Biznesning turli sohalaridagi korxonalarda axborot xavfsizligini boshqarish tizimi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	43.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Ilyos Hamidov

Ro'yxatga olish sanasi 15 Dekabr 2024

6 Sotish

Biznesning turli sohalaridagi korxonalarda axborot xavfsizligini boshqarish tizimi

Sotib olish

“SIFAT MENEJMENTI “
Fanidan
KURS ISHI

MAVZU: BIZNESNING TURLI SOHALARIDAGI
KORXONALARDA AXBOROT
XAVFSIZLIGINI BOSHQARISH TIZIMI

Bajardi:
Tekshirdi:

MAVZU:BIZNESNING TURLI SOHALARIDAGI
KORXONALARDA AXBOROT
XAVFSIZLIGINI BOSHQARISH TIZIMI
KIRISH………………..………………..………………..…………3
1-BOBKorporativ axborot tizimlari ………………..……………6
1.Axborot tizimi tushunchasi ………………..………………..……..6
2.Korporativ axborot tizimlari ………………..………………..……11
2-B0B.Korxona faoliyatida axborot xavfsizligi…………………….20
2.1. Axborot xavfsizligiga tahdid va uning turlari………………….20
2.2. Axborot xavfsizligi tushunchasi GOST R 50922-96 haqida…25
3-BOB. Axborot xavfsizligini ta’minlash usullari……………….38
3.1. Axborot komplekslari va texnologiyalari haqida tushuncha……38
3.2.Axborot texnologiyalarining rivojlanish bosqichlari……………40
XULOSA………………..………………..………………..…………49
FOYDALANILGAN ADABI…….………………..………………..52
2

KIRISH

Zamonaviy dunyoda axborot texnologiyalari rivojlanishi bilan birga
axborot xavfsizligini ta’minlash korxonalarning strategik ustuvor
yo‘nalishlaridan biriga aylangan. Ayniqsa, biznesning turli sohalarida
faoliyat yurituvchi korxonalar uchun axborot xavfsizligi masalasi tobora
dolzarb bo‘lib bormoqda. Moliyaviy xizmatlar, savdo, transport, ishlab
chiqarish, sog‘liqni saqlash va boshqa sohalarda ishlovchi korxonalar
faoliyatining muvaffaqiyati ko‘p hollarda axborot tizimlarining
ishonchliligi va xavfsizligiga bog‘liqdir.
Axborot xavfsizligi nafaqat texnik himoya vositalarini joriy etish, balki
biznes jarayonlarining uzluksizligini ta’minlash, mijozlar ishonchini
oshirish va qonunchilik talablariga javob berish uchun ham zarurdir.
Bugungi kunda biznesning turli sohalarida korxonalar kundalik faoliyatida
ko‘plab axborotlarni qayta ishlaydi, saqlaydi va uzatadi. Ushbu
jarayonlarda axborot xavfsizligini boshqarish tizimining mavjudligi va
samaradorligi korxonaning bozor raqobatida muvaffaqiyat qozonishining
asosiy shartlaridan biri hisoblanadi.
Turli sohalardagi korxonalar uchun axborot xavfsizligini ta’minlashning
o‘ziga xos jihatlari mavjud. Masalan, moliyaviy sohada mijozlarning
shaxsiy va moliyaviy ma’lumotlarini himoya qilish muhim bo‘lsa,
sog‘liqni saqlash sohasida bemorlar haqidagi maxfiy ma’lumotlarning
xavfsizligini ta’minlash ustuvor vazifadir. Transport sohasida esa logistika
3

tizimlarining uzluksiz ishlashini ta’minlash va maxfiy yuk ma’lumotlarini
himoya qilish alohida e’tiborni talab qiladi.
Axborot xavfsizligini boshqarish tizimlari (AXBT) korxonalarning
o‘ziga xos talab va ehtiyojlarini hisobga olgan holda ishlab chiqiladi va
amalga oshiriladi. Ushbu tizimlar axborotning konfidensialligini,
yaxlitligini va mavjudligini ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlarni o‘z
ichiga oladi. Bundan tashqari, AXBT korxonalarga kiberxavfsizlik
tahdidlariga qarshi samarali choralar ko‘rish, muammolarni tezkorlik bilan
hal qilish va axborot infratuzilmasini doimiy ravishda takomillashtirish
imkonini beradi.
Bugungi globallashuv sharoitida biznesning turli sohalarida axborot
xavfsizligini ta’minlash faqat ichki muammolar bilan cheklanmaydi.
Xalqaro hamkorlik, bulutli texnologiyalar va onlayn xizmatlar rivojlanishi
bilan bog‘liq yangi xavflar paydo bo‘ldi. Korxonalar o‘z faoliyatida
ma’lumotlar xavfsizligini ta’minlash uchun xalqaro standartlarga mos
keluvchi AXBTni joriy qilishlari lozim. Masalan, ISO/IEC 27001 standarti
axborot xavfsizligini boshqarishning global talablari va usullarini belgilab
beradi.
Shuningdek, biznesning turli sohalarida axborot xavfsizligini ta’minlash
raqamli transformatsiya jarayonining ajralmas qismidir. Korxonalar yangi
texnologiyalarni joriy etar ekan, ular axborot xavfsizligi talablariga ham
rioya qilishlari shart. Masalan, sun’iy intellekt, katta ma’lumotlar (Big
Data), Internet narsalari (IoT) va bulutli hisoblash texnologiyalarining
rivojlanishi axborot xavfsizligiga yangi talablarni keltirib chiqarmoqda.
4

Ushbu talablarga javob berish orqali korxonalar raqamli transformatsiya
jarayonini muvaffaqiyatli amalga oshirishi va o‘zining
raqobatbardoshligini oshirishi mumkin.
Axborot xavfsizligini boshqarish tizimlari biznesning turli sohalarida
korxonalarning barqaror faoliyat yuritishini ta’minlash uchun muhim
ahamiyatga ega. Ushbu tizimlar orqali korxonalar kiberxavfsizlik
tahdidlarini oldini oladi, qonunchilik talablariga javob beradi va mijozlar
ishonchini saqlab qoladi. Natijada, axborot xavfsizligini ta’minlash
tizimlari korxonalar uchun nafaqat himoya vositasi, balki biznes
jarayonlarini samarali boshqarish va rivojlantirish uchun strategik resursga
aylanadi.
Xulosa qilib aytganda, biznesning turli sohalarida faoliyat yurituvchi
korxonalar uchun axborot xavfsizligini boshqarish tizimi bugungi zamon
talablariga mos holda tashkil etilishi va doimiy ravishda takomillashtirilib
borilishi zarur. Chunki axborot xavfsizligi nafaqat korxonaning ichki
faoliyatini samarali olib borish, balki global bozor sharoitida
muvaffaqiyatli faoliyat yuritishining asosiy omilidir. Axborot xavfsizligini
boshqarish tizimiga ega bo‘lgan korxonalar kelajakda raqobatbardoshligini
saqlab qolishi va barqaror rivojlanishini ta’minlashi mumkin.
5

1-BOB. Korporativ axborot tizimlari
1.Axborot tizimi tushunchasi
"Axborot texnologiyalari" tushunchasi "axborot tizimi"
tushunchasi bilan chambarchas bog'liqdir.
"Tizim" tushunchasining ko'plab ta'riflari mavjud. Masalan, tizimumumiy
maqsadga erishish uchun birlashtirilgan, atrof-muhitdan ajratilgan, u bilan
umuman o'zaro aloqada bo'lgan va tizimli xususiyatlarni namoyish
qiluvchi o'zaro bog'liq elementlar (ob'ektlar) to'plami sifatida qaraladi.
Keng ma'noda tizimning talqini avtomatlashtirish, informatika va
kompyuter texnologiyalari bo'yicha terminologik lug'at tomonidan
berilgan: tizim Atrof-muhit sharoitlarini hisobga olgan holda ma'lum bir
maqsadga bo'ysunadigan o'zaro bog'liq ob'ektlar to'plamidir.
Tizim elementlarining tartiblangan to'plami va ularning o'zaro
bog'lanishlari tizim tuzilishi.
Tuzilishi va mavjud tushunchasini tahlil qilgandan so'ng tizim ta'riflari ,
quyidagilar uning asosiy qismidir
tarkibiy qismlar :
1) tizim bu elementlarning tartiblangan to'plami;
2) tizim elementlari o'zaro bog'langan va ushbu tizim doirasida o'zaro
aloqada bo'lib, uning quyi tizimlari hisoblanadi;
6

3) tizim umuman o'zi tomonidan o'rnatilgan funktsiyani bajaradi, uni
alohida element funktsiyasiga tushirish mumkin emas;
4) tizim elementlari tizim ichida bir-biri bilan, shuningdek tashqi muhit
bilan mustaqil ravishda o'zaro ta'sirlashishi va ularning mazmuni yoki
ichki tuzilishini o'zgartirishi mumkin.
Axborot tizimi (IP) - bu atrof-muhit, uning tarkibiy elementlari
kompyuterlar, kompyuter tarmoqlari, dasturiy mahsulotlar, ma'lumotlar
bazalari, odamlar va boshqalar.
Axborot tizimining asosiy maqsadi - qaror qabul qilish uchun
zarur bo'lgan yakuniy ma'lumotlarni saqlash, qayta ishlash va uzatishni
tashkil etish. Axborot tizimi - bu kompyuter-kompyuter orqali
ma'lumotlarni qayta ishlash tizimi.
Axborot texnologiyalari - bu operatsiyalarni bajarish uchun aniq tartibga
solingan qoidalardan iborat bo'lgan axborot bilan ishlash jarayoni.
Axborot texnologiyalarining asosiy maqsadi - foydalanuvchi uchun zarur
bo'lgan ma'lumotlarni ishlabchiqarish.
Axborot tizimining vazifalari unga yo'naltirilgan axborot texnologiyalari
bilimisiz mumkin emas.
Zamonaviy axborot tizimi Bu axborotning hayotiy tsiklini qo'llab-
quvvatlashga qaratilgan va bu jarayonning uchta asosiy tarkibiy qismini
o'z ichiga olgan axborot texnologiyalari to'plamidir: ma'lumotlarni qayta
ishlash, boshqarish, axborotni boshqarish va bilimlarni boshqarish.
7

Axborot tizimlari tushunchasi butun hayoti davomida jiddiy o'zgarishlarga
duch keldi. Quyida IP rivojlanish tarixi va ulardan foydalanishning turli
davrlarida foydalanish maqsadlari keltirilgan. 950-yillarda. axborotning
korxona, tashkilot, mintaqa, umuman jamiyatning eng muhim manbai
sifatida roli amalga oshirildi; har xil turdagi avtomatlashtirilgan IC ishlab
chiqara boshladi. Birinchi IClar fakturalarni qayta ishlash va ish haqini
hisoblash uchun mo'ljallangan bo'lib, buxgalteriya hisobi mashinalarida
amalga oshirildi. Bu qog'oz hujjatlarni tayyorlash xarajatlari va vaqtining
bir oz qisqarishiga olib keldi. Dastlab, kompyuter texnologiyalaridan
foydalangan holda ma'lumotlarni qayta ishlash imkoniyati paydo
bo'lganda, "ma'lumotlarni qayta ishlash tizimlari" (DDS) atamasi keng
tarqaldi; bu atama raketalar va boshqa kosmik ob'ektlarni radio boshqaruv
tizimini ishlab chiqishda, atmosfera holati to'g'risidagi statistik
ma'lumotlarni yig'ish va qayta ishlash tizimlarini yaratishda keng
qo'llanildi. korxonalarning buxgalteriya ma'lumotlari va boshqalar.
Kompyuter xotirasining ko'payishi bilan asosiy e'tibor ma'lumotlar
bazalarini (JB) tashkil etish muammolariga qaratildi. Ushbu yo'nalish
hozirgi paytda ma'lum bir mustaqillikni saqlab qoladi va asosan har xil
turdagi kompyuterlar yordamida ma'lumotlarni qayta ishlashning texnik va
dasturiy ta'minotini ishlab chiqish va o'zlashtirish bilan shug'ullanadi.
Ushbu yo'nalishni saqlab qolish uchun, u rivojlanib borgan sari "bilimlar
bazalari" va "maqsadlar bazalari" atamalari paydo bo'ldi, bu ma'lumotlar
bazasini yaratish va qayta ishlash muammosini kelajakda IShni ishlab
chiqishda qo'yiladigan vazifalar bilan izohlashni kengaytirishga imkon
beradi.
8

1960-yillar IP-ga bo'lgan munosabat o'zgarishi bilan ajralib turadi.
Ulardan olingan ma'lumotlar ko'p jihatdan davriy hisobot uchun ishlatila
boshlandi. Buning uchun tashkilotlarga ko'pgina funktsiyalarni bajarishga
qodir bo'lgan umumiy maqsadlar uchun mo'ljallangan kompyuter
uskunalari kerak bo'lib, ular nafaqat korxonada avvalgidek hisob-
fakturalarni qayta ishlash va ish haqini hisoblash bilan shug'ullanadilar.
Tizimlarning texnik ta'minoti kam avlodli 2-3 avlod kompyuterlaridan
iborat edi;
Axborotni qo'llab-quvvatlash (IO) ma'lumotlar massivlarini (fayllarini)
namoyish etdi, ularning tuzilishi ular
ishlatilgan dastur tomonidan aniqlandi;
Dasturiy ta'minot - ish haqi to'lash dasturi kabi ixtisoslashtirilgan amaliy
dasturlar;
IS arxitekturasi markazlashtirilgan. Qoida tariqasida topshiriqlarni
ommaviy qayta ishlash ishlatilgan. Oxirgi foydalanuvchi ISh bilan
bevosita aloqada bo'lmagan, barcha dastlabki ma'lumotlarni qayta ishlash
va kiritish IS xodimlari tomonidan amalga oshirilgan.
Dasturlar va ma'lumotlar o'rtasidagi to'g'ridan-to'g'ri munosabatlar, ya'ni.
mavzu sohasidagi o'zgarishlar ma'lumotlar strukturasining o'zgarishiga
olib keldi va bu majburiy ravishda qayta ishlash dasturlari;
Tizimlarning rivojlanishi va modifikatsiyasining mehnat zichligi;
Turli xil davrlarda turli xil odamlar tomonidan ishlab chiqilgan tizim
qismlarini yarashtirish qiyinligi.
9

1980-yillarning oxiriga kelib. - 1990 yil boshida IP-dan foydalanish
kontseptsiyasi yana o'zgarib bormoqda.
Ular strategik ma'lumot manbaiga aylanadi va har qanday profildagi
korxonaning barcha darajalarida qo'llaniladi. Ushbu davrdagi IT kerakli
ma'lumotlarni o'z vaqtida taqdim etib, tashkilotga o'z faoliyatida
muvaffaqiyatlarga erishish, yangi mahsulot va xizmatlarni yaratish, yangi
savdo bozorlarini topish, munosib sheriklarni ta'minlash, arzon narxlarda
yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqarishni tashkil etish va h.k.da yordam
beradi. IP ma'lumotlar bazalarini yaratish va boshqarish texnologiyasini
tug'dirdi. Ma'lumotlar bazasi ko'plab foydalanuvchilar uchun o'zaro bog'liq
vazifalar guruhi uchun yaratilgan va bu ilgari yaratilgan IS muammolarini
qisman hal qilishga imkon beradi. Dastlab, asosiy kompyuterlar uchun
DBMSlar ishlab chiqilgan va ularning soni o'ndan oshmagan. Shaxsiy
kompyuterlarning paydo bo'lishi tufayli ma'lumotlar bazasi texnologiyasi
keng tarqaldi, IShlarni ishlab chiqish uchun juda ko'p sonli vositalar va
DBMSlar yaratildi, bu esa o'z navbatida amaliy sohalarda ko'p sonli
qo'llaniladigan ISlarning paydo bo'lishiga sabab bo'ldi.
Ushbu avlod IP-ning asosiy xususiyatlari:
IO ma'lumotlar bazasiga asoslangan;
Dasturiy ta'minot dasturiy ta'minot va ma'lumotlar bazasi ma'lumotlar
bazasidan iborat;
Texnik vositalar: 3-4 avlod kompyuterlari va shaxsiy kompyuterlar;
10

ISni ishlab chiqish vositalari: ma'lumotlar bazalari (SQL, QBE) bilan
ishlash uchun til tomonidan kengaytirilgan 3-4 avlod protsessual
dasturlash tillari;
IS arxitekturasi: eng mashhurlari ikki xil: shaxsiy lokal IS, tarmoqqa kirish
imkoniyatiga ega markazlashtirilgan ma'lumotlar bazasi.
Oldinga katta qadam - foydalanuvchiga (oxirgi foydalanuvchiga ham, ISni
ishlab chiquvchiga ham) nisbatan "do'stona interfeys" tamoyilini ishlab
chiqish edi. Masalan, grafik interfeys, foydalanuvchiga yordam va
ko'rsatmalarning ishlab chiqilgan tizimlari, ISning rivojlanishini
soddalashtirish uchun turli xil vositalar keng qo'llaniladi: tezkor dastur
ishlab chiqish tizimlari (RAD tizimlari), IS (CASE vositalari) uchun
kompyuter yordamida loyihalash vositalari.
Ushbu avlod IC ning kamchiliklari:
Korxonalarni kompyuterlashtirishga qo'yilgan katta sarmoyalar
xarajatlarga mos keladigan kutilgan samarani bermadi (qo'shimcha
xarajatlar oshdi, ammo unumdorlikning keskin o'sishi kuzatilmadi);
IP-ning kiritilishi odamlarning harakatsizligi, oxirgi foydalanuvchilarning
odatdagi ish uslubini o'zgartirishni, yangi texnologiyalarni o'zlashtirishni
istamasligi bilan duch keldi;
Foydalanuvchilarning malakasiga yuqori darajadagi talablar qo'yila
boshlandi (shaxsiy kompyuterlar, amaliy dasturlar va DBMSlarni bilish,
o'z malakalarini doimiy ravishda oshirish qobiliyati).
1990-yillarning oxiridan boshlab. yuqoridagi kamchiliklar bilan bog'liq
ravishda IP-ning zamonaviy avlodi asta-sekin shakllana boshladi.
11

Ushbu IP-avlodning asosiy xususiyatlari:
Texnik platforma kuchli 5-avlod kompyuterlaridan iborat bo'lib, bitta ICda
turli platformalardan foydalaniladi (asosiy kompyuterlar, kuchli statsionar
kompyuterlar, mobil kompyuterlar). Eng xarakterli tomoni - kompyuter
tarmoqlaridan keng foydalanish - lokaldan globalgacha;
Axborotni qo'llab-quvvatlash quyidagi yo'nalishlar bo'yicha ma'lumotlar
banklarining razvedkasini oshirishga qaratilgan:
· Nafaqat ma'lumotlarning tuzilishini, balki bilimlarning faol
xususiyatlarini hisobga olgan holda yangi bilim
modellari;
· Axborotni onlayn tahlil qilish vositalari (OLAP) va qarorlarni qo'llab-
quvvatlash vositalari (DSS);
· Odamlar uchun tabiiy bo'lgan yangi taqdimot shakllari (multimedia, to'liq
hujjatli ma'lumotlar bazalari, giper-hujjatli ma'lumotlar bazalari, nutqni
idrok etish va sintez qilish vositalari).
Zamonaviy axborot tizimlari quyidagilarni hal qiladi asosiy vazifalar :
1. Uzoq vaqt davomida to'plangan ma'lumotlarni qidirishni, qayta ishlashni
va saqlashni amalga oshirish katta ahamiyatga ega. IClar ma'lumotni
tezroq va ishonchli qayta ishlashga mo'ljallangan bo'lib, odamlar vaqtni
behuda sarflamasliklari, odamlarga xos bo'lgan tasodifiy xatolardan
saqlanishlari, xarajatlarni tejashlari, odamlar hayotini yanada qulay
qilishlari uchun mo'ljallangan.
12

2. Turli tuzilmalardagi ma'lumotlarni saqlash. Bitta bir hil ma'lumot fayli
bilan ishlaydigan rivojlangan IS mavjud emas. Bundan tashqari, axborot
tizimining oqilona talablari uning rivojlanishi mumkin. Yangi tuzilishga
ega bo'lgan qo'shimcha ma'lumotlarni talab qiladigan yangi funktsiyalar
paydo bo'lishi mumkin. Shu bilan birga, ilgari to'plangan barcha
ma'lumotlar buzilmasdan qolishi kerak. Nazariy jihatdan, bu muammoni
har birida sobit tuzilishga ega ma'lumotlarni saqlaydigan bir nechta tashqi
xotira fayllari yordamida hal qilish mumkin. Amaldagi fayllarni
boshqarish tizimini tashkil etish uslubiga qarab, ushbu tuzilma fayllarni
ro'yxatga olish tuzilishi yoki ushbu IS uchun maxsus yozilgan alohida
kutubxona funktsiyasi tomonidan qo'llab-quvvatlanishi mumkin.
Ma'lumotlar ombori fayllarga asoslangan holda rejalashtirilgan haqiqiy
ishlaydigan ISlarning ma'lum namunalari mavjud. Ushbu tizimlarning
ko'pchiligining rivojlanishi natijasida ularda alohida komponent paydo
bo'ldi, bu ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimining bir turi (DBMS).3.
Jamiyatda harakatlanadigan har xil turdagi va turdagi axborot oqimlarini
tahlil qilish va bashorat qilish. Oqimlar ularni minimallashtirish,
standartlashtirish va kompyuterlarda samarali ishlashga moslashtirish,
shuningdek, turli xil axborot tarqatish kanallari orqali oqib o'tadigan
axborot oqimlarining xususiyatlarini o'rganish uchun o'rganiladi.
4. Axborotni taqdim etish va saqlash usullarini o'rganish, har xil
xarakterdagi ma'lumotlarni rasmiy tavsiflash uchun maxsus tillarni
yaratish, ma'lumotlarni siqish va kodlash, hajmli hujjatlarga izoh berish va
ularni abstrakt qilish uchun maxsus usullarni ishlab chiqish. Ushbu
yo'nalish doirasida har xil bilim sohalaridagi ma'lumotlarni kompyuterlar
13

uchun qulay shaklda saqlaydigan katta hajmli ma'lumotlar banklarini
yaratish bo'yicha ishlar olib borilmoqda.
5. Protseduralar va ularni amalga oshirishning texnik vositalarini qurish,
ularning yordamida hujjatlarda kompyuterlar uchun mo'ljallanmagan, lekin
ularni odam tomonidan idrok etishga yo'naltirilgan ma'lumotlarni olish
jarayonini avtomatlashtirish mumkin.
6. Tabiiy tilda tuzilgan axborot omborlariga so'rovlarni, shuningdek ushbu
turdagi tizimlar uchun maxsus so'rovlar tillarini idrok etishga qodir bo'lgan
axborot qidirish tizimlarini yaratish.
Axborotni boshqarish vositalari va yaxshi ishlashni tashkil etishga erishish
vositalari uzoq vaqtdan beri muvaffaqiyatli ishlash uchun zarur shart bo'lib
kelgan. korporativ tizimlar... Biroq, zamonaviy korporativ IPni ishlab
chiqish va amalga oshirish, qoida tariqasida, jiddiy xavf bilan bog'liq.
Ushbu xavf, axborot texnologiyalari sohasida echimlarni yaratishda eng
oldindan aytib bo'lmaydigan omil inson omili ekanligi bilan bog'liq. Shu
sababli, zamonaviy axborot sanoatida individual yondashuv, shuningdek,
ishlab chiqilgan axborot tizimlaridan foydalanish samaradorligini
oshirishga imkon beradigan yangi texnologiyalar va metodikalardan
foydalanish juda muhimdir.
(MDH) - biznes strategiyasi va axborot texnologiyalarini birlashtirgan
boshqaruv mafkurasi.
Korporativ axborot tizimi yirik va o'rta korxonalar, shu jumladan yagona
boshqaruvni talab qiladigan kompaniyalar guruhidan tashkil topgan
korporatsiyalarning barcha turdagi iqtisodiy faoliyatlarini kompleks
avtomatlashtirish uchun mo'ljallangan miqyosli tizimdir.
14

Korporativ axborot tizimi korxona bo'linmalarining 80% dan ortig'ini
avtomatlashtiradigan tizim deb hisoblash mumkin.
Korporativ axborot tizimlari ishchi guruhlar uchun tizimlarning
evolyutsiyasi bo'lib, ular yirik kompaniyalarga yo'naltirilgan va geografik
jihatdan tarqalgan saytlar yoki tarmoqlarni qo'llab-quvvatlashi mumkin.
Asosan, ular bir necha darajadagi ierarxik tuzilishga ega. Bunday tizimlar
serverlar ixtisoslashgan mijoz-server arxitekturasi yoki ko'p bosqichli
arxitektura bilan tavsiflanadi. Bunday tizimlarni ishlab chiqishda, xuddi
shu ma'lumotlar bazasi serverlaridan guruhli axborot tizimlarini ishlab
chiqishda foydalanish mumkin. Ammo yirik axborot tizimlarida Oracle,
DB2 va Microsoft SQL Server serverlari eng ko'p ishlatiladi.
Guruh va korporativ tizimlar uchun ishlashning ishonchliligi va
ma'lumotlar xavfsizligi talablari sezilarli darajada oshiriladi. Ushbu
xususiyatlar ma'lumotlar bazasi serverlarida ma'lumotlar,
ma'lumotnomalar va operatsiyalarning yaxlitligini ta'minlash orqali
ta'minlanadi.
Integratsiyalashgan axborot tizimining eng muhim xususiyati uning ishlash
tamoyillarini moslashuvchan va tezda qayta tiklaydigan yopiq, o'zini o'zi
boshqaradigan tizimni olish uchun avtomatlashtirish tsiklini kengaytirish
bo'lishi kerak.
MDH tuzilmasiga menejmentni hujjatlashtirish, predmet sohalarini
axborot bilan ta'minlash, aloqa vositalarini kiritish kerak dasturiy ta'minot,
xodimlarning va boshqa yordamchi (texnologik) mahsulotlarning
jamoaviy ishini tashkil etish vositalari. Bundan, xususan, korporativ
15

axborot tizimlari uchun majburiy talab - bu integratsiya ekanligi kelib
chiqadi katta raqam dasturiy mahsulotlar.
MDHning asosiy xususiyatlari tashkilotga tegishli ish jarayonlariga mos
keladigan ixtisoslashtirilgan dasturlar. Bu erda shuni ham ta'kidlash
kerakki, korporativ axborot tizimlariga bo'lgan ehtiyoj nafaqat tijorat
tashkilotlari o'rtasida paydo bo'ladi, shu munosabat bilan ta'rifdan "biznes"
atamasini olib tashlash to'g'ri bo'ladi. Axborot tizimi, masalan, notijorat
tashkilotlarning ilmiy-texnik tadqiqotlariga xizmat qilishi mumkin, ammo
tijorat korxonalari faoliyatida MDHdan keng foydalanilishini hisobga
olgan holda, ko'pincha mavjud echimlar MDH biznesning eng dolzarb
muammolarini hal qilishga yo'naltirilgan. Korporativ axborot tizimlari
kontseptsiyasi mahalliy avtomatlashtirilgan tizimlar tushunchalaridan kelib
chiqadi (AS - avtomatlashtirilgan tizim, ACS - avtomatlashtirilgan
boshqaruv tizimi, ACS - avtomatlashtirilgan korxonalarni boshqarish
tizimi, ISUP - integratsiyalashgan korxonalarni boshqarish tizimi) va
MRP, ERP ning xorijiy tizimlaridan kelib chiqadi. sinflar va h.k. Ammo,
ikkinchisi kiritilgandan so'ng, "ACS" turidagi qisqartmalar amalda
foydalanishni to'xtatdi va "KIS" umumiy qisqartmasiga yo'l qo'ydi.
Shunga qaramay, korporativ axborot tizimining umumiy qabul qilingan
ta'rifi mavjud emas.
Umuman olganda, siz MDHning ba'zi bir asosiy xususiyatlarini
berishingiz mumkin:
-Korxonaning, uning biznesining axborot va boshqaruv ehtiyojlariga
muvofiqligi;
16

-Qabul qilingan boshqaruv tizimi va korxonaning tashkiliy madaniyatiga
muvofiqligi;
-Integratsiya;
-Ochiqlik va o'lchovlilik.
Birinchi va ikkinchi belgilar hamma narsani birlashtiradi funktsional
xususiyatlar ma'lum bir korxonaning ma'lum bir korporativ axborot tizimi,
chunki ular qat'iy individualdir. Barcha korxonalar uchun ko'proq yoki
kamroq odatiy bo'lib, faqat buxgalteriya hisobi funktsiyalari va ozroq
darajada qonun bilan tartibga solinadigan ish haqi bo'lishi mumkin.
Ikkinchi va uchinchi belgilar umumiy, ammo juda aniq.
Korporativ axborot tizimi bu korxonaning biznes jarayonlarini (ishlab
chiqarishni boshqarish, resurslar, mijozlar bilan aloqalar) avtomatlashtirish
bo'yicha alohida (tarqoq) dasturlarning yig'indisi emas, u har bir alohida
modul uchun javobgar bo'lgan uchidan uchigacha avtomatlashtirilgan
tizimdir. real vaqt rejimida ish yuritish jarayoni, boshqa modullar
tomonidan ishlab chiqarilgan barcha kerakli ma'lumotlar mavjud
(qo'shimcha va qo'shimcha ravishda, ma'lumotni ikki marta kiritmasdan).
Korporativ axborot tizimi boshqa modullarni o'z ichiga olishi va tizimni
miqyosi va funktsiyalari bo'yicha, shuningdek qamrab olingan sohalarda
kengaytirishi uchun ochiq bo'lishi kerak.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, korporativ axborot tizimining ta'rifiga
quyidagicha oydinlik kiritamiz.
17

Korporativ axborot tizimi - bu korxonaning ish jarayonlarini, shu jumladan
ishlab chiqish va boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayonlarini
avtomatlashtirish uchun ochiq, integral real vaqtda avtomatlashtirilgan
tizim. Umuman olganda, har qanday axborot tizimini, agar u korxonani
boshqarish va biznes jarayonlarining barcha zarur yo'nalishlarini qamrab
oladigan bo'lsa, uni korporativ deb atash mumkin. Xususan, qaysi biznes
jarayonlar avtomatlashtirilishini va bu masalani har bir korxona uchun
qanday qilib alohida hal qilish mumkinligini aniqlash kerak. Shu sababli,
korporativ axborot tizimlarini to'liq "quti" echimlari bo'lishi mumkin emas,
sozlash va muayyan ish sharoitlariga moslashish qobiliyatisiz.
Rivojlangan MDHga bir qator talablar
1. Murakkablik va izchillik. MDH korxonalarni boshqarishning barcha
darajalarini (katta bo'linishdan ma'lum bir ish joyigacha), shuningdek
filiallari, filiallari, xizmat ko'rsatish markazlari va vakolatxonalarini
hisobga olgan holda qamrab olishi kerak. Darhaqiqat, informatika nuqtai
nazaridan tovarlarni ishlab chiqarish va taqsimlashning o'zi doimiy
ravishda ma'lumot ishlab chiqarish, qayta ishlash, o'zgartirish, saqlash va
tarqatish jarayonidir.
2. Qurilishning modulligi. Bunday axborot-mantiqiy modeldagi
ma'lumotlar tabiatda tarqatiladi va har bir tugunda va har bir oqimda
aniqroq tuzilishi mumkin. Tugunlar va oqimlar, o'z navbatida, shartli
ravishda (yoki aniq) quyi tizimlarga birlashtirilishi mumkin. Keyin
qurilishning modulliligi parallellashtirish, osonlashtirish va shunga mos
ravishda o'rnatish jarayonini tezlashtirish, kadrlar tayyorlash va tizimni
sanoat amaliyotida ishga tushirish imkonini beradi.
18

3. Ochiqlik - bu talab, agar avtomatlashtirish nafaqat boshqarish bilan
cheklanib qolmaydi, balki dizayn va texnik xizmat ko'rsatish, texnologik
jarayonlar, hujjatlarning ichki va tashqi aylanishi, tashqi axborot tizimlari
bilan aloqa (masalan, Internet), xavfsizlik tizimlari va boshqalar.
4. Moslashuvchanlik. Har qanday korxona cheklangan makonda mavjud
emas, balki doimo o'zgarib
2-B0B.KORXONA FAOLIYATIDA AXBOROT XAVFSIZLIGI
2.1.Axborot xavfsizligi tushunchasi
19

Ma’lumotning ta’rifi har qanday shaklda keltirilgan ma’lumotlar sifatida
va turli xil jarayonlar ob’ektlari sifatida, “Axborot texnologiyalari va
axborot texnologiyalari va axborotni muhofaza qilish to’g’risida” gi
qonunda “Axborotni muhofaza qilish” kontseptsiyasini quyidagicha talqin
qilish to’g’risida ma’lumot.
●
● Axborotni himoya qilish – bu yo’naltirilgan huquqiy, tashkiliy va
texnik tadbirlarni qabul qilishdir:
●
● 1) bunday ma’lumot uchun noqonuniy kirish, vayronagarchilik,
blokirovka qilish, blokirovka qilish, nusxalash, nusxalash, tarqatish,
tarqatish, shuningdek noqonuniy xatti-harakatlardan himoya qilishni
ta’minlash;
● 2) Kerakli kirish ma’lumotlarining maxfiyligidan kelib chiqishi,
● 3) axborotga kirish huquqini amalga oshirish.
Rossiya FTEK FTEXning boshqaruv hujjatlariga muvofiq axborot
xavfsizligi – Bu operatsion uskunalar yoki avtomatlashtirilgan tizim
yordamida ichki va tashqi tahdidlardan qayta ishlangan axborot xavfsizligi
holatidir.
●
● GOST R 50922-96 ga muvofiq axborotni himoya qilish –
Himoyalangan ma’lumotlarga himoyalangan ma’lumotlar, ruxsatsiz
va bexossiz ta’sirlarning oldini olish uchun tadbirlar.
●
20

● Unda tahdidlarning ikki turi – himoyalangan ma’lumotlar va
himoyalangan ma’lumotlarga ta’sir qilish uchun ruxsatsiz kvitansiya
(oqish) va ta’sirli kvitansiya (oqish) aks ettirilgan.
Shunday qilib, axborotni himoya qilish, ularni yig’ish, uzatish, qayta
ishlash va saqlash jarayonida uning xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan
tadbirlar va harakatlarning kombinatsiyasi sifatida tushuniladi.
●
● Tor ma’noda “Axborotni muhofaza qilish” tushunchasini aniqlash
“Axborot xavfsizligini ta’minlash” kontseptsiyasini aniqlaydi (1.5-
rasm). E’tibor bering, axborot xavfsizligi tashqi muhitning (insoniy
tabiati) beqarorlik ta’siridan (insoniy tabiat) va u erda joylashgan
yoki joylashgan tarmoqning ichki tahdidi, ya’ni, ya’ni joylashgan
yoki joylashgan tarmoqning ichki tahdididir. Axborotning
maxfiyligi, yaxlitligi va mavjudligi.
Tizim sub’ektlari (foydalanuvchilar, jarayonlar, dasturlar). Tizim
sub’ektlari uchun ushbu ma’lumotlar noma’lum bo’lishi kerak.
●
● Axborot yaxlitligi – Bu Semantik tarkibni (boshlang’ich
ma’lumotlarga nisbatan) saqlash qobiliyati (axborot talabi), i.e.
Uning tasodifiy yoki qasddan buzilish yoki buzilishga chidamliligi.
●
● Ma’lumotlarning mavjudligi – Ob’ektning bu qobiliyat – Axborot
tizimi (tarmoq) Siz o’zingiz xohlagan ma’lumotlarga va ular
o’rtasida o’z vaqtida ma’lumot almashish yoki o’z vaqtida ma’lumot
almashish uchun o’z vaqtida foydalanish yoki amalga oshirish.
21

Tabiiy xarakterdagi tahdidlarning turlari:
Tabiiy hodisalar:
● Yong‗in
● Suv bosishi
● Yer qimirlashi
● Magnitli dovul
● Radioaktiv nurlanishlar
Texnikaviy hodisalar:
● Axborot tizimlarning mustahkamligi
● Ta‘minot tizimlari
Sun iy xarakterdagi tahdidlarning turlari:‟
Tasodifiy tahdidlar:
● Foydalanuvchilarning xatoliklari
● Foydalanuvchilarning uquvsizligi va mas‘uliyatsizligi
● Axborot tizimlaridagi xatoliklar
Qasddan qilingan tahdidlar:
● Axborot tizimlariga fizik ta‘sir etish
● Axborotlarni o‗g‗irlash
● Xakerlik hujumlari
Axborotni muhofaza qilishning maqsadi va konseptual asoslari.
Umuman
22

olganda axborotni muhofaza qilishning maqsadini quyidagicha ifodalash
mumkin:
● axborotni tarqab ketishi, o‗g‗irlanishi, buzilishi,
qalbakilashtirilishini oldini olish;
● shaxs, jamiyat, davlatning xavfsizligiga tahdidni oldini olish;
● axborotni yo‗q qilish, modifikatsiyalash, buzish, nusxa olish,
blokirovka qilish kabi noqonuniy harakatlarning oldini olish;
● axborot resurslari va axborot tizimlariga noqonuniy ta‘sir qilishning
boshqa shakllarini oldini olish, hujjatlashtirilgan axborotga shaxsiy
mulk obyekti sifatida huquqiy rejimni ta‘minlash;
● axborot tizimida mavjud bo‗lgan shaxsiy ma‘lumotlarning
maxfiyligini va konfedensialligini saqlash orqali fuqarolarning
konstitutsiyaviy huquqlarini himoyalash;
● davlat sirlarini saqlash, qonunchilikka asosan hujjatlashtirilgan
axborotlar konfedensialligini ta‘minlash;
● axborot jarayonlarida hamda axborot tizimlari, texnologiyalari va
ularni ta‘minlash vositalarini loyihalash, ishlab chiqish va
qo‗llashda subyektlarning huquqlarini ta‘minlash.
Axborotni muhofaza qilishning samaradorligi uning o‗z vaqtidaligi,
faolligi, uzluksizligi va kompleksligi bilan belgilanadi. Himoya
tadbirlarini kompleks tarzda o‗tkazish axborotni tarqab ketishi mumkin
bo‗lgan xavfli kanallarni yo‗q qilishni ta‘minlaydi. Ma‘lumki, birgina
ochiq qolgan axborotni tarqab ketish kanali butun himoya tizimining
samaradorligini keskin kamaytirib yuboradi.
23

Axborotni muhofaza qilish sohasidagi ishlar holatining tahlili shuni
ko‗rsatadiki, muhofaza qilishning to‗liq shakllangan konsepsiyasi va
tuzilishi hosil qilingan, uning asosini quyidagilar tashkil etadi:
● sanoat asosida ishlab chiqilgan, axborotni muhofaza qilishning o‗ta
takomillashgan texnik vositalari;
● axborotni muhofaza qilish masalalarini hal etishga ixtisoslashtirilgan
tashkilotlarning mavjudligi;
● ushbu muammoga oid yetarlicha aniq ifodalangan qarashlar tizimi;
● yetarlicha amaliy tajriba va boshqalar.
Biroq, xorijiy matbuot xabarlariga ko‗ra ma‘lumotlarga nisbatan
jinoiy harakatlar kamayib borayotgani yo‗q, aksincha barqaror o‗sish
tendensiyasiga ega bo‗lib bormoqda.
Axborot hisoblash tizimlarida axborot xavfsizligini ta‘minlash nuqtai
nazaridan o‗zaro bog‗liq bo‗lgan uchta tashkil etuvchini ko‗rib chiqish
maqsadga muvofiq:
1. axborot;
2) texnik va dasturiy vositalar;
xizmat ko‗rsatuvchi personal va foydalanuvchilar.
Har qanday axborot hisoblash tizimlarini tashkil etishdan maqsad
foydalanuvchilarning talablarini bir vaqtda ishonchli axborot bilan
ta‘minlash hamda ularning konfedensialligini saqlash hisoblanadi. Bunda
axborot bilan ta‘minlash vazifasi tashqi va ichki ruxsat etilmagan
ta‘sirlardan himoyalash asosida hal etilishi zarur.
24

Axborot tarqab ketishiga konfedensial ma‘lumotning ushbu axborot
ishonib topshirilgan tashkilotdan yoki shaxslar doirasidan nazoratsiz yoki
noqonuniy tarzda tashqariga chiqib ketishi sifatida qaraladi.
Tahdidning uchta ko‗rinishi mavjud.
1. Konfedensiallikning buzilishiga tahdid shuni anglatadiki, bunda
axborot unga ruxsati bo‗lmaganlarga ma‘lum bo‗ladi. Bu holat
konfedensial axborot saqlanuvchi tizimga yoki bir tizimdan
ikkinchisiga uzatilayotganda noqonuniy foydalana olishlikni qo‗lga
kiritish orqali yuzaga keladi.
2. Butunlikni buzishga tahdid hisoblash tizimida yoki bir tizimdan
ikkinchisiga uzatilayotganda axborotni har qanday qasddan
o‗zgartirishni o‗zida mujassamlaydi. Jinoyatchilar axborotni
qasddan o‗zgartirganda, bu axborot butunligi buzilganligini
bildiradi. Shuningdek, dastur va apparat vositalarning tasodifiy
xatosi tufayli axborotga noqonuniy o‗zgarishlar kiritilganda ham
axborot butunligi buzilgan hisoblanadi. Axborot butunligi –
axborotning buzilmagan holatda mavjudligidir.
3. Xizmatlarning izdan chiqish tahdidi hisoblash tizimi resurslarida
boshqa foydalanuvchilar yoki jinoyatchilar tomonidan ataylab
qilingan harakatlar natijasida foydalana olishlilikni blokirovka
bo‗lib qolishi natijasida yuzaga keladi. Axborotdan foydalana
olishlilik – axborot aylanuvchi, subyektlarga ularni qiziqtiruvchi
axborotlarga o‗z vaqtida qarshiliklarsiz kirishini ta‘minlab beruvchi
hamda ixtiyoriy vaqtda murojaat etilganda subyektlarning
so‗rovlariga javob beruvchi avtomatlashtirilgan xizmatlarga tayyor
bo‗lgan tizimning xususiyatidir.
25

Ахbоrоtgа tаhdidlаr
huquqbuzarlikda namoyon bo„ladi
Коnfеden- sialligiga
● oshkor etish
● tarqab ketish
● nоqоnuniy ruхsаt
Ishonchliligiga
● bekor qilish
● qalbakilashtirish
● tovlamachilik
Butunligiga
● buzilish
26

● xato qilish
● yo‗qotish
Ruxsat etilganligiga
● аloqa buzilishi
● qabul qilishni taqiqlash
1.2-rasm. Axborotga tahdidlar.
Axborot xavfsizligiga tahdidlarning toifalanishi. Axborot
xavfsizligiga tahdidlar darajasiga kora quyidagicha toifalanishi mumkin:
a. shaxs uchun:
● axborotlarni qidirish, olish, uzatish, ishlab chiqish va
tarqatish bo‗yicha fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlari va
erkinliklarini buzilishi;
● fuqarolarni shaxsiy hayot daxlsizligi huquqidan mahrum qilish;
● g‗ayri ixtiyoriy zararli axborotlardan fuqarolarning o‗z sog‗liqlarini
himoya qilish huquqlari buzilishi; – intellektul mulk obyektlariga
tahdid.
a. jamiyat uchun:
● axborotlashtirilgan jamiyatni qurishga to‗siqlar;
● jamiyatning ma‘naviy yangilanish, uning ma‘naviy boyliklarini
saqlash, fidoyilik va xolislik, mamlakatning ko‗p asrlik ma‘naviy
27

an‘analarini rivojlantirish, milliy, madaniy merosni targ‗ib qilish,
axloq me‘yorlari huquqlaridan mahrum qilish;
● zamonaviy telekommunikatsiya texnologiyalarini taraqqiy etishi,
mamlakat ilmiy va ishlab chiqarish potensialini rivojlantirish va
saqlab qolishga qarshilik qiluvchi muhitni yaratish.
i. davlat uchun:
● shaxs va jamiyat manfaatlari himoyasiga qarshi harakatlar;
● huquqiy davlat qurishga qarshilik;
● davlat boshqaruv organlari ustidan jamoat nazorati institutlarini
shakllantirishga qarshi harakatlar;
● shaxs, jamiyat va davlat manfaatlarini ta‘minlovchi davlat boshqaruv
organlari tomonidan qarorlarni tayyorlash, qabul qilish va tatbiq
etish tizimini shakllantirishga qarshilik;
– davlat axborot tizimlari va davlat axborot resurslari
himoyasiga to‗siqlar;
– mamlakat yagona axborot muhiti himoyasiga qarshi
harakatlar.
Axborot himoyasiga metodologik yondashuv – bu konfedensial
axborotlarni saqlash vazifasini turli bosqichlarda yechish bo‗yicha asos
bo‗luvchi g‗oyalar, muhim tavsiyalardir. Ular axborotni me‘yoriy
himoya qilish bazalarini yaratishda inobatga olinadi. Shuningdek, qonun
va qonunosti aktlarini qabul qilishda me‘yor sifatida tatbiq qilinadi
hamda ularni bajarish majburiy xarakterga ega bo‗ladi.
Axborotni muhofaza qilish tamoyillarini uchta guruhga bo‗lish
mumkin: huquqiy, tashkiliy hamda texnik razvedkadan himoyalanishda
28

va hisoblash texnikasi vositalarida axborotga ishlov berishda axborotni
muhofaza qilishdan foydalanish.
Axborotni muhofaza qilish tizimlaridan foydalanish amaliyoti shuni
ko‗rsatmoqdaki, faqatgina kompleks axborotni muhofaza qilish tizimlari
samarali bo‗lishi mumkin. Unga quyidagi chora-tadbirlar kiradi:
1. Qonunchilik. Axborot himoyasi sohasida yuridik va jismoniy
shaxslarning, shuningdek davlatning huquq va majburiyatlarini
qat‘iy belgilovchi qonuniy aktlardan foydalanish.
2. Ma‘naviy-etik. Obyektda qat‘iy belgilangan o‗zini tutish
qoidalarining buzilishi ko‗pchilik xodimlar tomonidan keskin
salbiy baholanishi joriy etilgan muhitni hosil qilish va qo‗llab
quvvatlash.
3. Fizik. Himoyalangan axborotga begona shaxslarning kirishini
taqiqlovchi fizik to‗siqlar yaratish.
4. Ma‘muriy. Tegishli maxfiylik rejimi, kirish va ichki rejimlarni
tashkil etish.
5. Texnik. Axborotni muhofaza qilish uchun elektron va boshqa
uskunalardan foydalanish.
6. Kriptografik. Ishlov berilayotgan va uzatilayotgan
axborotlarga noqonuniy kirishni oldini oluvchi shifrlash va
kodlashni tatbiq etish.
7. Dasturiy. Foydalana olishlilikni chegaralash uchun dastur
vositalarini qo‗llash.
Fizik, apparatli, dasturli va hujjatli vositalarni o‗z ichiga oluvchi
barcha axborot tashuvchilarga kompleks holda himoya obyekti sifatida
qaraladi.
29

Odatda, so‗nggi vaqtlarda axborotdan foydalanish, saqlash, uzatish va
qayta ishlashda turli ko‗rinishdagi axborot tizimlarida amalga
oshirilmoqda.
Axborot tizimi – bu odatda matnli yoki grafik axborotlarni yig‗ish,
saqlash, qidirish va qayta ishlashga mo‗ljallangan amaliy dasturiy,
ba‘zan esa apparat- dasturiy nimtizimdir.
Ma‘lumotlarning axborot tizimida mavjud bo‗lishining moddiy asosi
bu
elektron va elektron-mexanik qurilmalar, shuningdek axborot
tashuvchilardir.
Axborot tashuvchilari sifatida qog‗oz, magnit va optik tashuvchilar,
elektron sxemalar foydalanilishi mumkin.
Demak, qurilma va nimtizimlarni hamda axborot tashuvchilarini
himoya qilish zarur.
Turli axborot tizimlarida foydalanuvchilar xizmat ko‗rsatuvchi
personal hisoblanib, axborot manbai va tashuvchilari bo‗lishi mumkin.
Tahdidlarni boshqarish jarayonini quyidagi bosqichlarga bo‗lish
mumkin:
1. Tahlil qilinuvchi obyektlarni tanlash va ularni ko‗rib chiqishda
batafsillik darajasi.
2. Tahdidlarni baholash metodologiyasini tanlash.
3. Aktivlarni identifikatsiyalash.
4. Tahdid va uning oqibatlari tahlili, himoyaning zaifliklarini aniqlash.
5. Tahdidlarni baholash.
6. Himoya choralarini tanlash.
7. Tanlangan choralarni qo‗llash va tekshirish.
30

3-BOB. AXBOROT XAVFSIZLIGINI TA’MINLASH USULLARI
3.1. Axborot komplekslari va texnologiyalari haqida tushuncha.
Informatikani tatbiq etishning asosiy sohalari quyidagilardir:
-ishlab chiqarishni to’liq avtomatlashtirish va robotlashtirish;
-ilmiy izlanishlar va loyihalashtirishni avtomatlashtirish;
-tashkiliy - iqtisodiy boshqarishda informatikani qo’llash;
-maktablar, kollejlar, oliy o’quv yurtlarida o’qitish va kadrlar tayyorlashni
kompyuterlashtirish; xizmat ko’rsatish, sog’liqni saqlash va aholi turmush
sohalariga informatikani tatbiq etish. Xususiy kompyuterlarning paydo
bo’lishi informatikani tatbiq etish va "kompyuter bo’yicha savodsizlik"ni
tugatishni tezlatishga asosiy turtki bo’ldi.
Hozirgi zamon kompyuterlariga bo’lgan qiziqish shuning uchun ham
oshdiki, ular masalani yechishda mehnat unumdorligini keskin oshirdi.
Masalan, katta integral sxemalarini loyihalashtirishni avtomatlashtirishda
kompyuterlarning qo’llanishi loyihalarni ishlab chiqishni bir necha yildan
bir necha oygacha qisqartirish imkonini berdi. Bu integral sxemalar yangi
kompyuterlarda qo’llanishini hisobga olsak, kompyuterlarning
mukammallashib borishi juda tez yuz berishi va yaqin orada juda ham
mukammal kompyuterlar yaratilishi kutilishiga umid qilishimiz mumkin.
Xususiy kompyuterlarning imkoniyatlari avtomatlashtirilgan ish o’rinlari
(AIO’)- ning yangi avlodini yaratish imkonini beradi. Bunday aqlli
stantsiyalar programma ta’minotining asosiy qismlaridan biri bo’lib
funktsional protsessorlar xizmat qiladi.
31

Funktsional protsessorlar turli xildagi ma’lumotlardan qulay holda
foydalanish, foydalanuvchi va kompyuter orasida samarali dialog rejimini
ta’minlash bilan birga katta hajmli ma’lumotlar bazasi bilan ham ishlash
imkonini beradi.
Hisoblash texnikasidan hisob-kitob, ma’lumotlarni qayta ishlash va
boshqarish ishlarini bajarishda foydalanish, bu ishlarni yuqori saviyada
bajarishdan tashqari boshqaruv apparatidagi xizmatchilar sonini
kamaytirish, to’liq va aniq ma’lumotlarni istalgan vaqt oralig’i uchun olish
imkonini beradi.
Hozirgi zamon aloqa sistemalari kompyuterlarni istalgan uzoqlikdagi
elektron ma’lumot manbalariga ulash imkonini beradi. Bunga misol
bo’lib, sun’iy yo’ldoshlar orqali bog’langan kosmik aloqa sistemasi hamda
dunyoning 30 dan ortiq mamlakatidagi 1500 dan ortiq ilmiy markazlarni
bog’lovchi xalqaro kompyuter tarmog’i xizmat qilishi mumkin.
1976 yilda Frantsiyada Videotex deb nomlangan milliy tarmoq yaratishga
kirishildi. Bu tarmoqdan foydalanish uchun har bir telefon apparati bor
bo’lgan xonadan o’z xonadoniga terminalni o’rnatishi mumkin. Bu
terminal yordamida telefon tarmog’i orqali kerakli tashkilot nomerini
terib, u yerdagi kompyuterdan foydalanib turli xil xizmatlarni, shu
jumladan bank xizmatlarini ham olish mumkin. 1986 yilga kelib 2,5
million shunday terminallar o’rnatildi. Shulardan bir qismi tekinga
o’rnatildi.
Teletal nomli loyihaga binoan 2 ming xil xizmat ko’rsatish turi mavjud
bo’lib, shulardan 30 xili bank xizmatlari ko’rsatish uchun mo’ljallangan.
1986 yil boshida 150 ming iste’molchilar uchun va 50 ming ishbilarmon
uchun elektron schetlar ochildi. 1986 yil oxirida Frantsiyaning taxminan
2% xonadon egalari o’z uylarida banklarning bo’limlariga ega bo’ldilar.
32

Bu yo’nalishlarni Buyuk Britaniyada "Nottingxem Bilding Sosayeti" va
"Benk of Skotland", Germaniyada "Keln jamg’arma banki” va
Gamburgdagi "Ferbrauxer Bank" tashkilotlari boshlab berdi. Shvetsiyada
uylardagi banklar bilan ishlashni Stokgolmdagi "Gota banken" boshlab
berdi. O’zbekiston Respublikasi uchun ko’rib chiqilayotgan muammo juda
ham dolzarbdir. Bank tizimini keskin ravishda rivojlantirishda faqat yangi
texnik bazaga tayanish kerak. Yetarli darajada avtomatlashtirilgan holda
bank bo’limi o’z kassasi bilan birlashtirilishi va terminallari aloqa
bo’limlari, magazinlarda, vokzallarda va hokazolarda joylashgan hisoblash
tarmog’ini tashkil qilish mumkin.
Germaniyaning "Niksdorf" kompaniyasi elektron pullarni tatbiq qilish
bo’yicha ilg’orlardan biri hisoblanadi. Bu kompaniyada Eurocard nomli
standart kredit kartochkalar ishlatilib, hozirgi davrda dunyo bo’yicha 5,8
mlndan ortiq kishi bu kartochkalardan foydalanadi.
Har bir kredit kartochkasiga ma’lumot tashuvchi vosita-magnit karta
o’rnatilgan bo’lib, unda xususiy schet nomeri, bank nomi, mamlakat,
mijozning to’lash qobiliyati ko’rsatkichi, berilgan kredit qiymati va
hokazolar yozilgan bo’ladi. Yangi mijozni bu tarmoqka qo’shish uchun
unga kamida 2 ming Germaniya markasida kredit ochilgan bo’lishi kerak.
Frantsiyada aqlli kredit kartochkalarini joriy qilish boshlandi. Bunday
kartochkalarga 7 kilobaytli operativ xotiraga ega bo’lgan mikroprotsessor
o’rnatilgan bo’lib, 200 xil to’lov operatsiyalarini amalga oshirish imkonini
beradi. AQShda magnitli to’lov kartochkalari tatbiq qilingan. Bu
kartochkalarga ham tegishli xajmda operativ xotiraga ega bo’lgan
mikroprotsessor o’rnatilgan bo’lib, hech qanday terminalsiz uydagi telefon
yordamida to’g’ridan-to’g’ri bank bilan hisob-kitobni amalga oshirish
mumkin.
33

Butun dunyo bo’yicha naqd pulsiz hisob-kitob sistemalariga ega bo’lgan
bank tarmoqlari jadal tatbiq etilmoqda. Bulardan biri Bankwire bo’lib, u
kredit iste’molchilari uchun emas, balki banklararo hisob-kitobga
mo’ljallangan edi. Tarmoq orqali faqat bank hujjatlari emas, balki
mas’uliyatli moliya qarorlarini ham qabul qilish uchun ishlatiladigan
muhim ma’lumotlar ham yuborilar edi.
AQSH federal rezerv sistemasi tomonidan yaratilgan Fedwire sistemasi
mamlakat ichida sodir bo’lgan oldi-berdilarning 60% ini qamrab oladi. Bu
taxminan bir kunda 360 milliard dollarga to’g’ri keladi. Uning xizmatidan
800 dan ortiq bank foydalanadi. Nyu Yorkda joylashgan SNIPS (Claring
House Interbank Payments System) moliyaviy tarmog’i 90% tashqi oldi-
berdilarni jamlagan bo’lib, unda 190 ta bank ishtirok etadi.
Banklararo elektron hisob-kitob sistemasining keyingi ravnaqi oxir
oqibatda nakd pullarning butunlay yo’qotilishiga olib kelishi shubha
tug’dirmaydi. Har qalay bu qat’iy qadamga barcha rivojlangan kapitalistik
mamlakatlar amalda tayyordir. G’arbiy Yevropadagi kichik davlatlar
tayyorgarlik tadbiri sifatida har bir yangi tug’ilgan chaqaloqqa bankda
hisob raqami ochishni zaruriy shart qilib qo’ydilar.
Bizning respublikamizda pul-kredit muomalasini kompyuterlashtirishdek
dolzarb vazifa turibdi. Ichki elektron pulning ma’lum sistemasisiz
respublika xalqaro iqtisodiy munosabatlarda teng xuquqli ishtirokchi bo’la
olmaydi.
Ijtimoiy munosabatlarning o’zgarishi va bozor iqtisodining shakllanishi
sharoitida respublikada birinchi navbatda informatikani qo’llash ob’ektlari
bo’lib, bozor munosabatlari ishtirokchilari - mahsulotlarni ishlab
chiqaruvchilar va istemolchilar (assotsiatsiyalar, kontsernlar, firmalar,
34

qo’shma korxonalar, kichik korxonalar, kooperativlar va hokazolar)
hamda moliya-birja faoliyati va tashkilotlar xizmat qilishi mumkin.
Bunda asosan e’tiborni iqtisodiy informatika va hisoblash texnikasi
bo’yicha nazariy bilimlarni shakllantirish hamda EHMda ishlash, masalani
aniq qo’yish, algoritmlash, tayyor programma vositalaridan, xususan
amaliy programmalar paketidan foydalana bilish ko’nikmalarini hosil
qilishga qaratiladi.
Informatika ma’lumotlarni to’plash, saqlash, qayta ishlash va tarqatish
bilan bog’liq ishlarni yengillashtirishga xizmat qiladi. Bu soxadagi
yetakchi olimlarning fikriga ko’ra, informatika ilmiy va amaliy fanlar
majmuasini tashkil qilib, ma’lumotlarni kompyuterlar yordamida qayta
ishlash sistemalarini loyihalash, yaratish, baholash, ishlashini ta’minlash
bo’yicha barcha muammolarni o’rganish, bu sistemalarni boshqa
sohalarga qo’llash va shu sohalarga ta’sirini o’rganadigan fandir. Qisqacha
aytganda, informatika ma’lumotlarni ishlash jarayonlarini o’rganish va uni
avtomatlashtirish yo’llarini izlashga xizmat qiladigan fan sifatida
maydonga keldi.
Informatikaning usullari va vositalari ma’lum ma’noda moddiylashib,
iste’molchilarga yangi informatsion texnologiya va sistemalar tarzida yetib
boradi. "Informatsion texnologiya" deganda, ma’lumotlar majmuasi va
bilimlar bazasi orqali joylarda yoki masofaviy usulda xizmat
ko’rsatishning zamonaviy hisoblash texnikasi programmaviy-texnik
vositalari va tarmoqli hamda Internet aloqa vositalariga tayangan hozirgi
zamon turlari tushuniladi.
Hisoblash texnikasi rivojlanishining tarixi va asosiy bosqichlari.
Hisoblash texnikasining rivojlanishi tarixini shartli ravishda to’rt
katta davrga bo’lishimiz mumkin.
35

1. Mexanik hisoblash qurilmasigacha bo’lgan davr uzoq o’tmishdan
boshlanib, to 17 asr boshlarigacha davom etgan. Bunda har qanday
hisoblash asbobi alohida raqam razryadlariga ega bo’lgan. Hisoblash
jarayonini ma’lum holatda tosh, yog’och yoki jetonlarni o’rnashtirib turib
amalga oshirishni qadimgi rimliklar "kalkulyar" degan lotin so’z bilan
atashgan.
2. Mexanik qurilmalar davri - 17 asr boshlaridan 19 asr oxirigacha davom
etgan. 1623 yil ingliz olimi V. Shikkard birinchi bo’lib oddiy qo’shish va
olish amalini bajara oladigan mexanik hisoblash mashinasini yaratdi.
Lekin bu mashina tor doiradagi insonlar uchungina ma’lum bo’lib, keng
tarqalmadi.
Shuning uchun ham bizgacha yetib kelgan birinchi mexanik hisoblash
mashinasi 1641 yili frantsuz olimi B. Paskal tomonidan yaratilgan jamlash
mashinasi bo’lib, u ikki amalni – qo’shish va ayirish operatsiyasini bajara
olardi. 1673 yili nemis olimi Gotfrid Leybnits tomonidan to’rt arifmetik
amalni bajara oladigan, yaqingacha hamma joyda keng foydalanib
kelingan arifmometr yaratildi. Bu hisoblash mashinalari ichida
qulayrog’idir. 19 asr 90-chi yillarining boshida Peterburglik olim V. T.
Odner tomonidan juda qulay mexanizm yaratilib, unga arifmometr
"FELIKS" nomi berildi. 20 asrning birinchi choragida bu mashinalar
asosiy hisoblash mashinalari bo’lib hisoblanardi.
3. Elektromexanik mashinalar davri 19 asr oxiridan 20 asr o’rtalarigacha
bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Elektrotexnikaning rivojlanishi hisoblash
mashinalarida inson jismoniy mehnati o’rniga elektr energiyani qo’llashga
olib keldi.
Elektromexanik mashinalar bilan bir vaqtda yangi mashina turlari,
hisoblash - analitik mashinalari paydo bo’lib, ularda hisoblash
36

operatsiyalari bajarilib, avtomatik usulda natijalar taqqoslanilib, taxlil
qilinish imkoni yaratildi.
Bunday mashinalardan eng birinchisi 1888 yil AQShda G. Gollerit
tomonidan yaratilib, unga "tabulyator" nomi berildi. Bu mashinalarda
axborot tashuvchilar sifatida perfokartalar xizmat kilgan. Bizning
Vatanimizda hisoblovchi
– analitik mashinalar asrimizning 20-chi yillaridan boshlab ishlatila
boshlandi. Bu mashinalar perfokartada axborot tayyorlovchi qurilmalar
(perforatorlar), perforatsiyani nazorat qilish (kontrolniklar), saralash,
ma’lum sistemaga keltirish mashinalari (reproduktorlar) bilan birgalikda
kompleks bo’lib ishlatilardi. Hisoblash natijalarini tabulyator jadval
ko’rinishida chop etib berar edi.
4. EHMlar davri asrimizning 40-yillari o’rtalaridan boshlanib to hozirgi
kungacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davr elektronikaning
rivojlanish davri bilan bog’liq bo’lib, uning asosida hisoblash
mashinalarining yangidan- yangi turlari va modellari dunyoga keldi.
Birinchi EHM 1945 yil AQSH da olimlar Dj. Mougli va D. Ekkert
tomonidan yaratilib, unga ENIAK nomi berildi. Bu EHM 18000 elektron
lampadan tuzilgan bo’lib, asosiy element bazasi elektromagnitli relelarga
asoslangan edi. Sobiq SSSR da esa birinchi elektron lampaga asoslangan
KEHM (kichik elektron hisoblash mashinasi) 1951 yil akademik S. A.
Lebedev rahbarligida yaratilgan. 1952 yili yana shu olim rahbarligida katta
elektron hisoblash mashinasi (KEHM-2) yaratilib, uni 1954 yili qayta
ishlab takomillashtirilib, uning ish unumdorligi o’sha vaqt uchun juda
katta bo’lgan hisoblash tezligi sekundiga 10000 operatsiyaga yetkazildi.
EHMning rivojlanish avlodlari quyidagi ko’rsatkichlar bilan ifodalandi:
EHMning ichki tuzilishi (arxitekturasi), programma ta’minoti, EHM bilan
37

foydalanuvchining o’zaro aloqa vositalari (tillar va muomala shakli) va
texnika jihatidan amalga oshirilishi (element bazasi, texnik
ko’rsatgichlari). Tabiiyki, ba’zi-bir ko’rsatkichlarning rivojlanishi bir xilda
emas; shuning uchun ham EHMlarni avlodlarga ajratish ko’proq va
ma’lum bir ma’noda shartli hisoblanadi.
Programmalar mashina tilida tuzilib, har bir alohida foydalanuvchi o’z
ixtiyoricha ishlar edi. EHMni ma’lum bir vaqtga olib, vaqtning bir qismi
programmani sozlash uchun ajratilardi.
Programma ta’minoti asosan standart kichik programmalardan tuzilardi.
Birinchi avlod EHMlari o’zlarining katta geometrik o’lchamlari, ko’p
energiya talab qilishi va ishonchliligining kamligi bilan farqlanardi.
EHMning tezligi va xotira sig’imi katta emas edi. Birinchi avlod
EHMlariga umumiy tavsif berilsa, operatsion muhitning oddiyligiga, unda
elementar operatsiyalarning oldindan aniqlanilishi, dialog darajasining
juda soddaligi, EHMda interfeys kanallarining yo’qligi konkret
qurilmalarni boshqarishni va hisoblash jarayonini foydalanuvchi
tomonidan tushunishni qiyinlashtirar edi.
EHMning birinchi avlodidagi operatsion muhit – bu konkret algoritmlar
mexanizmining amalga oshirilishi foydalanuvchi tomonidan beriladigan
operatsiya va vazifalar programmasining ketma-ketligidir. Shu bilan birga
bular sanoatda ishlab chiqarilgan birinchi mashinalar bo’lib, ko’pgina
standart masalalarni yechishda qayta-qayta foydalanish uchun
programmalarni saqlash imkoniyatiga ega edi. Bu ish esa
foydalanuvchining EHM bilan uzviy muomalasi yordamida amalga
oshirilar edi.
Shuning uchun foydalanuvchidan hisoblash jarayonini boshqarish uchun
programmalashtirish bosqichlarini chuqur o’rganish talab etilardi. HMning
38

1-chi avlodiga oldinroq tilga olingan MESM, BESM-1,2, Strela, M-1, 2,
M-20, Ural-1, Ural-2, Minsk-1, 2, Minsk-12 va boshqa mashinalar kiradi.
Bu mashinalardan asosan ilmiy, texnik, muhandislik, iqtisodiy masalalarni
yechishda foydalanilgan. Yarim o’tkazgichli va magnit elementli
texnologiya rivojlanishi bilan 50- yillar oxiri, 60-chi yillar boshlariga kelib
EHMning 2-chi avlodini o’zlashtirish boshlandi.
Ikkinchi avlod EHMlari informatsiya kiritish-chiqarish jarayonini
boshqarishni markazlashmagan shaklda amalga oshirib, markaziy
protsessorga xilma-xil tashqi qurilmalarni moslashtirib ulash imkonini
beradi. Bu avlod EHMlarida kiritish-chiqarish qurilmalarining turlari
birmuncha ko’paytirilib, tashqi xotira sig’imi ancha kengaytirildi.
Programmalashtirishda universal va algoritmik tillar, tarjimonlar
(translyatorlar va interpretatorlar), programmalar kutubxonasi va
hokazolarni qo’llash imkoniyati yaratildi.
Aloqa vositasi bo’lib (interfeys) programmalashtiriladigan maxsus
protsedura tili xizmat qilardi. Shunga mos ravishda operatsion sistemalar
paydo bo’lib, foydalanuvchi bajarishi lozim bo’lgan vazifani ma’lum bir
protsedura tilida qabul qilish imkoniyatiga ega bo’ldi. Ikkinchi avlod
EHMlari faqatgina muhandislik va ilmiy hisob-kitob ishlari uchungina
ishlatilmay, kiritish va chiqarish informatsiya hajmi juda ko’p bo’lgan
iqtisodiy va informatsion masalalarni yechish uchun ham foydalanildi.
Ikkinchi avlod EHMlarining birinchisi "Razdan-2" bo’lib 1961 yili
Yerevan shahrida yaratildi. 60-chi yillar ichida ikkinchi avlod
EHMlarining 30 dan ortiq modellari yaratilib, ularning ko’plari seriyalab
ishlab chiqarildi ("Minsk- 2", 1963 yilda "Minsk-22", BESM-4, "Ural-11",
1964 yilda "Ural-15", 1965 yildan keyin BESM-6, "Mir", "Nairi", "Dnepr"
va boshqalar) .
39

Ikkinchi avlod EHMlari o’sha davr uchun nisbatan katta tezlikka ega edi.
Masalan, BESM-6 nomli EHMning tezligi sekundiga 1 mln. operatsiyaga
teng. Ular ishonchliligining yuqoriligi, oldingi avlodga nisbatan kam
elektr energiyasi talab qilishi bilan ajralib turardi.
Uchinchi avlod EHMlari 60-yillarning oxiri va 70-yillarning boshlariga
to’g’ri kelib, ular integral sxemalarda tuzilgan edi (IS). Integral sxema - bu
nihoyatda kichik elektron sxema bo’lib, kremniyli plastinkada bir qancha
mayda tranzistorlardan va boshqa elementlardan tuzilgan va ma’lum bir
funktsiyani bajarishga moslashgandir. Bu sxemadagi elementlarning
hammasi germetizatsiyalashtirilgan plastmassali qutichaga joylashtiriladi.
Ikkinchi yo’nalishi esa arzon, o’ta kichik bo’lgan hisoblash mashinalari
(bularga mikro EHMlar, yoki mikrokompyuterlar) ni yaratish kiradi.
Mikrokompyuterlarning o’zagi bo’lib unga mos bo’lgan mikroprotsessor
xizmat qiladi. Hozirgi vaqtda yaratilgan mikrokompyuterlar xotira sig’imi,
operatsiyalarni
To’rtinchi avlod EHMlarining texnik va programma vositalari hamda
yangidan-yangi modellari axborot ishlab chiqarish tezligini sekundiga
yuzlab milliard operatsiyagacha yetkazishga, asosiy xotira sig’imini esa
yuzlab Gigabaytlargacha kengaytirish imkonini beradi.
Hozirgi vaqtda sanoati rivojlangan ko’pgina davlatlar hisoblash texnikasi
vositalarining 5 - avlodini-sifat jihatidan mutlaqo yangi, foydalanuvchilar
uchun qulay hisoblash sistemasini yaratish ustida ishlamoqda. Beshinchi
avlod EHMlarida mashina tillarini xaqiqiy tilga yaqinlashtirish (matn,
nutq, tasvir va boshqalar) ustida ham muntazam harakat qilinmoqda.
Bundan tashqari 5-chi avlod EHMlari yordamida hisoblash sistemasi
tashkil qilinganda ko’p ishlatiladigan mini, mikro va xususiy EHMlarini
foydalanuvchilar uchun intellektual abonent punkti ko’rinishida
40

foydalanishni ham ko’zda tutish kerak. Bu avlod mashinalarini inson
faoliyatida qo’llash va intellektual informatsiya ishlab chiqarish jarayonini
boshqarishda ishlatish optimal qarorlar qabul qilishga jiddiy va samarali
ta’sir ko’rsatishi mumkin.
Beshinchi avlod EHMlarining o’ziga xos harakterli xususiyatlari
quyidagilardan iborat: axborotlarni har tomonlama aniqlangan va
formallashgan bilim sifatida qayta ishlash;
EHMlarning hamma turlaridan, super EHMdan mikro protsessorgacha
parallel foydalanib, ularning bajaradigan funktsiyalarini kengaytirish;
EHMning yuqori darajada ixtisoslashtirilishi va
hisoblash vositalarining
universallashtirilishini iloji boricha kamaytirish;
mini va mikro EHMlar arxitekturasini hayotga tatbiq qilishda eski avlod
EHMlaridan farqli o’laroq yangi progressiv formalaridan keng foydalanish
har bir yechilishi rejalashtirilgan muammo hamda masalalar uchun xos
bo’lgan bilimlar bazasini yaratish va ularni boshqaruv jarayonida faol
ishlatish; intellektual interfeys vositalaridan iloji boricha to’la foydalanish
hamda kompyuter bilan muloqotni osonlashtirib, masalalarni qo’yishda va
xal qilishda oddiy inson tilini ishlatishga erishish.
Beshinchi avlod EHMlari keng foydalanuvchilar ommasiga mos keladigan
va sodda bo’lishi uchun, yuqorida aytganimizdek EHM bilan muomalani
xaqiqiy tilda, shuningdek grafiklarni kiritish-chiqarish, hujjatlar,
qo’lyozma belgilar va boshqalarni kiritish yoki o’qish organlari orqali
amalga oshirilishi kerak.
Inson va mashinaning o’zaro aloqa jarayonida optimal dialog rejimini
rivojlantirish kun tartibidagi asosiy masalalardan biri bo’lib turibdi.
41

Dialog rejimda kompyuter xabarning ma’nosini tushunib, inson bilan
intellektual dialog olib borishi shart, ya’ni savolga javob berishi, taxmin,
so’roq, foydalanuvchiga umumlashtirilgan javob bermoq imkoniyatiga ega
bo’lishi kerak. Sistema o’z oldiga qo’ygan vazifasini yechishi uchun
kiritilayotgan axborotlarni tushunish uchun kerak bo’ladigan bilimlardan
to’la foydalanishi kerak. Bu maqsadga erishish uchun kompterda
bilimlarni to’plash, ulardan effektiv foydalanish uchun u qaysi sohada
qo’llanilayotgan bo’lsa, o’sha sohaga taalluqli bilimlarning hammasiga
ega bo’lishi kerak. Bunday qobiliyatlarga ega bo’lgan mashinalar noto’g’ri
qo’yilgan masalalarni ham aniqlab berish va iloji boricha to’g’rilab ishlash
imkoniyatiga ega bo’ladi. 5-chi avlod EHMlari texnik masalalarni
yechishda yangi qoidalarga rioya qilib, foydalanuvchilarning talabini to’la
qondirishi shart. Bu avlod hisoblash mashinalari va sistemasining asosiy
funktsiyalari: masalalarni avtomatik usulda yechishni amalga oshirish va
natijalarni olish; bilim bazalarini boshqarish; intellektual interfeys
vazifasini bajarishdan iborat. O’zaro intellektual sistema (interfeys) EHM
bilan inson orasidagi dialogni nutq, grafika, xaqiqiy til hamda inson uchun
axborot almashish imkoniyatiga ega bo’lgan vositalar yordamida amalga
oshiradi.
Beshinchi avlod EHMlarida to’plangan bilimlardan axborotni qayta
ishlashning hamma bosqichlarida, nutq kiritishdan boshlab, xaqiqiy tilda
tekstlarni, tasvirni va hokazolarni kiritish va ularga javob tayyorlashgacha
bo’lgan hollarda foydalaniladi va bu bilimlar bilim bazasida saqlanadi.
Beshinchi avlod EHMning yaratilishi mashinalarning element bazalari
nihoyatda tez rivojlanib, yangi texnologiyani ishlab chiqarishga
intellektual holda tatbiq qilish imkoniyatiga ega. EHMni
intellektuallashtirish deganda, EHM vositalari va foydalanuvchilar
42

orasidagi muomalani tabiiylashtirish uchun zarur bo’lgan qator tadbirlar
ishlab chiqib, EHMdan foydalanuvchilar maxsus tayyorgarliksiz ham
kompyuterdan foydalana olish imkoniyatiga ega bo’lishiga aytiladi.
. 5-chi avlod EHMlarida axborotlarni kiritish-chiqarish formalarini
tabiiylashtirish axborotlarning katta oqimini tez qayta ishlashni
ta’minlashga olib keladi. Shuning uchun ham EHMlarning bu avlodi
taqsimlangan lokal tarmoqlarning yadrosi bo’lib qoladi.
Xususiy EHMlar asosida qurilgan ishchi stantsiyalar va hisoblash
sistemalari vaqti kelganda foydalanuvchi uchun xuddi telefon va energiya
tarmoqlaridek hammabop bo’lib qoladi.
EHMlarning 6-chi avlodiga kelsak biz hozir faqatgina taxmin qilishimiz
mumkinki, u davrda intellektual komplekslar (IK) paydo bo’lib, inson va
mashinaning intellektual quvvatini bir qancha marotaba oshiradi. Bu inson
ijodi imkoniyatini modellashtirib berishi mumkin, shuning uchun ham bu
davrda mashina yaratish jarayonida inson faoliyatining fiziologik,
psixologik, fikr yuritish kabi ijodiy tomonlarini o’rganishga qaratiladi.
Dastlabki elektron-hisoblash mashinalari yaratilganidan beri 60 yildan
ortiq vaqt o’tdi. Lekin shu davr ichida EHMning bir necha avlodlari
yaratildiki, ular o’zining texnikekspluatatsion ko’rsatgichlari jihatidan bir-
biridan katta farq qiladi hamda har bir avlod EHM fan-texnika
taraqqiyotining shu davrga mos ifodasi desa bo’ladi.
Elektron hisoblash mashinalari o’zining qator xususiyatlari tavsifiga
muvofiq tasnifga ajratiladi.
Mashinalar turkumlarga ajratilganda ularning avlodi, guruxi, misollarni
yechish tezligi, shakli, raqamlarni ifodalash shakllari va buyruqlari,
adreslari, buyruqlarni bajarishi, konstruktsion quvvati hamda funktsional
imkoniyatlari va boshqalar hisobga olinadi.
43

Yuqorida aytib o’tilganidek EHMlar yaratilganidan boshlab to
hozirgi davrgacha 4 bosqichni bosib o’tdi yoki uning 4 avlodi
yaratildi.
1. - avlod - lampali EHMlar davri;
2. -avlod - yarim o’tkazgichli, tranzistorli EHMlar davri;
3. - avlod - kichik integral sxemali (KchIS) EHMlar davri;
4. - avlod - hozirgi katta integral sxemali (KIS) EHMlar davri.
Kelajakda EHMning yangi 5-avlodi mashinalarida o’ta katta integral
sxemadan (O’KIS), optik elektronika, katta molekulyar xossasi
(molekulyar elektronika) dan foydalaniladi. Har qaysi EHM elementi
bazasidagi yangi o’zgarish, mashinaning imkoniyatini orttiradi, natijada
uning tatbiq etish doirasini kengaytiradi.
Bajaradigan ishiga ko’ra EHMni ikkiga - hisoblovchi va bajaruvchi
EHMlar guruxiga ajratish mumkin: ularning birinchisiga murakkab ilmiy-
texnik va iqtisodiy masalalarni yechish hamda katta xajmdagi
informatsion massivlarga ishlov berish; ikkinchisiga esa - real jarayonlarni
boshqarish bilan bog’liq masalalarni yechish yuklatiladi. Ularning
yordamida murakkab ishlab chiqarish ob’ektlarida boshqarish jarayonini
avtomatlashtirish hamda ilmiy-tadqiqot va loyihakonstruktorlik ishlarini
avtomatlashtirish amalga oshiriladi. Bu mashinalar ishlab chiqarish
uzluksiz harakterdagi korxonalarda (masalan, metallurgiya, kimyo,
energetika, ko’mir qazib olish va boshqa tarmoqlarda) ishlatiladi.
Operatsiyalarni bajarishda ifodalangan sonlar formasiga (shakliga) ko’ra
EHM o’rnatilgan vergulli va suzib yuruvchi vergulli rejimlarda
ishlaydigan mashinalarga bo’linadi. Qo’llanilayotgan sanoq sistemasiga
ko’ra EHM ikkilik, o’nlik, arifmetik sistema hamda turli sanoq sistema
44

(ikkilik, o’nlik) asosida operatsiyalarni bajaruvchi mashinalarga bo’linadi.
Informatsiyani EHMdan o’tish usuliga ko’ra u ketma-ket va parallel
ishlaydigan mashinalarga bo’linadi. Ketma-ket ishlaydigan mashinalarda
sonlarni uzatish va sonlar operatsiyalarni bajarish razryadga qarab, ya’ni
bitta razryad bo’yicha hamda razryadma-razryad amalga oshiriladi.
Parallel ishlaydigan mashinalarda raqamlarni uzatish va qayta ishlash
arifmetik qurilmada hamma razryadlar bo’yicha hamda raqamlarni xotira
qurilmasida tanlash va yozish bir vaqtda amalga oshiriladi. Parallel-ketma-
ket ishlaydigan EHMlarda raqamlar gruppasini qayta ishlash ketma-ket,
har qaysi gruppa razryadiga taalluqli operatsiyalar parallel amalga
oshiriladi. Mashinalarda so’zlarni ifodalash usuliga ko’ra EHMlar doimiy
va o’zgaruvchan so’z uzunligi asosida ishlovchi mashinalarga bo’linadi.
Mashinada informatsiyaning ifodalanishi bevosita mashinaning razryad
setkasi uzunligi bilan, ya’ni xotira yacheykasidagi razryadlar miqdori bilan
bog’langan. Ilmiy-texnik masalalar yechishga mo’ljallangan EHMlarda
razryad setkasi odatda keltirilgan raqamlarni berilgan aniqligi va ularda
faqat raqamlarnigina emas, balki buyruqlarni ham joylashtirish qulayligi
nuqtai-nazaridan tanlanadi.
Shunday turdagi ko’pchilik mashinalarning razryad setkasi belgilangan
uzunlikda bo’lib, raqamlarning undan chiqib ketishiga odatda yo’l
quyilmaydi. Bunda operatsiya birdaniga bir yacheykada yoziladigan
hamma so’zlar ustida amalga oshiriladi, so’zlarning ma’lum qismini qayta
ishlash imkoniyatini ta’minlash uchun esa maxsus buyruqlar kiritiladi.
Qabul qilingan buyruq adreslariga ko’ra EHM bir, ikki, uch va ko’p
adresli, hamda adreslar soni o’zgaruvchan mashinalarga bo’linadi. Bir
adresli mashinalar buyrug’ida operatsiya kodi, hamda operandlardan
birining adresi olinadi hamda amallar bajariladi yoki operatsiyaning
45

natijasi yuboriladigan adresi ko’rsatiladi. Operand - operatsiyada ishtirok
etuvchi ma’lumotlardan biri, ya’ni operatsiyalar operandlar ustida
bajariladi. Ikki va uch adresli mashinalarda har qaysi buyruqqa muvofiq
ravishda ikki yoki uchta operandning adresi ko’rsatiladi, ya’ni ana shu
operand ustida amal bajariladi. O’zgaruvchi adresli EHMlarda
yozilayotgan masala xususiyatiga ko’ra operandlar soni yoki konkret
bajarilayotgan buyruqdagi adreslar soni o’zgarishi mumkin. O’zgaruvchi
adresli buyruqlar odatda simvolik mashinalarda qo’llaniladi.
Buyruqlarning bajarilishini tashkil etish bo’yicha mashinalar xaqiqiy va
normallashtirilgan (majburiy) tartibda ishlashi bilan farqlanadi. Birinchi
gurux mashinalarida hamma buyruqlar majmui ketma-ket nomerli ba’zi
bir xotira yacheykalariga yoziladi. Ba’zi bir yacheykalarda saqlanayotgan
buyruqlar bajarilgandan so’ng, mashina keyingi tartibdagi yacheykadagi
saqlanayotgan buyruqlarni bajarishga o’tadi. Shunday qilib, bu jarayon
maxsus o’tish komandasi (bajarish komandasi) berilgunga qadar davom
etadi, ya’ni u boshqarishni kelgusi emas, balki ba’zi bir boshqa buyruqqa,
odatda qabul qilinganidek u yoki bu shartning bajarilishi va
bajarilmasligiga qarab uzatadi. Ko’pincha hozirgi zamon EHMlarida
buyruqlarni bajarish xaqiqiy tartibida bajariladi.
Buyruqlarni normallashtirilgan tartibda bajaruvchi mashinalarda buyruqlar
bajarilganidan so’ng kelgusida bajariladigan buyruq xaqidagi ko’rsatmani
saqlaydi. Har qaysi buyruqning adreslaridan biri shunday maqsad uchun
foydalaniladi.
Hisoblash jarayonining tashkil etilishiga ko’ra EHM bir programmali va
ko’p programmali mashinalarga bo’linadi. Bir programmali mashinalar bir
vaqtda faqat bitta programmani, ko’p programmali mashinalar esa bir
vaqtda bir necha programmani bajaradi.
46

Yechilayotgan masalaning funktsional imkoniyatiga ko’ra va EHM tatbiq
qilinayotgan soha doirasiga ko’ra EHM universal (umumiy maqsadlarda),
muammolar bo’yicha yo’naltirilgan hamda maxsus mashinalar tarzida
tasnifla- nadi.
Universal EHMlar ilmiy-texnik, iqtisodiy harakterdagi keng ko’lamda
masalalarni yechishga mo’ljallangan. Bunday EHMlar ko’p funktsional
buyruqlar sistemasiga ega bo’lib, ulardan ham arifmetik, ham mantiqiy
operatsiyalarni bajarishda bir xilda samarali foydalanish mumkin. Ular
xotirani dinamik uyushtirish va ko’p darajali uzish sistemasiga ega. Bu
ularni turli rejimlarda paketli, vaqtni taqsimlash, vaqtning real masshtabi,
dialog(savol-javob), boshqa rejimlarda ishlatish imkonini beradi. Bu yerda
shuni eslatib o’tish kerakki, hamma hisoblash resurslariga qaraganda
umumiy foydalaniladigan EHMlar samarasi past. Sababi, ularning tuzilishi
hisoblash jarayoniga to’la mos emasligi va EHMlar turli qurilmalarning
quvvati va yechilayotgan masalalar harakteri jihatidan o’zaro mos
kelmasligidir.
Hozirgi paytda xususiy EHMlar keng qo’llanilmoqda. Ular ishlatilish
sohasiga ko’ra professional va maishiy XEHM larga bo’linadi.
Maishiy XEHMlar uy-ro’zgor ishlarida foydalaniladigan XEHMlardir.
Ular ommaviy foydalanishga mo’ljallangan bo’lgani uchun unda
qo’yiladigan asosiy texnik vositalar hamda programma ta’minoti bo’yicha
nisbatan arzon bo’lishi kerak. Bu XEHMlar dam olish va o’yinlarni tashkil
etishda, biror bir xunarga o’rgatishda, mashq qilishda, uy sharoitida turli-
tuman oddiy hisoblarni bajarishda foydalaniladi. Bu XEHMlardan
professional bo’lmagan kishilar foydalanadi. Shuning uchun ommaviy
foydalanishda ishlatiladigan kompyuterlar juda keng turdagi va hajmdagi
turli xil programmalar paketi to’plami bilan to’ldirilishi kerak. Bu
47

XEHMlar strukturasi aloqa kanallariga mashinalarni ulash, qo’shimcha
chetki uskunalarni, shu jumladan uy apparatlari-televizor, modem, faks,
magnitofon va boshqalarga ulash yo’li bilan sistemani kengaytirish
imkoniyatini ta’minlashi kerak.
XEHMlarning har yerda ishlatilishi, turli darajadagi boshqarish
sistemalarida malakali mutaxassislarning mehnat unumdorligini keskin
oshiradi, boshqarishda band bo’lganlarni qisqartirish imkonini beradi,
mehnat resurslaridan samaraliroq foydalanish imkonini beradi. EHMning
sof texnik va programmaviy jihatdan mukammallashuvi, uning borgan sari
hisoblash tarmoqlariga, fanga, texnikaga, boshqarishga ta’sirini
kuchaytirib boradi. EHMlar tasniflarga ajratilganda e’tibor qilinadigan
yana bir omil-bu mashinalarni guruxlarga bo’linishidir.
48

XULOSA
Bugungi kunda biznesning turli sohalarida faoliyat yurituvchi
korxonalar uchun axborot xavfsizligini ta’minlash nafaqat zarurat, balki
global raqobat sharoitida muvaffaqiyatga erishishning strategik sharti
hisoblanadi. Axborot xavfsizligi tizimi korxonalarning ichki jarayonlarini
optimallashtirish, raqobatbardoshlikni oshirish va mijozlar ishonchini
mustahkamlashga xizmat qiladi. Ayniqsa, global bozor sharoitida faoliyat
yurituvchi korxonalar uchun ko‘p funksiyali yondashuvni joriy etish
zarurati ortib bormoqda.
Biznesning turli sohalarida, jumladan moliyaviy xizmatlar, savdo,
transport, sog‘liqni saqlash va ishlab chiqarishda axborot xavfsizligini
boshqarish tizimlari korxonalar muvaffaqiyatining ajralmas qismidir.
Ushbu tizimlar axborotning konfidensialligi, yaxlitligi va mavjudligini
ta’minlash bilan birga kiberxavfsizlik tahdidlariga qarshi samarali choralar
ko‘rishga imkon beradi. Shuningdek, axborot xavfsizligi tizimi
korxonalarning ichki va tashqi jarayonlarini samarali boshqarish orqali
global bozordagi raqobatbardoshligini oshiradi.
Global raqobat sharoitida axborot xavfsizligini ta’minlash xalqaro
standartlarga rioya qilishni talab etadi. ISO/IEC 27001 kabi standartlar
korxonalar uchun axborot xavfsizligini boshqarish tizimlarini yaratish va
takomillashtirish bo‘yicha asosiy ko‘rsatmalarni taqdim etadi. Ushbu
standartlarni joriy etish orqali korxonalar nafaqat ichki xavfsizlikni
ta’minlaydi, balki xalqaro bozorda ham ishonchli hamkor sifatida tan
olinishga erishadi.
49

Axborot xavfsizligini boshqarish tizimlarining ko‘p funksiyaliligi
korxonalarga bir vaqtning o‘zida bir nechta maqsadlarga erishish imkonini
beradi. Ushbu tizimlar orqali korxonalar o‘zining texnologik
infratuzilmasini himoya qiladi, qonunchilik talablariga javob beradi va
mijozlar bilan ishonchli aloqalarni yo‘lga qo‘yadi. Bundan tashqari,
axborot xavfsizligi tizimlari orqali korxonalar innovatsion texnologiyalarni
joriy etish va raqamli transformatsiya jarayonini samarali amalga oshirishi
mumkin.
Ko‘p funksiyali yondashuv global raqobat sharoitida korxonalarning
muvaffaqiyat kalitidir. Axborot xavfsizligini ta’minlash tizimlari nafaqat
himoya vositasi sifatida xizmat qiladi, balki korxonalarning strategik
resursiga aylanadi. Masalan, raqamli platformalar, katta ma’lumotlar (Big
Data) va sun’iy intellekt texnologiyalarining rivojlanishi korxonalarga
yangi biznes imkoniyatlarini ochib beradi, ammo bu jarayon axborot
xavfsizligiga qo‘yiladigan talablarni ham oshiradi.
Shuningdek, axborot xavfsizligini boshqarish tizimlari raqamli va
an’anaviy biznes faoliyatini uyg‘unlashtirishda muhim rol o‘ynaydi.
Xalqaro hamkorlik, bulutli texnologiyalar va IoT (Internet narsalari)
imkoniyatlaridan foydalanish orqali korxonalar nafaqat samaradorligini
oshiradi, balki yangi bozorlarni o‘zlashtiradi va global raqobatda
muvaffaqiyat qozonadi. Ushbu jarayonlarda axborot xavfsizligi
tizimlarining ishonchliligi va samaradorligi muhim omil hisoblanadi.
Axborot xavfsizligini ta’minlash, shuningdek, korxonalar uchun ijtimoiy
mas’uliyat va barqaror rivojlanishning ajralmas qismidir. Bugungi
iste’molchilar va hamkorlar korxonalarning faqat mahsulot va xizmatlar
50

sifatini emas, balki ularning axborot xavfsizligi va ijtimoiy mas’uliyatiga
ham katta ahamiyat berishadi. Shu sababli, axborot xavfsizligini
boshqarish tizimlari korxonalar uchun global bozorda ishonch va obro‘ni
mustahkamlash vositasi bo‘lib xizmat qiladi.
Xulosa qilib aytganda, biznesning turli sohalaridagi korxonalar uchun
axborot xavfsizligini boshqarish tizimi bugungi global raqobat sharoitida
muvaffaqiyatning muhim kaliti hisoblanadi. Ushbu tizimlar orqali
korxonalar nafaqat ichki jarayonlarini samarali boshqaradi, balki xalqaro
talab va standartlarga javob berish orqali global bozordagi
raqobatbardoshligini oshiradi. Ko‘p funksiyali va global raqobat sharoitida
faqat innovatsiyalarni joriy etib, axborot xavfsizligini ta’minlagan
korxonalar uzoq muddatli muvaffaqiyatga erisha oladi. Shu sababli,
axborot xavfsizligini boshqarish tizimlari kelajakda korxonalar uchun
strategik resurs sifatida o‘z ahamiyatini saqlab qoladi.
51

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори.
Хусусийлаштирилган корхоналарни корпоратив бошқаришни
такомиллайштириш чора-тадбирлари тўғрисида. «Халқ сўзи», 2003
йил 22 апрель, №85. (3197).
2.Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони. Ўзбекистон
иқтисодиётида хусусий секторнинг улуши ва аҳамиятини тубдан
ошириш чора-тадбирлари тўғрисида. «Халқ сўзи», 2003 йил 28
январь. №23, (3135).
3.И.А.Каримов «Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон хаёт приовард
максадимиз» Т.: «Узбекистон» 2000.
4.И.А.Каримов Бош мақсадими – жамиятни демократлаштириш ва
янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. Т.:
Ўзбекистон, 2005
5.И.А. Каримов Ўзбекистон XXI – асрга интилмоқда. Т.: Ўзбекистон
1999 й.
6.Вачугов Д.Д. под ред. Д. Д. Вачугова. Практикум по менеджменту:
деловые игры. Высшая школа, 2004
7.И.Б. Гурков Стратегический менеджмент организации. М.: ТЕИС,
2004
8.Зуб Анатолий Тимофеевич. Стратегический менеджмент: Теория и
практика. М.: Аспект Пресс, 2004
9.Под ред. Львова Д.С.,Гранберг А.Г. Стратегическое управление:
регион, город, предприятие. М.:ЗАО «Экономика», 2004
52

10.Юлдашев Н.К., Болтабоев М.Р., Рихсимбоев О.К., Ганиев Б.О.
Стратегик менежмент. Укув кулланма.- Т.: ТДИУ,2003,С.102
11.Н.К. Юлдашев , О.С. Козоков Менеджмент . Т.: Фан, 2004
12.Лепла Д.Ф. Стратегии развития Бренда. М.: 2004
13.Развитие организации и НR-менеджмент. М.: Независимая фирма
«Класс», 2004
14.Майкл У. 50 Методик менеджмента. 2004
53

Biznesning turli sohalaridagi korxonalarda axborot xavfsizligini boshqarish tizimi

Sotib olish