Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	1.1MB
Покупки	0
Дата загрузки	02 Май 2025
Расширение	docx
Категория	Биология

Bir hujayralilar-protozoa kenja dunyosi

Amebiaz (Ichak Dizenteriyasi)
- Qo‘zg‘atuvchi: Entamoeba histolytica.
- Belgilari: Qorin og‘rig‘i, qonli ich ketishi, ichak yaralanishlari.
- Tarqalishi: Suv va oziq-ovqat orqali yuqadi.
Giardioz
- Qo‘zg‘atuvchi: Giardia lamblia.
- Belgilari: Ich ketish, qorinda noqulaylik, vazn yo‘qotish.
- Tarqalishi: Ichimlik suvi orqali yuqadi.
Uyqu Kasalligi (Afrika Tripanosomozi)
- Qo‘zg‘atuvchi: Trypanosoma brucei.
- Tarqatuvchi: Tse-tse pashshasi.
- Belgilari: Holsizlik, uyquchanlik, asab tizimi zararlanishi.
Chagas Kasalligi (Amerika Tripanosomozi)
- Qo‘zg‘atuvchi: Trypanosoma cruzi.
- Tarqatuvchi: Triatoma hasharotlari.
- Belgilari: Yurak va ichki organlarning zararlanishi, yurak yetishmovchiligi.
Toksoplazmoz
- Qo‘zg‘atuvchi: Toxoplasma gondii.
- Tarqalishi: Mushuk najasi bilan yoki ifloslangan oziq-ovqat orqali.
- Xavfli guruhlar: Homilador ayollar va immuniteti past odamlar.
Kriptosporidioz
- Qo‘zg‘atuvchi: Cryptosporidium turi.
- Belgilari: Qattiq ich ketish, suvsizlanish, immuniteti past insonlar uchun xavfli.
- Tarqalishi: Suv orqali yuqadi.
2.2. Hayvonlarda Kasallik Keltirib Chiquvchi Protozoalar
Protozoalar hayvonlar orasida ham turli kasalliklarni qo‘zg‘atadi:
- Bezgak (malarial kasalliklar) – Quyonlar, qushlar va itlarda uchraydi.
25

- Mineral moddalar aylanishini tezlashtirish – Protozoalar tomonidan
bakteriyalar iste’mol qilinganda, azot va boshqa minerallar tuproqqa qayta tushadi.
Bu jarayon o‘simliklarning o‘sishiga yordam beradi.
- Mikrofloraning barqarorligini saqlash – Protozoalar tuproq mikroorganizmlari
orasidagi tabiiy muvozanatni ta’minlab, zararli mikroblarning ko‘payishiga to‘sqinlik
qiladi.
5. Parazit protozoalarning ekologik ta’siri
Ba’zi protozoalar parazitlik bilan shug‘ullanib, boshqa organizmlar hisobiga
yashaydi. Ular odatda hayvon va odamlar uchun zararli bo‘lsa ham, ekotizimdagi
muhim ekologik rollardan birini bajaradi. Parazit protozoalar yovvoyi tabiatda
hayvonlarning populyatsiyasini nazorat qilib, ekotizim barqarorligini ta’minlashga
hissa qo‘shadi.
Misol uchun:
- Plazmodiy (malariyani keltirib chiqaruvchi protozoa) chivinlar orqali tarqalib,
inson va hayvon organizmiga kiradi. Bu esa tabiiy tanlanish jarayonining bir qismi
hisoblanadi.
- Tripanosoma (uyqu kasalligini keltirib chiqaruvchi protozoa) hayvon va
insonlar orasida tarqalib, populyatsiyalarni nazorat qiladi.
Parazit protozoalar ekologik tizimlarda biologik nazorat mexanizmi sifatida
ishlaydi va hayvonlarning haddan tashqari ko‘payishining oldini olishga yordam
beradi. Protozoalar tabiatda juda muhim ekologik ahamiyatga ega bo‘lib, ular oziq
zanjirining ajralmas qismi, organik moddalar aylanishining ishtirokchisi, suv va
tuproq ekotizimlarining muvozanatini saqlovchi hamda mikroorganizmlar
populyatsiyasini nazorat qiluvchi omildir. Ularning biologik xilma-xilligi va ekologik
vazifalari tabiatning barqaror rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi.
16

' ''Sharh'': Ushbu ilmiy qo‘llanma parazit protozoalarning biologik xususiyatlari
va ular keltirib chiqaradigan kasalliklar haqida batafsil ma’lumot beradi. Asosan
bezgak (Plasmodium), giardioz (Giardia), amebiaz (Entamoeba) va boshqa muhim
protozoal kasalliklar bo‘yicha tushuntirishlar keltirilgan. Shuningdek, ularning
tashxislanishi va davolash usullari haqida ilmiy izohlar berilgan.
4. Hausmann, K., Hülsmann, N., & Radek, R. (2003). "Protistology.
Bu kitob protozoalar va boshqa protistalar haqidagi muhim manba bo‘lib, unda
ularning morfologiyasi, fiziologiyasi va ekotizimdagi o‘rni haqida keng tahlillar
keltirilgan. Protozoalarning genetik tuzilishi va molekulyar biologiyasi haqida ham
qimmatli ma’lumotlar mavjud.
5. Cox, F.E.G. (2002). "History of Human Parasitology." Clinical Microbiology
Reviews.
Ushbu ilmiy maqola protozoalar bilan bog‘liq yuqumli kasalliklarning insoniyat
tarixidagi ahamiyatini yoritadi. Bezgak va boshqa protozoal kasalliklarning
epidemiyalari va ularning global salomatlikka ta’siri bo‘yicha qimmatli tahlillar
mavjud.
6. Lee, J.J., Leedale, G.F., & Bradbury, P. (2000). "Illustrated Guide to the
Protozoa.
Ushbu kitob protozoalarning turli xil turlari bo‘yicha batafsil tasvirlangan ilmiy
qo‘llanma bo‘lib, unda har bir tur haqida ilmiy ma’lumotlar, tasnif va rasmli
diagrammalar mavjud. Protozoalarning biologik jihatlari va laboratoriya usullarida
ularni o‘rganish bo‘yicha amaliy tavsiyalar berilgan.
7. Cavalier-Smith, T. (2010). "Kingdoms Protozoa and Chromista and the
eozoan root of the eukaryotic tree." Biology Letters.
Mazkur ilmiy maqolada protozoalarning eukaryotik organizmlar ichida qanday
o‘rin egallashi haqida keng tahlil berilgan. Olim protozoalarni ''mustaqil qirollik''
7

- Oziq zanjirining muhim qismi – Protozoalar bakteriyalar va boshqa mayda
organizmlar bilan oziqlanib, o‘z navbatida mayda baliqlar, zooplankton va boshqa
organizmlar uchun ozuqa manbai hisoblanadi.
- Suv ekotizimini tozalash – Protozoalar suvdagi bakteriya va boshqa
mikroorganizmlar bilan oziqlanib, suv havzalarini tabiiy ravishda tozalaydi.
1.2. Foydali Protozoalar
Ba’zi protozoalar inson va hayvonlar ichak mikroflorasida yashab, oziq-ovqatni
hazm qilishga yordam beradi. Masalan:
- Entodiniyalar – Chorva hayvonlari, ayniqsa, sigirlarning ichaklarida yashaydi
va ularning o‘simlik hujayralarini parchalaydi.
- Termit ichaklaridagi protozoalar – Yog‘och va sellyulozani hazm qilishga
yordam beradi.
- Ba’zi simbiont protozoalar – Odam ichaklarida yashaydi va oziq-ovqatdan
foydali moddalarni so‘rib olishga yordam beradi.
2. Protozoalarning Salbiy Ta’siri
Protozoalarning eng muhim salbiy ta’siri – ularning parazit sifatida turli
kasalliklarni keltirib chiqarishi. Ular odam va hayvonlarda jiddiy yuqumli
kasalliklarni qo‘zg‘atishi mumkin.
2.1. Odamlarda Kasallik Keltirib Chiquvchi Protozoalar
Protozoalar tomonidan qo‘zg‘atiladigan ba’zi eng xavfli kasalliklar
quyidagilardir:
Bezgak (Malaria)
- Qo‘zg‘atuvchi: Plasmodium turi (P. falciparum, P. vivax, P. malariae, P. ovale).
- Tarqatuvchi: Anopheles chivinlari.
- Belgilari: Yuqori isitma, holsizlik, bosh og‘rig‘i, anemiya, jigar va taloqning
kattalashishi.
- Geografik tarqalishi: Asosan tropik va subtropik hududlar.
24

10. Ashford, R.W., & Crewe, W. (2003). "The Parasites of Homo Sapiens: An
Annotated Checklist of the Protozoa, Helminths, and Arthropods That Infect
Humans."
11. World Health Organization (WHO) - https://www.who.int
12. Centers for Disease Control and Prevention (CDC) - https://www.cdc.gov
13. https://www.ncbi.nlm.nih.gov
14. Nature – https://www.nature.com
15. ScienceDirect - https://www.sciencedirect.com
16. ResearchGate - https://www.researchgate.net
17. Britannica - https://www.britannica.com
18. PubMed - https://www.pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
19. Khan Academy - https://www.khanacademy.org
33

II-Bob. Asosiy qism
2.1. Bir hujayralilar (protozoa) haqida umumiy tushncha
Bir hujayralilar yoki protozoalar – o‘zining tuzilishi jihatidan eng oddiy, ammo
biologik jihatdan juda muhim organizmlardan biri hisoblanadi. Ular mikroskopik
hajmga ega bo‘lib, mustaqil ravishda yashash yoki boshqa organizmlar hisobiga hayot
kechirish xususiyatiga ega. Protozoalar eukariot hujayralarga mansub bo‘lib, ularning
hujayra yadrosi va boshqa organoidlari (mitoxondriya, endoplazmatik to‘r, Golji
apparati) mavjud.
9

KURS ISHI
Mavzu: "Bir hujayralilar-protozoa kenja dunyosi"

2.1.1-rasm. Protozoaning mikroskopik ko'rinishi
Protozoalar yakkahujayrali organizmlar bo‘lsa ham, ular barcha tiriklik
xususiyatlarini namoyon etadi:
- Modda almashinuvi
- Oziqlanish
- Harakatlanish
- Ko‘payish
- Tashqi muhitga moslashish
Ko‘p hollarda protozoalar suv muhitida, ayniqsa, chuchuk va sho‘r suv
havzalarida uchraydi. Shuningdek, ular tuproq, o‘simliklar va hayvonlar
organizmlarida ham yashashi mumkin. Parazit protozoalar hayvon va inson
organizmida yashab, turli kasalliklarni keltirib chiqaradi.
10

sifatida qarash zarurligini ilgari surgan va ularning filogenetik evolyutsiyasini
tushuntirgan.
8. Nichols, H. (2016). "How Protozoa Shape the World’s Ecosystems." National
Geographic.
Ushbu maqola protozoalarning ekologiyadagi roli, jumladan ularning oziq zanjiri
va suv ekotizimlari uchun ahamiyati haqida qiziqarli faktlarni o‘z ichiga oladi.
Protozoalarning tabiiy ekotizimni muvozanatda ushlab turishdagi roli ham keng
yoritilgan.
9. Garcia, L.S. (2016). "Diagnostic Medical Parasitology.
Kitob tibbiyot parazitologiyasiga bag‘ishlangan bo‘lib, protozoalar sababli kelib
chiqadigan kasalliklarni tashxislash usullari haqida batafsil ma’lumot beradi. U turli
laboratoriya usullarini, mikroskopik tahlillarni va genetik diagnostika usullarini
qamrab oladi.
10. Ashford, R.W., & Crewe, W. (2003). "The Parasites of Homo Sapiens: An
Annotated Checklist of the Protozoa, Helminths, and Arthropods That Infect Humans.
Ushbu ilmiy manba protozoalarning inson organizmiga qanday ta’sir ko‘rsatishi
va ularning patologik jihatlarini batafsil o‘rganadi. Kitobda kasallik qo‘zg‘atuvchi
protozoalar, ularning yashash muhitlari, infeksiya tarqalish usullari va davolash
yo‘llari keltirilgan.
Yuqorida keltirilgan ilmiy manbalar protozoalar haqidagi tadqiqotlar uchun juda
muhim hisoblanadi. Ular orqali protozoalarning biologik xususiyatlari, ekologik va
tibbiyotdagi ahamiyati, kasallik qo‘zg‘atuvchi turlari va ularning davolash usullari
haqida chuqur ma’lumot olish mumkin. Protozoalar nafaqat zararli parazit sifatida,
balki tabiatning muhim bir qismi sifatida ham o‘rganilishi kerak. Shuning uchun
kelajakdagi tadqiqotlar ushbu organizmlarning yanada chuqurroq o‘rganilishiga
yo‘naltirilishi lozim.
8

Protozoalarning genetik tuzilishini o‘rganib, ularning evolyutsion o‘zgarishlarini
tushunish kabi ilmiy yutuqlarga erishish mumkin.
Xulosa qilib aytganda, protozoalar tabiat va inson hayoti uchun nihoyatda
muhim organizmlar bo‘lib, ularning ilmiy tadqiqotlar, ekologiya, tibbiyot va
farmatsevtikadagi ahamiyati juda katta. Ular bilan bog‘liq ilmiy izlanishlarni davom
ettirish kelajakdagi yirik kashfiyotlar uchun muhim poydevor bo‘lib xizmat qiladi.
Protozoalarni chuqur o‘rganish orqali nafaqat yangi kasalliklarni oldini olish, balki
sog‘liqni saqlash tizimini yanada rivojlantirish, ekologik muhitni muhofaza qilish va
genetik muammolarni hal qilish imkoniyati ham paydo bo‘ladi. Shu sababli,
protozoalarni o‘rganish nafaqat biologiya va tibbiyot balki butun insoniyat taraqqiyoti
uchun katta ahamiyat kasb etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Margulis, L., & Schwartz, K.V. (1998). "Five Kingdoms: An Illustrated Guide
to the Phyla of Life on Earth."
2. Sleigh, M.A. (1989). "Protozoa and Other Protists."
3. Roberts, L.S., & Janovy, J. (2009). "Foundations of Parasitology."
4. Hausmann, K., Hülsmann, N., & Radek, R. (2003). "Protistology."
5. Cox, F.E.G. (2002). "History of Human Parasitology." Clinical Microbiology
Reviews.
6. Cavalier-Smith, T. (2010). "Kingdoms Protozoa and Chromista and the
eozoan root of the eukaryotic tree." Biology Letters.
7. Lee, J.J., Leedale, G.F., & Bradbury, P. (2000). "Illustrated Guide to the
Protozoa."
8. Nichols, H. (2016). "How Protozoa Shape the World’s Ecosystems." National
Geographic.
9. Garcia, L.S. (2016). "Diagnostic Medical Parasitology."
32

foydali, ham zararli bo‘lishi mumkin. Protozoalar tibbiyot va ilm-fan uchun quyidagi
jihatlari bilan ahamiyatlidir:
1. Protozoalarning Ilmiy Tadqiqotlardagi Ahamiyati
Protozoalar biologik tadqiqotlarning muhim obyekti bo‘lib, ularning tuzilishi,
fiziologiyasi va genetikasi bo‘yicha o‘tkazilgan tadqiqotlar biologiyaning
rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan.
1.1. Evolyutsiya va Biologik Tadqiqotlar
Protozoalar bir hujayrali organizmlar bo‘lib, ular ko‘p hujayrali organizmlar
evolyutsiyasini o‘rganishda muhim manba hisoblanadi. Olimlar protozoalar asosida
evolyutsiya nazariyasini chuqurroq tahlil qiladilar. Masalan:
- Protozoalar prokaryot va eukaryot organizmlar orasidagi o‘tish shakli sifatida
o‘rganiladi.
- Ular orqali hujayra organoidlarining shakllanishi va funksiyalari tahlil qilinadi.
- Protozoalar hujayraviy kommunikatsiya va signallarni tadqiq qilish uchun
namunaviy organizmlar sifatida ishlatiladi.
1.2. Genetika va Biotexnologiya
Protozoalar genetik tadqiqotlarda ham juda muhim rol o‘ynaydi. Ayniqsa:
- Paramecium va Tetrahymena kabi protozoalar hujayra yadrosi bo‘linishi va gen
ekspressiyasi mexanizmlarini o‘rganishda qo‘llaniladi.
- Protozoalar rekombinatsiya jarayonlarini tadqiq qilish uchun model
organizmlar sifatida foydalaniladi.
- Ular orqali mitoxondrial DNK va irsiy kasalliklar bo‘yicha chuqur tadqiqotlar
olib boriladi.
- Protozoalardan farmatsevtika va biotexnologiya sohalarida genetik muhandislik
ishlari uchun foydalanish mumkin.
1.3. Ekologik Tadqiqotlar
27

Mundarija
Kirish .............................................................................................................................. 3
Mavzuning dolzarbligi: Tabiatning eng kichik, ammo murakkab tuzilgan vakillaridan
biri bo‘lgan bir hujayralilar – protozoalar – tirik organizmlar dunyosining ajralmas
qismi hisoblanadi. Ular o‘zining tuzilishi, hayot kechirish uslubi va ekologik
ahamiyati jihatidan biologiya fani uchun nihoyatda katta qiziqish uyg‘otadi.
Protozoalar yer yuzida juda keng tarqalgan bo‘lib, ular tuproq, suv havzalari,
hayvonlar va inson organizmida yashaydi. Ularning ba’zilari erkin yashovchi bo‘lsa,
boshqalari parazitlik hayot tarzini olib boradi. Shu bois, protozoalarning biologik
xususiyatlarini o‘rganish nafaqat nazariy ahamiyatga ega, balki inson salomatligi va
atrof-muhitni himoya qilish nuqtai nazaridan ham muhimdir. ...................................... 3
I-Bob. Adabiyotlar sharhi ............................................................................................... 6
II-Bob. Asosiy qism ....................................................................................................... 9
2.1. Bir hujayralilar (protozoa) haqida umumiy tushncha ......................................... 9
2.2. Protozoalarning ekologik ahamiyati .................................................................. 13
2.3. Protozolarning turlari va biologik xususiyatlari ................................................ 17
2.4. Protozoalarning inson va hayvonlar hayotiga ta'siri ......................................... 23
2.5. Protozoalarning ilmiy va tibbiyotdagi o'rni ....................................................... 26
Xulosa ........................................................................................................................... 30
Foydalanilgan adabiyotlar ............................................................................................ 32
2

usullari, ko‘payish jarayonlari va atrof-muhitga moslashish strategiyalarini batafsil
ko‘rib chiqish zarur.
1. Protozoalarning Tasnifi
Protozoalar juda xilma-xil bo‘lib, ularni turli belgilarga asoslanib guruhlarga
ajratish mumkin. Zamonaviy tasnifga ko‘ra, protozoalar harakatlanish usuli va
biologik xususiyatlari asosida to‘rt asosiy guruhga bo‘linadi:
1. Sarkodinalar (Sarcodina) – Harakatlanish uchun yalang‘och sitoplazma
o‘sintilari – psevdopodiyalar (soxta oyoqlar) dan foydalanadigan protozoalar.
2. Flagellatlar (Mastigophora) – Harakatlanish uchun flagella (qamchilar) dan
foydalanadigan protozoalar.
3. Infuzoriyalar (Ciliophora) – Harakatlanish uchun siliya (kiprikchalar) dan
foydalanadigan protozoalar.
4. Sporizoalar (Sporozoa) – Harakatsiz, parazit hayot tarzini kechiradigan
protozoalar.
Har bir guruhning o‘ziga xos biologik xususiyatlari va hayot tarzi mavjud.
2. Sarkodinalar (Sarcodina)
2.3.1-rasm. Sarkodinaning tarkibiy tuzilishi
Xususiyatlari:
18

- Protozoalar immunitetni o‘rganishda ham muhim rol o‘ynaydi. Ular orqali
immunitet reaktsiyalarining mexanizmlari tahlil qilinadi.
2.3. Vaksinalar va Dorilar Yaratishda Protozoalarning O‘rni
Protozoalarga qarshi samarali dori vositalari yaratish farmatsevtikaning dolzarb
masalalaridan biridir:
- Bezgakka qarshi vaksinalar yaratish uchun Plasmodium protozoalari ustida
ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda.
- Toksoplazmoz va leishmanioz kabi kasalliklarga qarshi samarali dorilar ishlab
chiqish uchun molekulyar biologiya tadqiqotlari olib boriladi.
- Protozoalarning fermentativ tizimlarini o‘rganish orqali yangi antibakterial va
antiparazitar dorilar ishlab chiqiladi.
3. Protozoalarning Kelajakdagi Ilmiy Tadqiqotlarda O‘rni
Protozoalar kelajakda biologiya va tibbiyot fanlari uchun yanada muhim
ahamiyat kasb etishi kutilmoqda. Ilm-fan rivojlanishi bilan protozoalarni o‘rganish
quyidagi yo‘nalishlarda davom etmoqda:
Genetik manipulyatsiya – Protozoalarning genomini o‘zgartirish orqali yangi
biotexnologik mahsulotlar ishlab chiqarish rejalashtirilmoqda.
Onkologik tadqiqotlar – Ba’zi protozoalar saraton kasalligini erta aniqlash va
uni davolashda yordam berishi mumkin.
Kosmik tadqiqotlar – Protozoalarning og‘ir sharoitlarda hayotga moslashishi
fazoviy biologiyada muhim rol o‘ynaydi.
Bakteriyalarga qarshi tabiiy dorilar yaratish – Protozoalar asosida yangi turdagi
antibiotiklar ishlab chiqilishi mumkin.
Protozoalar ilm-fan va tibbiyotda beqiyos ahamiyatga ega bo‘lib, ular
evolyutsiya, ekologiya, genetika, farmakologiya va tibbiyot sohalarida keng
o‘rganilmoqda. Ularning ba’zilari inson hayotiga zarar yetkazsa ham, ayrimlari tabiiy
ekotizimlarni tartibga solishda va hatto dori vositalarini ishlab chiqishda muhim rol
29

doimiy o‘zgartiradi. Infuzoriyalar esa qattiq qobiq bilan qoplangan bo‘lib, harakat
uchun kiprikchalar yordamida suvda suzadi.
1.3. Protozoalarning ovqatlanish usullari
Protozoalar oziqlanish usuli bo‘yicha avtotrof va geterotrof turlarga bo‘linadi:
- Avtotrof protozoalar – Fotosintez orqali organik moddalar hosil qiladi.
Masalan, ayrim flagellatlar xlorofillga ega bo‘lib, o‘simliklar kabi fotosintez qilish
qobiliyatiga ega.
- Geterotrof protozoalar – Tashqaridan tayyor organik moddalar bilan oziqlanadi.
Masalan, amobalar bakteriyalar va boshqa mayda organizmlarni sitoplazmasiga yutib,
ularni hazm qiladi.
Protozoalar oziqni quyidagi usullar bilan qabul qiladi:
- Fagositoz – Yirik zarrachalar hujayra ichiga yutiladi (amobalar shunday
oziqlanadi).
- Pinotsitoz – Suv va unda erigan moddalar hujayra ichiga olinadi.
- Osmos yo‘li bilan – Ayrim protozoalar atrof-muhitdan zarur moddalarni
to‘g‘ridan-to‘g‘ri sitoplazmasiga singdiradi.
1.4. Protozoalarning harakatlanish usullari
Protozoalar turli harakatlanish usullariga ega:
1. Psevdopodiyalar yordamida – Amobalar bu usul bilan harakat qiladi. Ular
sitoplazmasining bir qismini oldinga chiqarib, keyin esa butun hujayra shu tomonga
siljiydi.
2. Qamchilar yordamida – Flagellatlar o‘zlarining uzun qamchilari yordamida
suvda harakatlanadi.
3. Kiprikchalar yordamida – Infuzoriyalar zich joylashgan kiprikchalarini tez-tez
qimirlatib, suvda suzadi.
1.5. Protozoalarning ko‘payish usullari
Protozoalar vegetativ va jinsiy yo‘l bilan ko‘payadi.
12

uchun qulay shaklda ajralib chiqadi. Bu jarayon ayniqsa, qishloq xo‘jalik
maydonlarida juda muhim bo‘lib, tuproq unumdorligini oshirish va o‘simliklarning
sog‘lom rivojlanishini ta’minlashda protozoalarning ahamiyati katta.
3. Suv ekotizimlaridagi roli
Protozoalar suv muhitining ekologik barqarorligini saqlashda muhim vazifalarni
bajaradi. Ular asosan chuchuk suv havzalari, dengizlar, botqoqliklar va nam
tuproqlarda uchraydi. Suv ekotizimlaridagi asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat:
- Suv tozalash jarayonida ishtirok etish – Protozoalar suvdagi bakteriyalar,
organik moddalar va mikroskopik iflosliklarni iste’mol qilib, suvning tabiiy
filtrlanishiga yordam beradi.
- Biologik muvozanatni saqlash – Protozoalar suvdagi mikroorganizmlar
populyatsiyasini nazorat qilib, zararli bakteriyalar va suv o‘tlari sonining haddan
tashqari ko‘payishining oldini oladi.
- Planktonik protozoalar – Ba’zi protozoalar planktonning asosiy tarkibiy
qismini tashkil qiladi va suv ekotizimlarining oziq zanjirida muhim ahamiyat kasb
etadi. Masalan, radiolyariyalar va foraminiferlar plankton tarkibiga kiradi va baliqlar,
kitlar va boshqa suv organizmlari uchun oziq bo‘lib xizmat qiladi.
Protozoalar suv ifloslanishiga nisbatan sezgir bo‘lgani sababli, ularning soni va
tarkibi bo‘yicha suvning ekologik holatini baholash mumkin. Masalan, ba’zi
infuzoriyalar faqat toza suvda yashaydi, shuning uchun ularning mavjudligi suvning
sifati haqida ma’lumot beradi.
4. Tuproq unumdorligini oshirishdagi ahamiyati
Tuproqda yashovchi protozoalar mikroorganizmlar bilan oziqlanib, o‘simliklar
uchun qulay muhit yaratadi. Ular tuproq unumdorligini oshirishda quyidagi jihatlar
bo‘yicha muhim rol o‘ynaydi:
- Bakteriyalar sonini nazorat qilish – Protozoalar tuproqdagi bakteriyalar sonini
tartibga solib, foydali bakteriyalarni ko‘payishiga sharoit yaratadi.
15

- Vegetativ ko‘payish – Bu asosan oddiy bo‘linish orqali amalga oshadi. Bir
hujayra ikkiga bo‘linib, o‘zidan nusxa hosil qiladi.
- Jinsiy ko‘payish – Ba’zi protozoalar jinsiy jarayonlar orqali genetik material
almashadi. Masalan, infuzoriyalar kon’yugatsiya deb nomlangan maxsus jarayon
orqali genetik ma’lumot almashadi.
- Ko‘p bo‘linish – Ayrim protozoalar (masalan, plazmodiyalar) bir vaqtning
o‘zida bir necha marta bo‘linib, ko‘plab yangi hujayralar hosil qiladi.
1.6. Protozoalarning hayot sikli
Protozoalar odatda ikki holatda bo‘ladi:
1. Faol holat – Protozoalar qulay muhitda aktiv ravishda oziqlanadi,
harakatlanadi va ko‘payadi.
2. Tsista holati – Noqulay sharoitda (qurg‘oqchilik, oziq yetishmovchiligi)
protozoalar tsista hosil qiladi. Tsista – qalin qobiq bilan qoplangan, faoliyati to‘xtagan
hujayradir. Qulay sharoit yuzaga kelganda, tsistadan yana faol protozoa rivojlanadi.
Protozoalar tirik organizmlar dunyosining muhim vakillaridan biri bo‘lib,
ularning xilma-xilligi, tuzilishi va hayotiy jarayonlari biologiya va tibbiyot fanlari
uchun katta ahamiyatga ega.
2.2. Protozoalarning ekologik ahamiyati
Protozoalar tabiatda muhim ekologik rol o‘ynaydi va ular yer yuzidagi
ekotizimlarning barqarorligini ta’minlashda bevosita ishtirok etadi. Ushbu
mikroorganizmlar suv, tuproq va boshqa yashash muhitlarida oziq zanjirining
ajralmas qismi bo‘lib, organik moddalar almashinuvi, tuproq unumdorligini saqlash,
suv havzalaridagi biologik muvozanatni ta’minlash va mikroblar sonini nazorat qilish
kabi muhim jarayonlarda ishtirok etadi.
1. Protozoalar oziq zanjirining muhim bo‘g‘ini
13

Protozoalar ko‘plab biologik jarayonlarda muhim rol o‘ynaydi. Masalan, ular
oziq zanjirining bir qismi bo‘lib, bakteriyalar va boshqa mikroorganizmlar bilan
oziqlanadi, shu bilan birga, o‘zlari ham baliqlar, amfibiyalar va boshqa suv
organizmlari uchun ozuqa manbai bo‘lib xizmat qiladi.
1.2. Protozoalarning shakli va tuzilishi
Protozoalarning shakli juda xilma-xil bo‘lishi mumkin. Ular asosan quyidagi
shakllarga ega bo‘ladi:
- Doimiy shaklli (infuzoriyalar kabi)
- O‘zgaruvchan shaklli (amobalar kabi)
- Sfera (sharcha) shaklida
- Yumaloq yoki cho‘zinchoq shaklda
Protozoalarning hujayra tuzilishi murakkab bo‘lib, quyidagi asosiy qismlardan
iborat:
1. Hujayra membranasi – Tashqi muhit bilan aloqa qiluvchi va hujayrani tashqi
ta’sirlardan himoya qiluvchi qavat.
2. Sitoplazma – Hujayra ichidagi tirik moddalar joylashgan suyuqlik, u
ektoplazma va endoplazma qismiga bo‘linadi.
3. Yadro – Genetik ma’lumotni saqlaydi va hujayraning barcha hayotiy
jarayonlarini boshqaradi. Ba’zi protozoalarda ikkita yadro bo‘lishi ham mumkin.
4. Organellalar – Hujayraning turli funksiyalarini bajaruvchi qismlar. Masalan,
mitoxondriya – energiya manbai, vakuola – oziq moddalarni saqlash yoki hazm qilish
uchun xizmat qiladi.
5. Harakat organoidlari – Protozoalar harakatlanish uchun so‘rg‘ichlar (psevdo-
podiyalar), kiprikchalar (silialar) yoki qamchilar (flagellalar) dan foydalanadi.
Protozoalarning tuzilishi va shakli yashash muhitiga bog‘liq ravishda o‘zgarishi
mumkin. Masalan, amobalar qattiq tashqi qobiqga ega emasligi sababli shaklini
11

o‘ynaydi. Kelajakda protozoalarni chuqurroq o‘rganish yangi dorilar va innovatsion
davolash usullarini ishlab chiqishda katta turtki berishi kutilmoqda.
Xulosa
Protozoalar – tabiatning ajralmas qismi bo‘lib, ular biologik xilma-xillik,
ekologik muvozanat va tibbiyot sohalarida muhim rol o‘ynaydi. Ular bir hujayrali
eukaryotik organizmlar sifatida evolyutsiyaning dastlabki bosqichlarini o‘rganishda
asosiy manba hisoblanadi. Protozoalar murakkab tuzilishga ega bo‘lib, hayot sikli,
oziqlanish usullari va yashash muhitiga qarab turlicha bo‘lishi bilan ajralib turadi.
Ularning ayrim turlari foydali bo‘lsa, ba’zilari esa inson va hayvon organizmlarida
parazitlik qilib, og‘ir kasalliklarni keltirib chiqaradi.
Protozoalarning ilmiy jihatdan ahamiyati juda keng bo‘lib, ular mikrobiologiya,
genetika, ekologiya va farmatsevtika sohalarida chuqur o‘rganiladi. Ayniqsa,
protozoalar orqali hujayra biologiyasi va molekulyar genetika sohasida fundamental
kashfiyotlar qilingan. Ular hujayraning dastlabki evolyutsion shakllari sifatida ko‘rib
chiqilib, ko‘p hujayrali organizmlarning paydo bo‘lish jarayonini tushunishda muhim
ob’ekt hisoblanadi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, protozoalarning DNK va genetik
materiallari tahlil qilinishi orqali saraton kasalliklari, immunitet tizimi va hujayra
bo‘linishi kabi murakkab jarayonlarni o‘rganish mumkin.
30

Protozoalar suv ekotizimlari va tuproq muhitining tozaligini baholash uchun
bioindikator sifatida qo‘llanadi. Ular:
- Suvning ifloslanish darajasini aniqlash uchun ishlatiladi.
- Bakteriyalar va zamburug‘larning sonini tartibga solishda muhim rol o‘ynaydi.
- Tuproq unumdorligini oshirishda ishtirok etadi.
2. Protozoalarning Tibbiyotdagi Ahamiyati
Protozoalar tibbiyot sohasida juda katta ahamiyatga ega. Ularning organizmlarga
bo‘lgan ta’siri, turli kasalliklarni qo‘zg‘atishi yoki ba’zan ularni davolash uchun
ishlatilishi tibbiyot uchun katta ahamiyat kasb etadi.
2.1. Protozoalarning Kasalliklarni Tashxislashdagi Ahamiyati
Protozoalar tufayli kelib chiqadigan kasalliklarni to‘g‘ri tashxislash tibbiyotning
muhim yo‘nalishlaridan biridir.
- Bezgak, giardioz, trixomonoz, toksoplazmoz kabi kasalliklar aynan protozoalar
sababli yuzaga keladi.
- Tashxis qo‘yish uchun protozoalar turli xil mikroskopik va serologik tahlillar
orqali aniqlanadi.
- Qon va to‘qimalarda protozoalarni aniqlash uchun ELISA, PCR,
immunofluoresensiya kabi zamonaviy usullar ishlatiladi.
2.2. Protozoalar Orqali Yuqumli Kasalliklarni Davolash
Protozoalar tibbiyotda faqat zarar keltiruvchi mikroorganizmlar sifatida emas,
balki kasalliklarni davolashda ham foydalaniladi:
- Ba’zi protozoalar antibiotik moddalar ishlab chiqaradi va ular farmatsevtikada
ishlatiladi.
- Parazitar kasalliklar bilan kurashda protozoalarga qarshi maxsus dori vositalari
ishlab chiqilgan. Masalan, Metronidazol trixomonoz, giardioz va amebiaz kabi
kasalliklarni davolashda qo‘llaniladi.
28

Bundan tashqari, protozoalar ekotizimning muhim qismi bo‘lib, suv havzalari va
tuproq unumdorligi uchun muhim ahamiyatga ega. Ular mikroorganizmlar orasida
oziq-ovqat zanjirining muhim bo‘g‘ini bo‘lib, bakteriyalar va boshqa mayda
organizmlarning sonini tartibga solishda ishtirok etadi. Protozoalar bioindikator
sifatida ham ishlatiladi, ya’ni ular suv havzalarining ifloslanish darajasini baholashda
qo‘llaniladi. Ayrim turdagi protozoalar o‘simliklar va hayvonlar bilan simbioz
munosabatda bo‘lib, ularga oziqlanish va hayot kechirishda yordam beradi.
Protozoalar tibbiyot sohasida ham katta ahamiyatga ega. Ularning ayrim turlari
inson organizmida yashab, turli kasalliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Masalan,
Plasmodium bezgak kasalligini qo‘zg‘atadi, Giardia lamblia ichak infeksiyalariga
sabab bo‘ladi, Trypanosoma uyqu kasalligini chaqiradi. Ushbu parazitlarning
biologiyasini o‘rganish va ularni yo‘q qilish uchun samarali dori vositalarini ishlab
chiqish zamonaviy tibbiyotning asosiy yo‘nalishlaridan biridir. Shuningdek,
protozoalarga qarshi vaksinalar va dori preparatlari ishlab chiqish ustida ko‘plab ilmiy
izlanishlar olib borilmoqda.
Yana bir muhim jihat shundaki, protozoalar zamonaviy biotexnologiya va
farmatsevtika sanoatida ham keng qo‘llaniladi. Ayrim turdagi protozoalardan
antibiotik moddalar ishlab chiqarish va dorivor vositalarni yaratishda foydalaniladi.
Genetik tadqiqotlar orqali ba’zi protozoalarning tibbiy va ekologik jihatdan foydali
bo‘lgan xususiyatlarini yanada rivojlantirish mumkin. Masalan, genetik
modifikatsiyalangan protozoalar kelajakda ayrim parazitar kasalliklarni davolashda
innovatsion yondashuv bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
Kelajakda protozoalarni yanada chuqur o‘rganish orqali:
Parazit protozoalarning yangi turlarini aniqlash va ularning biologiyasini
o‘rganish;
Ekologik muhitdagi protozoalarning roli va ahamiyatini chuqur tahlil qilish;
Protozoalar orqali yangi turdagi dorilar va vaksinalarni ishlab chiqish;
31

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Tabiatning eng kichik, ammo murakkab tuzilgan
vakillaridan biri bo‘lgan bir hujayralilar – protozoalar – tirik organizmlar dunyosining
ajralmas qismi hisoblanadi. Ular o‘zining tuzilishi, hayot kechirish uslubi va ekologik
ahamiyati jihatidan biologiya fani uchun nihoyatda katta qiziqish uyg‘otadi.
Protozoalar yer yuzida juda keng tarqalgan bo‘lib, ular tuproq, suv havzalari,
hayvonlar va inson organizmida yashaydi. Ularning ba’zilari erkin yashovchi bo‘lsa,
boshqalari parazitlik hayot tarzini olib boradi. Shu bois, protozoalarning biologik
xususiyatlarini o‘rganish nafaqat nazariy ahamiyatga ega, balki inson salomatligi va
atrof-muhitni himoya qilish nuqtai nazaridan ham muhimdir.
Ushbu kurs ishi protozoalarning umumiy tuzilishi, tasnifi, hayotiy jarayonlari va
ekologik ahamiyatini chuqur o‘rganishga qaratilgan. Bundan tashqari, protozoalarning
inson va hayvonlar hayotiga ta’siri, foydali va zararli turlari, kasallik chaqiruvchi
vakillari hamda ularga qarshi kurash choralari haqida ham ma’lumot beriladi.
Tadqiqot davomida bir hujayralilar dunyosining biologik xilma-xilligi, ularning
muhitga moslashish xususiyatlari va ilmiy-tibbiy tadqiqotlardagi roli ham tahlil
qilinadi.
3

2.4. Protozoalarning inson va hayvonlar hayotiga ta'siri
Protozoalar inson va hayvonlar hayotida juda katta ahamiyatga ega bo‘lib,
ularning ta’siri ikki asosiy yo‘nalishda ko‘rinadi: foydali va zararli ta’sirlar. Ayrim
protozoalar ekotizimning muhim qismi bo‘lib, organik moddalarni parchalaydi va
oziq zanjirida muhim rol o‘ynaydi. Biroq, ba’zi turlari turli kasalliklarning
qo‘zg‘atuvchisi sifatida hayvonlar va odamlarga zarar yetkazishi mumkin. Ushbu
bo‘limda protozoalarning inson va hayvonlar hayotiga ijobiy hamda salbiy ta’sirlarini
batafsil tahlil qilamiz.
1. Protozoalarning Ijobiy Ta’siri
Protozoalar tabiiy ekotizimlarning muhim qismi bo‘lib, ular tuproq, suv va ichki
organlarda turli xil biologik jarayonlarda ishtirok etadi. Ularning ayrimlari inson va
hayvonlar organizmida foydali rol o‘ynaydi.
1.1. Ekotizimdagi Roli
Protozoalar ekotizimning muhim bo‘g‘inlaridan biri hisoblanadi:
- Organik moddalarni parchalaydi – Tuproq va suvda yashovchi protozoalar o‘lik
organizmlar qoldiqlarini parchalab, tuproq unumdorligini oshiradi.
23

Bugungi kunda biologiya, ekologiya va tibbiyot sohalarida protozoalarning
ahamiyati tobora ortib bormoqda. Ayniqsa, parazit protozoalar sababli kelib
chiqadigan kasalliklar jiddiy muammo tug‘diradi. Malariya, amebiaz, toksoplazmoz,
tripanosomoz kabi kasalliklar dunyo bo‘ylab millionlab insonlar hayotiga xavf
solmoqda. Shu bilan birga, protozoalar mikrobiologik tadqiqotlar uchun ham katta
ahamiyatga ega bo‘lib, ularning genetik va fiziologik o‘ziga xosliklarini o‘rganish
orqali turli xil dorivor preparatlar ishlab chiqilmoqda.
Ekologik jihatdan olganda, protozoalar suv havzalari va tuproqdagi muvozanatni
saqlashda, organik moddalarni parchalayotgan bakteriyalar bilan oziqlanishda muhim
rol o‘ynaydi. Ular oziq zanjirining ajralmas bo‘g‘ini bo‘lib, yirik organizmlarning
hayot faoliyatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Shunday qilib, protozoalarning biologik va ekologik ahamiyatini tushunish,
ularning inson hayotiga ta’sirini o‘rganish hamda zararli turlariga qarshi samarali
kurash usullarini ishlab chiqish – bugungi fanning dolzarb vazifalaridan biridir. Shu
sababli ushbu kurs ishi protozoalarning biologik xususiyatlarini chuqurroq
o‘rganishga qaratilgan.
Mavzuning maqsadi:
- Bir hujayralilarning umumiy xususiyatlarini o‘rganish;
- Protozoalarning tasnifi va asosiy vakillarini tahlil qilish;
- Ularning hayotiy jarayonlari, ovqatlanishi, harakatlanishi va ko‘payish
usullarini tushuntirish;
- Protozoalarning ekologik tizimdagi o‘rnini baholash;
- Kasallik chaqiruvchi protozoalarning inson salomatligiga ta’sirini o‘rganish;
- Ilmiy va tibbiyot sohalarida protozoalarning qo‘llanilishi va ahamiyatini tahlil
qilish.
Ushbu vazifalarni amalga oshirish uchun ilmiy manbalar, zamonaviy tadqiqotlar
va amaliy kuzatuvlar asosida materiallar tahlil qilinadi.
4

- Ko‘payish asosan sporalar hosil qilish orqali amalga oshiriladi.
Namunalar:
- Plasmodium – Bezgak (malariya) kasalligini keltirib chiqaruvchi parazit.
- Toxoplasma gondii – Toksoplazmoz kasalligini keltirib chiqaruvchi protozoa.
- Cryptosporidium – Ichak kasalliklarini keltirib chiqaruvchi patogen.
6. Protozoalarning Oziqlanishi
Protozoalar oziqlanish usuliga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi:
- Fagositoz – Amebalar va infuzoriyalar o‘z o‘ljasini o‘rab olib, uni ichkariga
so‘rib oladi.
- Pinotsitoz – Mayda eritmalar va suyuqliklarni so‘rib olish.
- Autotrof oziqlanish – Ba’zi flagellatlar (masalan, euglenalar) fotosintez qila
oladi.
- Saprofit oziqlanish – O‘lik organik moddalar bilan oziqlanish.
7. Protozoalarning Ko‘payishi
Protozoalar ikkilamchi bo‘linish va jinsiy ko‘payish orqali ko‘payadi.
- Oddiy bo‘linish – Hujayra ikkiga bo‘linadi (masalan, ameba va euglenalarda).
- Ko‘p bo‘linish (shizogoniya) – Ko‘plab qiz hujayralarni hosil qilish orqali
(masalan, Plasmodium).
- Jinsiy ko‘payish – Kon’yugatsiya orqali genetik material almashinuvi sodir
bo‘ladi (masalan, infuzoriyalarda).
Protozoalar xilma-xil tuzilishga, oziqlanish usullariga va harakatlanish
mexanizmlariga ega bo‘lib, tabiatda juda katta ekologik ahamiyatga ega. Ularning
ba’zilari foydali bo‘lsa, ba’zilari kasalliklarni tarqatadi. Protozoalarni o‘rganish
mikrobiologiya va ekologiya fanlari uchun muhimdir.
22

- Bu guruhga mansub protozoalar harakatlanish uchun soxta oyoqlar –
psevdopodiyalar dan foydalanadi.
- Ular hujayraning sitoplazmasini bir tomonga yo‘naltirib, suzish yoki substrat
bo‘ylab siljish yo‘li bilan harakatlanadi.
- Oziqlanish jarayoni fagotsitoz orqali amalga oshiriladi, ya’ni hujayra soxta
oyoqlari bilan o‘z o‘ljasini o‘rab olib, ichiga so‘rib oladi.
Namunalar:
- Ameba proteus – Erkin yashovchi ameba, chuchuk suv havzalarida uchraydi.
- Entamoeba histolytica – Ichaklarda yashaydigan va dizenteriya kasalligini
keltirib chiqaradigan parazit ameba.
- Foraminiferlar – Dengiz tubida yashaydigan ohakli qobiq bilan qoplangan
sarkodinalar.
3. Flagellatlar (Mastigophora yoki Zoomastigophora)
19 3
4
5
67

Ushbu kurs ishida quyidagi tadqiqot usullari qo‘llanildi:
- Nazariy tahlil – protozoalar haqidagi ilmiy maqolalar, darsliklar va elektron
resurslar o‘rganildi;
- Tasnifiy tahlil – protozoalarning biologik tasnifi va asosiy vakillari ajratib
ko‘rsatildi;
- Taqqoslash usuli – protozoalarning har xil guruhlari o‘rtasidagi farqlar va
o‘xshashliklar aniqlab berildi;
- Ekologik baholash – protozoalarning tabiiy muhitdagi ahamiyati va oziq
zanjiridagi o‘rni tadqiq qilindi;
- Tibbiy-biologik tahlil – protozoalar sabab bo‘ladigan kasalliklar va ularga
qarshi kurash usullari ko‘rib chiqildi.
Mavzu vazifasi: Ushbu kurs ishi natijasida bir hujayralilarning xilma-xilligi,
ularning tabiiy muhitdagi va inson hayotidagi roli haqida keng va batafsil ma’lumot
berilishi kutilmoqda. Protozoalar nafaqat mikroorganizmlar olamining qiziqarli
vakillari, balki biologiya va tibbiyot sohalari uchun muhim tadqiqot obyekti
hisoblanadi. Shuning uchun ham ushbu mavzu bo‘yicha olib borilayotgan ilmiy
izlanishlar kelajakda yanada rivojlanib, yangi kashfiyotlar uchun asos bo‘lib xizmat
qilishi mumkin.
5

Protozoalar tabiatdagi oziq zanjirining ajralmas qismi hisoblanadi. Ular suv
ekotizimlarida ham, tuproq ekotizimlarida ham organizmlarning oziqlanishida
ishtirok etadi. Iste’molchilar (konsumentlar) sifatida protozoalar bakteriyalar,
mikroskopik zamburug‘lar, suv o‘tlari va detrit bilan oziqlanadi. Shu orqali ular
organik moddalarni parchalanishiga hissa qo‘shadi va energiyaning yuqori trofik
darajalarga o‘tishiga yordam beradi. Yirtqich protozoalar mayda bakteriyalar va
boshqa bir hujayralilarni iste’mol qilib, mikroorganizmlar populyatsiyasini nazorat
qiladi. Bu jarayon tabiiy tanlanish va ekotizim barqarorligini ta’minlashga yordam
beradi. O‘z navbatida, protozoalar baliqlar, hasharot lichinkalari, mayda umurtqasiz
hayvonlar uchun ozuqa manbai bo‘lib xizmat qiladi. Shunday qilib, protozoalar orqali
oziq zanjiri shakllanadi va biologik xilma-xillik qo‘llab-quvvatlanadi. Protozoalar
tabiiy ekotizimlarda regulyator sifatida ham muhim ahamiyatga ega, chunki ular
bakteriyalar sonini nazorat qilib, ularning haddan tashqari ko‘payishini oldini oladi.
Agar protozoalar bo‘lmasa, bakteriyalar soni juda oshib ketib, ekotizimning
buzilishiga olib kelishi mumkin.
2. Organik moddalarni parchalanishida ishtirok etishi
Protozoalar o‘lik organizmlar qoldiqlari, organik moddalarning parchalanishi va
tuproq unumdorligini oshirishda katta ahamiyatga ega. Ular detrit bilan oziqlanib,
organik moddalarni mayda qismlarga bo‘lib, ularni bakteriyalar va zamburug‘lar
uchun yanada qulay holatga keltiradi. Detritning parchalanishida protozoalar
bakteriyalar bilan hamkorlikda ishlaydi. Bakteriyalar organik moddalarni dastlabki
parchalanish jarayonini boshlab bersa, protozoalar esa bakteriyalarni iste’mol qilib,
ular tomonidan ishlab chiqarilgan moddalarni ekotizimga qayta taqsimlaydi. Azot va
fosfor aylanishida protozoalar muhim rol o‘ynaydi. Ular bakteriyalarni iste’mol
qilishi natijasida azot va fosfor tuproqqa yoki suvga qaytadi va boshqa organizmlar
tomonidan o‘zlashtiriladi. Mikroelementlar va o‘g‘itlar aylanishida protozoalar
tomonidan organik moddalar parchalanishi natijasida muhim elementlar o‘simliklar
14

2.3.2-rasm. Flagellatlarning ichki tuzilishi: 1. Flagellum 2. Yadrocha 3.
Xloroplast 4. Polisaxaridlar fotosintezda saqlanadi 5. Qisqaruvchi vakuola 6.
Fotoretseptor (paraflagellar tanasi) 7. Stigma (ko'z dog'i)
Xususiyatlari:
- Harakatlanish uchun bitta yoki bir nechta qamchilari (flagella) mavjud.
- Erkin yashovchi hamda parazit turlari bor.
- Oziqlanish autotrof yoki geterotrof bo‘lishi mumkin. Ba’zi turlari fotosintez
orqali o‘z-o‘zini oziqlantiradi.
Namunalar:
- Euglena viridis – Yarim hayvon, yarim o‘simlik bo‘lib, fotosintez qila oladi.
- Trypanosoma – Uyqu kasalligini keltirib chiqaruvchi parazit.
- Giardia lamblia – Odamning ichaklariga zarar yetkazadigan parazit.
4. Infuzoriyalar (Ciliophora)
2.3.3-rasm. Infuzoriyalarning ichki tuzilishi: 1. qisqaruvchi vakuola 2. fagosoma
3. makronukleus 4. mikroyadro 5. sitoprokt (sitopigium) 6. sitofarenks 7. sitostoma 8.
kirpikcha
Xususiyatlari:
20

I-Bob. Adabiyotlar sharhi
Protozoalar haqidagi ilmiy tadqiqotlar va tibbiyotdagi ahamiyatini tushunish
uchun bir qancha muhim ilmiy adabiyotlar va manbalar o‘rganildi. Quyida ushbu
mavzu bo‘yicha foydalanilgan 10 ta muhim adabiyot va ularning sharhlari keltirilgan.
1. Margulis, L., & Schwartz, K.V. (1998). "Five Kingdoms: An Illustrated Guide
to the Phyla of Life on Earth.
Ushbu fundamental asar protistalar, jumladan protozoalar haqidagi eng muhim
manbalardan biri hisoblanadi. Kitobda protozoalarning biologik xususiyatlari, hayot
sikli va evolyutsion ahamiyati keng yoritilgan. Ayniqsa, protozoalarning eukaryot
organizmlar bilan bog‘liq evolyutsion yo‘nalishlari to‘g‘risidagi tahlillar juda
muhimdir.
2. Sleigh, M.A. (1989). "Protozoa and Other Protists.
' ''Sharh'': Kitob protozoalarning tasnifi, tuzilishi va ularning hayot tarzi haqida
batafsil ma’lumot beradi. Ushbu manbada protozoalarning harakatlanish usullari,
oziqlanish shakllari va ekologik ahamiyati haqida ilmiy dalillarga asoslangan tahlillar
keltirilgan.
3. Roberts, L.S., & Janovy, J. (2009). "Foundations of Parasitology.
6

- Harakatlanish uchun ko‘plab kiprikchalar (siliya) ga ega.
- Juda yaxshi rivojlangan tuzilishga ega, ikki yadro tizimi (makronukleus va
mikronukleus) mavjud.
- Hujayrali ovqat hazm qilish tizimiga ega bo‘lib, oziq vakuolalarida hazm
jarayoni amalga oshadi.
- Ko‘payish ikkiga bo‘linish yoki kon’yugatsiya orqali amalga oshiriladi.
Namunalar:
- Paramecium caudatum – Eng yaxshi o‘rganilgan infuzoriya turi.
- Stentor – Katta kiprikli protozoa, shakli naychaga o‘xshaydi.
- Vorticella – Yelkasimon infuzoriya, harakatlanish qobiliyati kam.
5. Sporizoalar (Sporozoa yoki Apicomplexa)

2.3.4-rasm. Apicomplexaning ichki tuzilishi
Xususiyatlari:
- Bu protozoalar parazit bo‘lib, harakatsiz hayot kechiradi.
- Ular asosan boshqa organizmlarning qon hujayralari yoki ichaklarida yashaydi.
- Odatda, murakkab hayot sikliga ega bo‘lib, bir nechta bosqichlarni o‘z ichiga
oladi.
21 Oldingi qutbli halqa
Intrakonoid mikronaychalar
Konoid
Orqa qutbli halqa
Ichki membrana kompleksi
Subpellikulyar mikronaychalar
Roptrilar
Mikronemlar
Mitoxondriya ATP hosil qiladi
Mikropora
Zich granulalar
Apikoplast membranalari
Golji apparati
Yadro

2.3. Protozolarning turlari va biologik xususiyatlari
Protozoalar – eng sodda tuzilishga ega bo‘lgan bir hujayrali eukariot organizmlar
bo‘lib, ular o‘zining xilma-xil biologik xususiyatlari, hayot tarzi va yashash muhitiga
moslashish qobiliyati bilan ajralib turadi. Ular odatda suv, tuproq va hayvonlar
organizmlarida uchraydi hamda ekotizimlarda muhim ekologik rol o‘ynaydi.
Protozoalar oziq zanjirining muhim bo‘g‘ini bo‘lib, ular organik moddalarni
parchalaydi, suv va tuproqning mikroflorasini shakllantiradi va boshqa organizmlar
uchun oziq bo‘lib xizmat qiladi. Protozoalarning turli biologik xususiyatlarini
chuqurroq tushunish uchun ularning tasnifi, harakatlanish mexanizmlari, oziqlanish
17

- Trichomonoz – Chorva mollari va parrandalarda jinsiy tizim kasalliklarini
keltirib chiqaradi.
- Babezioz – Qoramol va itlarda qonni zararlovchi protozoa (Babesia) tomonidan
chaqiriladi.
3. Protozoalarning Oldini Olish Choralari
Protozoalar orqali yuqadigan kasalliklarning oldini olish uchun quyidagi
profilaktika choralariga rioya qilish muhim:
Suv va oziq-ovqat gigiyenasiga rioya qilish – Qaynatilmagan suv ichmaslik,
toza va gigiyenik oziq-ovqat iste’mol qilish.
Shaxsiy gigiyena qoidalariga amal qilish – Qo‘llarni muntazam yuvish,
tirnoqlarni toza tutish.
Parazitlarni tarqatuvchi hasharotlarga qarshi kurash – Chivin va boshqa
hasharotlarga qarshi dorilar ishlatish.
Veterinariya nazoratini kuchaytirish – Chorva hayvonlarini muntazam
parazitlarga qarshi davolash.
Immunitetni mustahkamlash – Sog‘lom turmush tarziga rioya qilish.
Protozoalar inson va hayvonlar hayotida ikki tomonlama ahamiyatga ega:
ba’zilari foydali ekotizim bo‘g‘inlari bo‘lsa, ba’zilari xavfli parazitlar sifatida
kasalliklarni keltirib chiqaradi. Shuning uchun protozoalarni o‘rganish, ularning
oldini olish choralari va davolash usullarini rivojlantirish juda muhimdir.
2.5. Protozoalarning ilmiy va tibbiyotdagi o'rni
Protozoalar mikroorganizmlar dunyosining muhim vakillaridan biri bo‘lib,
ularning ilm-fan va tibbiyotdagi o‘rni beqiyosdir. Ushbu bir hujayrali organizmlar
biologiya, ekologiya, farmakologiya, tibbiyot va boshqa ko‘plab ilmiy sohalarda
chuqur o‘rganilmoqda. Ular inson va hayvon organizmlariga ta’siri jihatidan ham
26

Купить