Birinchi jahon urushi, uning borishi va jahon tarixidagi tutgan o'rni - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	587.6KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	25 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Mehriddin Erkinov

Ro'yxatga olish sanasi 21 Yanvar 2025

3 Sotish

Birinchi jahon urushi, uning borishi va jahon tarixidagi tutgan o'rni

Sotib olish

Mavzu: Birinchi jahon urishi, uning borishi va jahon tarixidagi o'rni.
Mun darija
Kirish ………………………………………………………………………….…2-3
1. Birinchi jahon urushining sabablari………………………………………........4-
6
2. Urushning borishi va asosiy janglar…………………………………………..7-
19
3. Urushning natijalari………………………………………………………....20-21
Dars ishlanma ……………………………………….………………………..22-25
Xulosa ………………………………………………………………….…...…26-27
Foydalanilgan adabiyotlar
Ilova
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Birinchi jahon urushi – 1914-1918 yillarda, asosan
Yevropada, ammo butun dunyo bo’ylab tarqalgan keng ko’lamli global mojarodir.
Ushbu urush nafaqat o'zining miqyosi bilan, balki uning ta'siri bilan ham o'z
davrining eng muhim va halokatli hodisalaridan biri bo'lib qolgan. Urushda 30
mamlakat ishtirok etib, 70 milliondan ortiq harbiylar jang qilgan va 10 milliondan
ortiq odam halok bo'lgan. Birinchi jahon urushi nafaqat harbiy jangovar harakatlar,
balki siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy tizimlarda keng ko’lamli o’zgarishlarga sabab
bo’lgan inqilobiy voqea edi.
Ushbu urushning boshlanishi va borishining o’ziga xos sabablari mavjud edi.
19-asrning oxiri va 20-asrning boshida Yevropaning kuchli davlatlari orasida
millatchilik va imperiyachilik nuqtai nazaridan ziddiyatlar kuchaygan edi. Yevropa
davlatlari o’rtasida o’zaro raqobat, yangi hududlar va bozorlar uchun kurash,
xususan, mustamlakalar uchun olib borilgan kurashlarning kuchayishi urushning
boshlanishiga turtki bo’ldi. Shu bilan birga, qurollanish poygasi, siyosiy ittifoqlar
tuzish va bir-biriga qarshi tuzilgan strategik tizimlar ham urushni kuchaytirdi.
1914-yil 28-iyulda Avstriya-Vengriya imperiyasining Serbiya bilan to’qnashuvi
urushning boshlanishiga sabab bo’ldi, va ushbu ziddiyat tezda xalqaro miqyosga
chiqdi.
Birinchi jahon urushining borishi esa har bir frontda yuzlab janglar va qarama-
qarshiliklar bilan ajralib turdi. Yevropaning G'arbiy va Sharqiy frontlarida,
o’zbekiston hududida, Shimoliy Afrika, Osiyo va Tinch okeanidagi
mustamlakalarda davom etgan urushning ta’siri butun dunyo miqyosiga tarqaldi.
Urush davomida zamonaviy harbiy texnologiyalar – tanklar, kimyoviy qurollar,
samolyotlar va boshqalar keng qo’llanildi, bu esa janglarni yanada halokatli va
uzun muddatli qildi.
2

Urushning iqtisodiy va siyosiy oqibatlari jahon tarixiga katta ta’sir ko’rsatdi.
Birinchi jahon urushi o'zining bevosita natijalari bilan birga, yangi siyosiy va
iqtisodiy tizimlarning shakllanishiga sabab bo'ldi. Barcha taraflar uchun qiyin
bo'lgan urush natijasida, Germaniya, Avstriya-Vengriya, Rossiya va boshqa
imperiyalar quladi. Bu esa yangi davlatlar, masalan, Polsha, Chexoslovakiya,
Yugoslaviya va boshqalarning vujudga kelishiga olib keldi. Xalqaro siyosatdagi
asosiy o’zgarishlar, shuningdek, Versal shartnomasi bilan rasmiylashtirildi, bu
shartnoma esa ko’plab xalqaro nizolarni keltirib chiqardi.
Urushning iqtisodiy ta'sirlari ham juda kuchli edi: ko'plab davlatlar iqtisodiy
qulashga yuz tutdi, savdo va sanoat sektorlari zararlanishi, boshqa mamlakatlarda
iqtisodiy inqirozlar va resurslar yetishmasligi yuz berdi. Buning natijasida
urushning iqtisodiy oqibatlari butun dunyo bo'ylab sezildi va ko’plab milliy
iqtisodiyotlar o'zlarini tiklashga uzoq vaqt davomida harakat qilishdi.
Birinchi jahon urushi shuningdek, yangi ijtimoiy tuzilmalar va ideologiyalarni
shakllantirdi. Urushning ijtimoiy oqibatlari juda chuqur edi, chunki millionlab
odamlar, jumladan, fuqarolar va askarlar, urushning qurboniga aylanishdi. Ijtimoiy
tizimdagi o’zgarishlar, xususan, ayollar huquqlari, ishchi sinfning huquqlari, va
siyosiy islohotlarga olib kelgan ijtimoiy ko’rsatuvlar bilan birga, urushning
ijtimoiy oqibatlari uzoq vaqt davomida davom etdi. Boshqa tomondan,
kommunizm, fashizm va boshqa yangi siyosiy ideologiyalar o'z o'rnini topdi.
Birinchi jahon urushining ta'siri barcha sohalarda sezilarli bo'ldi va uning jahon
tarixidagi o’rni juda muhimdir. Urushning natijalari ikki jahon urushi orasidagi
siyosiy va ijtimoiy tuzilmalarni shakllantirgan holda, yangi milliy va xalqaro
siyosiy tizimlarning paydo bo'lishiga olib keldi. Bu o’zgarishlar nafaqat
Yevropani, balki butun dunyoni ta’siriga oldi va yangi global muammolarni
keltirib chiqardi.

3

1. Birinchi jahon urushining sabablari
Birinchi jahon urushi unda qatnashgan hamma davlatlar uchun ham
imperialistik bosqinchilik va adolatsiz urush bo‘ldi. Faqat Serbiya va Belgiya
uchun bu urush bir qadar milliy ozodlik urushi bo‘ldi. Biroq bu parsa urushning
umumiy xarakterini o‘zgartira olmas edi, chunki urushning umumiy xarakteri
do‘nyoni Yangidan qayta taqsimlash uchun, dunyoda hokim bo’lish uchun
kurashayotgan buyuk imperialistik davlatlarning qatnashishi bilan belgilanar edi.
German imperialistlari o‘z foydalarini ko‘zlab, dunyoning butunlay qayta
taqsimlashga urush yo‘li bilan erishmoqchi bo‘ldilar. Germaniyaning bosqinchilik
dasturi Pangerman ittifoqining 1914-yil 28-avgustda e’lon qilgan talablarida o‘z
aksini topgan edi. Bu talablar quyidagilardan iborat edi:
Rossiyaning tabiiy qazilmalarga boy bo‘lgan va nemis kolonistlarini ko‘chirib
kelishga yaraydigan katta-katta unumdor hududlarini bosib olish, sanoat mamlakati
bo‘lgan Belgiyani anneksiya qilish va uning Afrikadagi Kongo mustamlakasini
qo‘lga kiritish fransuzlarning Longvi va Bris temir ruda havzalarini anneksiya
qilish va Fransiya bilan tuzgan chegarani Belfor, Tul, Verden shaxarlari va Somma
daryosidan g‘arbroqdagi liniyaga ko‘chirish, shuningdek, Fransiya
mustamlakalarini bosib olish, Angliyaning dengizdagi hukmronligiga chek
qo‘yish, jahon bozorlarida ingliz konkurepsiyasini zaiflashtirish, dengizlardagi
tayach punktlarga ega bo’lish va ingliz mustamlakalarini bosib olish, engilgan
davlatlardan milardlab kontributsiya olish, barcha dushmanlarni zaiflashtirib,
«Buyuk Germaniya» ning chetdan hech qanday to‘sqinlik sezmay o‘n yilliklar
davomida taraqqiy etishini ta’minlashdan iborat edi. 1
1
Ergashev S h. Jahon tarixi., T-2013 155-156-b
4

Avstriya-Vengriya imperialistlarining bosqinchilik dasturi Serbiyani anneksiya
qilish va Bolqonda Avstriya-Vengriya movarxiyasining hukmronligini
o‘rnatishdan, Rossiyadan Polsha podsholigi, Podoliya va Volinni tortib olishdan
iborat edi. Avstriya-Vengriya imperialistlari milliy ziddiyatlar tufayli ajralib
ketayotgan gabsburglar monarxiyasini mustaxkamlashning birdan-bir vositasi, 30
million kishini tashkil qilgan slavyanlar, ruminlar va italyanlarni yanada ezish
mumkinligining garovi deb qaradilar. Bu ishlarning amalga oshirilishidan
Germaniya ham manfaatdor edi, chunki u Avstriya kapitali bilan chambarchas
bog‘langan german kapitalini Bolqonga, Egey dengizi rayonlariga Turkiyaga
eksport qilish uchun keng imkoniyat ochib berar va Markaziy davlatlar bilan Eron
ko‘rfazigacha cho‘zilgan hududda to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqa o‘rnatish imkoniyatini
yaratar edi.
Chor Rossiyasi imperialistlari, rus pomeshchiklari va burjuaziyasining
urushdan maqsadi Germaniyaning qudratini sindirish, Galitsiyani, Nemanning quyi
okimini Rossiyaga qo‘shib olish, Konstantinopol va bo‘g‘ozlarni bosib olishdan
iborat edi.
Ingliz burjuaziyasi nihoyatda tez taraqqiy qilayotgan german raqibining
iqtisodiy va siyosiy qudratini zaiflashtirishga, Germaniyaning harbiy dengiz va
savdo flotini yo‘q qilishga, neft konlariga boy bo‘lgan Mesopotamiya va Arabiston
yarim orolini bosib olishga hamda Germaniyadan uning mustamlakalarini tortib
olishga erishmoqchi bo‘ldi. 2
Fransiya imperialistlari ham Germaniyaning harbiy , iqtisodiy va siyosiy
qudratini sindirish maqsadi n i ko‘zladi. Ular Frans i yadan 1871 - yilda tortib olingan
Elza s va lataringiya hududlarini kaytarib berishini talab qilib qolmay, balki
Germaniyadan Reyn daryosining cha p qirg‘og‘idagi erlarni olib berishni,
Fransiyaga Saar viloyatini qo‘shib berishni, Suriya, Falastinni va boshqa arab
2
Ergashev S h. Jahon tarixi., T-2013 160-161-b
5

hududlarini bosib olishni, Germaniya mustamlakalarini bosib olishni, Germaniya
mustamlakalarini qo‘lga kiritishni talab qildi.
Urushning dastlabki oyida urushuvchi davlatlarning kuchlari quyidagicha edi;
bir tomonda- Angliya, Fransiya, Rossiya, Serbiya va majburan urushga tortilgan
Belgiya turgan bo‘lsa, ikkinchi tomonda- Germaniya bilan Avstriya-Vengriya
turardi.
1914-yil avgust oyining o‘rtalarida Germaniyaga qarshi Yaponiya ham urush
e’lon qildi.
Davla t larning ikkala blokida moddiy va odam potensiallari bir xil emas edi.
Germaniya n ing harbiy tayyorgarligi Antata mamlakatlari harbiy tayyorgarligida n
yuksakroq edi. U ning armiyasi artilleriya bilan yaxshiroq qurollangan va u nda
yaxshi ta’lim olgan ofitser hamda u nterofitser kadrlar ko‘proq edi.
Germaniya bilan Avstriya-Vengriya urushniig dastlabki haftalaridan boshlab,
dengizda Antanta tomonidan qamal qilindi. Bu ikki mamlakat faqat o‘zlarida
mavjud bo‘lgan iqtisodiy resurslardangina foydalanishi mumkin edi; urush
boshlarida ularning bu resurslariga nemislar bosib olgan Lyuksemburg,Belgiya va
shimoliy Fransiyaning o‘nta sanoat departamentidagi sanoat resurslari, 1915 -
yilning ikkinchi yarmidan boshlab esa rus Polshasi, Litvasi, shuningdek
Kurlyandiya va Serbiyaning qishloq xo‘jalik va sanoat resurslari qo‘shildi.
Germaniya betaraf qo‘shni mamlakatlarda n , shuningdek, Ruminiya, Bolgariya,
Turkiyadan resurslar olib kelish imkoniyatiga ega edi, xolos.
Angliya bilan Fransiya esa, aksincha son-sanoqsiz mustamlakalar va
dominionlarining xom ashyo va oziq-ovqat boyliklaridan foydalanish imkoniyatiga
ega edi.
6

2. Urushning borishi va asosiy janglar
1914 yil avgust oyining boshida Yevropada uchta front tashkil etilgan edi.
shimoliy dengizdan Shveysariyagacha cho‘zilgan G‘arbiy frontning uzunligi 700
kilometrdan ortiq edi.
4-avgustda german armiyasi Belgiyaning betarafligini qo‘pol ravishda buzib,
uning hududiga bostirib kirdi. O‘ng kanoatdagi uchta nemis armiyasi
belgiyaliklarning jasorat bilan ko‘rsatayotgan qarshiligini engib, deyarli butun
Belgiyani egallab oldi va tez harakat qilib, fransuzlarning chap qanotini o‘rab ola
boshladi. Fransuzlar o‘zlarining chap qanotlarini tezlik bilan qayta guruhlashga
kirishdilar. Fransuz armiyasi chap qanoti boshida Fransiyaga olib kelingan 80
ming kishilik ingliz ekspeditsion korpusi harakat qilmoqda edi.
21 - avgustda Germaniyaning asosiy kuchlari Fransiya kuchlari va ingliz
ekspeditsion korpusi bilan Belgiya-Fransiya chegarasida to‘qnashdi. Kuch jihatdan
germanlar ustun edi. SHelda va Mozel daryolari oralig‘ida 250 kmlik front bo‘ylab
boshlangan va tarixda «chegara jangi» deb nom olgan jang 25 - avgustgacha davom
etdi va ittifoqchilar ya’ni fransuzlar va inglizlarning chekinishi bilan tugallandi.
Germaniya bosh qo‘mondonligi «chegara jangi» dan so‘ng, fransuzlar tor-mor
qildi va g‘arbdagi urush Germaniya foydasiga hal bo‘ldi, deb hisobladi. Aslida esa
fransuz armiyasi mutlaqo tor-mor qilinmagan edi va u o‘z kuchlarini qayta
guruhlab, qarshi hujumga tayyorlanmoqda edi. 27-avgustda german armiyasi yana
hujum boshladi. O‘ng qanotdagi armiyalarga fransuz armiyasining chap qanoti
chuqur kirib borib, ularni uzil-kesil tor-mor qilish vazifasi topshirilgan edi. 3
3
Ergashev sh . Jahon tarixi Yangi davr 2-qism Toshkent O'zbekiston 2015 121-122-b
7

Biroq, bu vazifa bajarilmay qoldi. German ko‘shinlarining o‘ng qanoti
dushmanning qarshiligini engib fransuzlar chap qanotini o‘rab olishga qodir
bo‘lmay qoldi. Ko‘p talofat berilishi va ayniqsa ikkita korpusning SHarqiy frontga
jo‘natilishi natijasida german qo’shinlari ancha zaiflashib qoldi. Ular o‘ng qanotni
Parij tomonidan hujum qilib kelayotgan fransuz kuchlarining zarbasi ostida
qoldirib,frontni qisqartirishga va Parijdan sharqroqda hujum boshlashga majbur
bo‘ldilar.
4-sentyabr kuni kechqurun nemis qushinlari Parijning janubiy sharqidagi
Marva daryosiga chiqib,undan kechib o‘ta boshladilar.
5- sentyabr kuni tong paytida fransuz va inglizlar kat’iy qarshi hujumga
o‘tdilar 1-nemis armiyasining o‘ng qanotiga to‘satdan zarba berildi va 1-
german armiyasi bilan 2-german armiyasi o‘rtasida 50kmlik bo‘shliq paydo bo‘lib,
uni faqat otliq askarlar to‘sib turgan edi. Bu bo‘shliqqa ingliz ekspeditsion
korpusi va fransuzlarning 5-armiyasining bir qismi yorib kirdi. German
qo’shinlari qanotlardan o‘rab olish xavfidan qutulish uchun 9 sentyabr
ertalab Marva daryosining o‘ng qirg‘og‘iga chekiningga majbur bo‘ldilar. shu
kuni
kechqurun german o‘ng qanotidagi beshta armiyaning hammasi shimoliy-sharq
tomon Eva daryosiga chekindi.
Marva daryosidagi jangda Germaniyaning Fransiyani yashin tezlikda tor-mor
keltirishni ko‘zda tutgan reja barbod bo‘ldi. Marvadagi janglar yakuni
Germaniyani yashin tezligidagi urushdan voz kechishga olib kelgan edi, buning
esa Germaniya uchun halokatli ekanligi ravshan bo‘lib qolgan edi. SHliffen
g‘o yasiga asoslangan german operativ reja si to‘la muvaffaqiyatsizlikka uchragan
edi. Mag‘lubiyatga uchrashning asosiy sababi rejaning avantyuristik tarzda
tuzilganligi edi , german imperializmi o‘z kuchiga ortiqcha baho berib va
dushmanlari kuchiga etarli baho bermay, real imkoniyatlarga javob bera
olmaydigan maqsadlarni ko‘zda tutgan edi. German armiyasi mag‘lubiyatga
uchraganligining eng muhim sabablaridan biri shu bo‘ldiki, urushning dastlabki
8

haftalarida G‘arbiy va SHarqiy frontlar bir-biriga bog‘langan holda jang
qila boshladi hamma ittifoqchilar Fransiyani qutqarish uchun va
dushmanlarni yakka-yakka holda yashin tezligida tor-mor keltirishga qaratilgan
german rejasini barbod qilish uchun Rossiya juda katta qurbonlar berdi.
Rus qo’shinlarining SHarqiy Prussiyadagi muvoffaqiyatsiz, lekin Antantani
qutqarib qolgan hujumi bilan bir vaqtda Ruminiya bilan Polshada katta-katta
janglar bo‘ldi, unda rus qo’shinlariga qarshi Avstriya-Vepgriyaning asosiy kuchlari
turardi.
23 - avgustdan boshlab Polshada rus va Avstriya-Vengriya armiyalarining katta
muqobil janglari boshlandi. Bu janglar sentyabrning boshida Avstriya-Vengriya
qo’shinlarining mag‘lubiyati bilan tugadi. Ayni bir vaqtda Janubiy-G‘arbiy
frontdagi rus armiyalari dushmanning qarshiligini engib, muvoffaqiyatli ravishda
olg‘a siljidilar va 3 - sentyab r da Lyuvovga kirib bordilar 4
.
Sentyabr oyining oxirida german armiyalari Avstriya-Vengriya armiyalari bilan
birgalikda Karpat tog‘ etaklaridan Bzura daryosining yuqori oqimigacha
cho‘zilgan keng front bo‘ylab urush boshladi. Urushning manyor qilish davridagi
eng yirik janglardan biri bo‘lgan bu Varshava-Ivangorod operatsiyasi rus
qo’shinlarining g‘alabasi bilan tugallandi. Biroq ular to‘p o‘qlari etishmaganligi
sababli erishilgan g‘alabani davom ettira olmadilar.
Yevropa da urush boshlanishi bilan uzok SHarqda yapon imperializmi uchun
qo‘lay sharoit vujudga keldi. Yaponiyaning Xitoyni bosib olishdagi raqiblari
bo‘lgan imperialistik davlatlar urush bilan band bo‘lganliklari uchun yapon larga
bosqinchilik rejalarini amalga oshishga hala qi t berolmadilar.
Yaponiya bu vaziyatdan foydalanib 15-avgustda Germaniyaga ultimatum
topshirdi va unda Xitoydan «ijaraga olingan» Szyao-Chjau hududini go‘yo
keyinchalik Xitoyga kaytarish uchun, Yaponiyaga berishni talab qildi. Germaniya
4
Ergashev sh . Jahon tarixi Yangi davr 2-qism Toshkent O'zbekiston 2015 145-146-b
9

bu talabni qondirishdan bosh tortdi va 23- avgustda Yaponiya Germaniyaga urush
e’lon qildi.
Sentyabr oyining boshlarida Yaponiya bilan Angliya birlashib Sindao kal’asini
qamal qilishga kirishdilar. B u ndan oldinroq Yaponiya Germaniyaga karashli
Marshal, Korolin va Marian orollarini egallab olgan edi.
7- noyabrda Sindao qal’asi taslim bo‘ldi. Yaponiyaning 1914-1918 yillardagi
urushda qatnashishi ana shular bilan cheklangan edi.
Biroq, Yaponiyaning bu urushda «qatnashishi» unga xitoylarning juda boy
SHandun’ viloyatini bosib olishga,Xitoyning o‘sha vaqtdagi sotqin reaksion
hukumati ustidan nazorat o‘rnatishga, Tinch okeanining g‘arbiy qismida urush
vaqtida mutloq xo‘jayin bo‘lib olishga va bundan tashqari, Xitoy bilan savdo
qilish hamda ittifoqchilarga qurol sotish orqasidan 100 millionlab foyda olishga
imkon berdi.
1914-yil 2-avgustda Konstantinopolda Germaniya bilan Turkiya o‘rtasida
ittifoq to‘g‘risida maxfiy bitim tuzildi, bu bitimga binoan Turkiya markaziy
davlatlar tomonida turib urushga qatnashish majburiyatini oldi. Germaniya rus
Zakavkazyasi va shimoliy Kavkazni, Bolqondagi turklar qo‘lidan ketgan
hududlarning bir qismini, Egey dengizidagi orollarni Turkiyaga qo‘shib berishga
va unga pul kontributsiyasi olib berishga majbur bo‘ldi. 5
Turkiya suvlariga «Geben» va «Breslau» kemalarining kelishi bilan Qora
dengizdagi harbiy flotlar nisbatida Rossiyaning kuchi zaiflashdi. Bu esa turk
hukumatining Anvar poshsho boshchiligidagi eng avantyurist va urushqoq qismiga
Germaniya ta’sirni mustamkamlash va uni o‘ziga bo‘ysundirish imkoniyatini
berdi. Turkiya Antanta hukumatlarn bilan muzokaralar olib borayotgan paytda,
general Lifan fon Sanders Turkiyaning urush rejasini tuzib tamomladi. Bu reja
bo‘yicha Misrni va Kavkazni bosib olishni, ruslar bilan inglizlarni Erondan haydab
5
M.Lafasov Jahon tarixi Toshkent Turon-Iqbol 2018 165-166-b
10

chiqarishni ko‘zda tutgan edi. Bu o‘z navbatida, Eronning german imperializmi
tomonidan asoratga solinishi uchun sharoit yaratib berishi lozim edi. Turklar
safarbarlikni tamomlagandan so‘ng, urush e’lon qilmay turib harbiy harakatlarni
boshlab yubordilar.
1914-yil 29-oktyabrda «Geben» va «Breslau» Xeodasiya hamda Sevastopolni
to‘pga tutdilar, turk kemalari Odessa, Novorossiysk, Kerch yonida paydo bo‘lib,
bir necha rus kemalarini g‘arq qildilar. Turkiya bilan Antanta davlatlari o‘rtasidagi
urush ana shu tarzda boshlangan edi. Sekin-asta Yangi frontlar: Kavkaz,
Mesopotamiya, F alastin-Suriya frontlari vujudga keldi.
Turkiya o‘z dushmanlariga qarshi yarim millionga yaqin soldat qo‘yib,
Yevropadagi asosiy frontlardan 500 mingdan 800 minggacha rus va ingliz
askarlarini o‘ziga jalb qildi. Rossiya-Turkiya fronti Zakavkazyada katta
ahamiyatga ega bo‘ldi, Saraqamish yonida 9- dekabrdan 24- dekabrgacha davom
etgan jangda 3-turk armiyasi son jihatdan ancha kam bo‘lgan rus qo’shinlari
tomonidan tor-mor qilindi. Turklarning Eron Ozorbayjonida erishgan dastlabki
muvaffaqiyatlari ham rus qo’shinlari tomondan Tabrizning olinishi bilan tugatildi.
Ikkala koalitsiya o‘rtasida dimlomatiya kurashi boshlangan paytdan
Bolgariyani urushga tortish masalasi muhim o‘rin egallagan edi, ammo bu kurash
har qaysi tomon uchun bir xil sharoitda o‘tmadi. Bolgariyaning podsho Ferdinand
va Rodoslavov boshchiligidagi hukmron to‘dasi urushning boshidanoq Germaniya
va Avstriya-Vengriya bilan Rossiyaga va Serbiyaga qarshi kurashmoq uchun til
biriktirgan edi. Bolgariya hukumati o‘z hududidan qurol aslaha ortilgan
transportlarni Turkiyaga o‘tkazib turdi va o‘zining chet ellardagi diplomatik va
harbiy razvetkasini Antanta mamlakatlardagi ahvol to‘g‘risida Germaniyaga
axborot berib turuvchi manbaga aylantirdi.
15 oy davomida Germaniyaga va uning ittifoqchilariga yashirin ravishda
yordam berib turgan Bolgariya rahbarlari muzokaralar olib borishdan qaytmadilar.
11

6-sentyabrda Avstriya-Bolgariya-Germaniya o‘rtasida ittifoq to‘g‘risida
shartnoma imzolandi va bu shartnoma Avstriya-Germaniya-Turkiya blokini To‘rt
davlat ittifoqiga aylantirdi.
Sentyabr oxiriga kelib, Bolgariya Serbiya chegarasida 300 mingga yaqin
qo’shin to‘pladi, Serbiya-Avstriya chegarasida 350 ming Avstriya va Germaniya
qo’shini to‘plab qo‘yildi.
Serbiya mag‘lubiyatga uchragach, german diviziyalari Serbiyadan Vengriyaga
ko‘chirildi.
Avstriya-Vengriya qo’shinlari 1915 yil qishida Chernogoriya va Albaniyaga
hujum qilishni davom ettirib, bu mamlakatlarini okkupatsiya qildilar.
1915- yilning oxirida Gretsiyaning urushda qatnashishi aktual masala bo‘lib
qoldi. Venizelos boshchiligidagi liberal partiya Gretsiyaning Antanta tomonidan
urushga kirishishiga tarafdori edi. Grek burjuaziyasining Antanta tarafdorlari
bo‘lgan Konstantinopolni da’vo qilishigacha borib etdi.
Bu xol Angliya va Fransiya diplomatiyasini Rossiyaning achchig‘ini chiqarib
qo‘ymaslik uchun ehtiyotkorlik bilan ish ko‘rishlariga majbur qildi.
Venizelos hukumatini Gretsiyaning ma’lum tortiq evaziga Aptanta tomonga
o‘tish to‘g‘risida Antanta bilan kelishay deb turgan paytida korol Konstantin
1915- yilning martida Venizelosni iste’foga chikarib, parlamentni tarqatib
yubordi.
Venizelos Salonikida Antanta ko‘magi bilan o‘z hukumatini tuzdi. 1917- yil
oxirida Gretsiya Venizelos qo‘l ostiga birlashtirilib, Antanta tomonida urushga
kirdi.
Ittifoqchi davlatlar bosh shtablari vakillarining shaptiyda 1915-yil dekabrida
bo‘lib o‘tgan konfrensiyasi 1915-yilda asosiy frontlarda ittifoqchi armiyalarining
12

muvofiqlashib olib bormagan harakatlarini nazarga olib ittifoqchilarning 1916-
yilda harbiy operatsiyalar olib borishga oid umumiy rejasini tasdiqladi. 6
1916-yil 21-fevralda german qo’shinlari Verden mudofaachilari ustiga mislsiz
darajasida ko‘p cho‘yan, po‘lat, yondiruvchi snaryadlarni, zaharli moddalar
yog‘dirdi. shunga qaramay Verden qutqarib qolindi.
1916-yilda Germaniya zo‘r berib dengizda g‘alaba kozonishga urinib ko‘rdi.
Germaniyaning suv usti floti ochiq dengizga chiqishga jur’at qila oldi.
1916-yil 31- mayda german qo‘mondonligi Germaniyani bo‘g‘ib turgan dengiz
qamalini yorib o‘tishga va ochiq dengizda ingliz flotiga hal qiluvchi zarba berishga
urinib ko‘rdi.
1916-yil 15-mayda Avstriya-Vengriya Tirolda italyan armiyasiga qarshi katta
hujum boshladi. Avstriya armiyasining Venetsiya tekisligiga yorib chiqish va
Izonsodagi italyan armiyasining orqasida paydo bo‘lib qolish xavfi bor edi. 4
iyunda rus Janubi-G‘arbiy frontining qo’shinlari Avstriya Vengriya armiyalariga
qarshi katta hujum boshladilar.
1917-yil 6-aprelda AQSH Germaniyaga urush e’lon qildi.Cheksiz suv osti
urushining dastlabki oylarida inglizlarning ko‘rgan talofoti juda katta bo‘ldi. 1917-
yil aprelida nemis suv osti kemalari tomonidan umumiy hajmi 870 ming tonna
bo‘lgan kemalar g‘arq qilindi. Lekin kemalarni ximoya qilish uchun inglizlar
tomonidan o‘ylab topilgan metodlar ular ko‘rayotgan talofotning oydan-oyga
kamayishiga olib keldi. Ular savdo kemalariii harbiy kemalar bilan himoya qilib
olib o‘tishardi.
1917-yil oxiriga kelib ham suv osti urushi ittifoqchilarga ancha moddiy talofot
keltirdi, lekin dushmanning suv osti kemalari ittifoqchilarning kemalari uchun
ilgarigidek xalokatli xavf keltirmaydigan bo‘lib kolgandi.
6
M.Lafasov Jahon tarixi Toshkent Turon-Iqbol 2018 178-179-b
13

German generallari va admirallari «inglizlarni ocharchilikka mahkum etib
nobud qilishga» qaratilgan yovuz niyatlarini amalga oshira olmadilar, ammo
ocharchilikning qattiq panjalari nemis xalqining bo‘ynidan bo‘g‘ib kelmokda edi.
German imperialistlari sharqiy Yevropada juda katta hududlarni bosib olganlaridan
keyin, ular endi urushda uzil-kesil yutib chiqdik hamda Germaniya Rossiyaga va
Ruminiyaga qanday «nemis sulhi» ni majburan qabul qildirgan bo‘lsa, g‘arbiy
davlatlarga ham xuddi shunday «nemis sulhi» ni majburan qabul qildira olamiz,
deb ishongan edilar.
1918- yil mart oyining o‘rtalarida Germaniyaning G‘arbiy frontda 181 ta
piyoda askarlar diviziyasi va uchta alohida brigadasi bor edi. Hal qiluvchi janglar
jarayonida G‘arbiy frontdagi german diviziyalarining soni boshqa frontlardan
kelgan diviziyalar hisobiga 205 taga etdi va ittifoqchilarning armiyalari esa 21
martda 171 ta piyoda askarlar diviziyasiga ega edi. Biroq, nemislarning 10 yoki 34
diviziyasining ortiqligi G‘arbiy frontda endi hal qiluvchi rol o‘ynay olmas edi 7
.
German bloki mamlakatlar i ning axvoli juda mushkul edi. Aholi och edi.
Armiya barcha zarur narsalardan kamchilik tortmoqda edi. Germaniya iqtisodiy
jihatdan darmoni qurigan edi. Mehnat unumdorligi juda pasayib ketgan edi,
yoqilg‘i va muhim xom-ashyo turlari etishmas, transport izdan chiqqan, odam
rezervlari tugay deb qolgan edi. Urush tufayli juda charchagan xalqning ko‘pchilik
qismi, birinchi navbatda ishchilar ommasi nemis imperialistlarining bosqinchilik
maqsadlarini ko‘zlab, urushning cho‘zib yuborganligidan g‘azablanmoqda edi lar,
mamlakatda juda keskin inqilobiy krizis tez etilib kelmoqda edi.
Avstriya-Vengriya armiyasida soldatlar och, yalang‘och va yalang oyok bo‘lib,
ular jangga qodir emas edilar.
Avstriya-Vengriyadagi ezilgan xalqlarning milliy ozodlik harakati tobora avj
olmoqda edi. Turkiya bilan Bolgariya yanada og‘ir ahvolda edi, ular haddan
7
Manfred A.Z. Istoriya Fransii M., 1973 138-b
14

tashqari holdan toygan ediki, bolgar armiyasida esa urushga qarshi harakat
kuchayib ketgan edi.
To‘rtlar ittifoqining a’zolarini hali ham nemis qurolining g‘alaba qilishga
bo‘lgan umid uchquni ma’lum darajada saqlab turgani uchun bu ittifoq ham
tarqalib ketmagan edi. German armiyasi hali jangovarlik qobiliyatiga ega bo‘lsada,
lekin, uning saflarida ham g‘ulg‘ula va bundan buyon kurashning befoydaligini
anglash kayfiyati kuchaymoqda edi.
Urushning to‘rtinchi yilida Angliya, Fransiya va Italiyaning ham iqtisodiy va
oziq-ovqat bilan ta’minlanishi sohasidagi ahvoli og‘ir bo‘lsa ham, lekin ular
holdan toyadigan darajada emas edi. Bu mamlakatlarning ayniqsa, Italiyaning
aholisi anchagina qiyinchiliklarni boshdan kechirayotgan bo‘lsada, ammo
ochlikning nimaligini bilmasdi. Suv osti urushi tufayli mustamlakalar bilan
aloqalar qiyinlashib kolgan edi, biroq Angliya bilan Fransiya mustamlakalardan
strategiya xom - ashyosi, oziq-ovqat, ish kuchi va soldatlar olishni davom
ettirmoqda edi.
Harbiy texnika, artilleriya soni, tanklar va aviatsiya jihatidan Angliya, Fransiya
va AQSH armiyalari endi german armiyasidan ancha ustun edi. AQSH juda katta
iqtisodiy va odam resurslari bila n , qudratli sanoat apparati va moliya vositalari
bilan Angliya va Fransiyaga yordam berib turdi.
Vilgelm II poytaxtda turishni o‘zi uchun xavfli deb hisoblab, 30 oktyabrda
Gindenburg qarorgohiga jo‘nab ketdi. G‘oliblar german armiyasi tor-mor
keltirilganligiga, Germaniyada esa inqilob boshlanib ketishi mumkinligiga ishonch
hosil qilish bilan, ular endi urush qilish haqida emas, balki Germaniyadagi
inqilobni bostirish haqida o‘ylay boshladilar. Ittifoqchilar tayyorlab qo‘yilgan
hujum janglarini boshlashdan voz kechdilar, bu janglar butun german armiyasini
asirga olish bilan tugallanishi lozim edi. Ittifoqchilar german armiyasini saqlab
qolishga qaror qildilar, chunki Kayzer armiyasini Germaniyadagi inqilobni
bostirish uchun zarur bo‘lgan armiya deb hisobladilar, Ular german armiyasi qo‘li
15

bilan «bolshevizmni yo‘q qilish» Rossiyadagi sovet hokimiyatini bo‘g‘ib tashlash
uchun ham shu armiyadan foydalanmoqchi edilar.
Vaqtincha yarash haqida muzokaralar olib borilayotgan bir paytda
Germaniyaning ittifoqchilari urushayotgan davlatlar safidan birin-ketin chiqib keta
boshladilar.
Bolgariya 1918-yilning 2-yarmida og‘ir iqtisodiy va siyosiy krizisni boshidan
kechirmoqda edi. Mamlakat xujaligi butunlay izdan chiqqan edi. Xalq ommasi va
armiya och bo‘lib, hamma zarur narsalarga muhtoj edi. Bolgar urushqoq harbiylari
va burjuaziyasi bilan Bolgariyaning ittifoqchilari o‘rtasidagi ziddiyatlar Germaniya
bilan Ruminiyaning Dobrujasi uchun, Avstriya-Vengriya bilan Serbiyani bo‘lib
olish, Turkiya bilan sharqiy Frakiya uchun o‘zaro ziddiyatlar juda ham
keskinlashib ketgan edi. Germaniya Bolgar armiyasini qurol yaroq, urush aslaxa-
anjomlari va ust-bosh bilan ta’minlamay qo‘ydi. Och-yalang‘och soldatlar ko‘plab
armiyadan qochar, ko‘pincha polklarda soldatlarning urushga qarshi harakatlari
bo‘lib turardi.
15-sentyabr kuni tong otarda Salonikining ittifoqchi armiyasi bolgar
armiyasining Dobropol rayonidagi asosiy kuchlariga qarshi hujum boshladi. Front
yorib o‘tilib, bolgar armiyasi kurshab olinib asir olindi. Bolgar qo’shinlari o‘z
yo‘lini to‘sadigan yunkerlar otryadlari va otliq gvardiyani uloqtirib tashlab, orqaga
qocha boshladi. Soldatlar: «Sofiyaga boramiz» «Mag‘lubiyatning aybdorlariga
o‘lim!» degan shiorlar bilan kecha boshladilar. Soldatlar Sofiyaga borayotib
batalonlarga uyusha boshladilar. Germaniya bolgariyadagi inqilobni bostirish va
koburglar dinastiyasini saqlab qolish uchun Qrimdan Bolgariyaga qo’shinlar
yubordi.
Rodomirda respublika e’lon qilindi. Sofiyaga qarab borayotgan soldatlar
boshlagan qo‘zgolondan qo‘rqib qolgan Bolgariya hukumati German bloki bilan
munosabatlarini uzdi. 29-sentyabrda ittifoqchilar qo‘mondonligi Bolgariyaga
vaqtincha yarash shartlarini qabul qildirdi, bu shartlarga binoan, Bolgariya,
16

Serbiya, Gretsiya va Ruminiyadan ishg‘ol qilgan hamma hududlarini bo‘shatib
chiqib ketish majburiyatini oldi. Ittifoqchilarning armiyalari bolgar aloqa
yo‘llarining to‘la xo‘jayinlari bo‘lib oldilar va parchalanib borayotgan Avstriya-
Vengriyaning bevosita oraqa tomoniga o‘tib oldilar.
Bolgariyadan keyin navbat Turkiyaga keldi. 1918-yil oktyabrida turk armiyasi
Falastin va Suriyada tor-mor qilingan edi. 31-oktyabrda Turkiya Mudrosda taslim
bo’lish haqida inglizlar qabul qildirgan bitimni izmoladi. Ittifoqchilar Turkiyaning
barcha temir yo‘llari, portlari, suv yo‘llariga xo‘jayinlik qilish huquqini oldilar va
bulardan sovet Rossiyasida intervensiyani kuchaytirish uchun foydalandilar.
Avstriya-Vengriya monarxiyasi 1918 yil oktyabriga kelib mamlakat ichidagi
keskin sinfiy va milliy kurashlar, frontlardagi uzluksiz zarbalar ostida larzaga
kelib, parchalana boshladilar. To‘la iqtisodiy vayronalik, ayrim o‘lkalar o‘rtasida
xo‘jalik aloqalarining uzilib kolganligi, ochlik, ichidan buzilib borayotgan
okkupatsiyachi armiyaning Ukrainadan qochishi, Italiya frontidagi mag‘lubiyat,
Avstriya – Vengriya ittifoqchilarning frontlardagi mag‘lubiyati bularning hammasi
milliy ozodlik harakatini Yangi bosqichga ko‘tardi. Avstriya-Vengriyadagi ezilgan
millatlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqi haqidagi shiorlarni amalga oshira
borib, o‘zlarining mustaqil siyosiy hayotini qurishga kirishdilar.
1918 - yil 14 - oktyabrda Pragada umumiy siyosiy stachka boshlandi. Bu stachka
butun Chexiyaga yoyilib, Avstriyaning hukumronligiga qarshi milliy ozodlik
inqilobiga aylandi. Oktyabr oyining o‘ rtalarida serblar, xorvatlar va slovyanlarning
milliy kengashi Zagrebda , Janubiy Slovyan erlarining hududlarida hokimiyatni o‘z
qo‘lida oldi. Bukovina xalqi qo‘zg‘olon ko‘tarib, Chernovsida o‘zining hokimiyat
organini - xalq vechesini tuzdi, xalq vechesi 3 - noyabrda Ukrainaga ko‘shilishga
qaror qildi. Butun Slovakiyada kuchli xalq harakati boshlandi.
Butun Galitsiya inqilob o‘t ichida bo‘lib, Avstriya zulmini o‘z elkasidan
uloqtirib tashladi. Xalq ommasi Galitsiyaning Sovet Ukrainasi bilan qayta qurishni
talab qildi. Lekin ukrainaliklar burjua separatchi millatchilari bunga halaqit berish
uchun g‘arbiy Ukrai n a xalq respublikasini tuzdilar.
17

28 - oktyabrda Chexiyaning milliy kengashi Pragada Chexoslavakiyaning
mustaqilligini e’lon qildi. 31 - oktyabrga o‘tar kechasi Budapeshtning q o‘z g‘ olon
ko‘targan ishchilari barcha markaziy hukumat muassasalarini va Vengriya
poytaxtidagi strategik punktlarni qo‘liga olib , butun mamlakatda ya’ni ish tashlash
e’lon qildilar.
Vengriyada burjua demokratik inqilob g‘alaba qozondi. Joylarda hokimiyat
milliy kengashlar qo‘liga o‘tgandan keyin Avstriyadagi barcha sobiq podsholik
o‘lkalari Vena bilan aloqani uzdilar va o‘zlaricha xayot kechira boshladilar.
21-oktyabrdayoq Avstriya deputatlari o‘zlarini Avstriyaning muvaqqat milliy
majlisi deb e’lon qildilar. Barcha milliy hukumatlar frontdan qo’shinlarini chaqirib
olishni talab qildilar.
29-oktyabrda Avstriya-Vengriya flotining deyarli barcha kemalarida matroslar
ko‘zg‘oloni bo‘ldi. Avstriya-Vengriya imperializmining jangovar kuchi bilan
harbiy dengiz floti tugadi, u Zagrebdagi janubiy slavyan milliy kengashi ixtiyoriga,
dunay flotiliyasi esa Vengriyaga topshirildi.
Avstriya-Vengriya imperiyasi milliy ozodlik inqilobining zo‘r siquvi ostida
alohida-alohida milliy davlatlarga bo‘linib ketdi. Imperator Karlning bunday
bo‘linib ketishi reformalar yordamida to‘xtatib qolish yo‘lidagi urinish hech
qanday natija bermadi. A n a shu sharoitda, 24 oktyabrda Italiya amalda bo‘lak-
bo‘lak bo‘lib ketgan Avstriya-Vengriya armiyasiga qarshi o‘zining oxirgi hujumini
boshladi.
Vengr, chex, janubiy slovyan, ukrain va rumin soldatlari oldingi qatorlarga
o‘tib jang qilishdan bosh tortdilar. Polklarda soldat deputlari sovetlari tuzildi.
Avstriya-Vengriya armiyasi qo‘mondonligi taslim bo‘lganligi haqidagi hujjatga
qo‘l qo‘ydi va qolgan qutgan armiyasini Italiya ixtiyoriga toshirdi.
Vaqtincha yarashning shartlariga ko‘ra, ittifoqchilar mamlakatning to‘la
huquqli xo‘jayinlari bo‘lib oldilar. Angliya-Fransiya-Italiya korpuslari endilikda
Germaniyaga janubdan va janubiy sharqdan ham xa f sola boshladilar.
18

Germaniya oliy qo‘mondonligi o‘zining avantyuristik siyosatini davom
ettiraverdi. 30-oktyabrda Germaniyaning Kildagi harbiy eskadrasi dengizga chiqib,
ingliz flotiga hujum qilish haqida buyruq oldi. Ana shu be’mani avantyuraga
javoban matroslar 3 - oktyabrda Kil shaxrida ko‘zg‘olon ko‘tardilar.
4-noyabrga kelib ko‘zg‘olon butun flotni qamrab olgan edi. Bu Germaniyada
inqilobning boshlanishiga signal bo‘lgan edi. B ir necha kun mobaynida inqilob
butun mamlakatga yoyildi. Germaniya ishchilari Kayzer imperialistlariga qarshi
kurashga otlandilar.
Front orqasidagi qo’shinlar ko‘zg‘olon ko‘targan xalq ommasi tomoniga o‘tdi.
Kayzer va oliy qo‘mondonlikning boshlangan inqilobning frontdan chaqirib
olingan diviziyalar yordamida bostirish yo‘lidagi urinishlari barbod bo‘ldi.
Vilgelm II Galandiyaga qochib ketdi.
9-noyabrda Berlinda inqilob bo‘lib, 10 -noyabrda esa hokimiyat o‘ng sotsialist-
demokrat Ebert boshlik xalq vakillari soveti qo‘liga o‘tdi. Boshlangan inqilob eng
qizib turgan 1918-yil 6- noyabrda Maks Badenskiy hukumati vaqtincha yarash
ahdi tuzish uchun ittifoqchi qo’shinlar qo‘mondonligiga shoshilinch ravishda
delegatsiya yubordi.
1918- yil 11- noyabrda marshal Fosh Kompen o‘rmonidagi Retoid stansiyasida
turgan o‘z vagonida german delegatsiyasiga vaqtincha yarash shartlarini qabul
qildirdi. Bu shartlarga ko‘ra, Germaniya bosib olgan Fransiya departamentlarini
Belgiyani, Lyuksemburgni va Reyn daryosining qirg‘og‘idagi german viloyatlarini
15 kun ichida bo‘shatib chiqib ketish majburiyatini olgan edi.
Germaniya Turkiyadan, Ruminiyadan va Avstriya-Ventriyadan shuningdek
Afrikadagi mustamlakalaridan o‘zining barcha qo’shinlarini olib ketish
majburiyatini oldi.
Germaniya o‘z qurol yarog‘larining bir qismini 5 mingta parovoz, 150 mingta
vagon, 3 mingta yuk mashinasi va xokazolarni ittifoqchilarga berishi kerak edi.
19

3. Urushning natijalari
Kompenda vaqtincha yarash ahdi imzolashi bilan birinchi jahon urushi tugadi.
Bu urushda yarim milliard kishidan ortik aholisi bo‘lgan 38 mamlakat qatnashdi,
urushga 74 million kishi safarbar etilgan edi. Bu boskinchalik urushi tufayli
insoniyat katta talofot ko‘rdi. 10 million kishi o‘ldirildi, 20 million kishi mayib -
majrux bo‘ldi.
Bu urush bevosita harbiy xarajatlar shaklida 208 milliard dollar mikdoridagi
juda katta moddiy boyliklarni yutib yubordi. Nemis inqilobiy tarixchilari
o‘zlarining tadqiqotlarida, generallari va siyosatdonlar esa ko‘pdan-ko‘p
yodnomalarida Germaniya, go‘yo 1918-yil noyabrida yuz bergan inqilob natijasida
mag‘lubiyatga uchradi, deb inqilob go‘yo g‘olib Germaniyaning «orqasiga xanjar
urush» bo‘ldi deb baholaganlar.
Germaniya va u ning ittifoqchilari mag‘lubiyatining asosiy sabablari q uyidagilar
1. Antanta tomonida turib urushgan davlatlar Germaniya, Avstriya-Vengriya,
Turkiya va Bolgariyaga nisbatan juda katta iqtisodiy resurslarga va odam
rezervlariga ega edilar. shuning uchun ham uzoqqa cho‘zilgan urush sharoitida
To‘rtlar ittifoqi mamlakatlarining front va front orqasi oldinroq zaiflasha boshladi.
Antanta mamlakatlariga nisbatan tobora ko‘proq holdan toydi. Antanta
armiyasining umumiy nisbati To‘rtlar ittifoqi mamlakatlaridagiga nisbatan
muqarrar sur’atda yaxshi bo’lishi kerak edi va shunday bo‘ldi ham, masalan:
Antantaning 48355 ming soldat va ofitseri bor edi, bu esa unga 525 diviziya
tuzish imkoniyatini berardi. To‘rtlar ittifoqi armiyaga 25160 ming soldat va
ofitserni chaqirib, 372 ta diviziya tuzdi. Antanta aviatsiyada ikki martadan ortiqroq
ustunlikka ega edi. shunday qilib Antantaning iqtisodiy sohadagi kabi harbiy
sohadagi ustunligi ham Germaniyaning va butun To‘rtlar ittifoqining uzo q davom
20

etgan ikki frontda urush olib borishi, uning mag‘lubiyatga uchrashini muqarrar
qilib qo‘ygan edi.
2. German imperializmining siyosiy uskurtmasi-yunkerlarining urushdan ilgariyoq
avj olgan siyosiy krizis tufayli emirila boshlagan eng reaksion yarim absolyutistik
monarxiyasi to‘rt yillik jahon urushining va kapitalizmning boshlangan umumiy
krizisini juda og‘ir sinovlariga bardosh bera olmas edi.German imperialistlari
tomonidan nemis xalqiga yuklangan urushning g‘oyat og‘irligi shunga olib keldiki,
urushning o‘zi vujudga keltirgan inqilobiy krizis, kudratli ishchilar harakatiga va
katta inqilobiy traditsiyalarga ega bo‘lgan Germaniyaga hammadan ko‘ra
keskinroq ta’sir qildi. German imperialistlari Sovet Rossiyasiga qarshi intevensiya
boshlab va unga ochiqdan-ochiq talonchilik, anneksionistik sulh shartnomasini
majburan qabul qildirib, nemis xalqi oldida o‘zlarining rejalarini o‘zil-kesil fosh
qilib qo‘ydilar va bu bilan o‘zlarining halokatini tezlashtirdilar.
3. German imperializmining harbiy nazariyasi, strategiyasi va taktikasi
noto‘g‘ri bo‘lib chiqdi. Uning noto‘g‘riligi shundan iborat ediki, german
imperializmi o‘z kuchlariga haddan tashqari ortiqcha baho berib, dushman
kuchlariga etarli baho bermagan edi, bu harbiy nazariya va taktika urushni
tezlashtirishga, o‘z dushmanlarini yakka - yakka holda avvalo g‘arbda Fransiyani,
undan keyin sharqda Rossiyani tor-mor qilib, shu tariqa ikki frontda uzoq davom
etgan urushdan qutulish imkoniyatiga mo‘ljallagan avantyuristik taxminlarga
asoslangan edi.German armiyasining oliy qo‘mondonligi va Germaniyaning
siyosiy raxbarlari SHlifenning noto‘g‘ri doktrinasi changaliga tushib qoldi, chunki
bu noto‘g‘ri doktrina XX asrdagi urushlar sharoitiga mutlaqo to‘g‘ri kelmas,
hamda Germaniya qurolli kuchlari va xalq xo‘jaligi oldiga shunday maqsadlarni
q o‘yar ediki, bu maqsadlarga erishish uchun Germaniyada iqtisodiy
imkoniyatlar ham, harbiy va siyosiy imkoniyatlar ham yo‘q edi.
21

Dars ishlanma rejasi:
Mavzu: Birinchi jahon urushi, uning borishi va jahon tarixidagi o’rni
Darsning maqsadi:
 Talabalarni Birinchi jahon urushining sabablari, borishi va natijalari bilan
tanishtirish.
 Urushning jahon tarixidagi o’rnini tushuntirish.
 Talabalar fikrlash va tahlil qilish qobiliyatlarini rivojlantirish.
Darsning vazifalari:
1. Birinchi jahon urushining sabablari va oqibatlarini tushuntirish.
2. Urushning borishini tahlil qilish.
3. Urushning jahon tarixidagi o’rnini aniqlash.
Darsning metodlari:
 An'anaviy metod (savol-javob, izohli taqdimot).
 Vizual materiallar (xaritalar, diagrammalar).
 Muammoli vazifalar.
“ So ’ zlar bahsi ” metodi . Bu metod darsda qo ’ llanganda bir bob , mavzu va
mavzuning qismlari yuzasidan so ’ zlar bahsini tashkil etish tavsiya etiladi .
Darsda o ’ qituvchi o ’ quvchilarga mavzuga doir so ’ zlarning harflarini
chalkash holda keltirib , undan so ’ z yasash va uning ma ’ nosini keltirish
topshiriladi . Shu tariqa o ’ quvchning so ’ z boyligi oshirishga erishiladi .
Sinfda o ’ quvchilar uch guruhga bo ’ linib , mavzuning uchta qismi yuzasidan
bellashadilar .
22

Namuna :
1- guruh : taidkratu , enkvyaonsi , nesaniyka , prdesieyas
2- guruh : mpiraiye , moioindn , rsiysagea , aokdbla
3- guruh : fhismzia , aatnnta , ontfr , rtetgiaks
“ FSMU ” ( fikr , sabab , misol , umumlashtirish ) usuli o ’ quvchilar bilimini faol
ravishda mustahkamlaydi , amaliy ko ' nikmalarni rivojlantiradi , mustaqil fikrlash va
muammolarni hal qilish qobiliyatini oshirishga yordam beradi .
Namuna: “Germaning Birinchi jahon urushida muvaffaqiyatsizlikka uchrash
sababi nimada edi”
F (fikringizni bayon
eting) S (sabab ko’rsating) M (misol keltiring) U (umumlashtiring)
“Find country” (davlatni toping) metodi. Bu metodda o’qituvchi ekran
yordamida o’quvchilarga Yevropa xaritasini raqamlar bilan keltiradi. O’quvchilar
esa raqam ostidagi davlatlarni topishi zarur.
23

Darsning turlari:
 Kirish
 Asosiy qism
 Yakuniy qism
1. Kirish (5-7 daqiqa):
 Mavzu bilan tanishtirish : O’qituvchi mavzu bo’yicha qisqacha ma’lumot
beradi.
 Savol-javob :
o "Birinchi jahon urushi qachon boshlandi?"
o "Urushning boshlanishiga nima sabab bo’ldi?"
2. Asosiy qism (25-30 daqiqa):
Birinchi jahon urushining sabablari :
 Millatchilik : Yevropada milliy g’urur va mustaqillik uchun kurash.
 Imperializm : Koloniyalar uchun kurash.
 Harbiy ittifoqlar : Germaniya, Avstriya-Vengriya va boshqa davlatlar
o’rtasidagi harbiy ittifoqlar.
 Qurollanish poygasi : Yevropa davlatlari o’rtasida qurollanishning
kuchayishi.
 Gavrilo Principning qotilligi : Avstriya-Vengriya taxti merosi Frans
Ferdinandning o’ldirilishi.
Birinchi jahon urushining borishi :
 Urushning asosiy jang maydonlari: Yevropa, Sharqiy front, G'arbiy front.
24

 Okop urushi : G'arbiy frontda trench (okop) urushi, har ikki tomondan
tinchlik kelishuvlari yo’q edi.
 Urushning texnologik yangiliklari : Aviatsiya, tanklar, kimyoviy qurollar.
Urushning natijalari :
 Versal tinchlik shartnomasi : Germaniya va uning ittifoqchilariga qarshi
qattiq shartlar.
 Imperiyalarning parchalanishi : Avstriya-Vengriya, Osmonli va Rossiya
imperiyalari yo’q bo’ldi.
 Millatlar Ligasi : Yangi xalqaro tashkilot tashkil etilishi, lekin u samarali
bo’lmadi.
3. Yakuniy qism (5-10 daqiqa):
 Savol-javob : O’qituvchi talabalar bilan urushning jahon tarixidagi o’rni
haqida muhokama qiladi. Misollar keltiriladi:
o "Birinchi jahon urushi qanday siyosiy o’zgarishlarga olib keldi?"
o "Urushning iqtisodiy oqibatlarini qanday baholaysiz?"
 Umumlashtirish : O’qituvchi darsni umumlashtiradi, asosiy fikrlarni
ta'kidlaydi.
25

Xulosa
Urushdan so'ng, Yevropadagi ko'plab imperiyalar quladi yoki zaiflashdi. Birinchi
jahon urushining natijasi sifatida:
 Avstriya-Vengriya imperiyasi parchalanib, yangi davlatlar tashkil etildi
(Masalan, Chexoslovakiya, Yugoslaviya va Polsha).
 Rossiya imperiyasi inqirozga uchrab, 1917-yilda Rus inqilobi natijasida
Sovet Ittifoqi tashkil topdi.
 Germaniya davlatining poytaxti Berlin va uning mustahkam qudrati
zaiflashdi, imperatorlik tizimi tugadi va respublika boshqaruvi boshladi.
 Osmonli imperiyasi ham o'z hududlarini yo'qotdi va nihoyat, 1922-yilda
rasman quladi.
Bu siyosiy o'zgarishlar jahon tarixida yangi davlatlar va siyosiy tizimlarning
shakllanishiga olib keldi.
Birinchi jahon urushi birinchi marta zamonaviy qurollarning keng qo'llanilishi
bilan ajralib turdi:
 Tanklar, aviatsiya (uchish vositalari), kimyoviy qurollar (gazlar), va o'qqa
tutish avtomatlarining ommaviy ishlab chiqarilishi urushning yangi shaklini
yaratdi.
 Tren va tirik xavfsizlik tizimlari (okop urushi) ko'plab janglar davomida
urush uslubini belgilab berdi.
Bu texnologiyalar urushning dahshatli ko'rinishini ko'rsatdi va keyinchalik
ularning sivilizatsiya va harbiy strategiyalarni qanday shakllantirganligini
tushunish zarurligini ta'kidladi.
Urushdan so'ng, xalqaro munosabatlarda katta o'zgarishlar ro'y berdi:
26

 Versal tinchlik shartnomasi (1919) yangi jahon tartibini o'rnatdi. Bu
shartnoma Germaniyaga katta ma'naviy va iqtisodiy jazolarni taqdirladi va
shunday qilib, keyinchalik Ikkinchi jahon urushining boshlanishiga olib
kelgan siyosiy qarama-qarshiliklarga sabab bo'ldi.
 Millatlar Ligasi tashkil topdi, u jahon tinchligini ta'minlash maqsadida
xalqaro diplomatik tizimni shakllantirishga harakat qildi, ammo u kuchsiz va
samarali bo'lmagan.
Birinchi jahon urushi va Rossiya inqilobi Sovet Ittifoqining (SSSR) tashkil
topishiga olib keldi. Bu dunyo miqyosida kommunizmning kengayishiga, yangi
sotsialistik davlatlarning yuzaga kelishiga sabab bo'ldi. Sovet Ittifoqi 20-asrning
qolgan qismida jahondagi yirik qudratlardan biriga aylandi va uni butun dunyo
miqyosida siyosiy kurashlar boshlanishiga olib keldi.
Birinchi jahon urushi o'zining to'liq tinchlikka olib kelmaganligi va Versal
shartnomasining natijalari urushdan so'ngki davrda global ziddiyatlarni
kuchaytirdi. Germaniya iqtisodiy va siyosiy inqirozga uchradi, bu esa fashistlar
rejimining ko'tarilishiga va Ikkinchi jahon urushining boshlanishiga sabab bo'ldi.
Urush dunyo bo'ylab ijtimoiy tuzilmalarni ham o'zgartirdi. Yangi texnologiyalar va
ishlab chiqarish usullari ijtimoiy qatlamlar orasida farqlarni kuchaytirdi. Urushning
oqibatlari ayollar huquqlarini kengaytirishga olib keldi, chunki urush davomida
ayollar ko'plab yangi sohalarda ishlashga majbur bo'lishdi, masalan, sanoat va
xizmat ko'rsatish sohalarida.
Birinchi jahon urushi ko'plab odamlarning dunyoqarashini o'zgartirdi. Urushning
dahshatli natijalari va millionlab odamlarning o'limi bir qancha falsafiy va diniy
savollarni keltirib chiqardi. Ko'plab insonlar urushning maqsadiga va kelajakdagi
insoniyat kelajagiga shubha bilan qaray boshladilar. Birinchi jahon urushi jahon
tarixining burilish nuqtasi bo'lib, u nafaqat davlatlarning siyosiy xaritasini, balki
ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy strukturalarni ham o'zgartirdi.
27

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Ergashev S h. Jahon tarixi., T-2013
2. Ergashev S h. Jahon tarixi 1880-1918 yillar Toshkent O'zbekiston 2015
3. Ergashev sh . Jahon tarixi Yangi davr 2-qism Toshkent O'zbekiston 2015
4. M.Lafasov Jahon tarixi Toshkent Turon-Iqbol 2018
5. M.Monfred, A.Z.Napoleon Bonapart. M., 1986
6. Manfred A.Z. Istoriya Fransii M., 1973
7. Tarle V.Er. Nashestvier Napoleona v Rossiyu M., 1993
8. Borba za Tixiy okean. M., 1972.
9. Yerusalimskiy A.S. Vneshvaya politika i diplomatiya germanskogo
imperializma v konse 19 v. M., 1986.
10. Istoriya diplomatii. Tom 2. M., 1982.
11. Xvostov V.M. Franko russkiy soyuz i ego istoricheskoe zvachenie. M.,
1983.
12. Manfred A.Z. Vneshnyaya politika Fransi 1789-1870 gg. M., 1982
28

Sotib olish