Bir urug' pallali va ikki urug' pallali o'simliklar va ularning tuzilishi, farqlari - Ботаника - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	43.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	28 Апрель 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Ботаника

Bir urug' pallali va ikki urug' pallali o'simliklar va ularning tuzilishi, farqlari

Купить

1O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
ORIENTAL UNIVERSITETI
PEDAGOGIKA FAKULTETI
“Himoyaga tavsiya etilsin”
Pedagogika fakulteti menejeri
______________M.Meliboyev
2025 y “___” ______________
60110500 - Boshlang’ich ta’lim yo’nalishi
BTS - 121 guruh talabasi
“Bir urug' pallali va ikki urug' pallali o'simliklar va ularning
tuzilishi, farqlari” mavzusiga
Kurs ishi

2
_______________________________________________________
___ ta’lim
yo‘nalishi _____________________ ta’lim shakli ____ - kurs
________ guruh talabasi
____________________________________________________
ning
_______________________________________________________
________
______________________________________________________
_________
__________________________________________ mavzusidagi
kurs ishiga.
RAHBAR XULOSASI
Mavzu talaba tomonidan (mustaqil yozilganligi, amaliy
ahamiyati, dolzarbligi, mazmunda keltirilgan ijobiy tomonlar va
rejaning izchil yoritilganligi, mavzu to‘liq qamrab olinganligi).
______________________________________________________
_________
______________________________________________________
______________________________________________________
__________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________

3_______________________________________________________
________________________
Ishdagi
kamchiliklar:_________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
____________________________________
Kurs ishining yoritilishi bo‘yicha rahbar tomonidan
baholanishi (kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi):
Ball __________

KOMISSIYA XULOSASI
Talaba tomonidan mavzuning og‘zaki bayoni (yoritib berishi,
tushunchasi, savollarga to‘liq javob bera olishi, tahlillar keltirishi,
xulosalar chiqara olishi).
______________________________________________________
______________________________________________________
__________________
______________________________________________________
_________
______________________________________________________
_________
_______________________________________________________
_______________________________________________________
_______________________________________________________

4_______________________________________________________
_______________________________________________________
________________________________________

Kurs ishining og‘zaki bayoni bo‘yicha komissiya tomonidan
baholanishi (kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi):
Ball ______________
Jami
ball ________________________
Komissiya raisi: ________________________________________________
_________________
(FISH)
(imzo)
Komissiya a’zosi: ______________________________________________
_________________
(FISH)
(imzo)
Komissiya a’zosi: ______________________________________________
_________________
(FISH)
(imzo)
ANNOTATSIYA
O‘simliklar dunyosi juda xilma-xil bo‘lib, ularni turli belgilariga qarab
guruhlash mumkin. Gulli o‘simliklar ikki asosiy sinfga bo‘linadi: bir

5urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklar. Ularning tuzilishidagi
farqlar nafaqat tashqi ko‘rinishda, balki ichki tuzilishi va biologik
xususiyatlarida ham aks etadi. Ushbu farqlar o‘simliklarning evolyutsion
rivojlanishi, yashash muhiti va moslashuv jarayonlariga bog‘liq bo‘lib,
ularning tabiiy muhitda tarqalishida ham muhim rol o‘ynaydi.
Bir urug‘ pallali o‘simliklar urug‘ida bitta urug‘ pallasiga ega bo‘lib,
bu ularning dastlabki rivojlanish bosqichida ozuqa moddalarini qabul
qilish tizimini belgilaydi. Bu turdagi o‘simliklarning ildiz tizimi odatda
yassi va tolali bo‘lib, tuproqda keng yoyilgan holda o‘sadi. Ularning
barglari ingichka va uzun shaklda bo‘lib, tomirlanish parallel yoki kam
hollarda yoyiluvchi bo‘ladi. Ko‘pchilik hollarda gullari uchlik yoki
ko‘paygan bo‘laklardan tashkil topadi. Ushbu sinfga g‘alla ekinlari
(masalan, bug‘doy, makkajo‘xori, guruch), shuningdek, piyoz, zambak,
banan va qamish kabi o‘simliklar kiradi. Bir urug‘ pallali o‘simliklar
asosan qishloq xo‘jaligida oziq-ovqat mahsulotlarini yetishtirishda keng
qo‘llaniladi.
Ikki urug‘ pallali o‘simliklar esa urug‘ida ikkita urug‘ pallasi
mavjudligi bilan ajralib turadi. Bu palla o‘simlik unib chiqqanidan keyin
dastlabki ozuqa manbai bo‘lib xizmat qiladi. Ikki urug‘ pallali
o‘simliklarning ildiz tizimi chuqur va asosiy ildiz kuchli rivojlangan
bo‘lib, bu ularning tuproqdan suv va minerallarni samarali olishiga
yordam beradi. Barglari odatda keng bo‘lib, tomirlanish to‘r yoki
panjasimon shaklda bo‘ladi. Gullari beshlik yoki to‘rtlik bo‘laklardan
iborat bo‘lib, ular asosan changlanish jarayoniga moslashgan. Ikki urug‘
pallali o‘simliklar orasida dukkaklilar (no‘xat, loviya, soya), mevali
daraxtlar (olma, gilos, o‘rik) va ko‘plab dorivor o‘simliklar (na’matak,
yalpiz, dorivor romashka) mavjud.

6Ushbu ikki guruhning o‘ziga xos xususiyatlari ularning yashash
sharoitlariga moslashuvchanligini ta’minlaydi. Masalan, bir urug‘ pallali
o‘simliklar tez o‘sib, tez ko‘payishga moslashgan bo‘lsa, ikki urug‘
pallali o‘simliklar kuchli ildiz tizimi orqali uzoq umr ko‘rishga va og‘ir
sharoitlarga bardosh berishga moyil bo‘ladi. Shu sababli, ushbu
o‘simliklarni tasniflash nafaqat botanika fani uchun, balki qishloq
xo‘jaligi, ekologiya va dorivor o‘simliklarni o‘rganish sohalari uchun
ham muhim ahamiyatga ega.

7MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………..8
I BOB. BIR URUG‘ PALLALI VA IKKI URUG‘ PALLALI
O‘SIMLIKLARNING UMUMIY TAVSIFI……………………….11
1.1. Ularning tabiatdagi o‘rni va ahamiyati…………………………...11
1.2. Asosiy xususiyatlari………………………………………………14
II BOB. BIR URUG‘ PALLALI O‘SIMLIKLARNING
TUZILISHI …………………………………………………………..19
2.1. Ildiz, poya, barg, gul va mevalarining xususiyatlari……………..19
2.2. Misollar va amaliy ahamiyati………………………………...…..23
III BOB. IKKIURUG’ PALLALI O’SIMLIKLARNING
TUZILISHI………………………………………………………...…25
3.1. Ildiz, poya, barg, gul va mevalarining xususiyatlari……………..25
3.2. Misollar va amaliy ahamiyati…………………………………….27
IV BOB. BIR URUG‘ PALLALI VA IKKI URUG‘ PALLALI
O‘SIMLIKLARNING FARQLARI………………………………..31
4.1. Tuzilishi va rivojlanishidagi asosiy farqlar………………………31
4.2. Qishloq xo‘jaligidagi ahamiyati………………………………….34
XULOSA……………………………………………………..………38
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI……………...40

8KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklar
mavzusi biologiya va qishloq xo‘jaligi fanlarida muhim ahamiyatga ega.
Gulli o‘simliklar, jumladan, bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali
o‘simliklar, tabiiy ekologik tizimlarda va inson hayotida katta rol
o‘ynaydi. Ushbu o‘simliklarning tuzilishi, rivojlanish xususiyatlari va
ekologik ahamiyati ularning ekotizimlarga moslashish jarayonida qanday
rivojlanganini tushunishga yordam beradi.
Bundan tashqari, ushbu mavzu qishloq xo‘jaligida, ayniqsa ekinchilik
va o‘simliklar seleksiyasi sohalarida, ahamiyatga ega. Bir urug‘ pallali
o‘simliklar, masalan, bug‘doy, makkajo‘xori, guruch kabi ekinlar,
dunyoning ko‘plab hududlarida oziq-ovqat manbalarining asosiy qismini
tashkil etadi. Ikki urug‘ pallali o‘simliklar esa dukkakli ekinlar, mevali
daraxtlar va ko‘plab dorivor o‘simliklarni o‘z ichiga oladi.
Shuningdek, ilmiy tadqiqotlar va o‘simliklarning biologik xilma-xilligi
bilan bog‘liq masalalar tobora dolzarb bo‘lib bormoqda, chunki
o‘simliklar dunyosining murakkab tuzilishi va ularning
moslashuvchanligi, ekologik barqarorlikni saqlashda muhim ahamiyatga
ega. O‘simliklarning tuzilishi va farqlari haqida chuqurroq bilimlar
o‘simliklarni samarali va barqaror yetishtirishga, ekologik salomatlikni
ta’minlashga va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini optimallashtirishga
yordam beradi.
Shu sababli, bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklarning
tuzilishi va farqlari mavzusi nafaqat ilmiy, balki amaliy ahamiyatga ham

9ega bo‘lib, ekologiya, agronomiya va biologiya sohalarida chuqur
o‘rganish talab etadi.
Kurs ishining maqsadi – bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali
o‘simliklarning tuzilishi, xususiyatlari va farqlari haqida ilmiy tahlil
qilish, ularning biologik va ekologik ahamiyatini o‘rganishdir. Ushbu
ishda o‘simliklarning ikki asosiy guruhining tuzilishi va rivojlanish
jarayonlaridagi farqlarni aniqlash orqali ularning qishloq xo‘jaligi va
boshqa sohalardagi amaliyotdagi o‘rni va ahamiyatini o‘rganish maqsad
qilinadi.
Asosiy vazifalar:
Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklarning umumiy tavsifini
taqdim etish.
Har bir guruhning tuzilish xususiyatlarini tahlil qilish, ular orasidagi
farqlarni aniqlash.
O‘simliklar tuzilishidagi farqlarning ekologik va biologik ahamiyatini
o‘rganish.
Qishloq xo‘jaligi, selektsiya va boshqa amaliy sohalarda bu
o‘simliklarning ahamiyatini tahlil qilish.
Tadqiqotlar asosida bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklarning
ekologik muvozanatni saqlashdagi rolini aniqlash.
Kurs ishi orqali o‘simliklar dunyosining asosiy xususiyatlarini
tushunib, ular haqidagi ilmiy bilimlarni kengaytirish va amaliyotda
qo‘llash imkoniyatlarini o‘rganish maqsad qilinadi.
Kurs ishining vazifalari
Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat:

10Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklarning umumiy tavsifini
berish.
Har bir guruhning tuzilishi va rivojlanish jarayonlaridagi farqlarni
aniqlash.
Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklarning ildiz tizimi, poya
tuzilishi, barglar va gul strukturasidagi farqlarni tahlil qilish.
O‘simliklarning ekologik va biologik ahamiyatini o‘rganish.
Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklarning o‘zaro farqlarini
qishloq xo‘jaligi, selektsiya va boshqa amaliy sohalarda qanday
qo‘llanishini o‘rganish.
O‘simliklar dunyosining xilma-xilligi va ularning ekologik
muvozanatdagi o‘rni haqida ilmiy xulosalar chiqarish.
Tadqiqotlar orqali o‘simliklar tuzilishidagi farqlarning ijtimoiy va
iqtisodiy ahamiyatini aniqlash.
Bu vazifalar orqali kurs ishi nafaqat ilmiy nuqtai nazardan, balki amaliy
sohaga oid foydali bilimlarni ham taqdim etadi.
Kurs ishining obyekti – bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklar,
ularning tuzilishi, rivojlanishi, farqlari va ekologik ahamiyati. Bu
o‘simliklarning ildiz tizimi, poya tuzilishi, barglar va gullaridagi
xususiyatlar, shuningdek, ularning biologik va amaliy jihatlari hamda
qishloq xo‘jaligi va selektsiya sohalaridagi roli o‘rganilmoqda.
Ushbu obyektda o‘simliklar tuzilishidagi farqlarning ekologik
muvozanatni saqlashdagi va inson hayotidagi ahamiyati ko‘rib chiqiladi.

11Kurs ishi davomida bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklarning
turli aspektlari ilmiy tahlil qilinadi.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi:
Kurs ishi tarkiban kirish, asosiy qismda 4 ta reja, xulosa va
foydalanilgan adabiyiotlar ro’yxatidan iborat. Mavzuning mazmunini
yoritishda ma’lumotlar o’rin olgan bo’lib kurs ishining umumiy hajmi 40
betdan iborat.
I BOB. BIR URUG‘ PALLALI VA IKKI URUG‘ PALLALI
O‘SIMLIKLARNING UMUMIY TAVSIFI
1.1. Ularning tabiatdagi o‘rni va ahamiyati
Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklar tabiatda o‘zaro turli
ekosistemalarda va biologik xilma-xillikni saqlashda muhim rol o‘ynaydi.
Har ikki guruhning o‘ziga xos xususiyatlari, o‘sish va rivojlanish
jarayonlari ularni turli sharoitlarga moslashtiradi va ekologik tizimlarda
o‘zaro bog‘lanishni ta'minlaydi.
Bir urug‘ pallali o‘simliklar odatda o‘zining tez rivojlanish va o‘sish
qobiliyati bilan ajralib turadi. Ular ko‘plab qishloq xo‘jalik ekinlarini
tashkil etadi, masalan, bug‘doy, makkajo‘xori va guruch, ularning ekini
dunyo bo‘ylab oziq-ovqat ta’minotini ta'minlashda katta rol o‘ynaydi. Bir
urug‘ pallali o‘simliklar, shuningdek, tuproqni eroziyadan himoya qilish
va xom ashyo ishlab chiqarish uchun ham zarur.
Ikki urug‘ pallali o‘simliklar esa, asosan, daraxtlar, butalar, dukkakli
ekinlar va mevali o‘simliklardan iborat bo‘lib, ular ekologik tizimlarda

12zarur ozuqaviy tarmoqni tashkil etadi. Ular nafaqat inson tomonidan
iste’mol qilinadigan mevalar va ozuqalar manbai bo‘lib xizmat qiladi,
balki yovvoyi hayvonlar uchun ham oziqa va boshpana beradi. Bundan
tashqari, ikki urug‘ pallali o‘simliklar atmosferadagi karbonat angidridni
so‘rish va kislorod chiqarish orqali ekologik muvozanatni saqlashda
yordam beradi.
Ikkala guruh o‘simliklari, o‘ziga xos ekologik vazifalarni bajarish bilan
birga, tabiatning umumiy barqarorligini ta'minlashga hissa qo‘shadi. Bu
o‘simliklar orqali insonlarning toza havo olish, oziq-ovqat va xom ashyo
ta'minoti kabi ehtiyojlari qondiriladi. Shuningdek, ularning turlari
ekologik tizimlarni mustahkamlash va turlar o‘rtasidagi biologik
aloqalarni saqlashda katta ahamiyatga ega.
Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklar o‘zining morfologik
va ekologik farqlari bilan tabiatda alohida o‘rin tutadi. Bu o‘simliklar
ekosistemalardagi roli, oziq-ovqat zanjiridagi o‘rni va insoniyat
hayotidagi ahamiyati bilan ajralib turadi. Bir urug‘ pallali va ikki urug‘
pallali o‘simliklar nafaqat o‘zlarining ekologik xususiyatlari, balki
qishloq xo‘jaligi va boshqa sohalardagi amaliy ahamiyati bilan ham o‘ta
muhimdir.
Bir urug‘ pallali o‘simliklar, masalan, bug‘doy, sholi, makkajo‘xori
kabi o‘simliklar ko‘p mintaqalarda asosiy oziq-ovqat manbalari sifatida
ekiladi. Ularning ildiz tizimi yuzaga yaqin bo‘lib, ular tuproqni o‘ziga
bog‘lab, ko‘plab ekinlarni sug‘orishda qo‘llaniladi. Shuningdek, bir urug‘
pallali o‘simliklar tez o‘suvchi va qurg‘oqchilikka chidamli bo‘lib, ular
yerga kamroq talaba qiladi. Bunday o‘simliklar ko‘pincha monokultura
shaklida ekiladi va qishloq xo‘jaligida samarali hosil olish imkoniyatini
yaratadi.

13Ikki urug‘ pallali o‘simliklar esa o‘zining barglarining kengligi, ildiz
tizimining chuqurligi va ko‘proq murakkab strukturasiga ega bo‘lib, ular
tuproqni yaxshilashda va biodiversitetni saqlashda muhim rol o‘ynaydi.
Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning ildiz tizimi ko‘pincha chuqur o‘sadi, bu
esa o‘simliklarni qurib qolishdan himoya qiladi va tuproqni eroziyadan
saqlaydi. Bundan tashqari, ikki urug‘ pallali o‘simliklar ko‘p hollarda
rang-barang gullar va mevalar ishlab chiqarib, hayvonlarni va odamlarni
o‘ziga jalb qiladi. Bu o‘simliklar ko‘pincha polinatsiya (chumoli,
hasharotlar tomonidan changlatish) jarayonida katta rol o‘ynaydi.
Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklarning tabiatdagi
ahamiyati nafaqat oziq-ovqat zanjirida, balki ekologik tizimlarning
muvozanatini saqlashda ham katta rol o‘ynaydi. Ular atmosfera va
tuproqni tozalashda, gaz almashinuvini tartibga solishda va karbon
dioksidning atmosferada kamayishiga yordam beradi. Bu o‘simliklar
o‘zlariga xos fotosintez jarayonlarini amalga oshiradi, ular yerdagi
o‘simlik qoplamini ko‘paytirish va yangi o‘simliklarni ko‘paytirishda
muhim ahamiyatga ega.
Qishloq xo‘jaligida, bir urug‘ pallali o‘simliklar yuqori hosil berish
qobiliyati bilan ajralib turadi. Ularning ko‘p miqdorda don va boshqa
mahsulotlarni ishlab chiqarishi oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlashda,
shuningdek, hayvonot dunyosi va odamlar uchun oziq-ovqat manbalari
sifatida katta ahamiyatga ega. Ikki urug‘ pallali o‘simliklar esa hayvonot
va o‘simlik dunyosining hayotiy aloqalarini mustahkamlashda muhimdir.
Ularning o‘simlik dunyosidagi ulushi oziq-ovqat zanjirining muhim
bo‘g‘inlari sifatida tabiatda saqlanib qoladi.
Bundan tashqari, bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklar
ekologik diversifikatsiya (biodiversitetning oshishi)ga hissa qo‘shadi.

14Ular o‘zlarini moslashtirgan va tabiiy sharoitlarga bog‘liq ravishda ko‘p
turlarda hayot kechirishadi. Shu bilan birga, bu o‘simliklar o‘z navlarini
ko‘paytirish uchun turli xil muhitlarda va tuproqlarda yaxshi rivojlanadi.
Bu esa o‘simliklar orasida turli xil ekologik nişlarni mustahkamlashga
yordam beradi va butun ekosistema uchun foydali bo‘ladi.
Ikki urug‘ pallali o‘simliklar, masalan, em-xum, o‘rik, yong‘oq kabi
o‘simliklar uzoq muddatli daraxtlar sifatida ekiladi va ular nafaqat meva
beruvchi sifatida, balki yovvoyi tabiatni qo‘llab-quvvatlovchi, qishloq
xo‘jaligiga yordam beruvchi, havo tozalovchi o‘simliklar sifatida ham
qadrlanadi. Bunday o‘simliklar o‘simliklarning ko‘payishini ta'minlashda
va yerning unumdorligini oshirishda yordam beradi.
Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklarning tabiatdagi o‘rni va
ahamiyati keng. Ular ekologik tizimlarni saqlashda va tabiiy resurslarni
boshqarishda muhim o‘rin tutadi. Bir urug‘ pallali o‘simliklar o‘zining
yuqori hosil berish qobiliyati, tez o‘sish va qurg‘oqchilikka chidamliligi
bilan ajralib turadi. Ikki urug‘ pallali o‘simliklar esa ekologik
barqarorlikni ta'minlash, tuproqni yaxshilash va biodiversitetni saqlashda
katta ahamiyatga ega. Shuning uchun bu o‘simliklarning tabiiy va amaliy
ahamiyatini tushunish, ulardan samarali foydalanish ekologik va iqtisodiy
jihatdan juda muhimdir.
1.2. Asosiy xususiyatlari
Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklar o‘rtasidagi asosiy
farqlar ularning tuzilishi, rivojlanishi, va biologik xususiyatlarida
namoyon bo‘ladi. Har bir guruh o‘simlikning o‘ziga xos xususiyatlari
mavjud bo‘lib, ular turli ekologik sharoitlarda o‘sish va rivojlanish uchun

15moslashgan. Bu o‘simliklar tabiatda o‘zlarining o‘rni va ahamiyatini
saqlab qolish uchun biologik va morfologik jihatdan farq qiladi.
Bir urug‘ pallali o‘simliklar urug‘ida faqat bitta urug‘ pallasi mavjud
bo‘lib, bu o‘simliklar asosan o‘t o‘simliklari, liliyalilar va orkide
oilalarini o‘z ichiga oladi. Ularning ildiz tizimi tolali bo‘lib, asosiy ildiz
rivojlanmaydi, aksincha, ko‘plab yon ildizlar o‘sadi. Poya ichidagi
o‘tkazuvchi to‘qimalar (ksilema va floema) tartibsiz joylashgan bo‘lib,
kambiy to‘qimasi yo‘q, shuning uchun ularning poyasi yoniga o‘sishni
davom ettira olmaydi. Barglari odatda uzun, ingichka va parallel
tomirlanishli bo‘lib, bu xususiyat o‘simlikning tez o‘sishiga yordam
beradi. Gul va mevalari uchlik yoki oltilik simmetriyada bo‘ladi.
Ikki urug‘ pallali o‘simliklar urug‘ida ikkita urug‘ pallasi mavjud
bo‘lib, bu o‘simliklar ko‘pincha ko‘p yillik o‘tlar, butalar, daraxtlar va
dukkakli o‘simliklarni tashkil etadi. Ularning ildiz tizimi asosiy ildizdan
iborat bo‘lib, bu ildiz kuchli rivojlanadi va chuqurroq joylashadi, shuning
uchun o‘simliklar yaxshiroq suv va oziqa moddalari olish imkoniyatiga
ega. Poyasidagi o‘tkazuvchi to‘qimalar tartibli joylashgan va kambiy
to‘qimasi mavjud, bu esa poyaning yoniga o‘sishini ta’minlaydi. Barglari
keng va panjasimon tomirlanishli bo‘lib, ular fotosintez jarayonini
samarali amalga oshiradi. Gul va mevalari beshlik yoki to‘rtlik
simmetriyada bo‘ladi.
Bu farqlar o‘simliklarning ekologik o‘rinlarini belgilaydi va ularning
turli sharoitlarga qanday moslashganligini ko‘rsatadi. Bir urug‘ pallali
o‘simliklar odatda tez o‘sib, tez ko‘payadi, bu ularni o‘zining ekologik
nişini tezda egallashga imkon beradi. Ikki urug‘ pallali o‘simliklar esa
ko‘proq vaqt talab etadigan rivojlanish jarayoniga ega, lekin ular uzoq

16muddatli ekotizimlar uchun barqaror va mustahkam o‘simliklarni tashkil
etadi.
Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklar o‘rtasidagi farqlar
ularning morfologik va fiziologik xususiyatlariga ta’sir qiladi. Bu
o‘simliklar turli ekologik sharoitlarga moslashgan va o‘zining
xususiyatlariga ko‘ra o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Ularning asosiy
farqlari o‘simliklar tuzilishi, gullash va ko‘payish jarayonlaridagi farqlar
bilan bog‘liqdir.
Bir urug‘ pallali o‘simliklar
Bir urug‘ pallali o‘simliklar, botanika nuqtai nazaridan, o‘simliklar
dunyosining bir guruhini tashkil etadi. Bu o‘simliklar bitta urug‘
palasidan (kotiledon) rivojlanadi. Ularning gullari odatda uch yoki olti
bargdan iborat bo‘ladi. Bir urug‘ pallali o‘simliklar poya, barg va ildiz
tizimining tuzilishiga ham o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Poyasi bir xil va
to‘g‘ri rivojlanadi, bu esa o‘simlikni yuqoriga qarab o‘sishga yordam
beradi. Barglari parallel tomirlanishga ega bo‘lib, bu tuzilma o‘simlikka
tez rivojlanish imkonini beradi.
Bu o‘simliklarning ildiz tizimi asosan tolali bo‘lib, yon ildizlar
kengaygan holda tizimni tashkil etadi. Bir urug‘ pallali o‘simliklar,
masalan, bug‘doy, sholi, makkajo‘xori kabi o‘simliklar, tez o‘sish va
hosil berish uchun eng qulay sharoitlarni ta’minlaydi. Ular tuproqni
yaxshi o‘zlashtirib, oziq-ovqat moddalari va suvni samarali ravishda
oladi. Qishloq xo‘jaligida bu o‘simliklar intensiv ekinlar sifatida
ishlatiladi, chunki ular tez rivojlanadi va o‘ta yuqori hosil bera olishadi.
Ikki urug‘ pallali o‘simliklar

17Ikki urug‘ pallali o‘simliklar esa o‘zining ikki urug‘ palasidan
rivojlanadi. Bu o‘simliklar ko‘plab turli o‘simlik oilalarini o‘z ichiga
oladi va ularda ikki urug‘ palasining o‘sish va rivojlanish jarayoni
boshqacha bo‘ladi. Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning barglari asosan
tarmoqlangan tomirlanishga ega, bu esa ularning katta va keng barglarga
ega bo‘lishiga imkon beradi. Poyasi esa ko‘pincha qalinlashib,
yog‘ochlashadi va ko‘plab tarmoqlarga ajraladi.
Ikki urug‘ pallali o‘simliklar, masalan, olma, o‘rik, em-xum, yoki
o‘rik, o‘zining yirik va murakkab barglari, ildiz tizimining chuqur
joylashuvi va yog‘ochlashgan poyasi bilan ajralib turadi. Ular o‘z
navlarini ko‘paytirishda yuqori samaradorlikka ega bo‘lib, uzoq umr
ko‘radilar. Bu o‘simliklar tuproqni chuqur o‘zar va uzoq muddat
davomida hosil bera olishadi. Bundan tashqari, ikki urug‘ pallali
o‘simliklar uzoq muddat davomida tuproqni unumdorligini saqlashda
yordam beradi.
Biodiversitet va Ekologik moslashuvchanlik
Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklar tabiatda turli ekologik
muhitlarda o‘zlariga moslashgan. Bir urug‘ pallali o‘simliklar asosan
quruq va issiq sharoitlarga moslashgan bo‘lib, ular qisqa vaqtda
rivojlanib, hosil beradi. Bu o‘simliklar o‘zining tez o‘sishi va tez hosil
berishi bilan ajralib turadi, bu esa ularni qishloq xo‘jaligi ekinlari uchun
ideal qiladi. Ular kam miqdorda suv talab qiladi, shuningdek, ularda ildiz
tizimi yuzaga yaqin o‘sib, oziq moddalarni tezda oladi.
Ikki urug‘ pallali o‘simliklar esa uzun umr ko‘rish qobiliyatiga ega
bo‘lib, ular o‘zining kuchli ildiz tizimi va barglarining kengligi bilan
tuproqning unumdorligini saqlashga yordam beradi. Bu o‘simliklar

18odatda ko‘p miqdorda va uzoq vaqt davomida o‘sib boradi, bu esa ular
ekologik tizimlarda boshqa o‘simliklar va hayvonot dunyosi bilan
samarali bog‘lanishga imkon beradi.
Ko‘payish va polinatsiya
Bir urug‘ pallali o‘simliklar ko‘pincha shamol orqali changlanadi,
chunki ularning gullari oddiy va kam barglarga ega. Shunday qilib, bu
o‘simliklar polinatsiya uchun shamolni va boshqa tashuvchilarni
ishlatadi. Bunday o‘simliklar ko‘proq tuproqni tezda egallab, ko‘payadi,
bu esa ularga tez o‘sish va ko‘payish imkonini beradi.
Ikki urug‘ pallali o‘simliklar esa ko‘pincha hasharotlar yoki qushlar
orqali changlanadi. Ularning gullari ko‘proq rangli va katta bo‘lib,
ko‘payish jarayonida samarali yordam beradi. Bu o‘simliklar ko‘payishda
yanada samarali bo‘lib, ular o‘simliklarning o‘rtasidagi aloqalarni
mustahkamlashda va yangi ekosistemalarni yaratishda katta rol o‘ynaydi.
Qishloq xo‘jaligidagi ahamiyati
Bir urug‘ pallali o‘simliklar ko‘p hollarda qishloq xo‘jaligida intensiv
ekinlar sifatida ekiladi. Ular yuqori hosil berish qobiliyatiga ega bo‘lib,
qishloq xo‘jaligi sanoatining asosiy qismi hisoblanadi. Sholi, bug‘doy va
makkajo‘xori kabi bir urug‘ pallali o‘simliklar dunyoning ko‘plab
mintaqalarida asosiy oziq-ovqat manbalaridan biridir. Bu o‘simliklar
oziq-ovqat ishlab chiqarishda juda muhim rol o‘ynaydi va xalqaro
savdoda ham katta ulushga ega.
Ikki urug‘ pallali o‘simliklar esa o‘zining ko‘p turlarini ko‘paytirishi,
o‘simliklarning to‘liq va barqaror rivojlanishini ta'minlashda yordam
beradi. Ular tuproqni yaxshilaydi, eroziyaga qarshi kurashadi va

19ekosistemalarning barqarorligini saqlaydi. Shuningdek, ular
daraxtzorlarni tashkil etishda va yovvoyi tabiatni saqlashda ham yordam
beradi.
Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklarning tabiatdagi
ahamiyati ularning ekologik va iqtisodiy rolini aniq ko‘rsatadi. Bir urug‘
pallali o‘simliklar tez o‘sish va yuqori hosil berish bilan ajralib turadi,
ikki urug‘ pallali o‘simliklar esa uzoq umr ko‘rish, ekologik barqarorlikni
ta'minlash va tuproq unumdorligini saqlashda katta ahamiyatga ega. Bu
o‘simliklarning har biri o‘ziga xos ekologik va iqtisodiy afzalliklarni
taqdim etadi, bu esa ularning o‘simliklar dunyosidagi o‘rnini
mustahkamlaydi.
II BOB. BIR URUG‘ PALLALI O‘SIMLIKLARNING TUZILISHI .
2.1. Ildiz, poya, barg, gul va mevalarining xususiyatlari
Bir urug‘ pallali o‘simliklarning tuzilishi bir qator o‘ziga xos
xususiyatlarga ega, bu xususiyatlar o‘simliklarning o‘sishi, rivojlanishi va
turli sharoitlarga moslashishini ta’minlaydi.
Ildiz tizimi
Bir urug‘ pallali o‘simliklar ildiz tizimi odatda tolali bo‘lib, ular
ko‘plab nozik yon ildizlardan tashkil topadi. Asosiy ildiz rivojlanmaydi
va to‘plam ildizlar tuproqning yuqori qatlamlarida joylashadi. Bu ildiz
tizimi o‘simlikka tez o‘sish imkonini beradi va suv hamda ozuqa

20moddalari olishda samarali bo‘ladi. Shuningdek, tolali ildiz tizimi
tuproqni eroziyadan himoya qiladi.
Poya tuzilishi
Bir urug‘ pallali o‘simliklar poyasining ichki tuzilishida tartibsiz
o‘tkazuvchi to‘qimalar (ksilema va floema) mavjud. Poya, odatda,
ichkaridan mustahkam bo‘ladi, ammo poyada kambiy to‘qimasi mavjud
bo‘lmagani uchun, uning o‘sishi faqat uzunlikka qarab davom etadi va
poya yoniga o‘sish imkoniyatiga ega bo‘lmaydi. Poyaning shakli odatda
uzun va ingichka bo‘lib, ko‘pincha o‘tkazuvchi to‘qimalar poyaning bir
necha qatlamida joylashgan bo‘ladi.
Barglar
Bir urug‘ pallali o‘simliklar barglari uzun va ingichka bo‘lib,
tomirlanishi parallel yoki yoy shaklida bo‘ladi. Bu barglar o‘simlikka
tez fotosintez qilish imkonini beradi. Barglarning o‘lchami va shakli
o‘simlikning turiga qarab farqlanadi, lekin ular odatda tez o‘sish va
energiya ishlab chiqarish uchun optimallashtirilgan.
Gullar
Bir urug‘ pallali o‘simliklarning gullari ko‘pincha uchlik yoki oltilik
simmetriyada bo‘ladi. Bu o‘simliklarning gulli tuzilishi ularni samarali
tarzda polenlashtirishni ta’minlaydi. Gullarining asosiy tuzilishi oddiy,
ammo ular polenlashtirish jarayonida eng samarali bo‘ladi.
Mevalar
Bir urug‘ pallali o‘simliklarning mevalari ko‘pincha don yoki rezavor
shaklida bo‘ladi. Donli mevalar o‘simliklar uchun o‘simlik moddalarini

21saqlash va yangi o‘simliklar paydo qilish imkonini yaratadi. Mevaning
shakli va o‘lchami o‘simlik turiga qarab farqlanadi, lekin ular odatda
o‘simliklar uchun oziq-ovqat manbai bo‘lib xizmat qiladi.
Bu xususiyatlar bir urug‘ pallali o‘simliklarning samarali o‘sishini
ta’minlaydi va ularning ekologik o‘rinlarini belgilaydi.
O‘simliklarning ildiz, poya, barg, gul va mevalari har biri o‘ziga xos
vazifalarni bajaradi. Bu organlar o‘simliklarning rivojlanishi,
ovqatlanishi, ekologik moslashuvchanligi va ko‘payishi uchun zarurdir.
Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklar o‘rtasida bu organlarning
tuzilishi va vazifalari bo‘yicha sezilarli farqlar mavjud.
Ildiz tizimi o‘simlikning tuproqda suv va ozuqa moddalarini olishga
yordam beradi. Bir urug‘ pallali o‘simliklarning ildiz tizimi asosan tolali
bo‘lib, ko‘plab yon ildizlardan iboratdir. Bu ildizlar o‘simlikni tezda
tuproqning yuqori qatlamlaridan oziq moddalarini olishga imkon beradi.
Shu bilan birga, bunday tizim o‘simlikning mustahkamlanishini va
tuproqda turib qolishini ta'minlaydi.
Ikki urug‘ pallali o‘simliklarda esa ildiz tizimi boshqacha tuzilishga
ega. Ular ko‘pincha asosiy poya ildiz tizimiga ega bo‘lib, bu ildizlar
chuqur kirib, suv va ozuqa moddalarini samarali tarzda olishga imkon
beradi. Bu turdagi ildiz tizimi o‘simliklarga tuproqning pastki
qatlamlaridan ozuqa moddalarini olishda yordam beradi, shu bilan birga
qurg‘oqchilikka chidamlilikni ta'minlaydi.
Poya o‘simlikning suv va oziq moddalarini yuqori qismlariga, ya'ni
barglari va gullariga tashish vazifasini bajaradi. Bir urug‘ pallali
o‘simliklarning poyasi o‘zakli bo‘lib, poya tarmoqlari teng ravishda

22tarqaladi. Bu tuzilma o‘simlikning boshliqli poyaga bo‘ysunmasdan, tez
o‘sishini ta'minlaydi.
Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning poyasi aniq va qat'iy tuzilishga ega.
Bu o‘simliklarda tomir-naylar to‘plami to‘g‘ri va tartibli joylashgan
bo‘lib, poya o‘sish jarayonida qalinlashadi va yog‘ochlashadi.
Shuningdek, poyaning qalinlashishi o‘simlikka kuchli struktura va
barqarorlikni ta'minlaydi. Eman, olma, loviya kabi o‘simliklar aniq poya
tuzilishiga ega bo‘lib, ular o‘zining kuchli poyasi bilan ajralib turadi
Barglar o‘simlikning fotosintez jarayonida eng muhim organlardir. Bir
urug‘ pallali o‘simliklarning barglari paralel tomirlanishga ega bo‘lib,
ularning tomirlarining joylashishi o‘simlikning ekologik sharoitlarda
samarali fotosintez qilishiga yordam beradi. Sholi, makkajo‘xori va
bug‘doy kabi bir urug‘ pallali o‘simliklar parallel tomirlanishga ega
bo‘lgan barglarga ega bo‘lib, bu ularning suv va oziq moddalarini olishda
yuqori samaradorlikni ta'minlaydi.
Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning barglari esa tarmoqlangan
tomirlanishga ega bo‘lib, bu barglarning tuzilishiga murakkablik kiritadi.
Bu barglar odatda kengroq va qalinroq bo‘lib, fotosintez jarayonida
samarali ishtirok etadi. Eman, olma, pomidor kabi o‘simliklar keng
barglari bilan ajralib turadi va bu barglar o‘simlikka yuqori fotosintez
faoliyatini ta'minlay
Gullar o‘simliklarning ko‘payish organlaridir. Bir urug‘ pallali
o‘simliklarning gullari odatda uch yoki olti bargdan iborat bo‘lib, bu
ularning morfologik xususiyatlarini aniqlaydi. Bu gullar oddiy va sodda
tuzilishga ega bo‘lib, o‘simliklarning ko‘payish jarayonini ta'minlaydi.
Lolalar va zambaklar kabi o‘simliklar bunday tuzilishga ega gullarga ega.

23Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning gullari esa odatda to‘rt yoki besh
bargdan iborat bo‘lib, yanada murakkab tuzilishga ega. Bu gullar
ko‘payish jarayonini yanada samarali bajarish imkonini beradi. Olma,
o‘rik va yashil salat gullari bunday gullarga misol bo‘la oladi.
Mevalar o‘simliklarning urug‘larini o‘zida saqlaydigan organlardir. Bir
urug‘ pallali o‘simliklarning mevalari asosan donli bo‘lib, ular o‘zida
urug‘larni himoya qilish uchun qattiq qobiq bilan qoplangan. Sholi,
makkajo‘xori, bug‘doy kabi o‘simliklarning mevalari donli bo‘lib, ular
o‘simliklarning urug‘larini xavfsiz saqlaydi.
Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning mevalari esa go‘shtli yoki quruq
bo‘lishi mumkin. Go‘shtli mevalar o‘simliklarning urug‘larini tarqatish
uchun moslashgan bo‘lib, ular hayvonlar yordamida tarqatiladi. Olma,
o‘rik va qulupnay kabi o‘simliklar go‘shtli mevalarga ega bo‘lib, ular
o‘simliklarning ko‘payishini ta'minlaydi.
Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklarning tuzilishidagi
farqlar, ularning ekologik sharoitlarda qanday yashashini, o‘simliklarning
o‘ziga xos xususiyatlarini va tabiatdagi o‘rnini belgilaydi. Ildiz, poya,
barg, gul va mevalarining turlicha tuzilishi o‘simliklarning ko‘payish,
oziqlanish va moslashuvchanlik jarayonlarida muhim rol o‘ynaydi. Bu
farqlarni tushunish o‘simliklarning ekologiyasini va ularni qishloq
xo‘jaligida samarali foydalanish imkoniyatlarini aniqlashda muhimdir.
2.2. Misollar va amaliy ahamiyati
Bir urug‘ pallali o‘simliklar, odatda, tez rivojlanish va samarali o‘sish
xususiyatlari bilan ajralib turadi, bu ularni qishloq xo‘jaligi va boshqa
amaliy sohalarda keng qo‘llash imkonini yaratadi. Ularning tuzilishi va

24o‘sish xususiyatlari turli sharoitlarda muvaffaqiyatli yashashga imkon
beradi, shuningdek, ularni sanoat va iqtisodiyotda samarali foydalanishga
olib keladi.
Misollar
Bir urug‘ pallali o‘simliklarning turli misollari mavjud. Ularning eng
keng tarqalgan turlari o‘t o‘simliklari va donli ekinlar hisoblanadi.
Masalan, bug‘doy , makkajo‘xori , guruch va karnabahar kabi ekinlar
bir urug‘ pallali o‘simliklar guruhiga kiradi. Ushbu ekinlar oziq-ovqat
ishlab chiqarishda muhim ahamiyatga ega. Bug‘doy va makkajo‘xori, o‘z
navlari bilan, dunyo bo‘ylab asosiy oziq-ovqat manbalarini tashkil qiladi,
ular yuqori hosil olish imkonini beradi va shu bilan qishloq xo‘jaligini
samarali rivojlantirishga hissa qo‘shadi.
Bundan tashqari, sholi , soya , jo‘xori kabi o‘simliklar ham bir urug‘
pallali guruhiga mansub bo‘lib, ular yuqori ozuqaviy qiymatga ega va
hayvonot boqish, oziq-ovqat sanoati va bioyoqilg‘ilar ishlab chiqarishda
foydalaniladi. Ularning tez o‘sishi va yuqori hosil berish qobiliyati
ekinlarning iqtisodiy samaradorligini oshiradi.
Amaliy ahamiyati
Bir urug‘ pallali o‘simliklar, asosan, oziq-ovqat ishlab chiqarishda
keng qo‘llaniladi. Ularning yuqori hosil berish qobiliyati va tez o‘sish
xususiyatlari iqtisodiyotda, ayniqsa, qishloq xo‘jaligi sohasida katta
ahamiyatga ega. Bug‘doy va makkajo‘xori kabi ekinlar ko‘plab
mamlakatlarda oziq-ovqat ta’minotining asosi hisoblanadi, shuning uchun
ularning hosilini oshirish va samarali yetishtirish jarayonlari doimo
rivojlantirilmoqda.

25Bir urug‘ pallali o‘simliklar tuproqni eroziyadan himoya qilishda ham
muhim rol o‘ynaydi. Ularning ildiz tizimi tolali bo‘lib, tez o‘sish va
tuproqning yuqori qatlamlarida joylashganligi tufayli eroziya
jarayonlarini kamaytiradi. Bu o‘simliklar shuningdek, qayta tiklanadigan
energiya manbalarini yaratishda ham foydalidir, chunki ko‘plab bir urug‘
pallali o‘simliklar biokarbonatlarni ishlab chiqarish va bioyoqilg‘ilarni
olishda ishlatiladi.
Bundan tashqari, bir urug‘ pallali o‘simliklar ko‘pincha barqaror
ekotizimlarni yaratishda yordam beradi. Ular tez o‘sish xususiyatiga ega
bo‘lgani uchun, ular o‘zining yashash muhitida tezda ko‘payib, ekologik
tizimlarni mustahkamlashga yordam beradi. Bunday o‘simliklar yovvoyi
hayvonlar uchun oziqa va boshpana manbai bo‘lib xizmat qiladi.
Umuman olganda, bir urug‘ pallali o‘simliklarning amaliy ahamiyati
ulardan olingan hosilning yuqori samaradorligi, ularning o‘sish tezligi va
ekologik tizimlarni barqarorlashtirishdagi roli bilan bog‘liq.
III BOB. IKKIURUG’ PALLALI O’SIMLIKLARNING
TUZILISHI
3.1. Ildiz, poya, barg, gul va mevalarining xususiyatlari
Ikki urug‘ pallali o‘simliklar tuzilish jihatidan bir urug‘ pallali
o‘simliklardan ancha farq qiladi. Ularning ildiz, poya, barg, gul va meva
tuzilishi o‘ziga xos bo‘lib, rivojlanish jarayonlari ham bir qancha jihatlari
bilan ajralib turadi.
Ildiz tizimi

26Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning ildiz tizimi pivotsimon (asosan
asosiy ildiz va yon ildizlardan iborat) bo‘ladi. Asosiy ildiz kuchli
rivojlanadi va chuqur o‘sib, tuproqning quyi qatlamlaridan suv va oziq
moddalarini olish imkoniyatini beradi. Yon ildizlar asosiy ildizdan
tarqaladi va tuproq tarkibiga qarab turli xil shakllarga ega bo‘lishi
mumkin. Bu xususiyat ikki urug‘ pallali o‘simliklarning qurg‘oqchilik va
tuproq sharoitlariga moslashishiga yordam beradi.
Poya tuzilishi
Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning poyasi o‘tkazuvchi to‘qimalarning
doirasimon joylashuvi bilan ajralib turadi. Poya tuzilishida kambiy
mavjud bo‘lib, u o‘simlikning yoniga o‘sishiga imkon beradi. Shuning
uchun ikki urug‘ pallali o‘simliklar yildan-yilga qalinlashib borishi
mumkin. Yog‘ochli daraxtlar va butalar ana shunday xususiyatga ega.
Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning poyasi o‘tkazuvchi to‘qimalarning
tartibli joylashuvi tufayli suv va oziq moddalarining samarali
harakatlanishiga yordam beradi.
Barglarning tuzilishi
Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning barglari yoyilgan va murakkab
shaklga ega bo‘lib, tomirlanishi to‘rsi bo‘ladi. Bu tomirlanish turi suv va
oziq moddalarining barg bo‘ylab teng taqsimlanishini ta’minlaydi.
Barglar turli xil shakllarda bo‘lishi mumkin: yagona , murakkab ,
teshikli , teshikchalangan va boshqalar. Barglarning bu xilma-xilligi ikki
urug‘ pallali o‘simliklarning turli sharoitlarga moslashishini ta’minlaydi.
Gullar

27Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning gullari to‘rt yoki besh a’zodan
iborat bo‘ladi. Ya’ni, gulbarglari, changchilari va urug‘chi qismlari
odatda 4 yoki 5 ta yoki ularning ko‘paytmasiga teng bo‘ladi. Bu
xususiyat ularni bir urug‘ pallali o‘simliklardan ajratib turadi. Ikki urug‘
pallali o‘simliklarning gullari turli changlanish usullariga ega bo‘lib,
shamol, hasharotlar yoki qushlar orqali changlanishi mumkin.
Mevalar
Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning mevalari juda xilma-xil bo‘lib, ular
quruq yoki shirali bo‘lishi mumkin. Quruq mevalar (dukkak, yong‘oq,
don) qattiq qobiq bilan himoyalangan bo‘lsa, shirali mevalar (olma,
uzum, anor) go‘shtli qismga ega bo‘lib, urug‘larni tarqalish jarayonida
himoya qiladi.
Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning ushbu tuzilish xususiyatlari ularning
atrof-muhitga moslashishida va turli ekotizimlarda o‘z o‘rniga ega
bo‘lishida muhim rol o‘ynaydi.
3.2. Misollar va amaliy ahamiyati
Ikki urug‘ pallali o‘simliklar o‘zining biologik va morfologik
xususiyatlari bilan tabiatda muhim rol o‘ynaydi. Ular turli ekotizimlarda
uchraydi va inson hayoti, iqtisodiy faoliyat hamda ekologik muvozanat
uchun beqiyos ahamiyatga ega. Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning turli
misollarini ko‘rib chiqish orqali ularning tabiat va insoniyatga ta’sirini
chuqurroq anglash mumkin.
Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning asosiy misollari
Mevali daraxtlar

28Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning eng ko‘p uchraydigan vakillaridan biri
mevali daraxtlardir. Ushbu guruhga quyidagi o‘simliklar kiradi:
Olma (Malus domestica) – eng mashhur mevali daraxtlardan biri
bo‘lib, turli navlari mavjud. Olma mevalari vitamin va
minerallarga boy bo‘lib, oziq-ovqat sanoatida keng qo‘llaniladi.
O‘rik (Prunus armeniaca) – quruq iqlim sharoitlariga yaxshi
moslashgan bo‘lib, mevasi inson salomatligi uchun foydalidir.
Uzum (Vitis vinifera) – buta tarzida o‘sadigan ikki urug‘ pallali
o‘simlik bo‘lib, uning mevalaridan sharbat, quruq meva va vino
ishlab chiqarishda foydalaniladi.
Gilos va olcha (Prunus avium, Prunus cerasus) – rezavor
mevalar qatoriga kirib, shirin va nordon ta’mlari bilan mashhurdir.
Bu mevali daraxtlarning barchasi ikki urug‘ pallali o‘simliklarning
vakillari bo‘lib, ularning ko‘p qismi insonning oziq-ovqat ehtiyojlarini
qondirishda muhim rol o‘ynaydi.
Dukkakli o‘simliklar
Dukkakli o‘simliklar ikki urug‘ pallali o‘simliklarning alohida
ahamiyatga ega guruhlaridan biri bo‘lib, ular azot fiksatsiya qilish
xususiyatiga ega. Eng muhim misollar quyidagilar:
No‘xat (Pisum sativum) – oqsillar va tolalar bilan boyitilgan,
qishloq xo‘jaligida muhim o‘simlik.
Loviya (Phaseolus vulgaris) – turli xil navlari mavjud bo‘lib,
oziq-ovqat sanoatida keng qo‘llaniladi.

29Yasmiq (Lens culinaris) – kam suv talab qiladigan va tarkibida
ko‘p miqdorda protein bo‘lgan ekin.
Nuxat (Cicer arietinum) – O‘rta Osiyo va Yaqin Sharq
mintaqalarida keng tarqalgan, inson ovqat ratsionida muhim o‘rin
tutadi.
Dukkakli o‘simliklar nafaqat oziq-ovqat manbai, balki tuproq sifatini
yaxshilashda ham muhim rol o‘ynaydi.
Dorivor o‘simliklar
Ikki urug‘ pallali o‘simliklar orasida dorivor ahamiyatga ega turlar ham
keng uchraydi:
Shalfey (Salvia officinalis) – antiseptik va yallig‘lanishga qarshi
xususiyatlari bilan mashhur.
Romashka (Matricaria chamomilla) – tinchlantiruvchi va hazm
qilish jarayonini yaxshilovchi xususiyatlarga ega.
Qizilmiya (Glycyrrhiza glabra) – yo‘tal va shamollashni
davolashda ishlatiladi.
Itburun (Rosa canina) – C vitaminiga boy bo‘lib, immunitetni
mustahkamlashga yordam beradi.
Dorivor o‘simliklar qadimdan tabobatda qo‘llanilib kelinadi va
ularning foydalari ilmiy tadqiqotlar bilan tasdiqlangan.
Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning amaliy ahamiyati
Qishloq xo‘jaligidagi o‘rni

30Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning aksariyati qishloq xo‘jaligida ekin va
chorvachilik uchun oziq sifatida ishlatiladi. Mevali daraxtlar, dukkakli
ekinlar va sabzavotlar inson va hayvonlarning oziq-ovqat ehtiyojlarini
ta’minlaydi. Ularning biologik xilma-xilligi hosildorlikni oshirish va yer
resurslaridan samarali foydalanish imkonini beradi.
Ekologik muvozanatda tutgan o‘rni
Ikki urug‘ pallali o‘simliklar tuproqni eroziyadan himoya qilishda va
ekologik barqarorlikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Ular yer
yuzasida qulay mikroiqlim yaratadi, karbonat angidridni yutib, kislorod
ajratadi.
Farmatsevtika va kosmetika sanoatida qo‘llanilishi
Ko‘plab ikki urug‘ pallali o‘simliklar tibbiyot va kosmetika sanoatida
ishlatiladi. Ularning ekstraktlari dori vositalarida, kosmetik mahsulotlar
va parfyumeriya ishlab chiqarishda keng qo‘llaniladi.
Sanoatda foydalanilishi
Ba’zi ikki urug‘ pallali o‘simliklarning tolalari matolar ishlab
chiqarishda ishlatiladi. Masalan, paxta (Gossypium) o‘simligi
to‘qimachilik sanoatida eng muhim xomashyo hisoblanadi. Shuningdek,
yog‘-moy sanoatida kungaboqar (Helianthus annuus) va soya (Glycine
max) kabi ekinlardan foydalaniladi.
Ikki urug‘ pallali o‘simliklar hayotimizning ajralmas qismi bo‘lib, ular
oziq-ovqat, farmatsevtika, qishloq xo‘jaligi va ekologik muvozanatda
muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu o‘simliklarning inson faoliyatidagi
o‘rni beqiyos bo‘lib, ularni asrash va samarali foydalanish kelajak
avlodlar uchun ham dolzarb vazifa hisoblanadi.

31IV BOB. BIR URUG‘ PALLALI VA IKKI URUG‘ PALLALI
O‘SIMLIKLARNING FARQLARI
4.1. Tuzilishi va rivojlanishidagi asosiy farqlar
Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklar o‘zlarining anatomik
va morfologik tuzilishi, shuningdek, rivojlanish jarayonlari bilan bir-
biridan sezilarli darajada farqlanadi Ularning urug‘ tuzilishi, ildiz tizimi,
barglarining joylashuvi, gul va mevalarining xususiyatlari o‘rtasidagi
tafovutlarni batafsil tahlil qilib chiqamiz
Urug‘ tuzilishidagi farqlar
Eng asosiy farq urug‘ tuzilishida kuzatiladi Bir urug‘ pallali
o‘simliklarning urug‘i faqat bitta urug‘ palladan iborat bo‘lib, bu ularning
o‘sish jarayonida urug‘dan unib chiqish tarzini ham belgilaydi Ikki urug‘
pallali o‘simliklar esa ikkita urug‘ pallasiga ega bo‘lib, bu ularning
boshlang‘ich o‘sish jarayonida sezilarli ustunlik beradi
Bir urug‘ pallali o‘simliklar Urug‘ ichida faqat bitta urug‘ palla
bo‘lib, o‘simlik o‘sa boshlaganda bu palla kotiledon sifatida
rivojlanmaydi, aksincha, oziq moddalar saqlovchi organ sifatida xizmat
qiladi Masalan, bug‘doy, makkajo‘xori va sholi urug‘lari
Ikki urug‘ pallali o‘simliklar Urug‘ ichida ikkita urug‘ palla bo‘lib,
ular unish jarayonida birinchi marta fotosintez qiluvchi organlar sifatida
xizmat qiladi Masalan, loviya, dukkaklilar, olma va eman urug‘lari
Ildiz tizimidagi farqlar

32Ildiz tizimi o‘simliklarning tuproqdan suv va mineral moddalarni
olishini ta’minlaydi Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklarning
ildiz tizimi sezilarli darajada farq qiladi
Bir urug‘ pallali o‘simliklar Asosan tolali ildiz tizimiga ega bo‘lib,
bunday ildizlar tuproqda keng tarqaladi va erning sirt qismida joylashadi
Bular orasida bug‘doy, makkajo‘xori, sholi va piyoz o‘simliklari mavjud
Ikki urug‘ pallali o‘simliklar Asosiy poya ildiz tizimiga ega bo‘lib,
asosiy ildiz chuqurga o‘sadi va yon ildizlar hosil qiladi Bu chuqur ildiz
tizimi o‘simlikka barqarorlik va qurg‘oqchilikka chidamlilikni
ta’minlaydi Masalan, eman, olma, pomidor va loviya
Poya tuzilishidagi farqlar
O‘simliklarning poyasi ularning suv, oziq moddalar va organik
birikmalarni tashishiga xizmat qiladi Poyaning tuzilishida ham muhim
farqlar mavjud
Bir urug‘ pallali o‘simliklar Poyasi o‘zakli bo‘lib, tomir-naylar
to‘plami tartibsiz joylashgan Ularning o‘sish jarayoni davomida poyasi
doimiy qalinlashmaydi Masalan, makkajo‘xori, bug‘doy, sholi va banan
Ikki urug‘ pallali o‘simliklar Poyasida tomir-naylar to‘plami aniq bir
tartibda joylashgan bo‘lib, ularning o‘sish jarayonida o‘lchami
kattalashadi va yog‘ochlashadi Masalan, eman, olma, loviya va pomidor
Barg tuzilishidagi farqlar
Barglar o‘simliklarning asosiy fotosintez organlari hisoblanadi
Ularning tuzilishidagi farqlar quyidagicha

33Bir urug‘ pallali o‘simliklar Barglari parallel yoki yoysimon
tomirlanishga ega Ularning barglari odatda uzun va ingichka bo‘lib, qalin
kutikula qatlami bilan himoyalangan Masalan, bug‘doy, makkajo‘xori va
sholi
Ikki urug‘ pallali o‘simliklar Barglari tarmoqlangan tomirlanishga ega
Barglari odatda kengroq bo‘lib, yuzasi katta bo‘lgani sababli intensiv
fotosintez jarayoni kechadi Masalan, eman, olma, pomidor va kartoshka
Gul va meva tuzilishidagi farqlar
O‘simliklarning ko‘payish organlari bo‘lgan gullari va mevalari ham
muhim farqlarga ega
Bir urug‘ pallali o‘simliklar Gullari asosan uch yoki olti bargli
bo‘ladi Masalan, lolalar va zambaklar
Ikki urug‘ pallali o‘simliklar Gullari odatda to‘rt yoki besh bargli
bo‘lib, murakkab tuzilishga ega Masalan, olma va o‘rik gullari
Mevalar tuzilishida ham farqlar mavjud Bir urug‘ pallali
o‘simliklarning mevalari asosan donli yoki qattiq qobiq bilan qoplangan
bo‘lsa, ikki urug‘ pallali o‘simliklarning mevalari go‘shtli yoki quruq
bo‘lishi mumkin
Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklar o‘z tuzilishi va
rivojlanish jarayonlarida sezilarli farqlarga ega Bu farqlar ularning
tabiatda turli sharoitlarga moslashishiga, biologik xilma-xillikni
ta’minlashga va qishloq xo‘jaligida turli xil foydalanish imkoniyatlarini
yaratishga sabab bo‘ladi Shu sababli, ushbu farqlarni chuqur o‘rganish,

34qishloq xo‘jaligi, botanika va ekologiya sohalari uchun juda muhim
hisoblanadi
4.2 Qishloq xo‘jaligidagi ahamiyati
Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklarning qishloq
xo‘jaligidagi ahamiyati juda katta Ular oziq-ovqat mahsulotlari,
chorvachilik uchun ozuqa, sanoat xomashyosi va ekologik barqarorlikni
ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi Ushbu bo‘limda biz bu o‘simliklarning
qishloq xo‘jaligidagi o‘rnini batafsil tahlil qilamiz
Don ekinlari sifatida ahamiyati
Bir urug‘ pallali o‘simliklar orasida don ekinlari alohida ahamiyatga
ega Bug‘doy, sholi, makkajo‘xori, arpa va suli kabi ekinlar insoniyatning
asosiy oziq-ovqat manbalaridan biri hisoblanadi Ularning yetishtirilishi
va hosildorligi qishloq xo‘jaligida muhim strategik masalalardan biridir
Bug‘doy Yer yuzidagi eng ko‘p yetishtiriladigan ekinlardan biri bo‘lib,
un va non mahsulotlari ishlab chiqarishda asosiy manba hisoblanadi
Bug‘doyning turli navlari mavjud bo‘lib, ular har xil iqlim sharoitlariga
moslashtirilgan
Sholi Asosan Osiyo mamlakatlarida keng tarqalgan bo‘lib, dunyo
aholisining katta qismi uchun asosiy oziq-ovqat hisoblanadi Suv
talabchan ekin bo‘lishiga qaramay, mahsuldorligi yuqori bo‘lgani sababli
qishloq xo‘jaligida katta ahamiyatga ega

35Makkajo‘xori Oziq-ovqat, chorva ozuqasi va sanoat xomashyosi
sifatida ishlatiladi Uglevodlarga boyligi sababli qishloq xo‘jaligi uchun
muhim ekin hisoblanadi
Ikki urug‘ pallali o‘simliklar orasida dukkaklilar va moyli ekinlar
muhim ahamiyat kasb etadi Ular inson va hayvonlar uchun muhim ozuqa
manbai bo‘lib, azot fiksatsiyasi orqali tuproq unumdorligini oshirishga
ham yordam beradi
Dukkakli ekinlar
Dukkakli ekinlar tarkibida oqsil ko‘pligi sababli qishloq xo‘jaligida
muhim o‘rin tutadi Ular nafaqat oziq-ovqat sifatida, balki chorvachilik
uchun ham ozuqa sifatida ishlatiladi
Loviya Oqsilga boyligi sababli inson salomatligi uchun foydali
hisoblanadi U oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishda muhim rol
o‘ynaydi
Nuxat va no‘xat Bu ekinlar ham oziq-ovqat sanoati va chorvachilikda
keng qo‘llaniladi Azot fiksatsiya qilish xususiyati tufayli tuproq
unumdorligini oshirishga yordam beradi
Moyli ekinlar
Ikki urug‘ pallali o‘simliklardan moy ishlab chiqarish sanoatida keng
foydalaniladi Ularning yog‘ tarkibi yuqori bo‘lib, qishloq xo‘jaligi va
sanoatda muhim ahamiyatga ega
Paxta Paxtadan olingan tolalar to‘qimachilik sanoatida ishlatiladi,
urug‘laridan esa moy olinadi Paxta yog‘i oziq-ovqat sanoatida,
shuningdek, texnik moy sifatida ishlatiladi

36Kungaboqar Kungaboqar yog‘i ishlab chiqarishda muhim manba
bo‘lib, oziq-ovqat sanoatida keng qo‘llaniladi Ushbu o‘simlik,
shuningdek, chorva uchun ozuqa sifatida ham ishlatiladi
Chorvachilik uchun ozuqa sifatida ahamiyati
Qishloq xo‘jaligidagi o‘simliklar chorvachilik uchun asosiy ozuqa
manbalaridan biri hisoblanadi Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali
o‘simliklar hayvonlar uchun ozuqa yetkazib berishda katta rol o‘ynaydi
Bir urug‘ pallali o‘simliklar Asosan yaylov o‘tlaridan iborat bo‘lib,
ularning ichida suli, javdar, beda va makkajo‘xori muhim ahamiyatga ega
Ikki urug‘ pallali o‘simliklar Oziqa sifatida ishlatiladigan ekinlar
qatoriga beda, shirin beda va dukkakli o‘simliklar kiradi Ular hayvonlar
uchun oqsilga boy ozuqa manbai hisoblanadi
Sanoatda qo‘llanilishi
Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklardan sanoatda ham keng
foydalaniladi Ular oziq-ovqat, farmatsevtika va kosmetika sanoati uchun
xomashyo sifatida ishlatiladi
Bir urug‘ pallali o‘simliklar Shakarqamish va makkajo‘xori sanoatda
muhim mahsulotlar hisoblanadi Shakarqamishdan shakar olinadi,
makkajo‘xori esa bioyoqilg‘i ishlab chiqarishda ishlatiladi
Ikki urug‘ pallali o‘simliklar Moyli ekinlar va dukkaklilardan
kosmetika va farmatsevtika sanoatida foydalaniladi Masalan, soya yog‘i
va paxta yog‘i kosmetik vositalar tarkibiga kiradi
Tuproq unumdorligini oshirishdagi roli

37Ikki urug‘ pallali o‘simliklarning tuproq unumdorligini oshirishdagi
roli katta Dukkakli ekinlar tuproqdagi azot miqdorini oshirib, tuproq
unumdorligini yaxshilaydi
Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklar qishloq xo‘jaligida
juda katta ahamiyatga ega Ular oziq-ovqat ishlab chiqarish, chorvachilik,
sanoat va ekologik barqarorlikni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi
Ularning ahamiyatini chuqur o‘rganish va ulardan samarali foydalanish
qishloq xo‘jaligi sohasining rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi

38XULOSA
Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklar o‘rtasidagi farqlar
o‘simliklar dunyosidagi noyob ekologik muhitlarni tashkil etadi. Ularning
morfologik, anatomik va fiziologik xususiyatlari, shu jumladan ildiz
tizimi, poya, barglar va gullarning tuzilishi o‘simliklar o‘rtasidagi
farqlarni ko‘rsatadi. Bir urug‘ pallali o‘simliklar, asosan, yuqori hosil
berish va tez o‘sish qobiliyati bilan ajralib turadi, bu esa ularni qishloq
xo‘jaligida keng qo‘llash imkonini beradi. Bunday o‘simliklar ko‘plab
oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishda asosiy manbalar hisoblanadi
va ular global oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi.
Ikki urug‘ pallali o‘simliklar esa o‘zining uzoq umr ko‘rish, ekologik
barqarorlikni ta'minlash va tuproqni yaxshilashdagi o‘rni bilan ajralib
turadi. Ularning keng barglari va chuqur ildiz tizimi tuproqning
unumdorligini saqlash, eroziyaga qarshi kurashish va biodiversitetni
ta'minlashda yordam beradi. Bu o‘simliklar ko‘p hollarda daraxtzorlar va
o‘rmonlarni tashkil etishda, shuningdek, hayvonlar va boshqa o‘simliklar
bilan ekologik aloqalarni mustahkamlashda katta ahamiyatga ega.
Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklarning har biri o‘ziga xos
ekologik va iqtisodiy afzalliklarni taqdim etadi, bu ularning tabiatdagi
o‘rnini yanada mustahkamlaydi. Bir urug‘ pallali o‘simliklar ko‘proq
intensiv qishloq xo‘jaligi ekinlarida ishlatilsa, ikki urug‘ pallali
o‘simliklar ekologik barqarorlik va uzoq muddatli hosil olish uchun
muhimdir. Ushbu o‘simliklar faqat oziq-ovqat ishlab chiqarishda emas,
balki yerdagi ekosistemalarning muvozanatini saqlashda ham katta
ahamiyatga ega.

39Shu bilan birga, bu o‘simliklarni o‘rganish va ulardan samarali
foydalanish, ayniqsa qishloq xo‘jaligi va ekologiya sohalarida, global
miqyosda o‘sish va barqarorlikni ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi.
Kelajakda bu o‘simliklarning o‘ziga xos xususiyatlarini yaxshiroq
tushunish, ularning yanada samarali foydalanish imkoniyatlarini ochib
berish mumkin.

40FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
Bello L Plant Anatomy: A Conceptual Approach Cambridge
University Press 2015
Huxley A The New RHS Dictionary of Gardening HarperCollins
Publishers 2020
Fayzullayev A O‘simliklar fiziologiyasi va ekologiyasi Tashkent
University Press 2017
Kuzovkin P Bir urug‘ pallali va ikki urug‘ pallali o‘simliklar
O‘rganish va taqqoslash Tashkent Science and Education
Publishing 2018
Miller J & Mukherjee S Botany: A Laboratory Manual Prentice
Hall 2016
Hassan A & Shah P Plant Morphology and Its Ecological
Significance Springer 2019
Shakirov S O‘simliklar morfologiyasi: Nazariy asoslar va amaliyot
Tashkent Uzbekistan Academy of Sciences 2021
Kuzmin M Morfologiya o‘simliklar: Bir urug‘ pallali va ikki urug‘
pallali turlarining farqlari Nature Journal Vol 32(3) 45-52 2019
Khan I & Malik M Plant Growth and Development CRC Press
2020

Bir urug' pallali va ikki urug' pallali o'simliklar va ularning tuzilishi, farqlari

Купить