BMT va Oʻzbekiston munosabatlari - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	427.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Noyabr 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Diyorbek

Ro'yxatga olish sanasi 14 Oktyabr 2024

2 Sotish

BMT va Oʻzbekiston munosabatlari

Sotib olish

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O`RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
MILLIY G`OYA, MA'NAVIYAT ASOSLARI VA HUQUQIY TA'LIM
KAFEDRASI
Abdullajonov Diyorbek Abdulxamid o‘g‘lining
5111600-Milliy g`oya, ma'naviyat asoslari va huquq ta'limi yo`nalishi bo`yicha
bakalavr darajasini olish uchun
BMT va O‘zbekiston munosabatlari
mavzusida yozgan
BITIRUV MALAKAVIY ISHI
Ilmiy rahbar: dots. X.Maxmanova
“Himoyaga tavsiya etilsin”
Tarix fakulteti dekani ____________ dots.F.Raxmonov
“ ________ ” _____________20 20 yil
1

M U N D A R I J A
KIRISH . ..........................................................................................................3
1-BOB. Jahonda tinchlik va xavfsizlikni ta’minlashda xalqaro tashkilotlarning o‘rni
1.1.Dunyo hamjamiyati va Birlashgan Millatlar Tashkiloti………………………..
1.2.O`zbekiston Respublikasi-Birlashgan Millatlar tashkilotining a'zosi………...
2-BOB. YUNESKO va O`zbekiston respublikasining xalqaro-huquqiy hamkorligi
masalalari
2.1.YUNESKO-BMTning ixtisoslashgan muassasasi………………………........
2.2. O‘zbekiston YUNESKOning to`la huquqli a'zosi……………………..……..
XULOSA……………………………………………………………………
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI..........................
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. XXI asrda zamonaviy xalqaro munosabatlar tizimida yuz
berayotgan yangi tendensiyalar, jumladan, jahon globallashuv jarayonlarining shiddat bilan
rivojlanib borishi sharoitida insoniyat oldida yangi tahdid va xavf-xatarlarning yuzaga kelishi
hamda ularning keng tarqalishi kuzatilmoqda. Shu ma’noda Markaziy Osiyo mamlakatlari
2

manfaatlari hamda xavfsizligining kafolati sifatida mintaqaviy hamkorlikni rivojlantirish
masalasi dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.
Bu haqda fikr yuritganda, BMTning Mingyillik rivojlanish maqsadlari haqida
alohida to`xtalish lozim. Ma’lumki, BMTning 2000 - yilda bo`lib o`tgan
Mingyillik sammitida Mingyillik deklaratsiyasi qabul qilinib, unda Inson
taraqqiyoti konsepsiyasini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilgan edi.
Jahonning turli mintaqa va hududlarida qarama-qarshilik va ziddiyatlar qonli
mojarolar, xalqaro terrorizm. Ekstremizm, narkotrafik kabi xavf-xatarlar tobora
kuchayib bormoqda, fashizm degan balo yana bosh kо‘tarmoqda. Millatchilik,
shovinizm singari ofatlar maydonga chiqmoqda. Prezidentimiz 2015 yil 9 may
xotira va qadrlash kuni munosabati sо‘zlagan ma’ruzasida “Butun insoniyatni
tashvishga solayotgan bunday murakkab sharoitda barcha tinchliksevar
kuchlarning say-harakat va imkoniyatlarini yagona maqsad yо‘lida safarbar etish,
Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik kengashi va boshqa nufuzli xalqaro
institutlarning о‘rni va ta’sirini kuchaytirish yanada muhim ahamiyat kasb
etmoqda” 1
deydi.Shuni alohida qayd etish lozimki, Yurtboshimiz nutqida har
tomonlama asoslab berilgan, tobora dolzarb ahamiyat kasb etib borayotgan
masalalar, jumladan, mintaqamizda va butun dunyodagi tinchlik va xavfsizlikni
ta’minlash bu borada BMT bilan hamkorlikni yanada rivojlantirish va
faollashtirish – bularning barchasi jahon jamoatchiligidan birgalikdagi doimiy say-
harakatlarni talab etadigan ustuvor vazifalardir. Shunga ko`ra, ushbu Bitiruv
malakviy ishda Birlashgan Millatlar Tashkilot bilan O`zbekistonning
munosabatlarini kengroq o`rganilishini ta’minlash, shu asosda BMT Mingyillik
rivojlanish maqsadlari doirasida mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ulkan, tom
ma’noda tarixiy ishlarning ma’no-mazmuni, beqiyos ahamiyati, O`zbekistonning
jahon miqyosida ortib borayotgan obro`–e’tibori haqida ma’lumotlar berishni
maqsad qilib oldik.
1
Karimov I.A. О‘tganlarni xotirlash, keaksalarni e’zozlash-bizning farzandlik burchimizdir.Xalq sо‘zi. 2015 yil 10
may.
3

Ma’lumki, O‘zbekiston Respublikasi istiqlolga erishgandan so‘ng, mamlakat
manfaatlariga mos keladigan, uning jahon hamjamiyatidagi obro‘-e’tiborini mustahkamlashga
xizmat qiladigan, markaziy Osiyo mintaqasida xavfsizlik, tinchlik va barqarorlikni ta’minlash,
xalqaro terrorizm, separatizm va ekstremizmning barcha ko‘rinishlariga, shuningdek
narkotrafik va ommaviy qirg‘in qurollarining tarqalishiga qarshi hamkorlikda kurashish
hamda ularni bartaraf etishga qaratilgan o‘z tashqi siyosatining ustuvor yo‘nalishlarini ishlab
chiqdi va uni og‘ishmay hayotga tadbiq qilib kelmoqda 1
.
Globallashuv davrida vujudga kelayotgan global va mintaqaviy tahdidlar jahon
hamjamiyatining e’tiborini o‘ziga qaratib, ularga qarshi kurashishda jahon mamlakatlarining
hamkorlikda faoliyat yuritishi va global xavfsizlikni ta’minlashga qaratilgan choralarni amalga
oshirishda dolzarb masalaga aylanib kelmoqda.
Shuning uchun ham biz o‘z ishimizda O‘zbekistonni xalqaro tashkilotlar bilan
hamkorligini tadqiq etish asnosida bu sohada erishgan yutuqlarni tahlillar asosida
umumlashtirib, ular asosi xulosalar shakllantirishni o‘z oldimizga maqsad qilib qo‘ydik.
Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari. Ishda O‘zbekistonni xalqaro
tashkilotlar bilan hamkorligini rivojlanish jarayonini ochib berish maqsad qilib qo‘yilgan.
Mavzu juda ham katta bo‘lganligi uchun uni quyidagi masalalar bilan chegaralangan
holda ochib berish vazifasi qo‘yildi:
 Xalqaro tashkilotlar tushunchasi, ularnng maqomi, bu tashkilotlarni O‘zbekiston bilan
hamkorlik aloqalarini yo‘lga qo‘yilishining qisqacha holatini yoritish;
 O‘zbekiston – BMT aloqalarini rivojlanish jarayonini tahlil etish;
 O‘zbekiston va BMTning turli tashkilotlari o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikni o‘rganish;
 Ishdagi tahlillar asosida mavzu bo‘yicha xulosani shakllantirish.
 YUNESKO-BMTning ixtisoslashgan muassasasi sifatida davlatlarning
intelektual va madaniy hamkorligini rivojlantirishga qaratilgan faoliyatini
o‘rganish;
 YUNESKOning rahbar va ishchi organlarida O`zbekiston Respublikasining
ishtirokini ko‘rsatib berish.
Bitiruv malakaviy ishning nazariy-metodologik asoslari.
1
Saidolimov S. Umumiy taraqqiyot va xavfsizlik sari. // Jamiyat va boshqaruv. -T.: O‘zbekiston, 2010.
4

Bitiruv malakaviy ish, Xalqaro tashkilotlar, xususan, BMT uning xalqaro
munosabatlarda tutgan o‘rni va O‘zbekiston Respublikasi bilan munosabatlarini
amalga oshirish jarayonini o`rganishga xizmat qiladi.
Malakaviy ishda bugungi kunda BMT va uning ixtisoslashgan xalqaro
tashkilotlari bilan O‘zbekiston Respublikasining munosabatlarini mamlakatimizda
amalga oshirilayotgan tub siyosiy, iqtisodiy-ijtimoiy o`zgarishlarga ta’sirini
o‘rganish inobatga olingan. Ishda BMT va uning ixtisoslashgan muassalari,
YUNESKO va O‘zbekiston Respublikasining xalqaro –huquqiy hamkorligi kabi
masalalar yoritilgan.
Bitiruv malakaviy ish Huquqshunoslik mutaxassisligi bo`yicha ta'lim
olayotgan talabalar, aspirantlar, o`qituvchilar, huquqni muhofaza qilish va tabiatni
mahofaza qilish organlari xodimlari , hamda Xalqaro huquqi fanini
o`rganayotganda, ushbu mavzu bo`yicha tashkil qilingan maxsus kurslarda, hamda
yuridik yo`nalishdagi kollejlarning talabalarini o`qitishda qo`l kelishi mumkin.
Bitiruv malakaviy ishni yozishda BMT nizomi va xalqaro huquqiy meyorlar,
xalqaro munosabatlarini tartibga soluvchi konstitutsiyaviy qoidalar, O`zbbekiston
Respublikasi qonunlari, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti, Vazirlar
Mahkamasining farmon va qarorlari, Maxsus asosida yozildi.
Ilmiy yangiligi va ahamiyati. “BMT va O‘zbekiston munosabatlari”
umumiy va alohida qismlardan iborat tartibda yozilgan bo`lib, unda bugungi kunda
BMT va O‘zbekiston o‘rtasidagi munosabatlar inobatga olingan. Bitiruv malakaviy
ishda BMT va O‘zbekiston o‘rtasidagi munosabatlarning vujudga kelishi va
rivojlanish tarixi, BMTning ixtisoslashgan muassalaridan YUNESKO bilan
O‘zbekiston o‘rtasidagi ko‘p tomonlama munosabatlar o`rganilib, taxlil etildi
hamda tegishli takliflar berildi.
Ishning aprabatsiyasi. Bitiruv malakaviy ish Qarshi Davlat universiteti Tarix
va ijtimoiy fanlar fakulteti Milliy g‘oya, ma’naviyat asoslari va huquq ta’limi
kafedrasi qoshidagi “Yosh milliy g‘oyachilar” to‘garagida ma’ruza qilingan.
Ishning hajmi va strukturasi. Ish kirish, ikki bob, xulosa, hamda foydalanilgan
adabiyotlar ruyxatidan iboratdir.
5

I Bob. Jahonda tinchlik va xavfsizlikni ta’minlashda xalqaro tashkilotlarning o‘rni
1.1.Dunyo hamjamiyati va Birlashgan Millatlar Tashkiloti
Xalqaro maydonda davlatlarning hamkorlikda aniq bir muammoni hal etishda ular
ishtirokida tuzilgan xalqaro tashkilotlarning o‘rni va roli tobora ortib bormoqda. Xalqaro
tashkilotlar – muayyan maqsadlarni amalga oshirish uchun xalqaro shartnoma asosida
tuzilgan, tegishli organlarga ega bo‘lgan, a’zo davlatlarning huquq va majburiyatlariga ega
bo‘lgan hamda xalqaro huquqqa binoan ta’sis etilgan davlatlarning uyushmasidir. Xalqaro
6

tashkilotlarni turkumlash tashkilotlarning huquqiy tabiati; tashkilot faoliyatining ko‘lami;
tashkilot faoliyatining mavzui; tashkilot a’zolari bo‘lgan davlatlarning ijtimoiy-iqtisodiy
faoliyati singari belgilar bo‘yicha o‘tkaziladi.
Xalqaro tashkilotlar xalqaro tizimning tarkibiy qismidir. Tabiiyki, xalqaro tizimning
rivojlanishi hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatayotgan ijtimoiy taraqqiyot qonunlari umumiy tarzda
ularning ijtimoiy-huquqiy tabiatini ham belgilab beradi. Xalqaro tashkilotlar davlatlar
tomonidan aniq maqsadlar va vazifalarni bajarish uchun tuzilib, muayyan huquq doirasiga ega
bo‘ladi, bu huquq doiralari nizomda qayd etiladi. Xalqaro tashkilotlarning maqsad va
vazifalari tushunchalarini aniqlab olish zarurdir. Xalqaro tashkilotlarning maqsadlari xilma-xil.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) xalqaro tinchlik va xavfsizlikni saqlash uchun tuzilgan.
IKAO xalqaro aviatsiya muammolarini o‘rganish, fuqaro aviatsiyasi uchun xalqaro normalar
va qoidalarni ishlab chiqish hamda xalqaro havo yo‘llarida uchishning xavfsizligini ta’minlash
maqsadlarida ta’sis etilgan. Mazkur harakatlarning yig‘indisi Xalqaro tashkilotlarning
vazifasini tashkil etadi. Bular axborot, normativ, nazorat va amaliy vazifalardir. Xalqaro
tashkilotlarning budjeti a’zo bo‘lgan davlatlar badallari hisobiga to‘ldirilib beriladi. Har bir
tashkilot badallari budjetga ajratish tartibini o‘zi belgilaydi 1
.
Birinchi xalqaro birlashmalarning yaratilishi va paydo bo‘lishi er.avv. VI asrning
boshlariga to‘g‘ri keladi. Bunday birlashmalar o‘zida shahar va uyushmalarning harbiy-siyosiy
ittifoqni o‘zida ifoda etgan (misol uchun, Lakedemon va Deloss Simmaxiyalari).
Lakedemon simmaxiyasi er.avv. VI yuz yilligida Peloponnesning uyushma va
shaharlarining ittifoqi sifatida yaratilgan. Ittifoqning boshida Sparta turgan. Oliy ittifoq organi
umumittifoq yig‘ini (sillogos) bo‘lgan. Ushbu yig‘in yilda bir marta Sparta tomonidan
o‘tkazilgan. Ittifoqqa a’zo bo‘lgan barcha shaharlar o‘zining qanchalik katta yoki
ahamiyatligidan qat’iy nazar bir ovozga ega bo‘lganlar. Masalaning hal etilishi ko‘pchilik
ovozi bilan amalga oshirilgan.
Grek shaharlarining boshqa yirik ittifoqlaridan biri Afina yoki Deloss simmaxiyasi
bo‘lgan. Uning boshida Afina turgan bo‘lib, er.avv. 478/477 yillarda vujudga kelgan. Ushbu
davr grek-persiya urushlari davriga perslarga qarshi kurashda harbiy-dengiz ittifoq sifatida
faoliyat ko‘rsatgan.
1
O‘zbekiston yuridik ensiklopediyasi. -T.: Adolat, 2010. -505 bet.
7

Deloss simmaxiyasi Lakedemon simmaxiyasidan ikki xususiyati bilan farq qilgan:
birinchidan, unga kirgan ittifo q doshlar Delosdagi umumiy g‘aznaga maxsus soliq (foros)
to‘laganlar, ikkinchidan, ularning gegemoni – Afinaga bog‘liq edilar. Vaqt o‘tishi bilan Deloss
simmaxiyasi Afina kattaligiga aylandi. Bunday birlashmalar albatta xalqaro tashkilotlar
sirasiga kirmagan, balki ularning yaratilishiga timsol bo‘lgan. Taniqli rus huquqshunosi
F.F.Martens, qadimgi ittifoqlarni o‘zining davridagi grek shahar va mamlakatlarini
birlashtirishda samarali o‘rni bo‘lganligi ni e’tirof etadi.
Birinchi xalqaro iqtisodiy va bojxona birlashmalarining paydo bo‘lishi xalqaro
tashkilotlarning barpo etilishiga muhim tarixiy bosqich sifatida o‘z ta’sirini ko‘rsatdi.
Jumladan, XIII va XVII asrlar mobaynidagi Ganzey savdo ittifoqi Boltiq dengizida, qisman
Shimoliy dengiz va Shimoliy Yevropaning katta qismida savdo monopoliyasini o‘rnatgan
savdogarlar birlashmasi bloki bo‘lgan.
XIX asrning boshlarida esa German bojxona ittifoqi tuzilgan bo‘lib, o‘zaro bojxona
to‘siqlarni bartaraf etish maqsadida tuzilgan aksariyat nemis davlatlari ittifoqini o‘zida aks
ettirgan. Ittifoq chegaralarida undirilgan soliqlar asosida umumiy g‘azna tashkil etilgan bo‘lib,
uning daromadi ittifoq ishtirokchilari o‘rtasida aholiga teng proporsional taqsimlangan. Biroq,
ushbu birlashmalar xalqaro tashkilot bo‘lmagan 1
.
Birinchi xalqaro tashkilotlar XIX asrning boshlari va o‘rtalarida paydo bo‘ldi: Reynda
kemachilik bo‘yicha Markaziy komissiya (1815y.), Yerni o‘lchash bo‘yicha Xalqaro Ittifoq
(1864y.), Xalqaro telegraf ittifoqi (1865y.), Umumiy pochta ittifoqi (1874y.), O‘lchov va
og‘irlik bo‘yicha Xalqaro byuro (1875y.), Badiiy va adabiy mulkni hmoya qilish bo‘ysicha
Xalqaro ittifoq (1886y.). Birinchi xalqaro tashkilotlar iqtisodiyot, transport, madaniyat
davlatlarining ijtimoiy manfaatlari sohasida tuzilgan, o‘z maqsadlariga ko‘ra siyosatdan
tashqari sohada birgalikdagi transchegaraviy hamkorlikka yo‘naltirilgandi. O‘sha paytlarda
xalqaro tashkilotlar yuqorida sanab o‘tilgan hamkorlik turlari uchun asos bo‘lib xizmat
qilishdan boshqa hech qanday vazifalarni bajara olmagan.
Globallashuv, integratsiyalashuv, o‘z navbatida, bunday tashkilotlarning mavqeini
yanada mustahkamladi. Globallashuv, avvalo, iqtisodiy, texnologiya, kommunikatsiya, fan va
transport sohasidagi transchegaraviy o‘zaro aloqalarni (hamkorlikni) yanada kuchayishiga olib
1
Vilegjanin A.N. Mejdunarodnoye pravo. –Moskva: Yurayt, 2010. -348 b.
8

keldi. U, garchi turli darajada bo‘lsada, o‘zaro bog‘liqlikning jamuljam tizimida deyarli barcha
davlatlar, jamiyatlar, tashkilotlar, aktyorlar, individlar guruhini o‘z ichiga oldi. Bularning
barchasi xavf-xatar va tavakkalchiliklar: iqtisodiy, xalqlarning ko‘chishi (migratsion),
ommaviy qirg‘in qurollarining tarqalishi, jinoyatchilik, giyohvand moddalar savdosi va
boshqalarning dunyoviy qo‘shilib (chatishib) ketishi bilan birga kechmoqda. Shu tariqa,
globallashuv ko‘p tomonlama diplomatiyaning ahamiyatini ortishiga, ayni paytda uning
murakkablashishiga imkon yaratmoqda.
Xalqaro munosabatlarning aksariyat jiddiy muammolari ko‘p sonli davlatlar, xalqaro
hukumatlararo tashkilotlarni ularni hal qilish uchun jalb qiladi. Hozirgi xalqaro tashkilotlar
ikkita asosiy turga bo‘linadi: hukumatlararo va nohukumat tashkilotlar. Unisining ham,
bunisining ham o‘rni muhim, ularning barchasi davlatlarning turli sohalardagi muloqotiga
yordam beradi. Hukumatlararo tashkilotlar quyidagi belgilarga ega bo‘lishlari lozim:
- xalqaro huquqqa muvofiq tuzilishi. Har qanday hukumatlararo tashkilot huquqiy
asosda tashkil topmog‘i lozim, xususan: tashkilot alohida bir davlatning va umuman, xalqaro
hamjamiyatning manfaatlariga zarar yetkazmasligi zarur;
- xalqaro shartnoma (konvensiya, bitim, trakt, protokol va b.) asosida tashkil topishi.
Bunday shartnoma tarafdorlari suveren davlatlar hisoblanadi, keyingi paytlarda esa
hukumatlararo tashkilotlar ham shu qatorga kirmoqda;
- xalqaro tashkilotlarni tuzishdan maqsad u yoki bu sohada davlatlarning kuchini
birlashtirishdan iborat: siyosiy (OBSE), harbiy (NATO), iqtisodiy (YES), valyuta-moliyaviy
(XVF) va boshqalar. Ammo BMT kabi tashkilot qariyib barcha sohada davlatlar faoliyatini
muvofiqlashtirishga qaratilgan. Bunday vaziyatda xalqaro tashkilot davlatlar o‘rtasida
vositachi bo‘lib o‘rtaga chiqadi. Ba’zan davlatlar xalqaro munosabatlarning eng qiyin
masalalarini muhokama qilish uchun xalqaro tashkilotga topshiradilar;
- hukumatlararo tashkilotning ta’sis hujjatlarida umumiy shaklda mustahkamlangan
huquq-majburiyatlarining mavjudligi. Xalqaro tashkilot o‘z vakolatini oshira olmaydi, lekin
mustaqil xalqaro huquq va majburiyatlarga ega, ya’ni davlatlar – a’zolar ixtiyoridan farqli
muxtor xohish-irodaga ega bo‘ladi. Bu belgi har qanday tashkilot o‘z faoliyati sohasida
davlatlar – a’zolar tomonidan unga yuklangan huquq-majburiyatlarni bajarish vositasini
mustaqil tanlashi mumkinligini bildiradi.
9

Xalqaro tashkilotning yuridik tabiati uchun asosiy narsa shundaki, uning maqsadlari,
faoliyati tamoyillari, vakolatlari, tuzilishi va boshqalar kelishilgan shartnomaga asoslangan
bo‘ladi. Albatta xalqaro tashkilotlarning muayyan vakolatlar va majburiyatlarga ega bo‘lishlari
ularning xalqaro huquqning asosiy subektlari hisoblanuvchi, davlatlar bilan tenglashtirilishi
degan ma’noni anglatmaydi. Lekin o‘z vazifalarini bajarishlari uchun xalqaro tashkilotlar
kerakli yuridik vositalarga ega bo‘lishlari muhim masala hisoblanadi. Shu o‘rinda BMT
Ustavining 104-moddasida: “Birlashgan Millatlar Tashkiloti har bir a’zo davlat hududida o‘z
vazifalarini amalga oshirish va maqsadlariga erishish uchun kerak bo‘ladigan vakolatardan
foydalanadi” , - deyiladi.
Xalqaro tashkilotlarga shartnomalar tuzish huquqi beriladi, ya’ni ular o‘z vakolatlari
chegarasida turli bitimlar tuzadilar. Shartnomalar tuzishi huquqi ikki xil yo‘l bilan: tashkilot
vazifa va maqsadalaridan kelib chiqqan holda istalgan shartnomalarni tuzish huquqini
beruvchi umumiy nizomda yoki alohida vakolat orqali mustahkamlanadi. Undan tashqari
xalqaro tashkilotlar diplomatik aloqalarga erkin va mustaqil kirishish, o‘z vakolatxonalarini
davlatlarda ochish huquqiga ham egadirlar. Masalan 1993 yilda O‘zbekiston Respublikasi
hukumati va BMT o‘rtasida iqtisodiy o‘sishning muhim muammolarini hal etishga
ko‘maklashish, ijtimoiy sohaning ildamlashiga yordam berish, aholi turmush tarzini
yaxshilash maqsadlarini ko‘zlab BMTning organlari, fondlari va dasturlarini birlashtiruvchi
qo‘shma vakolatxona tuzish haqida bitim imzolangan edi.
Xalqaro huquqning subekti sifatida xalqaro tashkilotlar o‘z faoliyatlari natijasida kelib
chiquvchi zarar uchun javobgardirlar va da’vo bilan murojaat qilishlari ham mumkin. Davlat
ichki hududida xalqaro tashkilotlar yuridik shaxs maqomida ish olib boradilar. Bu borada
Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) Ustavining 39-moddasida XMT yuridik shaxsga tegishli
barcha huquqlardan, jumladan, shartnomalar tuzish, ko‘chmas va ko‘chuvchi mulkka egalik
qilish va sudga murojaat qilish huquqlaridan foydalanadi, deyiladi. Xalqaro tashkilot organlari
uning tarkibiy qismlari va bo‘linmalari hisoblanadi 1
.
Birlashgan millatlar tashkiloti (BMT) xalqaro munosabatlar subekti sifatida xalqaro
maydonda o‘z faoliyatini ko‘rsatmoqda. BMTga 1945 yil 24 oktabrda asos solingan bo‘lib,
hozirgi kunda ushbu xalqaro tashkilotga 192 ta davlat a’zosi sifatida tan olingan. Uning shtab-
1
Saidov A. Xalqaro huquq. -T.: Adolat, 2001. –B. 168.
10

kvartiralari Jeneva , Shveysariya , Vena , Avstriya , Nayrobi va Keniya da joylashgan bo‘lib,
rasmiy tillari sifatida ingliz, arab, ispan, xitoy, rus va fransuz tillari belgilangan. BMT o‘z
tuzilmasi, rahbariyati, a’zo davlatlari, ish yuritishda rasmiy tillari, byudjeti va rasmiy
hujjatlariga ega. O‘z navbatida, BMTning Bosh kotibi Pan Gi Mun (2011y.) - Bosh
Assambleya, Xavfsizlik Kengashi, Kotibiyat, Xalqaro sud, Iqtisodiy va ijtimoiy Kengash,
Vasiylik bo‘yicha Kengash va maxsuslashtirilgan tashkilotlaridan iborat tuzilmalari ustidan
nazorat olib boradi va BMT nomidan ish ko‘radi.
BMTning faoliyatiga asos soluvchi hujjatlar sifatida BMT Nizomi, Inson huquqlari
umumjahon deklaratsiyasi (1948y.), Genotsid jinoyatchiligida jazolash va uni oldini olish
bo‘yicha Konvensiya (1948y.), Fuqaro va siyosiy huquqlari haqidagi xalqaro pakt (1966y.),
Yadro qurolining tarqalmasligi haqida Bitim (1968y.), Bola huquqlari to‘g‘risidagi
Konvensiya (1989y.), Iqlim o‘zgarishi haqidagi BMT konvensiyasi (1992y.), Kioto
Bayonnomasi (1997y.) va Mingyillik Deklaratsiyasi (2000y.) e’tirof etish mumkin.
Xalqaro tizimda BMTning hozirgi roli haqida turli fikrlar mavjudligini qayd etish lozim:
-BMT qurolli mojarolarni bartaraf etish va xalqaro kelishmovchilik va janjallarni tinch
yo‘l bilan hal qilish borasidagi o‘z vazifalarini allaqachon bajarolmay qoldi;
-BMTning hech qanday muqobili hozircha mavjud emas, boshqacha aytganda,
mintaqaviy tashkilotlar alohida mintaqalar manfaatlarini ifoda qiladilar, ular ko‘pincha
to‘g‘ridan – to‘g‘ri bir – biriga zid bo‘ladi, shu sababli butun jahon tashkilotisiz mojarolarni hal
qilishning umumiy meyorlari va yo‘llarini ishlab chiqishning imkoni yo‘q.
Nizomda belgilangan majburiyatlarni o‘z zimmasiga oladigan, Tashkilot fikrga ko‘ra,
ularni bajarishga qodir barcha tinchliksevar davlatlar BMTning a’zosi bo‘lishlari mumkin.
Ushbu majburiyatlar, tinchlik paytida bo‘lgani kabi mojaro sharoitida ham, xalqaro maydonda
davlatlar hamkorligining har qanday ko‘rinishiga aloqador bo‘lgan muayyan vaziyatlarda
davlatning atvori (o‘zini tutishi) qoidalariga daxldordir. BMTning kelajagi ushbu tashkilot
tizimining yanada samarali ishlashini ta’minlash, yangi xalqaro siyosiy madaniyatni belgilash
uchun qanday choralar ko‘rilishiga bog‘liq 1
.
O‘zbekiston Respublikasi Birlashgan Millatlar Tashkilotiga 1992 yil 2 mart kuni a’zo
bo‘ldi. BMT bilan asosiy ustuvor hamkorlik masalalari xavfsizlik va zamonaviy tahdidlarga
1
Jo‘rayev S., Ahmedov O., Rahimova M. O‘zbekiston va jahon hamjamiyati. -T.: G‘.G‘ulom, 2008. –B. 40-41.
11

qarshi kurashish, ommaviy qirg‘in qurollarining tarqalmasligi, Afg‘onistonda tinchlikni tiklash
va uning barqarorligini ta’minlash, ekologik muammolarni hal etish, jumladan, Orol dengizi
muammosini oqibatlarini yengillashtirish, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish, inson huquqlarini
himoya qilishdan iborat. O‘zbekiston Respublikasi BMTning terrorizmga qarshi kurashish
bo‘yicha 13 ta konvensiyasi ishtirokchisi hisoblanadi va bu yo‘nalishda jahon hamjamiyatini
birlashtirish yo‘lida o‘zining tashabbusi bilan chiqgan.
O‘zbekiston Respublikasi xalqaro terrorizmga qarshi kurashish sohasida huquqiy
hujjatlarni ishlab chiqish bo‘yicha taraqqiyotni ma’qullaydi. Biroq, terrorizmga qarshi amaliy
kurashish faqatgina ko‘ptomonlama global hamkorlik tizimini yaratish yo‘li bilan erishish
mumkinligini e’tirof etadi. Bu o‘rinda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov
“Bugungi kunda barcha uchun bir haqiqat namoyon bo‘lishi zarur: tabiiyki, hech bir inson,
hech bir davlat barcha odmazod uchun xavf tug‘diruvchi ushbu yovuz kuchning ildizini
yo‘qotish yo‘lida kurashishda chetda qolib ketishi mumkin emas” - deb ta’kidlaydi. Shundan
kelib chiqib, BMT Xavfsizlik Kengashining Kontrterroristik qo‘mitasining ishini ma’qullab,
BMTga a’zo-davlatlar salohiyatining mustahkamlash bo‘yicha hatti-harakatlarini har
tomonlama qo‘llab-quvvatlaydi. Shuni ta’kidlab o‘tish zarurki, ushbu qo‘mitaning yaratilishi,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning ilgari surgan 1999 - yil Istambuldagi
OBSE sammitida terrorizmga qarshi kurashish bo‘yicha Xalqaro markazni yaratish zarurligi
tashabbusi asosida amalga oshirilgan.
Shimoliy Atlantika Shartnomasi Tashkiloti, NATO (North Atlantic Treaty
Organization-NATO) - xalqaro davlatlararo harbiy-siyosiy tashkilot bo‘lib, u 1949 yilning 4
aprelida Vashingtonda 12 davlat: AQSH, Buyuk Britaniya, Fransiya, Belgiya, Niderlandiya,
Lyuksemburg, Kanada, Italiya, Portugaliya, Norvegiya, Daniya, Islandiya vakillari tomonidan
Shimoliy Atlantika shartnomasi imzolanishi bilan tashkil topgan. Tashkilotga 1952 yili
Gretsiya va Turkiya; 1955 yil GFR, 1982 yil Ispaniya, 1999 yil Vengriya, Polsha va Chexiya,
2004 yil Latviya, Litva, Estoniya, Slovakiya, Sloveniya, Bolgariya va Ruminiya qabul qilindi.
NATO harbiy ittifoq hisoblanadi. Uning ichida yagona, markazlashgan organ mavjud
emas. Huquqiy jihatdan hech bir davlat o‘zining ko‘rsatmalariga qo‘shilishga boshqa
davlatlarni majbur etishga majbur emas. NATO tuzilmasini siyosiy (fuqaroviy) va harbiy
qismga bo‘lish mumkin. Shim. Atlantika Kengashi NATO ning oliy siyosiy organi
12

hisoblanadi. U ittifoqqa a’zo mamlakatlar hukumatlari o‘rtasida maslahatlashib olinadigan va
ishlarni muvofiqlashtiruvchi asosiy forumdir. Qarorlar konsensus asosida qabul qilinadi va
barcha a’zolar uchun bir xilda kuchga ega bo‘ladi. Harbiy masalalar Mudofaani rejalashtirish
komiteti (MRK) majlislarida muhokama qilinadi. Yadroviy rejalashtirish guruhi majlislarida
NATO siyosatida yadro qurolining ahamiyati bilan bog‘liq masalalar bo‘yicha maslahatlashuv
bo‘ladi. NATO Bosh kotibi yuqoridagi har uchchala organning raisi hisoblanadi. Xalqaro
kotibiyat ham uning tasarrufida bo‘ladi. Harbiy komitet NATOning oliy harbiy organi
hisoblanadi. U barcha qatnashchi mamlakatlar Bosh shtablari boshliqlaridan tashkil topadi.
Komitet yiliga 2 marta shtab boshliqlari darajasida majlis qiladi, joriy masalalar NATOga a’zo
mamlakatlar harbiy missiyalari vakillarining har haftalik uchrashuvlarida muhokama qilinadi.
Xalqaro harbiy shtab Harbiy komitetning ijroiya organidir. NATO Praga sammiti (2002 y.
noyabr)ning qarorlariga muvofiq Yevropa va Atlantikada Bosh harbiy qo‘mondonliklar
o‘rniga NATO Birlashgan qo‘mondonliklari tuzildi. Bular – Yevropada NATO birlashgan
kuchlari Bosh qo‘mondonligi o‘rniga operatsiyalar ustidan Birlashgan qo‘mondonlik;
Atlantikada NATO birlashgan kuchlari Bosh qo‘mondonligi o‘rniga qayta tuzish bo‘yicha
Birlashgan qo‘mondonlik.
“Sovuq urush” tugagandan so‘ng NATOni dunyoda yuzaga kelgan yangi vaziyatga
moslashtirish boshlandi. 1991 yilda Shimoliy Atlantika hamkorlik kengashi tuzildi. U
Yevroatlantika hamkorlik kengashiga aylantirildi (1997 y.). 1994 yildan NATOning “Tinchlik
yo‘lida hamkorlik” dasturi amalga oshirila boshlandi. Bu dastur Yevroatlantika hududi
xavfsizligining asosiy tarkibiy qismiga aylandi va NATOda markaziy o‘rinni egallab
kelmoqda.
O‘zbekiston tomonidan NATOning “Tinchlik yo‘lida hamkorlik” dasturiga qo‘shilish
to‘g‘risidagi hujjat 1994 yil 13 iyulda imzolangan. 1995 yil 26 avgustda O‘zbekiston NATO
bilan xavfsizlik to‘g‘risidagi bitimni imzoladi. O‘zbekistonning NATO bilan o‘zaro aloqalari
har yili ikkala tomondan tasdiqlanadigan Individual hamkorlik dasturi orqali amalga
oshiriladi 1
.
1996 yildan asosiy ustuvor yo‘nalishlar bo‘yicha har yili ishlab chiqiladigan individual
hamkorlik dasturi doirasida harbiy kadrlarni o‘qitish, mudofaa siyosati, terrorizmga qarshi
1
O‘zbekiston Yuridik Ensiklopediyasi. -T.: Adolat, 2010. –B.533.
13

kurashish, ilm va fuqarolik favqulotda rejalashtirish sohasida hamkorlik amalga oshirilib
kelinadi. O‘zbekiston NATOning alohida qo‘mitalarining ishlarida ishtirok etadi. 2007 yil
may oyida va 2008 yilning fevral va oktabr oylarida NATOning Ilmiy qo‘mitasi vakili
K.Uispelerning tashrifi NATO bilan ilmiy hamkorligiga yanada mustahkamlik impulsini
qo‘shdi. 2008 yil 3 aprel kuni O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov NATOning
bosh kotibi Y.Sxefferning taklifiga binoan Buxarest shahrining NATO/SEAP Sammitida
ishtirok etdi. Ushbu uchrashuvda I.Karimov NATOning ishtirokida Afg‘onistonda tinchlik va
barqarorlikka erishish maqsadida “6+3” muloqot guruhini tashkil etish taklifi bilan chiqdi 2
.
Yevropa xavfsizligi. Yevropa xavfsizligining mustahkam tizimini vujudga keltirish XX
asrning muhim va dolzarb muammolaridan biri hisoblangan. Uni yaratishda Yevropada
xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti doirasida muayyan muvaffaqiyatlarga erishildi. 1992 yil 9-
10 iyul kunlari bo‘lib o‘tgan YEXHT ishtirokchilari davlat va hukumat boshliqlarining
uchrashuvida (Xelsinki - II) ma’qullangan Deklaratsiyada YEXHT Yangi Yevropaning
shakllanish jarayoni yo‘nalishini belgilovchi va bu jarayonni rag‘batlantiruvchi anjuman
ekanligi ta’kidlangan (22-band).
Tinchlikparvarlik harakatlarini amalga oshirishda YEXHT mavjud tashkilotlar, masalan,
Yevropa Ittifoqi, NATO, shuningdek MDH resurslari va tajribasidan foydalanishi mumkin.
Har bir muayyan holatda YEXHT mazkur tashkilotlar yordamidan foydalanish to‘g‘risida
qaror qabul qiladi.
YEXHTning Budapesht (1994 yil) va Lissabon (1996 yil) shaharlarida bo‘lib o‘tgan oliy
darajadagi uchrashuvlari qarorlarida Yevropada xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlashda
asosiy rolni YEXHT o‘ynashi tan olingan, YEXHT mintaqada mojarolarning oldini olish va
nizolarni tinch yo‘l bilan hal qilishning asosiy vositalaridan biri ekanligi ta’kidlangan.
Shuni ta’kidlash zarurki, YEXHT har xil miqyosda tinchlikparvarlik harakatlarini
o‘tkazish borasida muayyan tajriba to‘plagan. Uning missiyalari Bosniya va Gersegovinaga,
Xorvatiyaga, Estoniyaga, Latviyaga, Ukrainaga, Gruziyaga, Moldaviyaga, Tojikistonga,
Tog‘li Qoraboqqa, sobiq Yugoslaviyaning Makedoniya respublikasiga, Kosovoga yuborilgan.
Ularning mandatlari hududdagi muayyan vaziyatni hisobga olgan holda ishlab chiqilgan va
2
http://www.mfa.uz
14

mahalliy vakillar bilan yaqin aloqa o‘rnatish, mojaro taraflari o‘rtasida boshlangan
munosabatlarni yanada mustahkamlash vazifasi qo‘yilgan.
Yevropada tinchlikni ta’minlashda YEXHTning samaradorligini oshirish Yevropa
xavfsizligining konseptual asoslarini ta’riflovchi hujjatlar ishlab chiqish zarurligi bilan bog‘liq.
1994 yil davlatlar va hukumat boshliqlarining Budapesht kengashida xavfsizlikning harbiy-
siyosiy jihatlari bo‘yicha Xulq-atvor kodeksi qabul qilindi va u 1995 yil yanvardan kuchga
kirdi. Hujjatda asosiy e’tibor YEXHTning xavfsizlik va barqarorlikni mustahkamlash
borasidagi umumiy say-harakatlariga muvofiq mintaqada va undan tashqarida milliy
xavfsizlikni ta’minlashga qaratilgan.
O‘zbekiston mustaqilligining birinchi kunlaridanoq o‘zining tashqi siyosati ustuvor
yo‘nalishlarini inobatga olgan holda Yevropa bilan hamkorligini mustahkamladi.
O‘zbekistonning Yevropa davlatlari bilan munosabatlari ikki tomonlama va ko‘p tomonlama
darajada amalga oshirilmoqda. Hozirgi kunda O‘zbekistonning Yevropa Ittifoqi bilan
ikkitomonlama muzokaralari aktiv xarakterga ega 1
.
Markaziy Osiyo mintaqaviy xavfsizligini ta’minlash borasida BMT, YEXHT, NATO,
YEI, IHT, IKT va boshqa qator xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikda olib borilayotgan ishlar
muhim ahamiyat kasb etadi, ammo bu hozirgi jahon siyosiy beqarorligi, global darajadagi
tabiiy o‘zgarishlar, turli ekstrimal holatlar va mintaqaviylik tendensiyalari kechayotgan bir
sharoitda tom ma’noda mintaqada tinchlik va barqarorlikni kafolatlovchi shart bo‘la olmaydi.
Chunki mintaqadagi muammolar birinchi navbatda shu makon va zamonda o‘z yechimini
topishi tabiiy hol hisoblanadi. Aks holda mintaqaning xilma-xil manfaatlar ta’siriga tushib
qolishi oqibatida turli chigalliklar kelib chiqishi va murakkab ziddiyatli muammolar oqibatida
ba’zi qiyinchiliklar paydo bo‘lishi mumkin 1
.
Insoniyat duch kelgan va duch kelayotgan, xavfsizlikka bo‘layotgan jiddiy tahdidlar
faqatgina davlatlar o‘rtasidagi agressiv urushlar oqibatidagina emas, balki qashshoqlik,
infeksion kasalliklar, atrof-muhit holatining yomonlashib borishi, davlat ichidagi zo‘ravonlik
va urushlarni, yadro, kimyoviy, radiologik va biologik qurollardan foydalana olish imkoniyati
va uning tarqalishini, terrorizm, transmilliy uyushgan jinoyatchilik va boshqalar oqibatida
vujudga keladi.
1
Qarang: http://www.mfa.uz
1
Ko‘charov Ch.SH. Markaziy Osiyoning mintaqaviy integratsion jarayoni muammolari. –T.: Fan, 2007. –B. 7.
15

Globallashuv jarayonida mintaqaviy hamda global xavfsizlikni ajratib olish darkor.
“Mintaqaviy xavfsizlik” global, xalqaro xavfsizlikning tarkibiy qismi bo‘lib, yer sharining
ma’lum bir mintaqasiga qaratilgan xavfsizlikka nisbatan aytiladi. YA’ni bunda mintaqaning
rivojlanishiga, barqarorligiga, undagi davlatlar guruhlari o‘rtasidagi aloqalarga urush,
beqarorlik tahdidini solayotgan omillardan himoyalanish holati tushuniladi. “Mintaqaviy
xavfsizlik ma’lum bir mushtarak geosiyosiy muhitda joylashgan va bir-biriga uzoq tarixdan
bevosita bog‘lanib qolgan xalqlar, millatlar, davlatlarga tegishli bo‘lgan hayotiy muhim
manfaatlarni ichki va tashqi tahdidlardan davlatlaro hamkorlik asosida himoya qilish
holatidir” 2
.
Xalqaro xavfsizlik huquqi – xalqaro huquqning umume’tirof etilgan prinsiplariga
muvofiq barcha davlat va xalqlar xavfsizligini, umumjahon tinchlikni ta’minlash va o‘rnatish
maqsadida xalqaro munosabatlarni tartibga solishga yo‘naltirilgan xalqaro huquqning norma
va prinsiplarining yig‘indisidir 3
.
- Xalqaro xavfsizlikni ta’minlash uchun nafaqat xalqaro huquqning asosiy prinsiplariga,
balki xalqaro xavfsizlik huquqining sohaviy prinsiplariga rioya etish katta ahamiyatga ega.
Xavfsizlikning umumiylik prinsipi xavfsizlikning (siyosiy, harbiy, iqtisodiy, ijtimoiy,
gumanitar, ekologik, axborot) turli tashkil etuvchilarini o‘zaro bog‘liqligini bildiradi.
Xavfsizlikning bo‘linmaslik prinsipi xavfsizlik barcha uchun bir xil bo‘lishi lozim va bir
davlatning xavfsizligi boshqa davlatlar xavfsizligi hisobiga ta’minlanishi kerak emasligini
anglatadi.
Umumjahon tinchligini va xalqaro xavfsizlikni ta’minlash muammosi hozirgi zamon
xalqaro munosabatlarida markaziy o‘rinlardan birini egallaydi. Uning asoslari BMT Nizomida
o‘z ifodasini topgan hamda 1970 yil 16 dekabrdagi xalqaro xavfsizlikni mustahkamlash
to‘g‘risidagi Deklaratsiyada, BMT Bosh Assambleyasining 1986 yil 5 dekabr va 1987 yil 7
dekabrdagi “Xalqaro tinchlik va xavfsizlikning yalpi tizimini yaratish to‘g‘risida”gi qarorlarida
belgilab berilgan yalpi xalqaro xavfsizlik konsepsiyasida, shuningdek, “Xalqaro tinchlik va
xavfsizlikni BMT Nizomiga muvofiq mustahkamlashga yalpi yondashuv” to‘g‘risidagi 1988
yil 7 dekabr qarorida rivojlantirilgan.
2
O‘zbekistonda politologiya.-T., 2002. 174-b.
3
Vilegjanin A.N. Mejdunarodnoye pravo. –Moskva: Yurayt, 2010. -656 b.
16

BMT kuch-g‘ayratlari yer yuzida barqaror, xavfsizlik va zo‘ravonlik ishlatilmaydigan
tinchlik o‘rnatilishiga imkon beradigan xalqaro munosabatlarni tashkil etishni taminlashga
yo‘naltirilgan. Huquq tushunchchasiga muvofiq, xalqaro xavfsizlik va davlatlararo
munosobatlar sohalarida asos bo‘lib xizmat qiluvchi voqeliklarga quyidagilar kiradi:
- mafkuraviy va sinfiy kurash jahon davlatlararo munosabatlari asosini tashkil etolmaydi.
Bu shuni bildiradiki, bloklar bo‘yicha qarama-qarshi turish va “tashqi” dushmanlarni izlash
o‘rniga xalqaro munosabatlarni mafkuradan xoli qilish, sherikchilik, umuminsoniy
qadriyatlarni va ularning tor milliy manfaatlardan ustun ekanligini tan olish vaqti keldi;
- yadro urushi siyosiy, iqtisodiy, mafkuraviy va boshqa maqsadlarga erishish vositasi
bo‘lolmaydi. Shubhasiz, yadro urushi – Yer sivilizatsiyasi uchun o‘z joniga qasd qilishdir,
unda g‘oliblar bo‘lishi mumkin emas; ayni vaqtda kelajakda yadro quroli istalgan bosqinchi
uchun tiyilib turish rolini o‘ynaydi.
Ayni vaqtda, bozor iqtisodiyoti va erkin raqobatni keng tatbiq etish yo‘li bilan xatto tabiiy
resurslarining eng kam miqdori (yoki hatto ular umuman bo‘lmagan taqdirda ham) bilan ham
sanoat rivoji va aholi farovonligining yuksak darajasini, siyosiy va iqtisodiy barqarorlikni
ta’minlash mumkin.
Hozirgi zamondagi mavjud holat halqaro xavfsizlikning ko‘pqirraliligini va yalpi
xarakterini hamda har bir alohida davlat xavfsizligining butun halqaro hamjamiyat xavfsizligi
bilan uzviy bog‘liq ekanligini yaqqol tasdiqlaydi.
BMT Ustavi (VIII bob) mintaqa miqyosida xalqaro tinchlik va xavfizlikni saqlash uchun
mintaqaviy kollektiv xavfsizlik xalqaro tashkilotlari tuzishga ruxsat beradi. Bunda quyidagi
shartlar albatta bajarilishi lozim:
- mintaqaviy asosdagi harakatlar BMT maqsadlari va prinsiplariga mos kelishi, faqat
mahalliy nizolarga taalluqli bo‘lishi va mazkur hudud doirasidan tashqariga chiqmasligi kerak;
- Xavfsizlik Kengashidan vakolat olmay turib hech qanday majburlov choralari ko‘rilishi
mumkin emas;
- biron-bir mintaqa davlatlari o‘rtasida yuzaga keluvchi har qanday mahalliy nizolar faqat
tinch yo‘l bilan hal qilinishi lozim;
17

- Xavfsizlik Kengashi xalqaro tinchlik va xavfsizlikni saqlash uchun mintaqaviy bitimlar
doirasida amalga oshirilgan yoki amalga oshirish mo‘ljallanayotgan harakatlar haqida hamisha
xabardor qilinib turilishi kerak;
- mintaqaviy asosdagi biron-bir harakat BMT xalqaro xavfsizlik universal tizimi
doirasidagi harakatlarga zid kelishi mumkin emas.
Mintaqa davlatlari integratsiyasini yangi ko‘rinishida namoyish etishda Kollektiv
xavfsizlik shartnomasi tashkiloti (KXSHT) muhim hisoblanadi. 1992 yil 15 mayda
Toshkent shahrida kollektiv xavfsizlik shartnomasining imzolanishi ushbu tashkilotning
huquqiy poydevorini yaratdi. Uning yuzaga kelishini Markaziy Osiyo mintaqasida xavfsizlik
tizimini yaratishga bo‘lgan izlanishlar hosilasi deb aytish mumkin.
Avvalambor, KXSHTning tarixiga murojaat etadigan bo‘lsak, O‘zbekiston,
Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston, Rossiya va Armaniston ushbu tashkilotga asos soldilar.
“Kollektiv xavfsizlik - BMT Ustavi bilan belgilangan va ushbu Butunjahon tashkiloti,
mintaqaviy xavfsizlik tashkilotlari, kollektiv o‘zini-o‘zi himoya qilish bo‘yicha tashkilotlar va
kelishuvlar chegarasida amalga oshiriladigan davlatlarning xalqaro tinchlikni qo‘lab-
quvvatlash va agressiya aktlariga qarshi harakatlar qilish maqsadida bo‘lgan hamkorlikdagi
harakatlari tizimi. “Kollektiv xavfsizlik” termini xalqaro munosabatlar amaliyotiga 1922
yildan boshlab Millatlar Ligasi chegarasida kirib keldi. Ikkinchi Jahon urushidan keyin
kollektiv xavfsizlik prinsipi BMT Ustavida, boshqa xalqaro shartnomalar va hujjatlarda (1975
yildagi Xelsinkidagi Yevropada xavfsizlik va hamkorlik bo‘yicha Kelishuvning yakuniy
aktida va boshqalarda) yuridik jihatdan mustahkamlandi va tan olindi” 1
.
1.2. O‘zbekiston bilan BMT va uning tashkilotlari bilan hamkorligining rivojlanishi
Prezident I.A.Karimov O‘zbkiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va
Senatining 2010 yil 12 noyabrdagi qo‘shma yig‘ilishidagi ma’ruzasida tarixan qisqa davrda
mamlakatimiz dunyo hamjamiyatida munosib o‘rin egallagani, ko‘plab davlatlar va nufuzli
xalqaro tashkilotlar bilan yaqin hamkorlik aloqalari o‘rnatilgani, O‘zbekistonning jahon
miqyosida obro‘-e’tibori yuksalib borayotganini ta’kidlab, quyidagilarni ta’kidlagan edi:
“Mustaqil rivojlanish yillarida, tarixan qisqa bir davrda yurtimiz yangi va ulkan marralarni
1
O‘zbekiston yuridik ensiklopediyasi. T., “Adolat”, 2010, 247bet
18

qo‘lga kiritdi, buning natijasida mamlakatimizning hissasi butunlay o‘zgarib, jahon
hamjamiyatidagi o‘rni va nufuzi yuksalib bormoqda” 2
edi. Bu borada qo‘lga kiritilgan yutuqlar
davlatimizning xalqaro maydonda, avvalo, o‘z milliy manfaatlarimizga tayangan holda olib
borayotgan izchil, har tomonlama puxta o‘ylangan tashqi siyosati bilan uzviy bog‘liqdir.
Ayniqsa, dunyodagi eng nufuzli xalqaro tashkilot - Birlashgan Millatlar Tashkiloti bilan ikki
tomonlama manfaatli aloqalarning o‘rnatilgani va yildan-yilga rivoj topib borayotgani diqqatga
sazovordir. Bu borada Prezident I.Karimovning “Erishilgan bunday marralar – jahon miqyosida
obro‘-e’tibor qozongan jamiyat barpo etish borasida biz o‘z oldimizga qo‘ygan yuksak
maqsadga qaratilgan uzoq va murakkab yo‘lning bir qismi xolos. Jahon miqyosida globallashuv
va raqobat tobora kuchayib borayotgan bugungi zamonda biz dunyoda yuz berayotgan tub
o‘zgarishlar jarayonida egallab turgan o‘rnimizni xolisona va tanqidiy baholashimiz, tobora
oshib borayotgan hayot talablariga javob berishimiz, kechayotgan davr bilan hamqadam
bo‘lishimiz shart degan fikrlari siyosatshunoslar uchun metodologik ko‘rsatma va ilmiy tadqiqot
uchun muhim yo‘nalishdir” 3
.
Ma’lumki, O‘zbekiston 1992 yilning 2 martida BMTga teng huquqli a’zo sifatida
qabul qilingan edi 4
. Davlatimiz rahbarining asarlari, nutq va ma’ruzalarida O‘zbekistonning
BMT bilan aloqalarining yo‘nalishlari va istiqbollari, shuningdek, bu nufuzli tashkilotning
umumbashariy muammolarni hal etishda tutgan o‘rni va ahamiyati ko‘p bor ta’kidlangan.
Chunonchi, Prezident I.A.Karimov BMT Bosh assambleyasining 48-sessiyasida so‘zlagan
nutqida mazkur masala haqida to‘xtalib, shunday degan edi: “Tub tarixiy o‘zgarishlar davrida
hozirgi dunyoning o‘zaro aloqasi va bir-biriga bog‘liqligi ortib borayotganligi ravshan ko‘rinib
turibdi. Ayni shu paytda umuminsoniy muammolarni o‘rganish va hal qilishda jahon
miqyosidagi siyosiy vosita sifatida BMTning dunyo ko‘lamidagi roli va ahamiyati oshib
bormoqda” 1
. Shu bois BMTning O‘zbekiston bilan aloqalariga oid masalalarni ilmiy jihatdan
tahlil etish negizida ikki tomonlama munosabatlarni yanada takomillashtirish va istiqbollarini
aniqlash hamda tegishli xulosa va takliflarni ishlab chiqish g‘oyat muhim ahamiyat kasb etadi.
2
Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini
rivojlantirish konsepsiyasi. O‘zbkiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma
yig‘ilishidagi ma’ruza. 2010 yil 12 noyabr, T.:O‘zbekiston, 2010. – B.5.
3
O‘sha joyda.-B.6.
4
Karimov I.A. BMT Bosh assambleyasining 48-sessiyasidagi ma’ruza.//Bizdan ozod va obod Vatan єolsin. 2-jild. –
T.: O‘zbekiston, 1996. –B.47.
1
O‘sha joyda.
19

BMT tashkiloti faoliyat yuritayotgan har bir mamlakatda ushbu «Mamlakatning
umumiy tasnifi» (MUT) deb nomlangan tadqiqot olib boradi va unda mazkur mamlakat bilan
o‘zaro munosabatlarning asosiy yo‘nalishlari aks ettiriladi. Biz bu o‘rinda 2003 yilda BMTning
O‘zbekistondagi vakolatxonasi tomonidan tayyorlangan tadqiqotning mazmun-mohiyatini va
unda aks etttirilgan yo‘nalishlarga to‘xtalmoqchimiz.
BMTning O‘zbekistondagi Vakolatxonasi 2003 yilda MUTni yangilash va Mingyillik
deklaratsiyasi maqsadlariga erishish to‘g‘risida hisobotni tayyorlash uchun BMTning
rivojlanishga ko‘maklashish dasturini bajarishga kirishdi. Aslida O‘zbekiston bo‘yicha tadqiqot
dastlab BMTning O‘zbekistondagi vakolatxonasi tomonidan 2000 yilda tayyorlangan edi. Biroq
ushbu hujjatni yaratishda uning rivojlanish bo‘yicha sheriklari hamda O‘zbekiston hukumati
ishtirok etmagani sababli, u qo‘llab-quvvatlanmadi. Shundan keyin 2002 yilda BMT
vakolatxonasi tomonidan ushbu tadqiqotda Mingyillik deklaratsiyasida ilgari surilgan rivojlanish
maqsadlarini to‘liq ifodalash hamda 2001 yil 11 sentabrdan keyin dunyoda vujudga kelgan
vaziyatni e’tiborga olgan holda ushbu hujjatni qayta ko‘rib chiqishga qaror qilindi.
BMT dasturlari qamrab olgan ikkinchi muhim soha - aholi barcha qatlamlarining sifatli
ta’lim andozalariga erishuviga ko‘maklashishdan iboratdir. Bundan ko‘zlangan asosiy maqsad -
aholining ayrim toifalarigina emas, balki uning barcha qatlamlarining aynan bir xil darajadagi
sifatli ta’lim olish imkoniyatiga ega bo‘lishini ta’minlashdan iborat.
Ta’lim jarayoni va odamlar tafakkurining yuksalishi ushbu barcha o‘zgarishlarni
amalga oshirishda muhim ahamiyat kasb etayotganini alohida ta’kidlash lozim. O‘zbekistonda
har yili ta’lim uchun sarflanayotgan xarajatlar yalpi ichki mahsulotning 10-12 foizini tashkil
etadi. Holbuki, jahon tajribasida bu ko‘rsatkich 3-5 foizdan oshmaydi. Mamlakatimizda jahon
tajribasida kam uchraydigan, o‘ziga xos bo‘lgan Kadrlar tayyorlash milliy dasturi amalga
oshirildi 1
.
Ana shu maqsadda mahalliy hokimiyat BMT dasturlari bilan hamkorlikda barcha
bolalarni ta’limga yo‘naltirish, ularni maktablarga jalb etish, shu jumladan, turli sabablar bilan
mamlakatga kelib qolgan qochoqlarning bolalarini ham ta’lim olishiga imkoniyat yaratish
borasida faoliyat olib boradi. BMT tomonidan amalga oshiriladigan bu dasturlar nafaqat ta’limni
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining BMTning “Ming yillik maqsadlari” yillik majlisida so‘zlagan nutqidan. //
20.09.2010. http://press-service.uz/#ru/news/show/vistupleniya/ address_by_h.e._mr._ islam_karimov_presid/.
20

tashkil etish, balki ta’lim sifatini oshirishga ko‘maklashish, shuningdek, maktabgacha yoshdagi
bolalar tarbiyasi sifatini va samaradorligini oshirish, ularni maktabga tayyorlash bilan ham
shug‘ullanadi. Bundan tashqari, BMT dasturlari doirasida umumta’lim maktab tizimini
rivojlantirish va uning sifatini oshirishga, o‘rta maktabni, ya’ni to‘qqizinchi sinfni bitirgan o‘g‘il-
qizlarning barchasi keyinchalik akademik litsey va kollejlarda o‘qish imkoniyatiga ega
bo‘lishiga imkon yaratishga alohida e’tibor qaratiladi. Dastlabki bosqichda ushbu loyihalarni
amalga oshirishda asosiy e’tibor Qoraqalpog‘iston respublikasi, Farg‘ona, Toshkent,
Qashqadaryo, Xorazm va Buxoro viloyatlariga qaratiladi.
2009 yildan boshlab 12 yillik majburiy ta’lim joriy etildi. O‘zbekiston dunyoning
rivojlangan davlatlari qatoriga qo‘shilish, siyosiy va iqtisodiy islohotlarni, mamlakatni
modernizatsiya qilishni davom ettirish hamda chuqurlashtirish, fuqarolik jamiyatini
shakllantirish va shu asosda o‘z fuqarolari uchun munosib turmush sharoitini yaratishni o‘zining
istiqboldagi muhim vazifalari deb biladi.
Maktabgacha tarbiya muassasalariga bolalarning, shu jumladan, qizlarning
maktablarga to‘liq qatnashishini ta’minlash, jismonan va aqlan cheklangan, shuningdek,
gapirishda nuqsonlari mavjud bo‘lgan bolalarni ham maktablarga jalb etilishini ta’minlash
maqsadida BMT dasturlari doirasida izchil mexanizmlar ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi.
Sog‘liqni saqlash sohasida BMTtomonidan amalga oshirilayotgan loyihalar sog‘liqni
saqlash birlamchi xizmatining sifatini oshirish, aholining barcha guruh va toifalariga sifatli tibbiy
xizmatdan foydalanish imkoniyatini kengaytirish, bu borada olib borilayotgan davlat siyosatini
takomillashtirishga xizmat qiladi. Bunday chora-tadbirlar sog‘liqni saqlash sifatini oshirish, bu
xizmat turidan aholining keng qatlamlari, jumladan, erkaklar, ayollar va bolalarning samarali
foydalanishini ta’minlashga qaratilgan. Masalaning mohiyatiga e’tibor qaratadigan bo‘lsak,
BMT va uning sheriklarining bunday say-harakatlari inson huquqlarini himoya qilish negiziga
qurilgan bo‘lib, respublika hukumatining sog‘liqni saqlash, ta’lim tizimlari, aholining turli
toifalari, jumladan, bolalar, ayollar va yoshlarni ijtimoiy jihatdan himoya qilishga qaratilgan
faoliyatini takomillashtirishga yo‘naltirilgan yangi innovatsion loyihalar va samarali chora-
tadbirlar majmuini ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish orqali amalga oshiriladi. Aniqroq
aytganda, ushbu loyihalardan ko‘zlangan maqsad - O‘zbekiston hukumatining ijtimoiy sohada
21

olib borayotgan islohotlarning izchilligi va samaradorligini ta’minlash, bu jabhalarga zamonaviy
innovatsiya texnologiyalarini tatbiq etishdan iboratdir.
Onalar o‘limi darajasi 2 baravardan ko‘proq, bolalar o‘limi 3 baravar kamaydi. Ushbu
davrda, ya’ni qariyb 20 yil mobaynida odamlarning o‘rtacha umr ko‘rishi 67 yoshdan 73
yoshga, ayollarning umr ko‘rishi esa 75 yoshgacha oshdi.
BMTning mamlakatimizda olib borayotgan faoliyatining samarasi va ahamiyati
qo‘yidagilarga namoyon bo‘ladi. Birinchidan, yuqorida ta’kidlanganidek, BMTning faoliyati
mamlakatimiz ijtimoiy sohasida tizimiy o‘zgarishlarni amalga oshirish va takomillashtirishga
qaratilgan. Bu o‘z navbatida mazkur sohada ma’lumotlar tizimini yangilash, zamonaviy ilg‘or
tajriba, axborot texnologiyalarini joriy etishga xizmat qiladi. Lekin ajratilayotgan grantlar va
amalga oshiralayotgan ijtimoiy dasturlar kuproq Toshkent va yirik shaharlarda yo‘naltirilgan 1
.
Ikkinchidan, bu say-harakatlar ta’lim, sog‘liqni saqlash va boshqa sohalarni izchil
rivojlantirish, ularning faoliyat samaradorligini oshirishga ko‘maklashadi. E’tiborli jihati
shundaki, ko‘pincha BMT dasturlari moliyaviy jihatdan yetarlicha ta’minlanmayotgan yoki
ta’minlash imkoniyati pastroq bo‘lgan sohalarni qamrab oladi.
Uchinchidan, BMT dasturlari orqali ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimining rivoji va
takomillashuviga xizmat qiladigan yangicha yondoshuv, an’ana va madaniyat kirib keladi.
Mintaqalarda olib boriladigan tadqiqotlar uchun viloyatlar tanlangani alohida e’tiborga
loyiqdir. Ayniqsa, BMTning reproduktiv salomatlikni mustahkamlash yo‘nalishida
Qoraqalpog‘iston respublikasi, Farg‘ona, Toshkent, Qashqadaryo, Xorazm va Buxoro
viloyatlarida amalga oshirayotgan dasturlari muhim ahamiyat kasb etadi. Bu dasturlar
reproduktiv salomatlik g‘oyasini xalq ongiga singdirish bilan birga, fuqarolik jamiyat asoslarini
mustahkamlashga xizmat qiladi. BMTning O‘zbekistonga ko‘rsatadigan yordami Mingyillik
dasturining o‘rta va boshlang‘ich maktablarda ta’lim sifatini oshirish, ularning moddiy-texnika
bazasini mustahkamlash, ona va bola sog‘lig‘ini yaxshilash, shuningdek, onalar va bolalar
o‘limini kamaytirish singari maqsadiga hamohangdir.
O‘zbekiston inson huquq va erkinliklarini ta’minlash borasida mavjud xalqaro bitim va
konvensiyalari doirasida atrof muhitni muhofaza qilish, qochoqlar masalalari bo‘yicha BMT
bilan ikki asosiy yo‘nalishda faoliyat olib boradi. Bu — inson huquqlari, shuningdek, bolalar va
1
Qarang: http://www.undp.uz/ru/projects/project_status=1 .
22

qochoqlar xuquqlarini himoya qilishni takomillashtirish va atrof muhitni himoya qilishga
qaratilgan dasturlarni o‘z ichiga oladi.
Inson huquqlari borasida asosiy e’tibor O‘zbekistonda xalqaro huquq talablari negizida
qonuniy meyorlarni yaratish va takomillashtirish jarayoniga qaratiladi. Bundan tashqari,
BMTning mazkur dasturlarida inson huquqlarini muhofaza etish borasida aholi o‘rtasida
targ‘ibot-tashviqot ishlarini kuchaytirish, axborot olish doirasini kengaytirish va adolatli sud
tizimiga bo‘lgan ishonchni mustahkamlash masalasi ham o‘ta muhim vazifalar sirasiga kiradi.
Shu bois bu borada BMT va O‘zbekiston o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlik aloqalari, ularning
yo‘nalishlarini tahlil etish alohida ahamiyatga ega.
Keyingi vaqtda BMT va O‘zbekiston munosabatlari doirasida inson huquqlari, gender
tengligini ta’minlash masalari bo‘yicha o‘zaro hamkorlik izchil amalga oshirilmoqda. Bu
masalalar BMT shafeligidagi talay xalqaro anjumanlarda keng va atroflicha muhokama
etilmoqda, mazkur masalalarga oid talay tadqiqot va maqolalar e’lon qilinmoqda. Jumladan,
Z.Ashurovaning «BMT Konvensiyasi amaliyotda» maqolasida BMTning bu boradagi faoliyati
tahlil etilib, Toshkentda BMTning ayollar huquqlari kamsitilishining barcha shakllariga barham
berish to‘g‘risidagi Konvensiyasini (CEDAW) amalga oshirish, hisobot tuzish va monitoring
qilish masalalari bo‘yicha milliy ekspertlarni tayyorlash masalalariga bag‘ishlangan seminar
bo‘lib o‘tgani va unda muhokama etilgan masalalar xususida so‘z boradi 1
.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining inson huquqlari bo‘yicha vakili -
Ombudsman instituti tomonidan Inson huquqlari bo‘yicha milliy markaz, O‘zbekiston Xotin-
qizlar qo‘mitasi va nodavlat notijorat tashkilotlar bilan birgalikda tashkil etilgan ushbu
anjumanda davlat organlari, jamoat tashkilotlari hamda ommaviy axborot vositalari vakillari
ishtirok etdi. Anjuman ishtirokchilari mamlakatimizda ayollarning barcha sohalarda erkin
faoliyat yuritishi, oila va jamiyatda o‘z maqomini mustahkamlash uchun keng imkoniyatlar
yaratilgani ta’kidlandi. qolaversa, O‘zbekistonning Markaziy Osiyo hududida birinchilardan
bo‘lib “Ayollar huquqi kamsitilishining barcha shakllariga barham berish to‘g‘risida”gi
Konvensiyaga qo‘shilgani ham ularga ko‘rsatilayotgan e’tiborning yana bir tasdig‘idir.
1999 yil avgustida BMTning Qochoqlar ishlari bo‘yicha Oliy komissari
boshqarmasining (BMT QOKB) mandat guvohnomasiga ega bo‘lgan qochoqlar hibsga
1
“Xalq so‘zi”, 2004 yil 24 avgust.
23

olinmasligi, qamalmasligi yoki chiqarib yuborilmasligi to‘g‘risida og‘zaki bitim tuzilgach, ularni
majburan chiqarib yuborish hollari kamaydi. Har yili ularni hibsga olish va chiqarib yuborish
bo‘yicha bir necha holatlar ro‘yxatga olinadi. Hukumat bilan o‘zaro munosabatni kengaytirish
va qochoqlarni himoya qilishni mahalliy darajada yaxshilash uchun BMT QOKB keyinchalik
O‘zbekiston Respubikasining «Migratsiya to‘g‘risida»gi qonuni loyihasiga qochoqlarga
bag‘ishlangan bo‘limni kiritish uchun Amaldagi qonunlar monitoringi instituti bilan hamkorlik
qildi.
O‘zbekistonda qochoqlar to‘g‘risida tasdiqlangan aniq ma’lumotlar yo‘q. Biroq BMT
QOKB ma’lumotiga ko‘ra, respublikada 45 minga yaqin qochoq yashaydi. Shundan 5000
nafari Toshkent va Termizda istiqomat qiladigan afg‘onlar, qolganlari- Tojikistondan kelgan
qochoqlar bo‘lib, asosan chegara qishloq joylarda yashaydi 2
.
Qochoqlar va siyosiy boshpana izlayotgan shaxslarning turmush sharoiti og‘irligicha
qolmoqda. Mamlakatda yurish-turish va yashash uchun huquqiy maqomga ega bo‘lmagani
ularni respublikadan zo‘rlik bilan chiqarib yuborish xavfini yuzaga keltiradi, ijtimoiy-iqtisodiy
va siyosiy huquqlarini ro‘yobga chiqarishiga to‘sqinlik qiladi hamda ko‘chib yurish erkinligini
cheklaydi.
BMT dasturlari doirasida O‘zbekistonning turli mintaqa va viloyatlarining notekis
rivojlanish masalalarini o‘rganish mazkur tashkilot faoliyatining muhim yo‘nalishlardan biri
bo‘lib kelayotganini e’tirof etish lozim. O‘tish davrining dastlabki bosqichlarida mamlakat
hukumati tomonidan uning salbiy oqibatlariga qarshi qator chora-tadbirlar ko‘rilganiga
qaramay, iqtisodiy-ijtimoiy vaziyat murakkablashib, viloyatlar o‘rtasidagi tafovut keskin tus ola
boshladi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi BMTning «Bolalar huquqlari
to‘g‘risidagi» Konvensiyasini bajarilishi monitoringini amalga oshirish maqsadida 2002 yilda
onalar va bolalar rivojlanishining 33 asosiy ko‘rsatkichini tahlil qilish, mintaqaviy tavofutlarni va
himoyaga muhtoj oilalar miqdorini aniqlash imkonini beradigan jo‘g‘rofiy axborot tizimini
(GAT) tasdiqladi.
Shu o‘rinda, BMT bilan O‘zbekiston o‘rtasidagi munosabatlarning Ming yillik
deklaratsiyasida ifoda etilgan asosiy yo‘nalishlari quyidagi vazifalarning bajarilishini taqozo
etishni ko‘rsatib o‘tish maqsadga muvofaqdir:
2
Obzor mirovogo ekonomicheskogo i sotsialnogo polojeniya, 2009 god United Nations, Treaty Series, vol. 1771,
No. 30822
24

1.Ochlik va qashshoqlikni bartaraf etish;
2.Barchaga boshlang‘ich umumiy ta’lim olish imkoniyatlarini yaratish;
3.Erkaklar va ayollar o‘rtasidagi tenglikni ta’minlash va ayollarning huquq va
erkinliklarini kengaytirish;
4. Bolalar o‘limini kamaytirish;
5. Onalar sog‘lig‘ini mustahkamlash;
6.Orttirilgan immun tanqisligi va bezgak kasalligiga qarshi kurashish;
7.Ekologik barqarorlikni ta’minlashga erishish;
8.Taraqqiyot maqsadida umumbashariy hamkorlikni yo‘lga qo‘yish.
Bu yo‘nalishlar BMT va O‘zbekiston aloqalarining asosini tashkil etishi bilan birga,
BMTning umumbashariy barqarorlik, xafvsizlik va taraqqiyot yo‘nalishlariga hamohangdir.
O‘zbekiston Respublikasi mamlakatdagi ijtimoiy holatni, aholi turmush-tarzini va
rivojlanish darajasining yuqoriligini hisobga olgan holda Mingyillik maqsadlarini quyidagicha
shakllantirdi:
1 maqsad. Kam ta’minlanganlikni va qoniqarsiz oziqlanishni qisqartirish
2 maqsad. Boshlang‘ich va o‘rta maktablarda ta’lim sifatini oshirish
3 maqsad. Ayollar va erkaklar tengligini rag‘batlantirish hamda ayollarning huquq va
erkinliklarini kengaytirish
4 maqsad. Bolalar o‘limini qisqartirish
5 maqsad. Onalar salomatligini yaxshilash
6 maqsad. OIV/OITSga, sil kasalligiga va bezgakka qarshi kurash
7 maqsad. Ekologik barqarorlikni ta’minlash
8 maqsad. Rivojlanish maqsadida global hamkorlikka ko‘proq urg‘u qaratish.
Hukumatning Mingyillik rivojlanish maqsadlarining muhimligini e’tirof etishi,
jumladan, Mingyillik rivojlanish maqsadlarini “Aholi farovonligini oshirish strategiyasi
bo‘yicha oraliq hujjat” ga muvaffaqiyat bilan moslashtirib va qo‘shib borilayotgani bilan
izohlanadi 1
.
Hozirgi vaqtda ekologik vaziyat shu qadar keskin tus olganki, bu bora dagi bahs-
munozaralar allaqachon xalqaro tashkilotlar, hukumatlar, yirik korporatsiya va moliyaviy
1
Ming Yillik Rivojlanish Maqsadlari “Texnologiyalar asri qizlari” // www.undp.uz/uz/news/story.php?id=457.
25

tuzilmalarni qamrab olgan umumsiyosiy jarayonning ajralmas qismiga aylanib qoldi. Albatta,
bu borada jahon hamjamiyati qo‘l qovushtirib o‘tirgani yo‘q. Jumladan, ekologik inqirozni
bartaraf etish, iqtisodiy taraqqiyotni tabiiy muhit himoyasi bilan uyg‘un holda olib borish
bo‘yicha tegishli dasturlar ishlab chiqilayotir. Bu yo‘nalishdagi ilk qadam sifatida BMTning
Atrof muhit va taraqqiyot xalqaro komissiyasining “Bizning umumistiqbolimiz” ma’ruzasida
ilgari surilgan “Barqaror taraqqiyot” konsepsiyasini e’tirof etish mumkin.
Ma’lumki, O‘zbekiston rahbari bir necha bor Orolbo‘yi hududlaridagi ekologik
halokatning nafaqat mintaqa doirasida, balki global tus olib borayotgani masalasiga jahon
hamjamiyatining e’tiborini qaratgan edi. Jumladan, davlatimiz rahbari BMTning Mingyillik
sammitida so‘zlagan nutqida mintaqaviy muammolar, ekologik xavfsizlik va atrof muhit
masalalasiga e’tibor qaratib, shunday degan edi: “Orol dengizining falokati Yevropa uchun,
sayyoramizning boshqa hududlari uchun qanday xatarli va kutilmagan oqibatlar yuzaga
keltirishi mumkinligiga kimnidir ishontirish yoki buni isbotlab o‘tirishning hojati yo‘q deb
o‘ylayman. Ushbu muammoga befarqlik qanday natijalarga olib kelishi barchaga ayon” 2
.
Yurtboshimiz bu o‘ta jiddiy masalaga jahon hamjamiyati e’tiborini jalb etish bilan bir qatorda,
BMTning Atfor muhit bo‘yicha dasturi doirasida Orol va Orolbo‘yi muammolar kengashini
tuzishni taklif etib, mazkur muammoni o‘rganish va hal qilish mexanizmini ham ko‘rsatib berdi.
BMT Bosh Assambleyasining 63-sessiyasida keng qo‘llab quvvatlangan muhim
hujjatlardan biri “Orolni qutqarish Xalqaro jamg‘aramasiga Bosh Assambleyada kuzatuvchi
maqomini berish to‘g‘risida” A/RES/63/133 rezolyatsiyaning qabul qilinishi bo‘ldi. O‘zbekiston
mazkur hujjatning hammmualliflaridan biri edi.
BMTning Yevropa Iqtisodiy Komissiyasi BMTning beshta regional komissiyalaridan
biri bo‘lib, BMTning Iktisodiy va Ijtimoiy Kengashi (IIK) tomonidan 1947 yilda. BMTniig
YEIK hududida iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish va mustahkamlash maqsadida tashkil etilgan.
O‘zbekiston 1993 yil 30 iyundan boshlab BMT YEIKning a’zosidir. 1979 yildan boshlab
BMTning YEIK doirasida 14 ta xalqaro huquqiy aktlar (XXA) ishlab chiqilgan bo‘lib, ulardan
5 tasi Konvensiyalardir. Konvensiyalarning ikkitasi havoning ifloslanishiga tegishli bo‘lsa,
uchtasi atrof muhitga ta’sirni baholashga bag‘ishlangan. Qolgan hujjatlar sanoat halokatlari,
transchegaraviy suvlar, jamoat ishtirokiga bag‘ishlashan. Shuningdek. mazkur Konvensiyalarga
2
Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz. 9-jild. – T.: O‘zbekiston, 2001. –B. 110.
26

bir qator Protokollar ham ishlab chiqilgan. Mazkur XXA BMT YEIKning muhim tarkibi va
nafaqat maqsadga erishishda samarali yo‘llanma, balki BMT YEIK hududida joylashgan
davlatlarning iqtisodi va muvofiq qonunchilik bazasini yaqinlashtirishda muhim omil bo‘lib
xizmat qiladi.
Bugungi kunda Rog‘un GESi qurilishini bir davlat loyihani boshqa davlatlarning
manfaatlariga zid ravishda amalga oshirishga urinishiga misol qilib keltirilishi mumkin. Mazkur
loyiha yuzasidan o‘tkazilgan xalqaro ekspertizaning ko‘rsatishicha. bu kabi seysmik faol
hududlarda bunday yirik plotinalarning qurilishi juda ham xavflidir, qolaversa, bu hudud
seysmik jihatdan noqulay mintaqalar sirasiga kiradi.
O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimov tashabbusi bilan Orolbo‘yi genofondini saqlab
qolish maqsadida jamoat Xayriya jamg‘armasi tashkil etilgan. 2008 yil mart oyida
O‘zbekistonning tashabbusi bilan o‘tkazilgan Orol bo‘yicha xalqaro konferensiya yakunida
Toshkent deklaratsiyasi va harakat Rejasi qabul qilindi. Unga ko‘ra, 2011-2015 yillarda jami
salkam 1.5 milliard AQSH dollariga teng loyihalarni amalga oshirish,. ko‘zda tutilgan.
Shunday qilib, O‘zbekistonning Birlashgan Millatlar Tashkiloti bilan ijtimoiy sohadagi
hamkorligi ijtimoiy muammolarga yechim izlanadigan o‘ziga xos tashkilot sifatida namoyon
bo‘layotgani, bundan buyon uning o‘rni va ahamiyati yanada ortishi, bu tashkilot doirasida
amalga oshirilayotgan loyihalarning samaradorligini oshirish, ijtimoiy yo‘naltirilganlik darajasini
kuchaytirish muhim ahamiyatga ega bo‘ladi.
Istiqbolda ijtimoiy sohada O‘zbekiston va BMT o‘rtasida keng miqyosdagi loyihalarini
yanada rivojlantirish, uning mamlakatimizdagi vakolatxonasi va o‘nga yaqin agentlik
faoliyatini takomillashtirish uchun barcha shart-sharoit va imkoniyatlar vujudga keltirilgan.
Zero, O‘zbekiston mazkur xalqaro tashkilotning ijtimoiy sohadagi muammolarni hal etish
bo‘yicha nufuzini saqlash, obro‘-e’tiborini yanada oshirish, u bilan hamkorlik aloqalarini
mustahkamlashdan manfaatdordir.
O‘zbekistonning jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuvi va xalqaro maydonda o‘z
obro‘-e’tiboriga ega bo‘lishida mazkur tashkilot bilan keng hamkorlik aloqalarini yo‘lga qo‘yish
g‘oyat muhim ahamiyat kasb etadi. Ta’kidlash joizki, davlatimizning taraqqiy etishi, xalqaro
munosabatlarning muhim subekti sifatida shakllanish jarayonlari, mamlakatimizning eng
rivojlangan davlatlar qatoridan munosib o‘rin egallashi tashqi siyosatimizning samaradorligi va
27

izchilligiga bevosita bog‘liqdir. Xalqaro hamjamiyatga yanada chuqurroq integratsiyalashuv
ko‘p jihatdan mamlakatimizda rivojlangan bozor munosabatlarining joriy etilishi, demokratik
qadriyatlarning hayotimizning barcha sohalarida qaror toptirilishi, jamiyatimiz hayotining
barcha sohalarini tubdan isloh etish borasida amalga oshirilayotgan say-harakatlar, bir so‘z bilan
aytganda, mustaqillik yo‘lidan qat’iy va izchillik bilan borishiga bog‘liq. Chunki o‘tgan davr
mobaynida erishilgan yutuqlar, shu jumladan, tashqi siyosat, xalqaro tashkilotlar bilan
hamkorlik sohasida qo‘lga kiritilgan muvaffaqqiyatlar aynan mustaqillik tufayli paydo bo‘lgan
shart-sharoit va imkoniyatlar bilan belgilanadi. Darhaqiqat, aynan mustaqillik
mamlakatimizning BMT va boshqa xalqaro tashkilotlarga a’zo bo‘lib qirish, tashqi siyosatini
mustaqil ravishda o‘tkazish, jahon hamjamiyatiga uyg‘unlashuv yo‘llarini ishlab chiqish,
davlatlararo munosabatlarning ustuvor yo‘nalishlarini belgilash imkonini berdi.
O‘zbekiston BMT bilan aloqalarini har tomonlama rivojlantirishga intilib, dunyo
miqyosida hamda mintaqamizda tinchlik va barqarorlikni ta’minlash, xalqaro xuquq tartibotini
mustahkamlashga munosib xissa qo‘shib kelmoqda. Davlatimizning avvalo milliy
manfaatlarimizga tayangan, izchil va samarali tashqi siyosati jahon hamjamiyati tomonidan
e’tirof etilib, mamlakatimizning xalqaro maydondagi obro‘-e’tiborining ortishiga xizmat
qilmoqda. Ayniqsa, Yurtboshimizning zamonaviy tahdidlarning oldini olish, global va
mintaqaviy xavfsizlik tizimini mustahkamlash, BMT va uning tuzilmalari, birinchi navbatda,
Xavfsizlik Kengashini davr talablari asosida isloh etish borasidagi taklif va tashabbuslari beqiyos
ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston nuqtai nazariga ko‘ra, hozirgi tezkor va tahlikali davrda
insoniyat taraqqiyotini chigallashtirishi mumkin bo‘lgan turli tahdid va mojarolarning oldini
olishda BMT asosiy vosita bo‘lishi kerak. Prezident I.A.Karimov BMT Bosh assambleyasining
48-sessiyasidani nutqida ana shu masalalarning ahamiyati haqida to‘xtalib, shunday degan edi:
“Xavfsizlik Kengashi hozirgi dunyoning ijtimoiy-iqtisodiy, etnik, madaniy, diniy, ma’naviy
jihatdan g‘oyat xilma-xilligini bar-barobar tarzda aks ettirish, o‘zining tarkib topgan konservativ
tuzilmasini qayta ko‘rib chiqishi uchun ham samarali choralar ko‘rish zarurati nihoyatda yetildi,
deb hisoblaymiz” 1
.
O‘zbekiston Respublikasi BMT Bosh assambleyasida bugungi kunning dolzarb
muammolariga bag‘ishlangan munozaralarda ishtirok etib, nafaqat mamlakatimizning milliy
1
Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-jild. –T.: O‘zbekiston, 1996. –B.57.
28

manfaatlarini himoya etish, balki global va mintaqaviy hamkorlini mustahkamlashga qaratilgan
aniq tashabbus va takliflarni surmoqda. Jumladan, Prezidentimiz BMTning Mingyillik
sammitida so‘zlagan nutqida ushbu tashkilotning barcha tizim va mexanizmlarini davr talab-lari
bilan muvofiqlashtirish, tinchlik, xavfsizlik va barqaror-likni ta’minlash borasida yangi
yondashuvlarni ishlab chiqish, BMTning mintaqaviy va global muammolarni hal etishdagi o‘rni
va ahamiyatini oshirish haqida to‘xtalib, quyidagi taklif va tashabbuslarni ilgari surdi:
“Birinchidan, BMT Xavfsizlik Kengashini bosqichma – bosqich isloh qilish darkor.
Uning doimiy a’zolari tarkibi nafaqat rivojlangan, balki rivjlanayotgan davlatlar hisobidan ham
kengaytirilishi lozim. Xavfsizlik Kengashining ham doimiy, ham muvaqqat a’zolari sonini
oshirish maqsadga muvofiq.
Ikkinchidan, global va mintaqaviy tahdidlarga munosabat bildirishda tezkorlikni
oshirish uchun Bosh kotib vakolatlarini kengaytirish zarur;
Uchinchidan, Xavfsizlik Kengashining qurolli mojarolarning oldini olish, ziddiyatlar va
nizolarni tinch yo‘l bilan hal etish vositalari hamda mexanizmlaridan, shu jumladan, uzoq vaqt
davom etayotgan mojarolarni bartaraf etishda “tinchlikka majbur qilish” deb ataluvchi
mexanizmdan samarali foydalanish masala-laridagi o‘rni va mas’uliyatini kuchaytirish lozim” 1
.
Xulosa qilib aytganda, bugungi kunda sayyoramizda vujudga kelgan vaziyat BMT
tizimi va mexanizmlarini murakkab voqelikka moslashtirish, dunyoda tinchlik, xavfsizlik va
barqarorlikni ta’minlashning yangi izchil va samarali yondashuvlarini ishlab chiqishni taqozo
etmoqda. Prezident Islom Karimovning BMT sessiyalari, ayniqsa, Mingyillik sammitida
nutqida ilgari surilgan taklif va tashabbuslar, shuningdek, davlatimiz rahbari tomonidan olib
borilayotgan oqilona va har tomonlama o‘ylangan tashqi siyosat mazkur tashkilot faoliyatining
yanada takomillashuvi, vaziyat taqozo etgan hollarda tezkorligining oshishi, qarama-qarshiliklar
va bahslarni tinch yo‘l bilan hal qilish vositalari va mexanizmlardan samarali foydalanishdagi
roli va mas’uliyatini kuchaytirish, jahon hamjamiyatini tashvishlantirayotgan tahdidlarning
bartaraf etilishi bilan bir qatorda, mamlakatimizning dunyodagi eng nufuzli tashkilot -
Birlashgan Millatlar Tashkiloti bilan o‘zaro manfaatli hamkorligining yanada kengayishi va
mustahkamlanishiga xizmat qiladi. Bu esa mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va
1
Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz. 9-jild. – T.: O‘zbekiston, 2001. –B.111-112.
29

ma’naviy taraqqiyoti, uning jahon hamjamiyatiga yanada uyg‘unlashuvi, yurtimizda erkin
demokratik davlat hamda fuqarolik jamiyati barpo etishga ko‘maklashadi.
O‘zbekistonning BMT bilan aloqalarida mintaqaviy muammolar yetakchi o‘rin tutishi
tabiiydir. Zero, kuchli davlatlar manfaatlari tutashgan mintaqada joylashgan O‘zbekiston uchun
mazkur hududda tinchlik va barqarorlikni ta’minlash, zamonaviy tahdidlarning oldini olish,
ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot uchun zarur shart-sharoit yaratilishi o‘ta muhim hayotiy ahamiyat
kasb etadi. Shu bois mintaqada xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlash nafaqat Markaziy Osiyo
davlatlari uchun, balki butun dunyo uchun muhim ahamiyatga ega ekanini o‘z vaqtida anglab
yetgan mamlakatimiz rahbari Toshkentda xavfsizlik va barqarorlik masalalari bo‘yicha
BMTning doimiy ishlaydigan seminarini tashkil etish tashabbusini ilgari surgani bejiz emas.
Davlatimiz rahbari ta’kilaganidek, “Doimiy ishlovchi seminarda jahonda umumiy xavfsizlik
siyosati doirasida va BMT Nizomining 52-moddasiga muvofiq manfaatdor mamlakatlar
Markaziy Osiyoda mintaqaviy xavfsizlikning ishonchli tizimini vujudga keltirish
imkoniyatlarini muhokama qila olur edilar. Bunday tizim mojarolar va urushlar yuzaga kelgan
hollarda tinchlikni saqlash va qayta tiklash borasidagi chora-tadbirlarni, jumladan, tinchlikni va
chegaralarning yaxlitligini buzmoqchi bo‘lganlarga qarshi diplomatik, moliyaviy, iqtisodiy
hamda boshqa tusdagi kollektiv jazo choralarini ko‘zda tutishi, ushbu mintaqada barqarorlik va
mustahkam tinchlik o‘rnatish bo‘yicha BMT uchun tavsiyanomalar ishlab chiqishi mumkin
bo‘lur edi” 1
.
O‘zbekistonning xalqaro munosabatlar, madaniy-ma’rifiy hamkorlikdagi tutgan o‘rni,
azaldan yurtimiz Sharq va G‘arb o‘rtasidagi o‘ziga xos ko‘prik vazifasini o‘tab kelgani istiqlol
yillarida yangicha ma’no-mazmun kasb etdi, uning ahamiyati mislsiz darajada oshdi.
O’zbekiston Respublikasi va Birlashgan millatlar tashkiloti Oziq-ovqat va qishloq
xo’jaligi tashkiloti (FAO) hamkorligi O’zbekiston 2011 yil 2 oktabrda FAO a’zosi bo’ldi.
FAO bilan munosabatlarni rivojlantirish masalalari Qishloq va suv xo’jaligi vazirligiga
yuklatilgan. Qishloq va suv xo’jaligi vazirligi vakillari FAO uyushtirayotgan tadbirlarda
muntazam ravishda ishtirok etishmoqda.
Tashkilot vakillari texnik loyihalarni amalga oshirish doirasida bir necha marta
O’zbekiston Respublikasiga tashrif buyurganlar.
1
Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-jild. – T.: O‘zbekiston, 1996. –B.53-54.
30

FAOning O’zbekistonga berayotgan texnik ko’magi quyidagilardan iborat:
- sabzovot urug’larini ishlab chiqarish programmasini rivojlantirish;
- o’rmon xojaligi sektorining milliy strategiyasini ishlab chiqish va amalga oshirish;
- suv texnologiyalarni joriy qilish;
- baliq ovlash va xashak tayyorlash jarayonida ko’mak ko’rsatish;
FAO bilan hamkorlik doirasida O’zbekistonda 1,5 million AQSH dollari miqdorida
qo’shma loyihalar amalga oshirilyapti. Shu bilan birga, O’zbekiston mintaqaviy loyihalar bilan
ishlashda faol ishtirok etmoqda (taxminan 6,9 million AQSH dollari).
Shu yilning 4-6 may kunlari FAO Bosh direktori Joze Gratsiano da Silva O’zbekiston
Respublikasiga tashrif buyurdi. Uning doirasida Toshkent shahrida Tashkilotning vakolatxonasi
ochilishi haqida Shartnoma imzolandi. BMT bilan O‘zbekiston o‘rtasidagi munosabatlarning
izchil rivojlanib borayotganini O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti BMT Bosh kotibi bilan
o‘zaro muloqotlarida ham kuzatish mumkin. Masalan, 2005 yil 19 mayda davlatimiz
rahbarining BMT Bosh kotibi Kofi Annan bilan telefon orqali bo‘lib o‘tgan muloqotida
O‘zbekiston va BMT o‘rtasidagi munosabatlarning o‘zaro ishonch asosida qurilgani,
shuningdek, tomonlarni qiziqtirgan masalalar yuzasidan fikr almashildi. 1
BMTTD (Taraqqiyot dasturi ) o’rtasidagi о‘rtasidagi hamkorlikda O’zbekistonda o’z
faoliyatini 1993 yildan buyon, “O’zbekiston Respublikasi hukumati va Birlashgan millatlar
tashkiloti Taraqqiyot dasturi o’rtasidagi kelishuv” (1993 yil 10 iyunda imzolangan va 2000 yil
25 aprelda qo’shimchalar kiritilgan) asosida amalga oshirib kelmoqda.
BMTTDning doimiy vakili, bir vaqtning o’zida O’zbekistondagi barcha BMT
vakolatxonalarining operativ faoliyatini muvofiqlashtirib boradi.
Hozirgi vaqtda Toshkentdagi BMT va BMTTDning doimiy vakili Stefan Prisner
hisoblanadi.
1999 yildan buyon, loyihalarni tayyorlash va alamga oshirish BMTTDning Davlat
hamkorlik dasturi (DHD) asosida olib borilmoqda va bu dastur avvaliga uch yillik (2005 gacha),
keyin besh yillik hamkorlik dasturi va hozirda olti yillik dastur amalga oshirilmoqda.
1
http://www.mfa.uz/uz/cooperation/international/1227/
31

DHDning asosiy maqsadi – Respublika hukumatiga qisqa va o’rta muddatli muhim
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish vazifalarini amalga oshirish uchun texnik va konsultativ ko’mak
ko’rsatishdan iborat.
O’zbekiston Respublikasi va BMTTD o’rtasidagi hamkorlikning asosiy yo’nalishlari
BMTning 2010-2015 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirish maqsadida yordam
ko‘rsatish doirasidagi dasturi, MBTTDning 2010-2015 yillar uchun DHDsi va 2010-2015 yillar
uchun DHDni amalga oshirish rejalarida ko’rsatilgan.
1993-yildan 2012-yilgacha BMTTD O’zbekistonda 210 ta loyiha amalga oshirib,
ularning umumiy miqdori 164,5 mln. AQSH dollaridan ortdi. 2013 yilda BMTTD 22.5 mln.
AQSH dollari miqdorida 28 loyiha amalga oshirdi.
BMTTD milliy davlat tashkilotlariga quyidagi asosiy yo’nalishlar boyicha ko’mak
berib kelmoqda:
- ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish sohasida boshqaruv va kam ta’minlanganlikka qarshi
kurashish (qishloq joylarni rivojlantirish, xususiy sektor va mikrokreditlsh, siyosiy maslahatlarni
ishlab chiqish va taqdim etish mavqeyini oshirish, hamda OIV/OITSga qarshi kurash, IKTni
rivojlantirish);
- yer resurslarini va energiya ta’minotini boshqarish (bio xilma xillikni saqlab qolish,
yerdan samarali foydalanish, chiqindilarni yo’q qilish va ifloslanishga qarshi kurashish,
energiyadan ratsional foydalanish);
- demokratiyalashtirish sohasidagi jarayonlarni muvofiqlashtirish (milliy
mutaxassislarni tayyorlash, ijtimoiy hamkorlik, fuqarolik jamiyatini rivojlantirish, inson
huquqlarini himoya qilish, demokratik institutlarni rivojlantirish). 1
Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (JSST) Birlashgan Millatlar Tashkiloti tizimidagi
ixtisoslashgan muassasa hisoblanib, 1948 yil 7 aprelda tashkil topgan.
Jahon sog‘liqni saqlash tashkilotining asosiy maqsadi bu - barcha insonlarning
maksimal darajada sog‘ligini ta‘minlash, sog‘liqni saqlash sohasida davlatlarga har tomonlama
texnik yordam ko‘rsatish va bu borada eng yangi ma‘lumotlarni yetkazib berish hamda har bir
1
http://www.mfa.uz/uz/cooperation/international/1227/
32

mamlakatda sog‘liqni saqlash tizimida yuzaga keladigan muammolarni bartaraf etishda
ko‘maklashishdan iboratdir.
Hozirgi kunga kelib Jahon sog‘liqni saqlash tashkilotiga dunyoning 193 davlati a‘zodir.
Tashkilotning asosiy organi Jahon sog‘liqni saqlash assambleyasi hisoblanib, uning asosiy
vazifasi JSSTning dastur hamda byudjetini tasdiqlash va shu bilan bog‘liq masalalar yechimini
topishdan iboratdir.
O‘zbekiston Respublikasi JSSTga 1992 yil 25 may kuni qabul qilingan. 1993 yilda
respublikada JSSTning aloqalarni muvofiqlashtiruvchi Byurosi tashkil topdi. 2012 yilning
dekabr oyidan buyon JSSTning O‘zbekiston Respublikasidagi vakolatxonasi rahbari
germaniyalik A.Xammerix hisoblanadi.
JSSTning O‘zbekiston Respublikasidagi vakolatxonasi Sog‘liqni saqlash vazirligi
bilan hamkorlikda mamlakatimizda quyidagi loyihalarni amalga oshirib kelmoqda:
- infektsion kasalliklarga qarshi kurashish (OITS, sil, poliomiyelit, bezgak, qizamiq va
hokazo);
- onalik va bolalikni muhofaza qilish sohasidagi dasturlar (immunizatsiya dasturlarini
kengaytirish, o‘tkir respirator virusli infektsiyalarga qarshi kurashish);
- atrof-muhit va salomatlikni ta‘minlash dasturlari (oziq-ovqat mahsulotlari xavfsizligi,
xalqaro sanitar qoidalar va hok.);
- tamaki va alkogol mahsulotlariga qarshi kurashish, narkotik moddalarga qaramlikni
oldini olish dasturlari;
- dori-darmon va farmatsevtika;
- “barcha uchun salomatlik” dasturlari va boshqalar.
O‘zbekiston Respublikasi JSSTning Yevropa mintaqaviy byurosi tarkibiga kiradi.
Byuroning bosh qarorgohi Daniyaning Kopengagen shahrida joylashgan. 2010 yilning 13-17
sentabr kunlari Mokva shahrida JSSTning Yevropa mintaqaviy byurosining 60-sessiyasi tashkil
etildi hamda ushbu tadbir doirasida tashkilotning Ijroiya qo‘mitasiga saylovlar bo‘lib o‘tdi.
33

Saylov natijalariga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi 2014 yilning may oyiga qadar JSST Ijroiya
qo‘mitasi a‘zosi etib saylandi. 1
Shunday qilib, O‘zbekistonning Birlashgan Millatlar Tashkiloti bilan hamkorligi
istiqbollari haqida fikr yuritar ekanmiz, nufuzli bu tashkilot butun insoniyatni qiynayotgan
muammolarga yechim izlanadigan o‘ziga xos noyob markaz sifatida namoyon bo‘layotgani,
bundan buyon uning o‘rni va ahamiyati yanada ortishi, bu tashkilot doirasida faoliyat
yuritayotgan o‘ttizdan ziyod ixtisoslashgan tashkilotlarning birgalikdagi ezgu say-harakatlari
bashariyatning, barcha millat, davlat va jamiyatlar-ning har jihatdan taraqqiy etishi,
bahamjihatlikda yashashiga xizmat qilishiga umid qilish mumkin. Bu o‘rinda istiqbolda
O‘zbekiston va BMT o‘rtasida keng miqyosdagi hamkorlik aloqalarini yanada rivojlantirish,
uning mamlakatimizdagi vakolatxonasi va o‘nga yaqin agentlik faoliyatini takomillashtirish
uchun barcha shart-sharoit va imkoniyatlar vujudga keltirilgan. Zero, O‘zbekiston o‘z maqsad-
vazifalariga ko‘ra muhim bo‘lgan mazkur xalqaro tashkilotning nufuzini saqlash, obro‘-
e’tiborini yanada oshirish, u bilan hamkorlik aloqalarini mustahkamlashdan manfaatdordir.
1
http://www.mfa.uz/uz/cooperation/international/1227/
34

2-Bob.YUNESKO va O`zbekiston Respublikasining xalqaro-huquqiy
hamkorligi masalalari
2.1.YUNESKO-BMTning ixtisoslashgan muassasasi
YUNESKO-Birlashgan Millatlarning ta'lim, fan va madaniyat masalalari
bo`yicha Tashkiloti-BMTning ixtisoslashgan muassasalaridan biridir. YUNESKO
Ikkinchi Jahon urushidan so`ng, 44 davlat vakillari Londonda konferentsiyaga
yig`ilib, YUNESKOni ta'sis etuvchi Ustavini qabul qilishlari bilan tashkil topgan.
YUNESKOning amaliy faoliyati 1946 yil 20 noyabrdan boshglangan. Qarorgohi
Parij. Tuzilish davrida 28 davlat a'zo bo`lgan bo`lsa, hozirgi kunda unga 186 ta
davlat a'zo. YUNESKO yarim asr ichida eng katta nufuzli xalqaro tashkilotlardan
biriga aylandi. O`zbekiston Respublikasi 1993 yil 29 oktabrda YUNESKOga a'zo
bo`ldi.
YUNESKOning asosiy maqsadi- tinchlik va xavfsizlikni mustahkamlash,
ta'lim, fan va madaniyatni yuksaltirishga xizmat qilishdir. YUNESKO Ustavi
bo`yichaYu “BMT Ustavida e'lon qilingan irqi, jinsi, tili va dinidan qat'i nazar,
barcha xalqlar uchun adolatga, qonuniylikka, inson huquqlari va asosiy
erkinliklariga umumiy hurmatni ta'minlash maqsadida ta'lim, fan va madaniyatni
35

rivojlantirish orqali xalqlar hamkorligiga” ko`maklashish tashkilotining ustivor
vazifasidir.
YUNESKO umumjahon intellektual tashkiloti, g`oyalar yaratuvchisi,
kurramizning eng yaxshi mutafakkirlarining hamkorligi tashkilotchisi, oliy
umuminsoniy qadriyatlarni himoya qilish markazidir.
YUNESKOning rahbar organlari quyidagilardan iborat.
Bosh konferentsiy. Bu organ barcha davlatlarni o`z ichiga oladi va har ikki yilda
bir marta bo`lib o`tadi.Bir davlat-bir ovoz tamoyili asosida asosiy dasturlar va
YUNESKO byudjeti bo`yicha qaror qabul qiladi.
Ijroiya Kengash. Undan 58 davlat vakili joy olgan bo`lib, har yili ikki
marotaba yoig`iladi. Bu o`ziga xos ma'muriy kengash bo`lib, bosh konferentsiya
yig`ilishlarini tayyorlaydi, uning qarorlarini to`g`ri ijrosini ta'minlaydi. 1997 yilda
O`zbekiston YUNESKOning Ijroiya Kengashiga a'zo bo`lib saylandi.
YUNESKO kotibiyati a'zo davlatlar tomonidan qabul qilingan qarorlarni
hayotga tadbiq qilishga majbur.
YUNESKOda eng yuqori mansabdor shaxs Bosh deriktor bo`lib, Bosh
konferentsiyada olti yilga saylanadi.
YUNESKO Ustaviga ko`ra a'zo davlatlarda shu davlat hukumatlari
tomonidan Milliy komissiyalar tuziladi.
YUNESKOga a'zo 177 davlatda YUNESKO ishlari bo`yicha Milliy
komissiyalar tuzilgan bo`lib, ular ta'lim, fan, madaniyat va kommunikatsiya
vakillarini YUNESKO faoliyatida qatnashishlariga yordamlashish bilan
shug`ullanadilar.
YUNESKO ta'lim, uning demokratlashuvini, shuningdek mamlakatlar
o`rtasida muloqotlar va madaniy almashishlarni, ko`rgazmalar, festivallar tashkil
etishni, nashrlar kitoblar va shu kabi masalalarni o`zining birinchi galdagi
vazifalari sifatida qaraydi. 1
YUNESKO eng yaxshi jahon adabiyoti asarlarini tarjima qilishga jahonning
turli mamlakatlari xalqlarining an'anaviy muloqotlarini yozishga yordam beradi.
1
Saidov A.Xalqaro huquq.Darslik.T,: Adolat.2001.B.312-bet.
36

OITS ga va narkotiklarni iste'mol qilishga qarshi kurash bo`yicha o`qitish va
targ`ib qilish ishlarini olib boradi.
”YUNESKO” ma'naviy uyg`onish yo`liga kirgan ko`plab mamlakatlarga,
jumladan, O`zbekistonga ham xalqaro ma'naviy hamkorlikni kengaytirish va
mustahkamlash uchun, butun jahon intellektual maydonida yanada kengroq
faoliyat ko`rsatish uchun imkoniyat yaratib borayotgan tashkilotdir.” 2
Adabiyotlarda xalqaro huquq ijodkorlik faoliyatini ifodalash uchun turli
huquqiy iboralar qo`llaniladi. Bu kabi iboralar qatoriga “xalqaro huquq
ijodkorligi”, “xalqaro huquq normalarining yaratilishi” va boshqalar kiradi.
YUNESKOning huquq ijodkorlik yo`li keng doirasida tan olingan uning
bilan hamkorlikda ishlab chiqilgan xalqaro-huquqiy hujjatlar. XX asrning ikkinchi
yarmidan buyon xalqaro munosabatlarda muhim ahamiyat kasb etmoqda, misol
sifatida YUNESKOning quyidagi muhim hujjatlarini xronologik tartibda sanab
o`tish mumkin.
1.Ta'lim, ilmiy va madaniy xarakterga ega bo`lgan ko`rgazmani-tovush
materiallarni xalqaro miqyosda tarqatishga ko`maklashish to`g`risida Kelishuv.
(1948 yil)
2.Ta'lim, ilmiy va madaniy xarakterga ega bo`lgan materiallarni olib kirish
to`g`risida kelishuv.(1954)
3.Qurolli mojaro chiqqan holda madaniy boyliklarning himoya qilish
to`g`risidagi konferentsiya (1954)
4.Mualliflik huquqi bo`yicha umumjahon konferentsiyasi (1955)
5.Ta'lim sohasidagi kamsitishlarga qarshi kurash to`g`risida konferentsiY.
(1960)
6.Umumjahon madaniy va tabiiy merosini muhofaza qilish to`g`risidagi
konferentsiya (1972)
7.Xalqaro hamjixatlik, hamkorlik va tinchlik ruhida hamda inson huquqlari
va asosiy erkinliklarini himoya qilish ruhida tarbiyalash to`g`risidagi tavsiya
(1974)
2
О‘sha yerda.313-bet.
37

8.Irq va irqiy bidatlar to`g`risidagi dekloratsiya (1982)
9. Bag`rikenglik tamoyillari dekloratsiyasi (1995)
10. Inson genomi va Inson huquqlari bo`yicha Universal dekloratsiya (1997)
11.Kelajak avlod oldida hozirgi avlodning javobgarligi bo`yicha
dekloratsiya (1997) va boshqalar.
YUNESKOning norma ijodkorlik funktsiyasi ikki xil ko`rinishda aks etadi:
Birinchidan: tashkilot davlatlarining huquq ijodkorligi jarayonida ishtirok
etadi, ikkinchidan esa uning o`zi bevosita xalqaro munosabatlar ishtirokchilari
uchun huquqiy majburiy tartib-qoidalar o`rnatadi. YUNESKOning norma
ijodkorlik faoliyati yetarli darajada o`rganilmagan. 1
YUNESKOning yarim asrlik faoliyati mobaynida bevosita u tomonidan va u
rahnomoligida 70 dan ortiq xalqaro huquqiy hujjatlar –konferentsiyalar,
kelishuvlar, protokollar, tavsiyalar, dekloratsiyalar shuningdek uzoq muddatli yirik
hukumatlararo dasturlar va loyixalar tashkilotning tashqi aloqalari va hamkorligini
qabul qilingan dasturplar rejalarni amalga oshirish bo`yicha boshqa ko`plab
me'yoriy hujjatlar ishlab chiqilgan.
YUNESKOning norma ijodkorligi faoliyati uning Ustavi qoidalari
shuningdek Bosh konferentsiyaning xalqaro hujjatlarni ishlab chiqish shuningdek
ularni bajarish to`g`risida qarorga asoslanadi. Bevosita bu masalalarga tegishli
qoidalar YUNESKO Ustavining 1-modda “a” bandida IV moddaning 6 bandidla
va VIII moddada berilgan.
YUNESKO Bosh konferentsiyasi tomonidan 1990 yilda ta'kidlangan. 1978
yilda xalqaro reglamentlarni ishlab chiqish imkoniyatlariga tegishli oldindan
tadqiqotlar o`tkazishning tartibini belgilab beruvchi alohida qo`shimcha
rezolyutsiya qabul qilingan. Bundan tashqari konventsiyalar va tavsiyalarning va
tavsiyalarning bajarilishiga taaluqli bo`lgan masalalar bo`yicha Bosh
konferentsiyaning qator qarorlari mavjud bo`lib ular Ustavda nazarda tutilib
YUNESKO ixtiyoriga taqdim etiladigan davlatlarning ma'ruzalari to`g`risidagi
qarorlardan iborat va ushbu qarorlar 1958-1966 yillarda qabul qilingan. Ular
1
Saidov A.Xalqaro huquq.Darslik.T,: Adolat.2001.25-bеt.
38

to`g`risidagi yig`ilgan axborotlar. Bosh konferentsiyaning har bir keyingi sessiyasi
materiallarida to`plangan.
Tashkilotga aytib o`tilgan xalqaro hujjatlardan tashqari yetarli darajadagi
harakatdagi normativ hujjatlar mavjud bo`lib ular statutlar direktivalar ustav
asosida boshqa tashkilotlar YUNESKO ishlari bo`yicha a'zo davlatlari va
boshqalar bilan aloqada bo`ladigan rahbar xodimlar va amalga oshiruvchi
xarakatdagi tuzilmalarga nisbatan tartibdagi reglamenlashtiradi. Yana YUNESKO
va BMT o`rtasidagi YUNESKO va qarorgoh joylashgan mamlakat Frantsiya
o`rtasidagi bitimlar kabi tashkilotgi ishlashi uchun bazaviy hujjatlarni ham
e'tiborga olishi kerak. Bu hujjatlarning barchasi normativ faoliyatning yo`nalishlari
doirasi va asoslanganligi to`g`risidagi manzarani to`ldirish uchun yodga olingan.
Xalqaro tashkilotlarning sanktsiyalari, ularning ta'sis hujjatlarida, ustavlarni
bajarish uchun tuzilgan shartnomalarda xalqaro ommaviy huquq normalarini o`z
ichiga olgan organlari qarorlarida shuningdek odatiy-huquqiy kelib chiquvchi
bo`lishi mumkin. Xalqaro huquq buzilishi xalqaro tashkilotlarning sanktsiyani
qo`llashi uchun asos hisoblanadi. Tashkilotning ustavida keltirilgan uning
maqsadlari va printsiplarining buzilishi boshqa tashkilot bilan bog`langanligi
bo`yicha har qanday majburiyatlarini bajarmaslik va boshqa huquqbuzarliklar
ichida muhimroq hisoblanadi .
2.2. O‘zbekiston YUNESKOning to`la huquqli a'zosi
1992 yil 2 martda O`zbekistonning BMTga a'zo bo`lishi O`zbekiston uchun
katta ahamiyatga ega bo`ldi, chunki davlatlarning xalqaro-huquqiy tan olinishi
ularning xalqaro-huquq sub'yektiga aylanishida muhim bosqich bo`lib xizmat
qiladi. Respublika Xalqaro munosabatlarning to`laqonli ob'yektiga aylanadi.
O`zbekiston o`zining tashqi siyosatini amalga oshirishda quyidagi ustivorliklardan
kelib chiqadi:
Birinchidan, o`zining milliy davlat manfaatlari ustun bo`lgan kabi o`zaro
manfaatlarini to`liq hisobga olish;
Ikkinchidan, O`zbekiston insonlar va davlatlar orasidagi o`zaro
munosabatlarda umuminsoniy qadriyatlar ustivorligini tan olgan holda xalqaro
39

aloqalarda tinchlik va xavfsizlikni mustahkamlash, nizolarni tinch yo`l bilan
bartaraf etishni yoqlab chiqmoqda.
Uchinchidan, O`zbekiston Respublikasining tashqi siyosati o`zaro tinchlik,
o`zaro foyda, ichki ishlarga aralashmaslik printsiplariga, mustaqillikni va
suverenitetni hurmat qilish qoidalariga asoslangan. Xuddi shunday printsiplar
O`zbekiston Respublikasining YUNESKOga nisbatan munosabatlarida ham
qo`llaniladi. 1
YUNESKO Ustaviga binoan har bir davlatning bu tashkilotdagi ishtiroki
hamda rahbar organlarning huquqiy maqomi ko`rastib o`tilgan.
YUNESKO doirasida ishlab chiqilgan va qabul qilingan ko`plab xalqaro
konventsiyalarning asosiy vazifasi madaniy merosni muhofaza qilishga qaratilgan
bo`lib, O`zbekistonning ularga qo`shilishi madaniy boyliklarimizning jahon
hamjamiyati tomonidan huquqiy himoya qilinishiga va ularni keng targ`ib qilishga
imkon beradi.
YUNESKOning normativ-huquqiy hujjatlariga qo`shilishi O`zbekistonning
ilmiy salohiyati, fani, madaniyati, tarixiy durdonalarini targ`ib qilishga va bu
sohadagi ishlarning samaradorligini oshirishga keng imkoniyatlar ochib beradi, bu
sohadagi qonunchiligimizning yanada rivojlanishiga , umuman ta'lim, fan,
madaniyat, Kommunikatsiya va informatika sohasida O`zbekistonni yanada
rivojlantirib, jahondagi eng ilg`or mamlakatlar qatoriga qo`shilishiga yordam
beradi.
Shuningdek, O`zbekiston a'zo bo`lgan YUNESKOning normativ hujjatlarini
davlat tiliga tarjima qilib, nashr etish, bu sohadagi qonunchilikni
takomillashtirishda muhim ahamiyatga ega.
Hozirgi globallashuv jarayonida tinchlik va hamkorlikni mustahkamlash
dolzarb muammo bo'lib turgan bir paytda yirik xalqaro tashkilotlarning o'rni
hamda ahamiyati tobora yuksalib bormoqda. Shundan kelib chiqib aytish
mumkinki, bugungi xalqaro munosabatlarda fan, ta'lim va madaniyatning ishonchli
himoyachisi bo'lmish YUNESKOning jahon tashkilotlari orasidagi obro'-e'tibori va
1
Mamatqulov A.”Xalqaro huquq”Darslik.T.:1997y, 176-bet.
40

nufuzi ancha yuqori hisoblanadi. 1946 yilning 4 noyabrida tashkil etilgan
YUNESKO BMTning eng yirik tayanchi va qanoti desak, mubolag'a bo'lmaydi.
Uning aynan BMT tuzilganidan bir yil o'tib, dunyo yuzini ko'rganiyoq,
fikrimizning yaqqol tasdig'idir.
Tashkilotning asosiy maqsadi jahon xalqlarining fan, ta'lim va madaniyat
sohalaridagi hamkorligini kengaytirish asnosida dunyoda tinchlik hamda
xavfsizlikni mustahkamlashga ta'sir ko'rsatishdan iboratdir. Buni YUNESKO
dasturlaridan o'rin olgan qator yo'nalishlar orqali ham anglab olish mumkin.
Jumladan, jahon madaniyatiga, ekologik tadqiqotlar uchun xalqaro ilmiy dasturlar
tuzishga ko'maklashish, milliy madaniyatlarning royobga chiqishini qo'llab-
quvvatlash, dunyoviy meros hisoblangan boyliklarni saqlash va kengaytirish,
shuningdek, rivojlanayotgan davlatlarning kommunikatsiya imkoniyatlarini
oshirishga yordamlashish, inson huquqlari va erkinliklarini ta'minlashga xizmat
qilish kabi ko'plab muhim vazifalarga mazkur tashkilot ustuvor ahamiyat
qaratmoqda.
Ma'lumki, YUNESKO Bosh direktori olti yil muddatga saylanadi va uning
vakolati faqat bir marta yana olti yilga uzaytirilishi mumkin. YUNESKOning
hozirgi Bosh direktori yaponiyalik taniqli diplomat Koichiro Matsuuradir.
Umuman, YUNESKO tashkil etilganidan buyon unga to'qqiz kishi Bosh direktor
bo'lgan.
Mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan so'ng birinchilardan bo'lib, 1993
yil 26 oktabrda YUNESKO bilan diplomatik aloqalar o'rnatdi va shu kunga qadar
uning tadbirlarida faol ishtirok etib kelmoqda. "Biz YUNESKO timsolida eng
muhim insonparvarlik masalalarining yechimiga ijodiy yondashishda
harakatlantiruvchi kuch bo'lib xizmat qiladigan o'ziga xos, betakror xalqaro
tashkilotni ko'ramiz", degan edi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom
Karimov. Darhaqiqat, YUNESKO ma'naviy va yuksalish yo'liga kirgan ko'plab
mamlakatlarga, shu jumladan, O'zbekistonga ham xalqaro ma'naviy, madaniy,
ilmiy hamkorlikni kengaytirish hamda mustahkamlash uchun, butunjahon
41

intellektual maydonida yanada kengroq faoliyat ko'rsatishi uchun imkoniyat
yaratib berayotgan yirik tashkilotdir.
O'zbekiston YUNESKOga a'zo bo'lganidan so'ng yurtimizda ushbu tashkilot
ishlari bo'yicha Respublika Milliy komissiyasi tuzildi. O'tgan vaqt davomida
mamlakatimiz YUNESKOning eng faol a'zolaridan biriga aylandi. Tarixiy
obidalarimiz, qadimiy shaharlarimiz, yozma va og'zaki xalq ijodiyoti, umuman,
o'zbek xalqining boy merosiga va O'zbekistondagi islohotlar jarayoniga
YUNESKOda qiziqish katta.
1995 yili YUNESKOning "Ipak yo'li - muloqot yo'li" dasturi doirasida
Samarqandda mintaqamiz sivilizatsiyalari tarixini o'rganadigan Markaziy Osiyo
tadqiqotlari instituti ochildi. E'tiborlisi, O'zbekiston Respublikasi 1997 yilda ilk
bor, joriy yilda esa ikkinchi marta YUNESKOning oliy rahbarlik organi - Ijroiya
Kengashi a'zoligiga saylandi. Bu ham o'zaro hamkorlikka berilgan munosib baho
va mamlakatimiz nufuzining e'tirofidir.
YUNESKO rahbarligida va u bilan yaqin hamkorlikda respublikamizda
ko'plab madaniy-ma'rifiy, ilmiy-amaliy tadbirlar o'tkazilib, samarali islohotlar olib
borilmoqda. Amir Temur, Mirzo Ulug'bek, Muhammad Ismoil al-Buxoriy, Ahmad
al-Farg'oniy, Burhoniddin Marg'inoniy, Imom Abu Mansur Moturidiy kabi buyuk
bobokalonlarimizning, Buxoro, Xiva, Termiz, Shahrisabz, Qarshi, Samarqand,
Marg'ilon, Toshkent shaharlarining, "Alpomish" dostoni, "Avesto" va Xorazm
Mamun akademiyasining yubileylari YUNESKO ishtirokida keng nishonlandi.
Yurtimizda tashkil etiladigan qator ilmiy-madaniy anjumanlarda, "Sharq
taronalari" xalqaro musiqa festivalida ham YUNESKO vakillari qatnashishdi.
"O'zbekiston madaniyati va san’ati forumi" jamg'armasi mazkur tashkilot bilan
samarali hamkorlik qilib kelmoqda. Shuningdek, ayrim yirik bayramlar
O'zbekiston bilan birga YUNESKOning bosh qarorgohi joylashgan Parij shahrida
ham o'tkaziladi.
Prezidentimiz 1996 yilning aprelida Fransiyaga tashrifi chog'ida YUNESKO
Bosh qarorgohida bo'lib, Ijroiya Kengashi a'zolari bilan uchrashdi, Sohibqiron
42

Amir Temurning 660 yilligiga bag'ishlangan yubiley tantanalarida, xususan,
''Temuriylar davrida ilm-fan va madaniyat taraqqiyoti" nomli xalqaro
ko'rgazmaning ochilish marosimida ishtirok etdi.
YUNESKO Bosh konferensiyasining Toshkent shahrining 2200 yilligini
nishonlash to'g'risidagi 2007 yil 2 noyabrdagi 34-sessiyasida qabul qilingan qarori
jahon hamjamiyati tomonidan yurtimiz tarixining, qadimiy shahrimiz dunyo
tamadduniga qo'shgan hissasining o'ziga xos etirofi bo'ldi. Joriy yilning aprel oyida
YUNESKOning Parijdagi bosh qarorgohida Toshkentning 2200 yilligi keng
nishonlandi. May oyida esa poytaxtimiz va uning tarixiga bag'ishlab o'tkazilgan
xalqaro ilmiy konferensiyada Osiyo va Yevropa sivilizatsiyasining turli davrlarida
Toshkentning tutgan beqiyos o'rni dunyo olimlari tomonidan alohida ta’kidlandi.
O'zbekistonning xalqaro aloqalardan, shu jumladan, YUNESKO bilan
do'stona hamkorlikdan asosiy maqsadi - mamlakatimizni, boy tariximizni,
xalqimizning ma'naviy yuksakligini va eng muhimi, mustaqil tashqi siyosatimizni
dunyoga, xalqaro jamoatchilikka, dunyo hamjamiyatiga ko'rsata olishdir.
Prezidentimiz Islom Karimov bu masala xususida to'xtalar ekan, bir tarixiy
haqiqatni eslatish orqali ajoyib g'oyani ilgari surgan edi: "Biz o'zbeklarni ulug',
bunyodkor xalq deb dunyoga tarannum etyapmiz va aslida ham shunday.
YUNESKOning Parijdagi qarorgohida Amir Temur bobomizning to'ylarini
o'tkazishdan maqsad nima edi? Komil bu insonning, eng avvalo, buyuk davlat
asoschisi, buyuk bunyodkor, ijodkor shaxs bo'lganini, fan, madaniyatga homiylik
qilib, jahon sivilizatsiyasi taraqqiyotiga beqiyos hissa qo'shganini olam ahliga
bildirish edi".
Yuksak umuminsoniy qadriyatlarni rivojlantirish va targ'ib etish, ilmiy va
madaniy merosni tiklash, asrab-avaylash va o'rganish, millatlararo va dinlararo
do'stlik va totuvlikni ta'minlash, ilm-fan, ta'lim, madaniyat sohalarida xalqaro
hamkorlikni kengaytirish yo'lidagi ulkan xizmatlari uchun davlatimiz rahbari
43

YUNESKOning ikki oliy nishoni - Abu Ali ibn Sino nomidagi hamda "Borobudur"
oltin medallari bilan taqdirlangan.
Shu tariqa O'zbekiston - YUNESKO aloqalari rivojlanib borar ekan, bu
hamkorlik kelgusida ham ma'rifat va ezgulik elchisi timsolida jahon xalqlariga,
dunyo tinchligi va barqarorligiga munosib ulush qo'shaveradi. 1
O‘zbekiston Respublikasi YUNESKO ishlari bo‘yicha Milliy komissiyasi
1994 yil 29 dekabrda tashkil etilgan bo‘lib, uning tarkibi Vazirlar Mahkamasi
tomonidan tasdiqlangan. Komissiyaning asosiy vazifasi YUNESKO dasturlarini
O‘zbekistonda amalga oshirilishiga ko‘maklashish va rspublika vazirliklari va
muassasalarining bu sohadagi faoliyatini muvofiqlashtirishdir.
YUNESKO 50 dan ortiq axborotnoma va 20 dan ortiq axborotnoma va 20
dan ortiq da v riy nashrlar chiqaradi. Ular orasida eng mashhurlari “YUNESKO
kureri” oynomasi (30 tilda nashr etiladi), “Kelajak” (ta’lim sohasidagi haftalik),
“Muzey”, “Ijtimoiy fanlar xalqaro oynomasi”, “Tabiat va resurslar”, “Mualliflik
huquqi bo‘yicha Axborotnoma”, “Ta’lim xalqaro Axborotnoma”si, “Impakt: fan va
jamiyat” kabilardir. YUNESKO har ikki yilda bir marta chop etiluvchi ta’lim, fan,
madaniyat va kommunikatsiya holati haqida umumjahon ma’ruzalarini chop etadi.
YUNESKO “Insoniyatning ilmiy va madaniy rivojlanishi tarixi” (6 jild), “Lotin
Amerikasi davlatlari tarixi ” (7jild), “Afrika umumiy tarixi” (8jild), “Mprkaziy
Osiyo sivilizatsiyasi tarixi” (6 jild) kabi fundamental kitoblar chop etmoqda.
Olti jildlik “Markaziy Osiyo sivilizatsiyasi tarixi” xalqaro hamkorlik
doirasida yaratilmoqda, bunda birinchi navbatda, Markaziy Osiyo tarixiy-madaniy
mintaqasiga kiruvchi qator davlatlar, jumladan, O‘zbekiston olimlari ishtirok
etmoqdalar.
YUNESKO doirasida Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sinolarning ming
yillik, Mirzo Ulug‘bekning 600 yillik, 1997 yili YUNESKOning jahon madaniy
1
http://mfa.uz/uzb/xalqaro_munosabatlar/madaniyat_hamk/
44

boyliklari ro‘yxatiga kiritilgan Xiva va Buxoro shaharlarining 2500 yilligi
nishonlandi.Amir Temurning 660 yillik tantanalari, Toshkent shahrining 2200
yilligi butun jahon miqyosida keng nishonlandi. 1
Qadimiy va hamisha navqiron Toshkent shahrining 2200 yilligini munosib
o‘tkazish maqsadida nufuzli xalqaro tashkilot bo‘lmish YUNESKO qarori asosida
ushbu yubileyni yurtimizda keng nishonlandi.
2008 yil 23 oktabrda Toshkent shahrida “Buyuk Ipak Yo‘li mamlakatlarida
madaniy turizmni rivojlantirish va targ‘ib etish yo‘llari” deb nomlangan Xalqaro
forum bo‘lib o‘tdi. Uning tashkilotchisi sifatida O‘zbekiston hukumati hamda
YUNESKO tashkilotida Doimiy vakilligi qatnashishdi.
Xalqaro forumning asosiy maqsadi madaniy turizmni rivojlantirining yangi
yo‘llarini muhokama qilish va uni keng targ‘ib etish, hamda shu sohada tajriba
almashishni yo‘lga qo‘yish edi.
Tadbirda 50 ta davlatdan kelgan 100 ga yaqin ishtirokchilar, hamda mahalliy
va xorijiy OAV vakillari qatnashdi. Forum qatnashchilari sifatida Umumjahon
turizm tashkilotining Bosh kotibi o‘rinbosari, elchilar, YUNESKO tashkilotining
doimiy vakillari, Ozarbayjon, Jazoir, Bolgariya, Italiya, Xitoy, Malayziya, Yaman,
Saudiya Arabistoni, Suriya, Rossiya, Yaponiyadan ekspertlar, hamda
O‘zbekistondagi rasmiy diplomatik korpus ishtirok etdi.
Forumda Buyuk Ipak Yo‘li mamlakatlarida madaniy turizmni
rivojlantirining turli tomonlari muhokama qilindi. Ushbu tadbir O‘zbekistonda
madaniy turizmni rivojlantirishning katta imkoniyatlarini ko‘rsatishga turtki bo‘ldi.
Forumda madaniy turizmni rivojlantirish yo‘lida hamkorlik ishlarini va
tajriba almashinuvini ta’minlashga, turizm infrastrukturasini rivojlantirishga,
hamda OAV orqali madaniy turizm haqida jamiyatni boxabar etishga qaratilgan
rezolyusiya qabul qilindi.
Shuningdek, Buyuk Ipak Yo‘liga hamda unda joylashgan davlatlarda
madaniy turizmni rivojlantirishga bag‘ishlangan ta’lim dasturlarini va
hamkorlikdagi izlanishlarni qo‘llab-quvvatlashga alohida e’tibor qaratildi. Bu
1
A.Saidov.Xalqaro huquq. “Adabiyot jamg‘armasi” T.:-2001y.313-314betlar
45

tadbirda Xalqaro Markaziy Osiyo tadqiqotlari instituti (MITSAI) doirasida tarixiy
shaharalarni rivojlantirish yo‘lida tajriba almashishni davom ettirish zarurati e’tirof
etildi.
2008 yil 24 dan 28 oktabrga qadar Xalqaro forum ishtirokchilari YUNESKO
tashkilotining umumjahon madaniy merosi safiga kiritilgan Samarqand, Buxoro va
Xiva shaharlari bo‘ylab sayohat mobaynida O‘zbekistonning boy madaniy va
tarixiy merosi bilan tanishish imkoniga ega bo‘ldilar. YUNVTO Bosh kotibi
o‘rinbosari Janob Tolib Rifayning aytishicha, O‘zbekistonning jahon turizm
markazlaridan biri bo‘lishiga katta imkoniyatlari bor. O‘zbekistonning boy tarixi
va madaniyati ko‘plab turistlarni jalb qilishda asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi.
Lola Karimova-Tillayeva 2008 yilning yanvar oyida YUNESKOdagi
O‘zbekistonning Doimiy vakili vazifasiga tayinlangan. Karimova-Tillayeva hamda
uning safdoshlari madaniyatlaroro muzokaralarning ilgari surish hamda
rivojlanishiga O‘zbekistonning boy ma’naviy va madaniy-tarixiy merosi borasida
Evropa jamoatchiligining xabardorligini oshirish yo‘li orqali o‘z hissalarini
qo‘shmoqdalar.
O‘zbekistonning YUNESKOdagi doimiy vakolatxonasi, O‘zbekistonning
Fransiyadagi elchixonasi hamda O‘zbekiston Havo Yo‘llari” MAK bilan
birgalikda Parij shahrida O‘zbekistondagi Qirg‘izistonlik qochoqlarga hajmi 1
tonna bo‘lgan gumanitar yordamni yig‘ish va jo‘natish masalasi ishlab chiqildi.
Gumanitar yordam “O‘zbekiston havo yo‘llari” MAKning 2010 yilning 23
iyunida bo‘ladigan Parij-Toshkent reysi bilan O‘zbekistonga, hamda keyinchalik
tez surat bilan qochoqlar joylashgan hududga yetkazib beriladi.
Asosan dori darmon, oziq-ovqat va birinchi navbatda kerak bo‘ladigan
buyumlardan iborat gumanitar yordam Fransiyaning ilg‘or turistik kompaniyalari
rahbarlari hamda O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari tomonidan taqdim etildi.
2010 yil 1 fevral – O‘zbekiston 1 fevraldan 5 fevralgacha Parijda o‘tadigan
saraton kasalliklari bilan kurash bo‘yicha XXI-Xalqaro kongress doirasida saraton
kasaliga qarshi Parij xartiyasiga qo‘shildi.
46

Joriy yilning 7–10 sentabr kunlari BMTning Ta`lim, fan va madaniyat
masalalari bo`yicha tashkiloti (YUNESKO) bosh direktori Koichiro Matsuura
yurtimizda mehmon bo`ladi.
Tashrif doirasida O`zbekiston bilan YUNESKO o`rtasida ikkala tomon
uchun ham ustuvor ahamiyat kasb etuvchi yo`nalishlar, xususan, ta`lim va
madaniyat sohalaridagi hamkorlikni rivojlantirish masalalarini muhokama etildi.
- O`zbekiston va YUNESKO o`rtasidagi hamkorlikning bugungi darajasidan
benihoya mamnunman. Yurtingizga bo`lajak safar mening O`zbekistonga ikkinchi
rasmiy tashrifim bo`ladi. Birinchisi salkam olti yil avval bo`lib o`tgan. O`sha
davrdan buyon o`tgan vaqt mobaynida yurtingiz erishgan yutuqlar menda katta
taassurot uyg`otadi deydi YUNESKOning bosh deriktori Koichiro Matsuura.
O`zbekiston puxta o`ylangan va izchil amalga oshirilayotgan islohotlar tufayli ko`p
sohalarda, jumladan ta`lim tizimini takomillashtirishda katta yutuqlarni qo`lga
kiritdi. YUNESKO milliy ta`lim tizimini isloh etishda O`zbekiston hukumati bilan
hamkorlikni yanada rivojlantirishga tayyor va rejalar amalga oshishiga ishonch
bildirdi.. YunESKO, shuningdek, o`zbek xalqining boy madaniy merosi va xilma-
xilligini asrash yo`lidagi hamkorlikni davom ettirishga tayyor. Ayni paytda
O`zbekistonda jahon merosi ro`yxatiga kiritilgan to`rtta ob`ekt mavjud. Bular
Buxoro, Toshkent, Xiva.O`zbekistonning juda ham boy madaniy an`analari bor.
Mamlakat nomoddiy merosning ikki durdonasi: Boysun madaniy hududi va
mashhur Shashmaqomga ega. YUNESKO tomonidan dunyo bo`yicha 90 ta ana
shunday nomoddiy madaniy meros durdonasi ro`yxatga olingan. O`zbekiston
hukumati xalqning boy madaniy turfa xilligini asrash yo`lida katta ishlarni amalga
oshirmoqda. YunESKO mazkur masalani hal etishda ko`maklashishga tayyor.
Bugun O`zbekiston Markaziy Osiyo hayotining barcha jabhalarida juda muhim
ahamiyat kasb etmoqda. 1
1

http://gzt.uz/uzbl/siyosat/koichiro_matsuura_yunesko_ozbekiston_bilan_hamkorlikni_kengaytiri
shga_tayyor.mgr
47

BMTning ta’lim, fan va madaniyat masalalari bilan shug‘ullanuvchi
tashkiloti – YUNESKOga O‘zbekiston Respublikasi 1993 yil 26 oktabrda a’zo
bo‘lgan. Mamlakatimiz YUNESKO tomonidan qabul qilingan o‘nga yaqin xalqaro
hujjatga qo‘shilgan. Mazkur hujjatlarga muvofiq yurtimizda bebaho madaniy-
ma’rifiy merosni asrab-avaylash, ilmiy ahamiyatini keng targ‘ib va tashviq etish,
bu boradagi xalqaro hamkorlikni yanada kuchaytirish yuzasidan salmoqli ishlar
amalga oshirilmoqda.
Xivadagi Ichanqal’a me’moriy majmuasi, Samarqand, Buxoro, Shahrisabz
shaharlaridagi tarixiy markazlar YUNESKOning Jahon madaniy merosi ro‘yxatiga
kiritilib, xalqaro muhofazaga olingan. Boysun folklori, Shashmaqom, Katta ashula
kabi musiqa san’atimizning nodir namunalari, Navro‘z ayyomi YUNESKOning
nomoddiy madaniy merosi ro‘yxatidan joy olgan.
Bir qator tarixiy shaharlarimiz va buyuk allomalarimizning yubiley sanalari,
Xorazm Ma’mun akademiyasining 1000 yilligi YUNESKO ishtirokida keng
nishonlangani O‘zbekistonning azaldan jahon ilm-fani va madaniyatining yirik
markazlaridan biri bo‘lib kelganligining xalqaro miqyosdagi e’tirofidir.
Ta’lim, fan va madaniyat masalalari bo‘yicha xalqaro islom tashkilotining
( ISESCO ) Toshkentni 2007 yilda islom madaniyati poytaxti deb e’lon qilishi ham
O‘zbekiston- YUNESKO hamkorligining o‘ziga xos samaralaridandir. Zero, o‘zbek
zaminidan yetishib chiqqan allomalar va ularning asarlarini, O‘zbekistondagi
betakror me’moriy obidalar va muqaddas qadamjolarni, noyob tarixiy-madaniy va
ilmiy merosni xalqaro miqyosda keng tanitish va targ‘ib etishda YUNESKO
muhim o‘rin tutadi.
“O‘zbekistonning islom sivilizatsiyasi rivojiga qo‘shgan hissasi” mavzuidagi
xalqaro anjumanga YUNESKO ning nufuzli delegatsiyasi tashrif buyurgani ham
mamlakatimizning ushbu tashkilot bilan hamkorligi yuksak darajada
rivojlanganidan yana bir dalolatdir.
Ayni paytda O‘zbekiston Respublikasi YUNESKO ning MOST (Ijtimoiy
o‘zgarishlarni boshqarish) dasturi bo‘yicha hukumatlararo kengashi hamda Yuridik
qo‘mitasi a’zosi, Madaniyat masalalari bo‘yicha komissiya raisining o‘rinbosaridir.
48

Shuningdek, YunEKSO BMTning “Savodxonlik o‘nyilligi” (2003-2012
yillar) va “Barqaror taraqqiyot ta‘limi o‘nyilligi”(2005-2014 yillar) dasturlarini
jahon miqyosida amalga oshirilishida yetakchilik qiladi.
Madaniyat sohasida YUNESKO faoliyati xalqaro me‘yoriy hujjatlarni
tayyorlash va amalga oshirish, madaniyatlararo muloqot va madaniy turfaxillik
dasturlarini qo‘llab-quvvatlashdan iborat. Jumladan, Butunjahon madaniy va tabiiy
yodgorliklarini saqlash bo‘yicha konventsiya doirasidagi ro‘yxatga O‘zbekiston
Respublikasidan 4ta nomzod kiritilgan (hozirda Butunjahon yodgorliklari
ro‘yxatiga 890 dan ortiq madaniy va tabiiy ob‘ektlar kiritilgan) – Samarqand,
Buxoro va Shaxrisabz shaharlarining tarixiy markazlari, Xiva shahridagi Ichan
kal‘a majmuasi. Nomoddiy madaniy merosni himoya qilish xalqaro konventsiya
doirasidagi YUNESKO reprezentativ ro‘yxatiga O‘zbekiston Respublikasidan
Navruz, Boysun madaniy makoni, Shashmaqom va Katta ashula nomzodlari
kiritilgan (jahon bo‘yicha ushbu ro‘yxatda 166 nomzod). Buyuk Ipak Yo‘li
madaniy merosini o‘rganishda xalqaro hamkorlikni rivojlantirish maqsadida
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenta I.A.Karimov tashabbusi bilan Samarqand
shahrida 1995 yili Markaziy Osiyo tadqiqotlari YUNESKO xalqaro instituti ta‘sis
etilgan.
YUNESKO ishlari bo‘yicha O‘zbekiston Milliy komissiyasining katta
tajribasini inobatga olgan holda, 2000 yil Toshkent shahrida YUNESKO
tomonidan Osiyo-Tinch okeani davlatlari milliy komissiyalarining mintaqaviy
anjumani bo‘lib o‘tdi. Ushbu yilda respublikamiz Milliy komissiyasi tashkilotning
“YUNESKOning assotsiyalashgan maktablari” dasturining eng yaxshi koordinatori
sovrinini oldi.
2001 yilda YUNESKO Bosh kotibining qaroriga ko‘ra, YUNESKO ishlari
bo‘yicha O‘zbekiston Milliy komissiyasi tinchlikni ta‘minlash va xalqaro
hamkorlikni rivojlantirish borasida qo‘shgan xissasi uchun tashkilotning “Tinchlik
bizning qo‘limizda” mukofoti bilan taqdirlandi.
49

2013 yilning avgust oyida mamlakatimizga YUNESKO Bosh kotibi
I.Bokovaning tashrifi bo‘lib o‘tdi. Tashrif doirasida I.Bokova Samarqand shahrida
o‘tkazilgan “Sharq taronalari” IX xalqaro musiqa festivalida ishtirok etdi. 1
O‘zbekiston Respublikasi va BMTning Bolalar jamg‘armasi o‘rtasida
hamkorlik to‘g‘risidagi asosiy Bitim 1994 yil 19 dekabrda Toshkent shahrida
imzolangan. Mazkur hujjat O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 1995
yil 22 dekabr kuni ratifikatsiya qilingan.
1994 yil 1 mart kuni YUNISEFning O‘zbekistondagi vakolatxonasi tashkil
topdi. O‘zbekiston Respublikasi va YUNISEF o‘rtasidagi ikki tomonlama
munosabatlar o‘zaro hamkorlik qilish Mamlakat dasturi (Country program)
doirasida olib borilmoqda.
1994-2000 yillar davomida hamkorlik qilish Mamlakat dasturining birinchi
bosqichi, 2000-2004 yillar davomida ushbu dasturning ikkinchi bosqichi amalga
oshirildi.
2009 yilning 30 noyabr kuni O‘zbekiston Respublikasi va YUNISEF
o‘rtasida o‘zaro hamkorlik qilish Mamlakat dasturining 2010-2015 yillarga
mo‘ljallangan uchinchi bosqichi imzolandi. Dasturning umumiy qiymati 42,234
mln. AQSH dollarini tashkil qiladi.
Mazkur dastur doirasida respublikada quyidagi yo‘nalishlarda faoliyat olib
borilmoqda:
- aholi farovonligini oshirish;
- onalik va bolalikni muhofaza qilish;
- bolalar hayot tarzini yaxshilash.
O‘zaro hamkorlik qilish Mamlakat dasturining asosiy maqsad va
vazifalaridan kelib chiqqan holda, YUNISEF respublikada ona va bola sog‘ligini
asrash, sog‘liqni saqlash tizimini takomillashtirish, onalik xavfsizligini ta‘minlash,
OITSga qarshi kurashish sohalarida faoliyat olib bormoqda.
Bundan tashqari, YUNISEFning O‘zbekistondagi vakolatxonasi quyidagi
yo‘nalishlarda faoliyat olib bormoqda:
1
http://www.mfa.uz/uz/cooperation/international/1227/
50

- qizamiq, poliomiyelit, diareya va shun kabi kasalliklarga qarshi kurashish,
chaqaloklarni emlashni kengaytirish;
- yod tanqisligi kabi muammolar yechimini topishga ko‘maklashish;
- bolalar o‘limini kamaytirishga ko‘maklashish va hokazo.
Bundan tashqari, YUNISEFning O‘zbekistondagi vakolatxonasi ko‘magida
Ta‘lim uchun Global Hamkorlik tomonidan respublikada ta‘lim sohasini
rivojlantirish uchun 49,9 mln. AQSH dollari miqdorida grant ajratildi
XULOSA
Umuman olganda, 1992 yilning 2 martidan e’tiboran BMT hujjatlari, birinchi galda,
Nizomida aks ettirilgan meyor va tamoyillar O‘zbekiston uchun bajarilishi shart bo‘lgan
meyoriy xujjatlar sarasiga kiradi. Shuningdek, xalqaro huquqning umume’tirof etilgan meyor
va tamoyillari ifoda etilgan xalqaro shartnomalar va odatlarda aks etgan qoidalarga ham
mamlakatimiz o‘z tashqi siyosatini amalga oshirishda tayanib kelmoqda. Ular Asosiy
Qonunimizda belgilab qo‘yilgan asosiy tamoyillar sifatida e’tirof etiladi. Shu o‘rinda ittifoqlar
tuzish, hamdo‘stlik va boshqa davlatlararo tuzilmalarga kirish va ulardan chiqish konstitusion
tamoyili ham alohida ahamiyat kasb etadi. Zero, davlat va xalqning oliy manfaatlari, ularning
farovonligi va xavfsizligini ta’minlaydigan tamoyil sifatida namoyon bo‘ladi.
Mazkur tamoyillarning ahamiyati shundaki, u tashqi siyosiy sohada qabul qilinayotgan
muayyan qarorlarning oqilona va mafkuralardan holi yondashuvlarga tayanishida
ko‘maklashadi. Bu o‘rinda so‘z xalqaro huquq meyor va tamoyillariga mos ravishda milliy
manfaatlarni ta’minlashga qaratilgan integratsiyalashuvning o‘ziga xos strategiyasi haqida
bormoqda.
Shu nuqtai nazardan qaraganda O‘zbekiston o‘z milliy manfaatlari va tashqi siyosati
tamoyillaridan kelib chiqib xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikni rivojlantirish siyosatini
amalga oshirmoqda.
Ayniqsa, O‘zbekiston eng asosiy va eng yirik xalqaro tashkilot – BMT va uning
tashkilotlari bilan hamkorlik aloqalarni yil sayin rivojlantirib borishi natijasida xalqaro
51

maydonda o‘ziga munosib o‘rinni egalladi. Hozirgi zamonaviy xalqaro munosabatlar va jahon
siyosatida davlatlarning manfaatlarni uyg‘unlashtirish, xalqaro va mintaqa miqyosida vujudga
kelgan mojarolarni bartaraf etishda BMTning roli va ahamiyatiga e’tibor, zaruriyat kuchaydi.
O‘zbekiston va BMT o‘rtasida keng miqyosdagi loyihalarini yanada rivojlantirish, uning
mamlakatimizdagi vakolatxonasi va o‘nga yaqin agentlik faoliyatini takomillashtirish uchun
barcha shart-sharoit va imkoniyatlar vujudga keltirilgan. Zero, O‘zbekiston mazkur xalqaro
tashkilotning ijtimoiy sohadagi muammolarni hal etish bo‘yicha nufuzini saqlash, obro‘-
e’tiborini yanada oshirish, u bilan hamkorlik aloqalarini mustahkamlashdan manfaatdordir.
BMTning O‘zbekiston bilan bevosita hamkorligi masalasiga to‘xtalagidan bo‘lsak, bu
aloqalar, avvalo, mintaqada tinchlik va barqarorlikni ta’minlash, Markaziy Osiyoni yadro
qurolidan xoli zona deb e’lon qilinishi tamoyilini rivojlantirish va amaliyotga tatbiq qilish,
mamlakatimizning iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyoti, fuqarolik jamiyati institutlari va demokratik
qadriyatlarni qaror toptirish yo‘nalishlari bilan uzviy bog‘liqdir.
O‘zbekiston BMT bilan aloqalarini har tomonlama rivojlantirishga intilib, dunyo
miqyosida hamda mintaqamizda tinchlik va barqarorlikni ta’minlash, xalqaro xuquq tartibotini
mustahkamlashga munosib xissa qo‘shib kelmoqda. Davlatimizning avvalo milliy
manfaatlarimizga tayangan, izchil va samarali tashqi siyosati jahon hamjamiyati tomonidan
e’tirof etilib, mamlakatimizning xalqaro maydondagi obro‘-e’tiborining ortishiga xizmat
qilmoqda. Ayniqsa, Yurtboshimizning zamonaviy tahdidlarning oldini olish, global va
mintaqaviy xavfsizlik tizimini mustahkamlash, BMT va uning tuzilmalari, birinchi navbatda,
Xavfsizlik Kengashini davr talablari asosida isloh etish borasidagi taklif va tashabbuslari
beqiyos ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston nuqtai nazariga ko‘ra, hozirgi tezkor va tahlikali
davrda insoniyat taraqqiyotini chigallashtirishi mumkin bo‘lgan turli tahdid va mojarolarning
oldini olishda BMT asosiy vosita bo‘lishi kerak.
Shuningdek, O‘zbekistonni BMTning YUNESKO va boshqa tashkilotlari bilan o‘zaro
manfaatli hamkorligi ham o‘smoqda. Fan, madaniyat, ta’lim, sog‘liqni saqlash, terrorchilik va
ekstremizmga qarshi kurash sohasidagi o‘zaro hamkorliklar mamlakatimiz farovonligini
yuksalishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Shu bilan birga, O‘zbekiston BMT doirasidagi
xalqapro aloqalar bilan cheklanib qolgani yo‘q. Bu kabi munosabatlar Osiyo, Afrika, Yevropa,
Amerika qit’alaridagi xalqaro tashkilotlar bilan o‘zaro munosabatlar ha rivlanib bormoqda.
52

Ayniqsa, O‘zbekiston davlati Shanxay Hamkorlik Tashkiloti faoliyatidagi ishtirokida turli
tashabbuslar bilan chiqib, mintaqada tinchlikni saqlashga katta hissa qo‘shmoqda.
1.O‘zbekistonning mustaqillikka erishib, xalqaro munosabatlar subektiga
aylanishi, unga BMTning to‘la huquqli a’zo bo‘lishi uchun xalqaro huquqiy asos
yaratib berdi.
2.O‘zbekistonning BMT bilan hamkorligi to‘la teng huquqlilik va o‘zaro
ishonch asosiga qurilgandir. Mamlakatimizning BMT va boshqa xalqaro
tashkilotlar bilan o‘zaro hamkorligi iqtisodiyot, ijtimoiy soha, madaniyatni tiklash,
sog‘liqni saqlash, atrof-muhitni muhofaza qilish va boshqa sohalarni ham qamrab
olmoqda. Bunda bir tomonning boshqasiga nisbatan imtiyozga ega bo‘lishiga yo‘l
qo‘yilmaydi.
3.Endilikda O‘zbekistonning BMT va uning ixtisoslashgan tashkilotlari bilan
ikki tomonlama va ko‘p tomonlama hamkorligi keng tus olmoqda. Bu hamkorlikda
inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilish ham yetakchi o‘rinlardan birini
egallamoqda. BMT mamlakatimizda inson huquqlarini himoya qilish sohasida olib
borilayotgan ishlarga beg‘araz yordam bermoqda. Bu yordam BMTning inson
huquqlari va boshqaruv tizimini qo‘llab-quvvatlash dasturiga asoslangan holda
amalga oshirilmoqda.
4. O‘zbekistonda demokratiyalash jarayonlarining chuqurlaishib borishi
mamlakatimizning BMT bilan aloqalari va hamkorligining yanada kengayib
borishiga asos bo‘lmoqda. O‘zbekiston Respublikasi BMT bilan hamkorlikni va
o‘zaro munosabatlarni tobora chuqurlashtirish tashabbuskori bo‘lishi bilan birga,
bu xalqaro tashkilotning inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilishni
ta`minlaydigan qudratli tashkilotga aylanishining tarafdori bo‘lib qolmoqda,
5.YUNESKOning bir qator xalqaro konvensiya va deklaratsiyalariga
qo‘shilishi O‘zbekistonni makon madaniy hamjamiyatiga integratsiyalashuvning
huquqiy asosi bo‘lib xizmat qilmoqda.
6.O‘zbekistonning YUNESKOning boshqaruv organlarida ishtiroki to‘g‘rsida
masalasini, umuman xalqaro tashkilotlar tushunchasini tashkil etadigan asosiy
53

belgilardan biri bo‘lgan, ularning doimiy organlarining yoki unga tegishli tashkiliy
tuzilmasi masalasini o‘rganib chiqildi.
TAKLIFLAR
1.BMT mavqeini kuchaytirish ya’ni BMT o‘z tuzilmalarini qayta qurish
o‘zining rahbarlik idoralari va ixtisoslashgan muassasalari ishini tubdan qayta
qurish lozim.
2.Asosiy e’tibor bosh vakolatli idorasi sifatida BMT siyosatini belgilash va
muhokama qilish huquqi bo‘lgan BMT Bosh Assambleyasining rahbarlik o‘rnini
tasdiqlash kerak.
3.BMTning Xavfsizlik Kengashini isloh qilish kerak.
4.Iqtisodiy va Ijtimoiy Kengash va Xalqaro sudning roli oshirilishi zarur.
BMTga o‘z vazifasini bajarish uchun zarur mablag‘ va resurslarni o‘z vaqtida
ta’minlash zarur.
5. YUNESKO O‘zbekiston munosabatlarini o‘rganish chog‘ida ta’lim va fan
sohasidagi aloqalarini ko‘p manbalarda uchratmadim. Aynan shu borada
munosabatlarga ko‘proq e’tibor berishi lozim deb bilaman.
54

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Karimov I.A. “O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li”, -T.: “O‘zbekiston”,
1992.
2. Karimov I.A. “O‘zbek xalqi hech qachon, hech kimga qaram bo‘lmaydi”, – T:
“O‘zbekiston”. 2004.
3. Karimov I.A. “O‘zbekiston kelajagi buyuk davlat”, – T: “O‘zbekiston”. 1992.
4. Karimov I.A. BMT Bosh Assambleyasining 48-sessiyasidagi ma’ruza (1993 yil 28
sentabr) //Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T.2.-T.: O‘zbekiston, 1996.
5. Karimov I.A. “O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik
shartlari va taraqqiyot kafolatlari”, -T: “O‘zbekiston”, 1997
6. Karimov I.A. “O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda”, -T: “O‘zbekiston”, 2000
7. Karimov I.A. BMT Bosh Assambleyasida so‘zlangan nutq (2000 yil sentabr) // Vatan
ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz. T.9. -T.: O‘zbekiston, 2001.
8. Karimov I.A. “Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak”, -T: “O‘zbekiston”,
2002.
9. Karimov I.A. “Biz tanlagan yo‘l – demokratik taraqqiyot va ma’rifiy dunyo bilan
hamkorlik yo‘li”. –T.: ”O‘zbekiston”, 2003.
10. Karimov I.A. “Tinchlik va xavfsizligimiz o‘z kuch qudratimizga, hamjixatligimiz va
qat’iy irodamizga bogliq”, -T.: “O‘zbekiston”, 2004.
11. Karimov I.A. “Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratiyalashtirish va
yangilash, mamlakatni modernizatsiyalash va islox qilish”, -T: “O‘zbekiston”, 2005.
12. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch.-T.:Ma’naviyat, 2008.
55

13. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va
fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi ma’ruza. 2010 yil 12 noyabr.-
T.: O‘zbekiston, 2010.
14. Karimov I.A. Demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini
shakllantirish - mamlakatimiz taraqqiyotining asosiy mezonidir. T.19.-T.:O‘zbekiston,
2011.
15. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. -T.: “O‘zbekiston”, 2012.
16. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Inson huquqlari Deklaratsiyasi.- T.: “Adolat”,
1998.
17. O‘zbekistan Respublikasining «Tashqi siyosiy faoliyatining asosiy prinsiplari
to‘g‘risida»gi Qonuni. — T.: “O‘zbekiston”. 1996.
18. O‘zbekiston Respublikasining «Xalqaro shartnomalar to‘g‘risida»gi Qonuni. — T.:
“O‘zbekiston”. 1995.
19. Birlashgan Millatlar Tashkiloti. Asosiy omillar. Toshkent. BMTning
О‘zbekistondagi vakolatxonasi. 2001. –368 b.
20. Bolalarni himoya qilish. Parlament a’zolari uchun qо‘llanma. –T.: Arnaprint.
2006. 208-b.
21. Kurs mejdunarodnogo prava: v 7 t. /Gl. red. V.N. Kudryavsev. ––M.:
Nauka, 1989–1993.
22. Inson huquqlari: Parlament a’zolari uchun q о ‘llanma./ О ‘zbekcha nashr
mas’ul muharriri A.X.Saidov. –T.: Inson huquqlari b о ‘yicha О ‘zbekiston
Respublikasi Milliy markazi, 2007. – 256 b.
23. Lukashuk I.L. Mejdunarodnoye pravo. Uchebnik. V 2-x tomax. ––M.: 2005,
2007
24. Lukashuk I.L., Saidov A.X. Hozirgi zamon xalqaro huquqi. Darslik. –T.:
Adolat, 2006. –424 b.
56

25. Yuldasheva G., Borsiyeva Z.X. Konstitusionniye prinsipi vneshney politiki
Respubliki Uzbekistan i mejdunarodnoye pravo. – T.: Izdatelstvo TGYUI,
2011.
26. G‘afurov A., Mо‘minov A., Tillaboyev M., Inson huquqlari: (О‘quv
qо‘llanma). – T.: Baktria Press, 2012. 396 bet.
27. Saidov A.X.Mejdunarodnoye pravo prav cheloveka. /Otv.red. B.N.Topornin
––M.: IGP RAN, 2002.
28. Saidov A.X. Obshepriznanniye prava cheloveka./Otv.red. I.I.Lukashuk. ––
M.: 2004
29. Saidov A.X. Inson huquqlari bо‘yicha xalqaro huquq. – T.:
―Konsauditinform-Nashr i , 2006
30. BMT sayti: www.un.org
31. BMTning Inson huquqlari bо‘yicha Oliy komissari sayti: www.ohchr.org
32. YUNESKO sayti: www.unesco.org
33. Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti sayti: www.osce.org
34. Inson huquqlari va gumanitar huquq bо‘yicha Raul Vallenberg institutining
veb sayti: www.rwi.lu.se/library/humanitarian.shtml
35. Inson huquqlari bо‘yicha Yevropa sudi sayti:
www.coe.int/T/R/Human_Rights_Court
36. Xalqaro shartnomalar sayti: www.untreaty.un.org.
37. Xalqaro huquq komissiyasi sayti: www.un.org/law/ilc
38. BMTning Xalqaro sudi sayti: www.icj-cij.org
39. Xalqaro jinoyat sudi sayti: http://www.icc.int
57

Sotib olish