida qo‘llaniladi. 2.2. Oziq-ovqat sanoatida Mikroorganizmlar oziq-ovqat ishlab chiqarishda asosiy texnologik vosita hisoblanadi. Xamirturushlar (Saccharomyces cerevisiae) non pishirish, pivo va sharob ishlab chiqarishda fermentatsiya jarayonida ishlatiladi. 26 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVASIYALAR VAZIRLIGI. INTERNATIONAL SCHOOL OF FINANCE TECHNOLOGY AND SCIENCE NODAVLAT OLIY TA’LIM MUASSASASI Boshlang‘ich ta’limda tabiiy fanidan KURS ISHI Mavzu: Bir hujayrali organizmlar. 60110500 –Boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishi 3- kurs BTA-09 -guruh talabasi Boshlang‘ich ta’limda tabiiy fanidan “Himoyaga ruxsat etildi” “ Gumanitar va tabiiy fanlar ” kafedrasi do tsenti. ______ M.T.Xidirov “ ____” __________ 2025 Ilmiy rahbar: “Gumanitar va tabiiy fanlar” kafedrasi katta o`qituvchisi . _______ S.Sh.Rabbimov “ ____” __________ 2025 Toshkent – 202 5 1 KIRISH Tabiatda mavjud bo‘lgan barcha tirik organizmlar bir yoki ko‘p hujayradan tashkil topgan bo‘lib, ular o‘ziga xos tuzilishga va hayot jarayonlariga ega. Organizmning eng oddiy tuzilish shakli — bir hujayrali organizmlar hisoblanadi. Ular bitta hujayradan iborat bo‘lishiga qaramay, barcha hayotiy jarayonlarni mustaqil ravishda amalga oshira oladi. Ya’ni nafas oladi, oziqlanadi, harakatlanadi, bo‘linish orqali ko‘payadi va tashqi muhitga moslashish qobiliyatiga ega bo‘ladi. Bir hujayrali organizmlar tabiatda keng tarqalgan bo‘lib, ular tuproq, suv, havo va boshqa muhitlarda yashaydi. Ularning ba’zilari inson va hayvonlarning organizmida parazitlik qilib, turli kasalliklarni keltirib chiqaradi, boshqalari esa foydali bo‘lib, ekotizimda muhim rol o‘ynaydi. Masalan, bakteriyalar ayrim organik moddalarning parchalanishida ishtirok etib, tuproq unumdorligini oshiradi, ba’zi bir hujayrali suv organizmlari esa suv havzalarida kislorod ishlab chiqarib, ekologik muvozanatni saqlashga hissa qo‘shadi. 1 Zamonaviy fanda bir hujayrali organizmlar juda katta ahamiyatga ega. Mikrobiologiya, biotexnologiya, farmatsevtika va tibbiyot sohalarida bir hujayrali organizmlarning o‘rni beqiyosdir. Masalan, antibiotiklar, vaksinalar va boshqa dori vositalarini ishlab chiqarishda bakteriyalar va zamburug‘lar keng qo‘llaniladi. Bundan tashqari, genetika va biotexnologiya sohalarida ham bir hujayrali organizmlar modellar sifatida ishlatiladi. 2 Ushbu ishda bir hujayrali organizmlarning tuzilishi, yashash muhiti, hayotiy jarayonlari va inson hayotidagi ahamiyati keng yoritiladi. Shuningdek, ularning turlari, foydali va zararli jihatlari haqida ham batafsil ma’lumot beriladi. Bir hujayrali organizmlar tabiatdagi biologik muvozanatni saqlashda muhim o‘rin egallagani bois, ularning o‘rganilishi nafaqat ilmiy, balki amaliy jihatdan ham katta ahamiyatga ega. KURS ISHINING DOLZARBLIGI 1 Usmonov, J. Ekologik mikrobiologiya. – Qarshi: Nasaf, 2018. – 300 b. 2 Yuldashev, O. Mikroorganizmlar va atrof-muhit. – Toshkent: Fan, 2017. – 280 b. 3

Mavzu buyicha maʼlumotlar toʻliq yozilgan va maʼlumotlar keng yoritilgan.

Купить