Bobil podsholigi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	1.3MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Sunnatillo

Ro'yxatga olish sanasi 11 Aprel 2025

2 Sotish

Bobil podsholigi

Sotib olish

Mundarija:
Kirish ...................................................................................................3-4
I.BOB. Bobil podshologi tarixi.
I.1. Mesopotamiyada shahar-davlatlarning tashkil topishi va rivoji ..5-11
I.2. Bobil podsholigi kassitlar davrida ...…………..…..…………...11-13
II. BOB. Bobil podsholiga ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot.
II.1. Podshoh Xamurapi qonunlarining yaratilishi va bobil shaharlari
bo’ylab yoyilishi …….......…………………………………………14-23
II.2. Bobil podsholigida madaniyat, san’at ......................................23-29
Xulosa ...............................................................................................30-31
Ilovalar ............................................................................................32-34
Foydalanilgan adabiyotlar ..................................................................35

Kirish.
Bizlarni doimo o’ylashga majbur qiladigan yana bir masala borki – bu
farzandlarimizningning xulq-atvori, muomalasi, bir so’z bilan aytganda,
dunyoqarashi bilan bog‘liqdir. Dunyo bugun jadallik bilan rivojlanib bormoqda.
Bunday rivojlanishlarni hammadan ham ziyodroq tushunib yetadigan kim–albatta
yoshlar. Albatta, farzandlarimiz o’z zamonasining yutuqlari bilan hamnafas
bo’lsin. Ammo bir vaqtning o’zida o‘zligidan ham voz kechmasin. Biz kimmiz,
qanday buyuk shaxslarning farzandlarimiz, degan undov farzandlarimizning
ko’nglida har doim jaranglab, o‘zligini unutmaslikka da’vat qilib tursin. 1
Mustaqilligimiz tobora mustahkamlashib, o’zgarishlar o`zining yaxshi
natijalarga erisha boshlagan xalqimiz oldida yashash ning ma`naviy asoslaridan
paydo bo’ladigan yangi katta vazifalar bajarish kerak ki, bunday o’zgarishlarni
bajarishda tarixni bilishning , bir so’z bilan aytganda ma`naviyatning o’rni so’zsiz ,
benihoya kattadir.
Mustaqillaikka erishganimizdan keyin hayotning barcha jabhalarida bo’lgani
kabi tarix fani ham jadal rivojlanib bormoqda. Olimlarimiz ilgari o’rganilishi man
etilgan mavzularda ham salmoqli tadqiqotlar yaratib, tarix fanini yetakchi
sohalardan biriga aylantirishga harakat qilmoqdalar.
Bobil (shumercha Kadingirra, akkadcha Babilu, aynan-tangri
darvozasi) - Mesopotamiyaning shimoliy qismida, Furot daryosi bo yidaʻ
joylashgan shahar; hozirda Xilla shahri ( Iroq ). Bobil dastlab Akkad
shohi Sargon (miloddan avvalgi 2364-2314) haqidagi afsonada va Ur davlatining
III sulolasiga oid hujjatlarda tilga olingan. Bobil Birinchi Bobil sulolasi (miloddan
avvalgi 1894-1595) davrida katta rol o ynay
ʻ
boshlagan, Hammurapi davri(miloddan avvalgi 1792-1750) ga kelib esa nafaqat
Mesopotamiyaning, balki butun Old Osiyoning yirik siyosiy, madaniy va xo'jalik
markaziga aylangan(taxminan 1595-yil). Bobil dastlab xettlar, so ngra taxminan
ʻ
1518-yil kassitlar bosib olgan. XIII-XII asrlarda shahar Ossuriya podsholari
Tukultininurti I va Tiglatpalasar I tomonidan ikki marotaba vayron etilgan.
1
Mirziyoyev Sh. Milliy taraqqiot yo’limizni qat’iyat bilan amalga oshirib yangi bosqichga ko’taramiz: Havfsizlikka
tahdid va barqarorlik shartlari T.:Sharq, 2017, 142-bet
2

Miloddan avvalgi 1-ming yillik boshlarida Ossuriya va oromiy qabilalaridan
xaldeylar o rtasida Bobil uchun kurash bo lgan.ʻ ʻ
Kurs ishining maqsadi. Bobil podsholigining yuksalishi, chegaralari, davlat
boshqaruvi, madaniyati, san’ati, tarixini va boshqalarni o`rganish.
Kurs ishining dolzarbligi. Bobil podsholigini paydo bo`lgandan to
parchalangan davrgacha bo`lgan tarixini shakillantirish va o`rganish.
Kurs ishining vazifasi:
- Bobil podsholigini tarixini o`rganish;
- Chegaralarini shakillantirish;
- Yuksalgan davridagi iqtisodiyotini aniqlash.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, Asosiy qisim, 2 bob, Xulosa, Foydalanilgan
adabiyotlar.
3

I. BOB.
1. Mesopotamiyadagi shahar-davlatlarning rivojlanish
bosqichlari.
Shimolda Armaniston tog`laridan janubda Fors qo’ltig`igacha, sharqda
Eronning tog`li viloyatlaridan g`arbda Suriya-Mesopotamiya cho`llarigacha
cho`zilib ketgan hudud qadimda yunon geograflari tomonidan Mesopotamiya (ikki
daryo oralig`i-Frot va Dajla daryolari oralig`i) deb atalgan. Hozir bu asosan Iroq
Respublikasi hududidir.
Dajla va Frot daryolari Arman tog`laridan boshlanib, Fors qo`ltig`iga
quyiladi. Daryo suvlari minerallarga boy loyqa olib borib toshqin vaqtida dalalarga
toshib, hosildor qatlam hosil qiladi.
Ikki daryo oralig`ida hosil olish uchun yil davomida melioratsiya ishlarini
amalga oshirish kerak edi. Bu yerda qadimdan odamlar kanal va dambalar
qurganlar. Mesopotamiya iqlimi shimol va janubda bir xil emas. Shimolda quruq
subtropik zonada qishda ba'zida qor yog`adi, bahor va ko’zda yomg`ir bo’ladi.
Janub juda issiq va quruq iqlimli. Mesopotamiya qadimda loy va tabiiy asfalt mo’l-
qo’l bo’lgan. Shimolda qo’rg`oshin, qalay, temir va tosh ham uchraydi.
Mesopotamiya florasi juda kambag`al. Faqat shimolda tog`li rayonda har
xil daraxtlar uchraydi. Qadimda daryo vodiysida tol daraxti, janubda qamishning
turli xillari bo’lgan. Xurmo palmasi muhim rol o`ynagan. Strabonning aytishicha,
qadimda uning 360 xil foydali xossasini bilganlar. Uzum va mevali daraxtlar,
tariq, polba, qanop, bodring, sarimsoq, baqlajon, oshqovoq, loviya va no`xat
o’stirilgan.
Qadimgi fauna boy bo’lgan. Daryolarda baliq ko’p
bo’lgan, qushlar, eshak, cho`chqa, kiyik, quyon, tuyaqush, sherlar to`qay va
sahrolarda mo’l-ko’l bo’lgan. Mesopotamiya Yaqin Sharqning keng bo’shlig`ida
joylashganligi uchun xalqaro savdoda yetakchi rol o`ynagan, ko’pgina yo`llar
G`arbdan Sharqqa, shimoldan Janubga shu yerdan o’tgan.
Mesopotamiyada odamlar qadimdan o’rnasha boshlagan, neolit davrida bu
4

jarayon tezlashgan, Dastlab iqlimi qulay shimol o’zlashtirilgan. Qadimgi Xassun,
Xalaf madaniyatining etnik kelib chiqishi noma'lum. Janubiy Mesopotamiya ilk
manzilgohlari keyinroq eramizdan avvalgi IV ming yillikda va eramizdan avvalgi
IV ming yillikni II yarmida El- Ubayd madaniyati bilan belgilanadi. Ba'zi
tadqiqotchilar bu madaniyatni shumerlarga tegishli deb, boshqalari
protoshumerlarga bog`laydilar. Shumerlarning janubiy Mesopotamiyada paydo
bo`lishi taxminan er.avv.IV ming yilliklar bilan belgilanadi. Shumer tilini qaysi til
oilasiga mansubligi ham noma'lum. Shumerlar mahalliy aholi bilan aloqa o`rnatib,
ulardan bir qancha xo’jalik yutuqlari, diniy e'tiqodlar va toponomik nomlarni
o’zlashtirib olganlar.
Huquqiy hujatlardan bizgacha yetib kelgan yodgorliklarning ko’pchiligi
Mesopotamiyadan topilgan. Ulardan eng qadimgisi podsho Shul'ga qonunlari, (er.
avv. III ming yillikning oxiri), er. avv. XX asrga oid Eshnunna qonunlari, undan
kirish va 59 modda saqlanib qolgan; er.avv. II ming yillik boshlariga tegishli Larsa
va Issin qonunlari parchalari, Lipit-Ishtar nomli hukmdorning kirish, xulosaning
bir qismi va 40 ga yaqin qonun moddalari bizgacha yetib kelgan.
Eng katta qonunlar to’plami 247-moddadan iborat asosiy qism, xulosadan
iborat Hammurapi qonunlaridir. Er.avv. II ming yillik o’rtalariga oid Osuriyaning
yoki o’rta Osuriya qonunlari, yangi Bobil podsholigiga oid 20 ga yaqin qonun
moddalari bizgacha yetib kelgan.
Eng qadimgi dpilomatik hujjatlardan ikki loy silindrda bitilgan er. avv.
XXIV asrga oid Lagash va Umma o’rtasidagi chegara janjali to’grisidagi yozuv
bizgacha yetib kelgan. Er. avv. XXIII asrga oid Akkad va Elam davlatlari
o’rtasidagi shartnoma, er.avv. II ming yillik boshlariga oid Mari podshosining
Bobil, Suriya va Finikiya bilan diplomatik yozishmalari matnlari topilgan. Er.avv.
II ming yillikda Old Osiyo, Misr tarixi va xalqaro munosabatlar to`g`risida boy
ma'lumot beradigan bosh manba Misrda topilgan Tell-Amarna arxividir. 2
Shumer shaharlari Akkad, Bobil va Osuriya davlatlari podsholarining
yozuvlari juda katta qimmatga egadir. Shunday yozuvlardan biri er.avv. XXIV
2
Abdujabborov K. “Qadimgi sharq tarixi”. Toshkent. 2016. 112-bet.
5

asrga oid Lagash davlatining yuksalishi, uning qo`shni Umma bilan kurashi
to’grisida hikoya qiladigan Lagash hokimi Eanatumning «Kalxatlar stelasi» deb
atalmish yozuvidir. Er. avv. XXIV asrga oid Lagash hokimi Urukagina, er. avv.
XXII asrga oid Lagash hokimi Gudeaning qurilish va bag`ishlov yozuvlari, Akkad
podshosi Rimushning (er. avv. XXIII asr) Elamga yurishlari to’g`risidagi yozuvlari
va «Manishtun obeliski» da podsho yer zaxirasi, uning jamoa yeri hisobidan
ko’payishi to’g`risida ma'lumot berilgan.
Bizgacha Osuriya podsholarining juda ko’p yozuvlari yetib kelgan.
«Sargon II ning Ashshurga xati», er.avv. 714 yilda Urartuga qarshi yurishi bayon
qilingan xatlar yetib kelgan. Podsho Ashshurbanipalning batafsil tarixiy
ma'lumot beruvchi yilnomasi shular jumlasidandir. Yangi Bobil podsholarining
140 ga yaqin yozuvlari bizga ma'lum. Tarixiy asarlar keyinroq er.avv. IV-III
asarlarda paydo bo’ldi. Kohin Beroyesning (Bobildagi Marduk ibodatxoansi
koxini), 3 qismli «Bobil va Xaldey tarixi»i to’fon davridan Makedoniyalik
Iskandar davrigacha davom etgan asari diqqatga sazovordir. Bizgacha bu asarning
parchalari o’rta asr tarixchilari asarlarida keltirilgan ma’lumotlar orqali yetib
kelgan.
Uruk podshosi Jmerkar to’g`risidagi epik poemalarda Shumerning ilk
sulola davrida (er.avv. III ming yillik boshlari) uzoq mamlakat Aratta (Eron
hududi) bilan aloqasi to’g`risida qiziqarli ma'lumotlar beriladi. Shumer poemasi
«Gilgamesh va Aga» da Urukning Kish shahri qaramligidan mustaqil bo’lishi
uchun kurashi to’g`risidagi aniq ma'lumotlar mavjud. Akkad podsholigining
asoschisi Buyuk Sargon to’g`risidagi Akkad afsonalari saqlanib qolgan. Shumer,
Bobil va Osuriya yodgorliklaridan qimmatli tarixiy ma'lumotlar olish mumkin.
«Gilgamesh» dostoni haqiqiy tarixiy xazina hisoblanib, uning matni Nineviya
shahridagi mashhur Osuriya podshosi kutubxonasidan topilgan. Bu doston er. avv.
II ming yillik boshlarida yaratilgan deb taxmin qilinadi.
Antik mualliflar Mesopotamiya tabiati, iqlimi va aholisining urf – odatlari,
diniy e'tiqodlari, yutuqlari va tarixiy afsonalari to’g`risida qimmatli ma’lumotlar
yozuvlar qoldirdilar.
6

Eng batafsil ma'lumotlarni Mesopotamiyaga sayohat qilgan yunon
tarixchisi Gerodot qoldirgan (er. avv V asr). Gerodotning kichik zamondoshi ko’p
yillar Eronda bo’lgan knidlik Ktesiy 23 kitobdan iborat «Eron tarixi» asarida
Mesopotamiyaga ancha katta o’rin ajratgan. Ammo Ktesiy tarixini bayon qilish
afsonaviy an'analarga asoslangan bo’lib voqealarni soxtalashtirish, xatolarni
ko’pligi uchraydi. Er.avv. V asrda fors shahzodasi Kirning yollanma qo’shinida
askar bo’lib Mesopotamiyaga kelgan yunon Ksenofontning «Kiropediya» va
«Anabasis» asarlarida Dajla va Frot daryo vodiylari tasviri, mamlakat xalqlari va
urf-odatlari to’g`risida ma'lumotlar berilgan. 3
Strabonning «Geografiya»sida (er. avv. I asr – eramizning I asri) 16 kitob
Mesopotamiyaga maxsus bag`ishlanib boy ma'lumotlar beradi. Mesopotamiya
tarixi bo`yicha bir qancha ma'lumotlar Iosif Flaviy va Rim tarixichisi Pompey Trog
asarlarida uchraydi.
Qadimgi Mesopotamiyadagi birinchi arxeologik qazishmalar XIX asr
o’rtalarida uning shimoliy qismi Osuriya joylashgan joyda amalga oshirildi. 1842 –
yil fransuz diplomati P.Botta Kunjik tepaligini qazishni boshladi. Chunki bu joy
mahalliy afsonalarga ko’ra Osuriya davlatining poytaxti Nineviya bo`lgan. Ammo
tepalikni qazish aytarlinatija bermagach, u bu yerda ishni tugatib Xorsabod
qishlogida qazish ishlarini boshladi. U bu joyda 1843 – yil Osuriya podshosi
Sargon I ning Dur – Sharrukin saroyi qoldiqlarini topdi. Botta topgan yodgorliklar
Luvr muzeyining Osuriya kolleksiyasining asos bo’ldi. 4
1845 – 1847 yillar ingliz diplomati G. Leyyard sharq tillarini yaxshi bilgan
holda Nimrud tepaligini qazishni boshladi. Ulkan odam, ho`kiz, odam-sher
haykallari bo’lgan podsho saroylari bilan Osuriya poytaxti Nineviya hisoblangan
Kunjik tepalagidan, Osuriya podshosi Sinaxxerib (er. avv. VII asr) saroyini uning
nevarasi Ashshurbanipalning «Loy kitob»lar bilan to’la kutubxonasi bilan birga
topildi. Leyayrd topilmalari Londondagi Britaniya muzeyi qadimgi sharq
kolleksiyasining asosi bo’ldi. Leyyardning xodimi U. Rassam Kunjik tepaligida
qazish ishlarini davom ettirdi va harbiy manzaralar tasvirlangan ajoyib rel'yefli boy
3
Qodirova L.B. “Jahon sivilizatsiyalar tarixi” o’quv qo’llanma. Guliston. 2015. 27-bet.
4
Rajabov R. “Qadimgi dunyo tarixi” Toshkent. 2009. 95-bet.
7

podsho kutubxonasi bilan Ashshurbanipalning saroyini topdi. Rassam tomonidan
Nimrud yaqinidagi Balavat degan joyda er. avv. IX asrga oid Osuriya yodgorliklari
jumladan, harbiy yurish va xiroj keltirish tasvirlangan 4 jez plita Balavat darvozasi
qoplamasi topildi.
Ingliz olimlari tomonidan XIX asrning ikkinchi yarmida qadimgi shumer
shaharlari Uruk, Larsa va Eredu qazib ochildi. XIX asrnng oxirida fransuz
arxeologlari Shumer shahri Lagash va uning hukmdorlarini ko’p sonli
haykallarini asosan, Gudeaning kumush va alebastr vazalarini, «Kalxatlar
stelasi»ni, ibodatxona xo`jaligi va 3000 yillik tarixga ega Nippur shahrini ochdilar.
Nippur xarobalaridan umumshumer xudosi Enlil ibodatxonasi, 6000 loy
taxtachadan iborat ibodatxona-kutubxona, saroy, maktab, bozor, do`konlar uy-
joylar va xo`jalik binolari topildi. XIX asrda Mesopotamiyadagi
arxeologik kashfiyotlar hammani lol qoldirdi. Ammo arxeologik izlanishlar
ishqiboz qiziquvchan kishilar tomonidan hech qanday ilmiy rejasiz, ilmiy
usullarsiz olib borildi. Ilmiy usuldan xabarsizlik butun-butun madaniy qatlamlarni
yo`qotishga olib keldi. XX asrnng boshlaridan arxeologik izlanishlar qat'iy ilmiy
usullarga suyangan holda olib borila boshlandi. Nemis arxeologi Koldevey Bagdod
yaqinida qadimgi Bobil xarobalarini ochdi. 1899 – 1917 – yillar shahar devorlari,
Navoxudonosor II (er. avv. VII asr) saroyi, diniy marosimlar ko`chasi, bosh xudo
Marduk ibodatxonasi, ulkan zikkurat qoldiqlari topildi. Nemis arxeologi V. Andre
1903-1914-yillar Osuriyaning eng qadimgi poytaxti Ashshurni qazib ochdi. 1933-
1939-yillar fransuz Parro Mari shahri qoldiqlarini qazib bu yerda podsho Zimrilim
saroyi (er.avv.II ming yillik boshlari), 20 ming loy taxtachadan iborat xo`jalik-
diplomatik hujjatlar arxivini topdi. 1922-1924 yillar ingliz olimi D.Vulli qadimgi
Ur shahri xarobalaridan oy xudosi Nannar, ma'buda Ningal ibodatxonalarini,
podsho Ur-Nammu er. avv. III ming yillik oxirida qurgan zikkuratni, ilk sulola
davrida qurilgan maktab, ustaxona, bozor, uy- joylar, ibodatxona, davlat va xususiy
arxivlarini qazib ochdi.
Ikkinchi jahon urushidan so’ng Yevropa va Amerika tadqiqotchilari bilan
birgalikda Iroq olimlari arxeologik izlanishlarda ishtirok eta boshladilar. Iroq
8

olimlari Eredu shahrini, Nineviya xarobalaridan podsho Asarxaddon saroyini
ochdilar. XIX asrning 50 – 80 – yillaridan XX asr boshlarigacha topilgan
yodgorliklar yangi ilmiy usullar asosida qayta o`rganila boshlandi. Shu bilan birga
Mesopotamiyaning sinfiy jamiyat tarixigacha bo’lgan paleolit davri (Shanidar
manzilgohi), neolit (Jarmo, Xassun manzilgohlari) yodgorliklari o`rganila
boshlandi.
XIX asr oxiridan boshlab Mesopotamiya tarixiga oid qator tadqiqotlarni
nemis olimlari K. Bekold, B. Maysner, amerikalik olimlar A. Almeted,
A.L.Oppenxeym e'lon qildilar. Mesopotamiya tarixining quyidagi yo`nalishlari
bo’yicha ilmiy tadqiqot ishlari olib borilayapti: siyosiy tarix va davlat qurilishi;
sharq davlatchiligining o’ziga xos xususiyatlari; qadimgi Mesopotamiya huquqi;
madaniyat va diniy e'tiqod etnogenezi, shumerlarning kelib chiqishi va ularning
semit tilli xalqlar bilan aloqasi kabilar.
Iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar muammolari yetarlicha o’rganilmagan.
XIX asr oxiri XX asr boshlarida E.Meyer fikricha har qanday sivilizasiya
feodalizmdan boshlanadi, kapitalizm davriga yetib ichki qarama-qarshiliklari
tufayli halok bo’ladi, shundan so’ng bu sikl yana qaytariladi. Sharqda bu nazariya
bo’yicha jamiyat abadiy feodalizm holatida turadi. Shu sababli XX asr boshlarida
nemis olimlari B.Maysner, P.Koshaker asarlarida qadimgi Mesopotamiya jamiyati
feodal jamiyat deb baholanadi.
G`arbdagi nazariyalardan yana biri tarixiy voqealarni bilish mumkin
emasligi va uning tartibsizligi konsepsiyasining ilgari surilishi natijasida
Mesopotamiya jamiyati taraqqiyotini tub muammolarini yechishga yordam berdi.
Tadqiqotlardagi yana bir kamchilik dalillarni yozish kabi yo`nalishning
ustuvor bo’lib qolishi bo’ldi. Ammo keyingi paytlarda ijtimoiy tuzilish, xo`jalikni
tashkil etish, shaharlarni shakllanishi va ularning o’rni va roli, hunarmandchilik,
savdo, ibodatxona xo`jaligi kabi qator muammolarga bag`ishlangan kapital
tadqiqotlar paydo bo’ldi. (A. Falkenshteyn, Oppenxeym, I. Gelba, V. Lemans va
boshqalarning asarlari).
Mesopotamiya tarixini o’rganish markazlari dastlab Angliya va Fransiyada
9

o’rnashdi. XIX asrda u Germaniyaga ko`chdi. Yevropada fashizmning paydo
bo’lishi ko’pgina olimlarni AQShga ko`chishiga sabab bo’ldi. Bu yerda hozir
jahonga mashhur osurshunoslik markazlari ishlaydi.
I.2. Bobil podsholigi kassitlar davrida
Eramizdan avvalgi 1595 - yildan Bobilda kassit sulolasining hukmronligi
boshlanib, 1055 - yilgacha davom etadi. Bu davr « 0‘rta Bobil davri» deb ataladi.
Kassitlar Bobilni yuksak madaniyatini qabul qiladilar. Bobil, Nippur va Sippar
shaharlari malum mustaqillikka ega boladilar. Ular soliq va majburiyatlardan to’la
ozod qilindilar, o‘zlarining alohida qo‘shinlariga ega boldilar. Natijada iqtisodiyot
gullab-yashnadi, savdo-hunarmandchilikni rivojlanishi uchun qulay shart-sharoit
yaratildi.
Kassit sulolasi keng qamrovli tashqi siyosat olib bordi. Ular Frot
daryosining o‘rta oqimini, Suriyaning bepoyon cho’l hududlarini va Janubiy
Suriyadan iordan daryosigacha boigan yerlarni egallab oldilar. Kassitlar markaziy
va Janubiy Eronga istilochilik yurishlari qildilar. Ular eramizdan avvalgi XV asr
oxirlarida Misrga qarshi kurash olib bordilar va Mismi Mitanni bilan tinchlik
o‘rnatishga majbur qildilar. Old Osiyoda qudratli davlatlar Misr, Xett va Mitanni
Old Osiyoda ta’sir doirasi uchun shafqatsiz kurash olib bordilar. 5
Kassitlar sulolasi
bu davlatlar bilan "navbat va navbat murosachilik siyosatini olib bordilar va
o‘zlarini hukmronliklarini mustahkamlash uchun vaqti-vaqti bilan bu davlatlar
bilan ittifoqlar tuzdilar. Kassitlar Misiga qarshi xettlami qoilab-quwatladilar,
Kassit hukmdorinri eramizdan avvalgi XIII asrda xettlar bilan ittifoqlikda
osuriyaliklarga qarshi urush olib bordilar. Eramizdan avvalgi XII asr boshlarida
Osuriya ham kassitlarga qaram bo’lib qoldi. 6
Kassitlar davrida shaharlarning o‘z-o‘zini boshqaruvi, xususiy
94 mulkchilikni kuchaygan davri boigan. Qishloq xo‘jaligida natural holat
5
История древнего мира ( И . С . Свенцицкая тахрири остида ) M.1983 1 – 3 том . 128-c.
6
Авдиев В. И. История Древнего Востока. — М.: Высшая школа, 1970. 145- bet .
10

kuchayib tovar ishlab chiqarish kamayadi. Yirik yer egaligi mustahkamlana
boshlaydi. Zodagonlar ko‘p hollarda soliq to‘lovlaridan podsho farmonlari bilan
ozod bo‘la boshlaydilar. Bunday farmonlar chegara toslilarida «kudurru» (Yer
egalarini
soliq va ma’muriy immunitetlari to‘g‘risidagi farmon) yozib qo‘yila boshlanadi.
Eramizdan avvalgi XII asrda kassitlar Bobiliga Elam halokatli zarba berdi.
Elam bir necha bosqinlardan keyin eramizdan avvalgi 1150-yillar atrofida kassitlar
sulolasi hukmronligini tugatadi. Navuxodonosor I (eramizdan avvalgi 1124-1108-
yillar) II Issin sulolasi davrida elamliklar Bobildan haydab yuboriladi. Elamga
shunday zarba beriladiki, u haqda uch asr (Eramizdan avvalgi 821 -yilgacha) biror-
bir matn xabar bermaydi.
Bobilni keyingi tarixida Dajla, Frot daryolari, Fors qoitig‘i
qirg‘og‘i va janubiy Mesopotamiyaning shaharlari oralig‘ida joylashgan xaldey
qabilalari muhim o'rinni egalladilar. Ular yarim ko'chmanchi choivador va
dehqonlar edilar. Xaldeylar eramizdan avvalgi IX asrda Bobilni janubiy qismini
bosib oladilar va Bobil madaniyatini qabul qiladilar. Bobilning oliy xudosi
Mardukka sig'inadilar.
Eramizdan avvalgi 729-yilda Bobilni Ossuriya bosib oladi. Osuriyaliklar
Bobilda eramizdan avvalgi VII asrgacha hukmronlik qiladilar. Yangi Bobil
podsholigini paydo bo‘lishi eramizdan awalgi 629-yilga to‘g‘ri keladi.
Lashkarboshi Nabopalasar Bobilda yangi xaldey sulolasiga asos soldi.
Navuxudonosor II ning hukmronlik yillari Bobilning gullab-yashnagan (eramizdan
avvalgi 605-562-yillar) davri bo‘ldi. Bobil 200 ming aholisi bo‘lgan qadimgi
sharqning eng yirik shahriga aylandi. Shahar Frot daryosining ikki qirg‘og‘ida
joylashgan bo‘lib, uzunligi
123 metr, kengligi 5-6 metr bo‘lgan ko‘prik bilan birlashtirilgan. 3 Shaharda ulkan
podsho saroyi, sun’iy tepalikda Bobilning muqaddas ibodatxonasi Esagila
joylashgan edi. Ibodatxonaning har bir tomoni uzunligi 400 metrni tashkil qilgan.
Undan janubda,balandligi 91 metr bo‘Igan yetti qavatli Etemenanki («osmon va
yeming markazidagi ibodatxona») deb atalgan zikkurat ibodatxona qurilgan. U
11

qadimgi yetti mo'jizaning bin deb hisoblangan. Shahar ikki qator devor bilan
o‘ralib, uning aylanasi 8 km.ni tashkil qilgan va 8 darvozadan shaharga kirilgan.
Navuxodonosor II vafotidan so‘ng Bobil zaiflashadi. Mil. avv. 539 -yilda
Bobilni Eron podshosi Kayxusrav II bosib oldi. Bobil eramizdan avvalgi 331-
yilgacha Ahmoniylar davlati tarkibiga kiradi, keyin esa makedoniyalik Iskandar
davlatiga, uning yemirilishidan so‘ng Salavkiylar davlati tarkibiga kiradi.
Bizgacha Bobil tarixini er. avv. VII-VI asrlariga doir ma’muriy matnlar, yozuvlar,
podsho farmonlari va farmoyishlari yetib kelgan. Bobil to‘g‘risida ayrim antik
mualliflar ma’lumotlari mavjud. Hujjatlarga ko‘ra, bu davrda qullarning soni
ko‘paygan. Ibodatxona xo‘jaligida yuzlab qullar ishlagan, boylaming yerlarida 3-5
qul, tadbirkor uylarda o‘nlab qullar mehnat qilganlar. Yirik yer egalari erkin
kishilaiga va qullarga yemi ijaraga bir xil shartlarda berganlar. Yollanma ishchilar,
kam yerli yoki yersiz kishilar ko‘pchilikni tashkil qilgan. Yangi Bobil podsholigi
davrida savdo-tadbirkorlik uylari keng tarqalgan.
Arxiv ma’lumotlariga ko‘ra Egibi va Murashu uylari katta-katta yerlarni
ijaraga berganlar. Ibodatxonalar ham tovar-pul munosabatlariga tortilgan. Ular yer
va qullarni ijaraga berganlar. Er. aw. I ming yillikda podsho xo‘jaligi sezilarli rol
o‘ynamagan. Podsho yerlari ham ijaraga berilgan. Ibodatxona va xususiy
xo'jaliklar yetakchi o‘rinni egallaydilar. Bobil xalqaro savdoda Sharqiy 0 ‘rtayer
dengizi qiig‘og‘i mamlakatlari va Mesopotamiyadan janubiy-sharqda turgan
viloyatlar o‘rtasida savdoda vositachilik qilgan. Misr, Suriya, Elam va Kichik
Osiyo bilan gavjum savdo qilingan. Bobil ahmoniylar viloyatlariga g‘alla, kiyim-
kechak va jun, gazlama yetkazib beradigan asosiy markaz bo‘lgan. Bobil Fors
davlatining eng boy satrapliklaridan biri edi, u har yili xazinaga 1000 talant (30
tonna) kumush bilan davlat solig‘ini to'lagan. 7
7
Abdujabborov K . “ Qadimgi sharq tarixi ”. Toshkent . 2016. 115- bet .
12

II. BOBOBILBobil podsholiga ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot.
II.1. Podshoh Xamurapi qonunlarining yaratilishi va bobil
shaharlari bo’ylab yoyilishi.
Xammurapi qonunlari Mesopatamiyaning shimoliy qismida, Frot daryosi
bo’yida joylashgan Bobil davlatining eng mashhur hukmdorlaridan biri, amoriylar
sulolasining oltinchi vakili hisoblangan Xammurapi tomonidan tuzilgan.
Xammurapi mil. avv. 1792 – 1750-yillarda Bobil davlatini boshqargan. Otasi
Sinmuballit davrida Xammurapi davlat va ma’muriy boshqaruv ishlarida
qatnashib, siyosatda tajriba orttirgan. Manbalarda yozilishicha, Xammurapi o’z
davrining yirik, mashhur davlat arbobi, uzoqni ko'ruvchi ayyor diplomat, yirik
strateg, dono qonunshunos, uddaburon va aqlli tashkilotchi shaxs bo'lgan. U o’z
ittifoqchilari bilan harbiy ittifoq tuzib, xo'jalik masalalarida nozik siyosat olib
borib, ishi bitgach ulardan yuz o'girgan ham. 8
Shunday bo’lsada o’z davrining yirik
siyosatchisi va qonun tuzuvchisi bo’lgan Xammurapi Bobil podsholigining
xo'jaligi, ijtimoiy va siyosiy tuzumi haqida eng qimmatli manba hisoblangan
qonunlar asoschisi sifatida tarixda o’z nomini muhrlagan. Xammurapi qonunlari
(akkad tilida: Inu Anum sirum) Xammurapi kodeksi Qadimgi Bobilning,
qonunchilik kodeksidir. Dunyodagi eng qadimgi huquqiy yodgorliklardan biri.
Ushbu qonun bazalt tosh ustuniga qadimgi mixxat yozuvida yozilgan bo’lib, bu
tosh ustun hozirgi kunga qadar Fransiyaning butun dunyoga mashhur bo’lgan
muzeylaridan biri Luvr muzeyida saqlanmoqda. Xammurapi qonunlari yozilgan
stela — bu material sifatida qora diorita (ba zi manbalarda esa bazalt)dan yasalganʼ
konus shaklidagi yodgorlik, balandligi 2,25 metr, aylanadan tepaga 1,65 metr,
pasga 1,90 metr va og irligi 4 tonnani tashkil etadi. Qonunlarning yaratilgan vaqti
ʻ
haqida assurologlar dastlab turli xil fikrlarni bildirishgan: yodgorlik miloddan
8
Kabirov A . Qadimgi Sharq tarixi . – T .: Tafakkur . 2016. B. 120.
13

avvalgi 2000 yilga yoki miloddan avvalgi 2225-yilga to g ri kelishi mumkin.ʻ ʻ 9
Nemis tarixchisi B.Meysnerning so zlariga ko ra, qonunlar miloddan avvalgi
ʻ ʻ
1955-yilda tuzilgan. Hozirgi vaqtda qonunlar muqaddimasida keltirilgan
yozuvlarga asoslangan holda shunday fikrga kelgan. Xammurapi tomonidan
bosib olingan shahar va davlatlar ro yxatiga asoslanib, qonunlar Xammurapi
ʻ
hukmronligining 37-yilidan oldin, katta ehtimol bilan 40-yilda yozilgan deb taxmin
qilish mumkin. Shunday qilib, zamonaviy fanda umumiy qabul qilingan qadimgi
Sharq tarixining "o rta xronologiyasi" asosida qonunlar taxminan miloddan avvalgi
ʻ
1755-1752 yillarda tuzilgan deyish mumkin.
Bazalt ustunining yuqori qismiga taxtda o'tirgan quyosh xudosi Shamash,
uning oldida esa tantanali suratda turgan podsho Xammurapi tasvirlari ishlangan.
Ustunning hamma joyiga 247 (ba’zi manbalarda 287, 282) moddadan iborat
qonunlar to'plamining mixxat yozuvida yozilgan matni bilan qoplangan. Bazalt
ustunini o’rganish jarayonida 247 moddadan 42 modda yozilgan beshta
ustunchadagi matnlar qirib tashlanganligi aniqlangan. Olimlaring fikrlariga ko'ra
bu ustunni o'lja sifatida olib ketgan Elam istilochilari tomonidan qilinganligi qayd
etilgan. Ammo o'sha vaqtlardayoq bu kodeks - qonunning boshqa nusxalari ham
topilgan. Shu bois uning qirib tashlangan matni tiklangan. Bobil davlatidagi
sudyalari boshqalarni o'qitish maqsadida. shuningdek, adliya ishlarida podsho
qonunnining shu nusxalaridan foydalanganlar. Xammurapi qonunlar to'plami uch
qismdan iborat bo'lib, ular o’z ichiga quyidagilarni qamrab oladi:
1. Xammurapi qonunining kirish qismi.
2. Qonunlar to’plami matni.
3. Qonunning yakuniy xulosasi.
1).Mazkur qonunning kirish qismida qonunlar majmuasini chiqarishdan
asosiy maqsad mamlakatda adolat o'rnatib faravon hayot yaratishdir deyiladi.
Shuningdek qonunning kirish qismida podsho Xammurapi o'z unvonlarini birma-
bir ko'rsatib o'tar ekan, o'zining ulug'vorligini ko'klarga ko'tarib maqtab, mamlakat
obodonligi uchun qilgan ishlarini bayon etib o'tgan. Qonunlar to'plamining asosiy
9
Xammurapi qonunlari - Vikipediya" https://uz.m.wikipedia.
14

qismida esa mamlakatdagi jinoiy ishlarga oid, huquqqa, sud ishlarini yuritishga,
xususiy mulk huquqining buzilishiga, ya’ni o'g'irlik va talash, jangchilar huquqiga
oid bandlar birma-bir ko'rsatib o‘tilgan. Qonunning ayrim moddalarida ko'chmas
mulkka egalik qilish huquqlari to'g’risida, savdo-sotiq ishlari, garovga qo'yish va
olish huquqi, oilaviy huquq to'risida o'z-o'zini qasddan mayib qilish. me'morchilik,
me’morlar va kemasoz, qayiqsozlar ishi to'g'risida, ish kuchini yollash va qulchilik
to'g'risida atroflicha ma’lumot keltiriladi.
2).Xammurapi qonunining asosiy qismida esa qishloq xo'jaligi, suv
inshootlari, ekin maydonlari, ziroatchilik, bog'dorchilik va chorvachilik ishlariga
ham alohida e’tibor berilgan.
3).Xammurapi qonunlar to'plamining xulosa qismida esa podsho xalq
oldida qilgan xizmatlarini birma-bir sanab o'tgan. Shuningdek. u qonunning xulosa
qismida o'zidan keyin uning qonunlarini o'rganib, uni hayotga tatbiq etib ado
etuvchi podsholarga oq fotiha bergan. Aksincha, podsho qonunlariga rioya
qilmaydigan yoki uni bekor qilishga jur’at etgan va etadiganlarni qahr-g'azab bilan
la'natlagan.
Xammurapining 42 yillik hukmronligi davrida Bobil kichik shahardan butun
Mesopotamiyani birlashtirgan yangi qudratli davlatning poytaxti, Old Osiyoning
yirik siyosiyiqtisodiy va madaniy markaziga aylanadi. Mesopotamiyada yagona
markazlashgan davlat tashkil topadi. Davlat boshqaruvining samarali bo‘lishi
uchun qator tadbirlar amalga oshiriladi. Shu tadbirlar ichida Xammurapi qonunlari
yuqorida ta’kidlab o’tilgan mamlakat rivoji uchun muhim o’rin tutdi. Eng e’tiborli
jihati shundaki, agar kimdadir ushbu qonun yuzasidan biror-bir tushunmovchilik
yoki kamchilik aniqlansa, shu zahotiyoq hukmdorning shaxsan o’ziga murojaat
qilishi va qonun yuzasida e’tiroz bildirishi mumkin edi. Mabodo uning e’tirozi
o’zini oqlasa, hukmdor tomonidan shu yerning o’zidayoq o’sha moddaga
o’zgartirish kiritish yoki uni bekor qilishi mumkin edi. Qadimgi Bobil jamiyati
zo'rlikka asoslangan – ”despotic”4 davlat bo'lib, aholi bir necha tabaqalarga
bo'lingan edi. Avvalo aholi bir -biridan farq qiluvchi ozod kishilar va qullarga
ajratilgan. Mamlakatning teng huquqli fuqarolari “avilyum"- '‘odam" deb
15

nomlangan. Ozod fuqarolar tarkibiga katta yer egalari, tamkarlar, ruhoniylar.
dehqon jamoalari a’zolari, hunarmandlar kirgan bo'lib, ular o‘z o'rnida yana ayrim
tabaqalarga bo'linishgan. Bular quldorlar va mayda ishlab chiqaruvchilar
tabaqalaridan iborat edi. Ammo aholining asosiy qismini mayda ishlab
chiqaruvchilar tashkil etardi. Qonunda odamlarni oliy va quyi tabaqalarga
bo'linganligi ta'kidlangan. Qadimgi Bobil jamiyatida ozod kishilardan tashqari
"mushkenumlar” toifasiga mansub kishilar ham bo’lganki, ular doimo podsho
xo'jaliklarida ishlaganlar. Ularda yer ham. xususiy mulk ham bo'lmagan. ular
jamoadan ajralgan holda yashaganlar. Ularni O'rta Osiyodagi kadivarlarga qiyos
qilish mumkin. Bobil jamiyatidagi eng quyi tabaqa - bu qullar bo’lib. ular ba'zi
imtiyozlarga ega bo’lganlar. Ular ozmi-ko'pmi mulkka ega bo’lib, ozod ayollarga
uylanish huquqiga ega bo’lishgan. Ular nikohidan tug’ilgan bola ham erkin bo’lib
otasi merosiga egalik qilish huquqiga ega bo’lgan. Xammurapi qonunlarida oila.
qulchilik munosabatlari, qarz va qarzdorlik, yer egaligi, huquq va sud ishlari,
davlat hokimiyati va boshqa masalalarga ham katta e'tibor berilgan. Qonunning
so'nggida shunday deyiladi: "Men Xammurapi adolatli podshodirman, menga
qonunlarni Quyosh xudosining o'zi yuborgan. Mening so‘zlarim bebaho so‘zlar,
ishlarini tengi yo'q ishlardir".Shu tufayli mahalliy aholi tomonida ushbu qonunga
nisbatan “ Xudolar kalomi” deya nom ham berishgan.
Shunday qilib, Xammurapi qonunlari to'plami Qadimgi Bobil podsholigi
davrining ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy tuzumini o'rganishda juda muhim tarixiy
manba - hujjat sifatida katta ahamiyatga egadir. Ammo Xammurapi o'z
zamonasining mustabid hukmdori sifatida yuqori tabaqa davlat arboblari, quldorlar
va katta yer egalari manfaatlarini himoya qiluvchi shaxs sifatida faoliyat
ko'rsatgan. Uning qonunlar to'plami ham yuqori tabaqa kishilarini himoya qilish
bilan chambarchas bog'liqdir. Xammurapining mazkur qonunlar to'plami undan
keyingi davrda Old Osiyoda tuzilgan qonunlar majmualariga ijobiy ta’sir etgan. 10

Keyingi davrlarda olib borilgan ilmiy izlanishlar davomida 1901-yil oxiri-
1902-yil boshida Eron hududidagi qadimiy Suza shahrini qazish jarayonida fransuz
10
Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. –T.: Tafakkur. 2016. B. 127.
16

arxeologikekspeditsiyasi tomonidan topilgan. Zamonaviy tadqiqotchilar qonunlarni
Sud ishlarini yuritish,mulkning turli shakllarini va nikoh va oilaviy
munosabatlarini,shuningdek xususiy va jinoyat huquqini himoya qilish
masalalarini tartibga soluvchi 282 bandga ajratadilar. Antik davrda steladan 35 ga
yaqin paragraf o chirilgan va hozir loydan yasalgan lavhalardagi nusxalaridanʻ
qisman tiklangan.
1902-yil oxiridan boshlab Xammurapi qonunlarining Yevropa tillaridagi
tarjimalari paydo bo la boshladi. Xususan, Qonunlar nemis tiliga tarjima qilingan
ʻ
G.Vinkler va D.G.Myuller, ingliz tiliga V.Jons, italyan tiliga P.Bonfante
tomonidan tarjima qilingan. 1904 yilda Qonunlarning rus tiliga ikkita tarjimasi
nashr etildi, ulardan birinchisi injilshunos olim A.P. Lopuxin, ikkinchisi advokatlar
A.G. Gusakov va V.A. Krasnokutskiy („Asar Hammurapi qonunlari“ nomi ostida);
ikkala tarjima ham Yevropa tillaridan qilingan. 1914-yilda B.A. Turayev tahriri
ostidagi akkadcha asl nusxadan birinchi ruscha tarjimani Sankt-Peterburg
universitetining tarix-filologiya fakulteti privatdotsenti I.M. Volkov amalga
oshirdi. Sovet davrida „Xammurapi qonunlari“ni I.M. Dyakonov (1952, I. M.
Volkovning qayta ko rib chiqilgan tarjimasi asosida), L.A. Lipin (1963) va V.A.
ʻ
Jeykobson (2002-yilda). Umuman olganda, XX-asrning oxiriga kelib, ushbu
yodgorlikning kamida o nlab tarjimalari dunyoning barcha eng muhim tillarida,
ʻ
shu jumladan lotin tilida ham nashr etilgan. 11
Xammurapi qonunlaridan na’munalar; 1-modda. Agar biror kishi
qasamyod bilan biron kishini qotillik aybini unga yuklagan, lekin uni isbotlamagan
bo'lsa, u holda uning ayblovchisi o'ldirilishi kerak. 2-modda. Agar biror kishi
jodugarlik aybini odamga tashlagan va uni isbotlamagan bo'lsa, unda jodugarlik
ayblovi qo'yilgan kishi Daryo xudosiga borib, daryoga cho'mishi kerak, agar daryo
uni ushlasa, uning ayblovchisi uning uyini olib qo'yishi mumkin. Agar daryo bu
odamni poklasa va u zararsiz qolsa, unga sehrgarlikni ayblagan odam o'ldirilishi
kerak va daryoga cho'mgan kishi ayblovchining uyini olishi mumkin. 3-modda.
11
D.J.Urakov, R.N.Tursunov, A.A.Biykuziyev, B.B. Xaynazarov “Jahon tarixi” Qadimgi Sharq, Qadimgi
Yunoniston va Rim tarixi. Toshkent. “Innovatsiya ziyo”. 2020. 50 bet.
17

Agar biror kishi jinoyat to'g'risida guvohlik berish uchun sudga kelgan bo'lsa va u
aytgan so'z isbotlanmagan bo'lsa va bu ish hayot masalasi bo'lsa, unda bu odam
o'ldirilishi kerak. 6-modda. Agar biror kishi xudo yoki saroy mulkini o'g'irlagan
bo'lsa, u holda u o'ldirilishi kerak; shuningdek, o'g'irlangan narsalarni qo'lidan
olgan kishi o'ldirilishi kerak. 59-modda. Agar odam bog 'egasidan xabardor
bo'lmasdan odamning bog'idagi daraxtni kesgan bo'lsa, unda u kumushning 1/2
qismini tortishi kerak. 64-modda.Agar biror kishi o'z bog'ini bog'bonga etishtirish
uchun beradigan bo'lsa, u holda bog'bon bog'ni ushlab turganda, daromadning 2/3
qismini bog’ egasiga berishi kerak va u 1/3 qismini olishi mumkin. 99-modda.
Agar biror kishi bir odamga "sheriklik" tartibida kumush bergan bo'lsa, unda
keladigan foyda va zarar, ular Xudo oldida teng ravishda baham ko'rishlari kerak.
124-modda. Agar biror kishi guvohlar oldida boshqa bir odamga kumush, oltin
yoki boshqa narsalarni bergan bo'lsa, keyin u buni rad etsa, u holda bu odam fosh
bo'lishi kerak vau rad etgan hamma narsa ikki baravar ko'paytirilishi va berilishi
kerak.
Xamurappi qonunlari jamiyatning barcha sohalarini, xususan barcha tabaqa
vakillarini ijtimoiy holatidan qat’iy nazar qonun hammaga birday ekanligi va har
doim jinoyat uchun jazo muqarrar ekanligi bilan ajralib turadi.Ushbu qonunlar
to’plami orqali davlatni ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy jihatiddan
tenglashtiradi. Mamlakat hududida tinchlik va osoyishtalik ta’minlanadi. Bir so’z
bilan aytganda aholining tinch va farovon yashashi va mamalakatni rivojlantirish
hamda jinoyatchilikni oldini olish uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
Bobilni gullab-yashnashi I-Bobil sulolasining oltinchi podshosi
Hammurapi (er.avv. 1792-1750 yillar) davriga to’g`ri keladi. Hammurapi dono,
uzoqni ko’ra oladigan davlat arbobi, ayyor diplomat, yirik strateg, adolatli
qonunshunos va mohir tashkilotchi edi. Hammurapi Bobil uchun foydali bo’lgan
ittifoqlar tuzishga mohir diplomat bo’lib, bu ittifoq o’z vazifasini o’tab bo’lgach
tezda undan voz kechgan. Hammurapi dastlab Larsa bilan ittifoq tuzadi va janubda
Ur va Issin shaharlarini bosib oladi. Mari bilan ittifoq tuzib, Eshnunna shahrini
bosib oladi. Mari bilan birgalikda sobiq ittifoqchisi Larsani o’ziga bo`ysundirgach,
18

Hammurapi er.avv. 1759 yil Mari shahrini bosib oladi. Shimolda faqat zaiflashib
qolgan Osuriya qoladi, uning yirik shaharlari Ashshur va Nineviya Bobil
hokimiyatini tan oladilar.
Mesopotamiyada yagona markazlashgan davlat tashkil topdi. Hammurapi
uni ikki qismga: akkad tillarida so’zlashadigan shumer-akkad xudolariga
sig`inadigan asosiy hududga va Elam Suzasi, Yuqori Mesopotamiyani xurrit-
amoriy hududlarini o`z ichiga olgan viloyatga bo`ldi.
Hammurapining vorisi Samsuilin (er. avv. 1749 -1712 yillar) davrida
Bobilda ichki ziddiyatlar kuchayib, qishloq jamoalar, jangchilar va boshqa soliq
to’lovchilarning ahvoli yomonlashadi. Er. avv. 1742-yilda Mesopotamiyaga
shimoli-sharqdan bu yerda avval noma`lum bo`lgan “kass” etnomidagi hind-
yevropa qabilalari (Akkadcha Kassu, zamonaviy fanda kassitlar, o`zlarini kaspe-
kaspiy deb atagan) Gandash nomli yo`lboshchilari bilan bostirib kiradilar. Elam
janubda shumer shaharlariga bostirib kiradi. Sippar va Issin shaharlarida
qo`zg`olon ko`tariladi.
Shimoliy-g`arbda yangi Mitanni davlati vujudga keladi. Mitanni davlati
Bobilni Kichik Osiyo va Sharqiy O`rtayer dengizi qirg`og`iga boradigan yo`llardan
to`sib qo`yadi. Buning ustiga eramizdan avvalgi 1595-yilda xettlar Bobilga bostirib
kirib I Bobil sulolasini tugatadilar.
Amoriylar davrida Bobilning iqtisodiyoti, ijtimoiy-siyosiy tuzumi,
Hammurapining qonunlar to`plami, uning noib va amaldorlar bilan yozishmalari,
xususiy hujjatlar orqali ma'lum.
Qonunlar to`plamining tuzilishi Hammurapining jiddiy siyosiy tadbiri edi,
chunki bu to`plam Bobilnng ijtimoiy – iqtisodiy barqarorligini ta'minlashga
qaratilgan edi. Qonunlar to`plami kirish, qonunlar va xulosani tashkil qilgan uch
qismdan iborat edi.
Hammurapi davrida Bobil iqtisodiyoti sun'iy sug`orishga asoslangan
dehqonchilik, bog`dorchilik, chorvachilik, hunarmandchilik, ichki va tashqi
savdodan iborat bo`lgan. Qadimgi Bobilda bu davrda ekin yerlari ko`payadi,
bog`dorchilikda xurmo yetishtirish gullab-yashnaydi, g`alla ekinlaridan, moyli
19

o`simliklardan yuqori hosil olinadi. Bunday yutuqlar faqat sun'iy sug`orish tizimini
butun mamlakat miqyosida kengaytirish asosida amalga oshiriladi. Maxsus
amaldorlar katta-kichik kanallarni ko`rish va ta'minlashni nazorat qilib turganlar.
Mari arxivi hujjatlariga ko`ra aholining barcha mehnatga qobiliyatli qismi erkin
kishilardan tortib qullargacha sug`orish inshootlarini ko`rish va ta'minlash
majburiyatini o’tagan, undan bosh tortganlarga o`lim jazosigacha berilgan.
Hammurapi qonunlarida maxsus to’rt modda dehqon jamoasining o’z yerida,
sug`orish inshootlariga befarq qarashiga qarshi qaratilgan, agar dehqonning
yeridan qo’shnilar yeriga suv toshib ketsa, u keltirilgan zararni to’lashga majbur
bo’lgan, agar puli bo’lmasa o’zi va mol-mulki qo’shniga keltirgan zararni qoplash
uchun sotilgan. Podsho «Hammurapi kanali» deb atalmish katta kanal qurdirgan.
Chorvachilik yirik hajmda rivojlangan. Qonunlarda bir necha bor yirik va
mayda chorva to’grisida eslatiladi. Ko’pincha qoramolni, dala ishlariga, xirmon va
yuk tashishga ijraga berilgan. Hunarmandchilikning xilma-xil sohalari rivojlangan.
Qonunda bajarilgan ish uchun qat'iy baho berilgan va ishning past sifati uchun
hunarmand qattiq jazo olgan. Hammurapi qonunlar to’plamining 229- moddasida
shunday deyiladi: «Agar quruvchi kishiga uy qurdi va o’z ishini mustahkam
qilmadi, u qurgan uy yiqilib, uy egasini o’ldirib qo`ydi, bu quruvchi o’limga hukm
qilinishi lozim». Erkin kishini muvaffaqiyatsiz muolaja qilgan jarrohning
barmoqlari chopilgan (218-modda).
Savdoning rivojlanishiga butun Mesopotamiyaning yagona Bobil davlatiga
birlashuvi muhim omil bo’ldi. Bobildan g`alla, xurmo, kunjut yog`i, jun va
hunarmandchilik buyumlari eksport qilingan. Metall, qurilish toshi va yog`och,
qullar va zeb-ziynat buyumlari import qilingan.
Bobilda savdo bilan maxsus savdo agentlari – tamkarlar shug`ullangan, o’z
xizmatlari uchun ular yer, bog`, uy olganlar va sudxo’rlik bilan ham
shug`ullanganlar. Bobil, Nippur, Ur, Larsa kabi yirik shaharlar, katta savdo
markazlari bo’lgan. Erkin kishi «avelium»-(«odam») deb atalgan. Qonunlarning
barcha moddalarida xususiy mulk himoya qilingan.
Bobil aholisining asosiy qismini xazinaga tushadigan soliqlarni to’lovchisi
20

mayda ishlab chiqaruvchi va mayda mulkdorlar tashkil qilgan. Shu sababli
ularning huquqlari qonun moddalari bilan himoyalangan.
Misol uchun ba'zi moddalar ularni sudxo’rlar zo’ravonligidan himoya
qilgan: sudxo’rga qarz uchun hosilni olishi ta'qiqlangan, kumush uchun qarz foizi
20, g`alla qarzi uchun 33 foiz bilan cheklangan. Garovga olingan kishiga nisbatan
shafqatsiz muomala uchun qat'iy chora o’lim jazosi qo`llangan, qarz uchun
qaramlik 3 yil muddat bilan cheklangan. Bobil jamiyatida erkin kishilardan
tashqari «mushkenum» atamasi «pastga egilgan» ma'nosini bildirgan.
Mushkenumlar jamoa bilan aloqasi uzilgan, yeri bo’lmagan kishilar bo’lib, ular
cheklangan fuqarolik huquqiga ega bo’lganlar. Ular podsho xo`jaligida ishlaganlar,
podshodan yerni shartli olganlar. Mushkenumlarga tan jarohat yetkazilsa, qoidaga
ko’ra pul jarimasi to’langan, erkin kishiga nisbatan talion huquqi (ko’z uchun ko’z,
tish uchun tish) qo`llanilgan. Mushkenumni davolash erkin kishiga nisbatan ikki
marta arzon bo’lgan. Qonunlarga qaraganda mushkenumlar pul mablag’i va
mulkka egalik qilganlar.
Bobil oilasi ota va er hukmron bo’lgan patriarxal oila bo’lgan. Oila nikoh
shartnomasi asosida qurilgan va er nikoh sovg`asi, xotin sep keltirgan. Xotin o’z
sepiga va erining sovg`asiga o’z huquqini saqlagan, erining o’limidan so’ng,
bolalar balog`at yoshiga yetguncha beva oila mulkiga egalik qilgan. Qonunlar
ayolning sog`ligini himoya qilgan, agar ayol eriga yomon muomala qilsa, va uni
mol- mulkini sovursa, ayol qulga aylantirilgan; eriga xiyonat qilsa, o’lim jazosiga
hukm qilingan. Ajralish va qayta erga chiqish qiyinlashtirilgan. Ota-ona mulkiga
«somondan oltingacha egalik qilish» huquqiga o’g`il-qiz ega bo’lgan, ammo
o’g`ilga ko’proq moyillik bildirilgan.
Qadimgi Bobil davlati mutlaq bo’lgan. Davlat boshida podsho turgan, u
diniy qonunchilik, sud va ijroiya hokimiyatiga ega bo’lgan. Podsho yer zahirasi
bepoyon bo’lgan, bu yerlar ijaraga va xizmati uchun berilgan. Sud hokimiyati
mukammal shakllangan. Podsho sudi yetakchi o’rinda turgan, ibodatxona sudi,
jamoa sudi va kvartal sudlari mavjud bo’lgan. Sudyalar kollegiyalarga
birlashganlar. Ularga jarchilar, choparlar, kotiblar kabi sud xodimlari bo`ysungan.
21

Moliya-soliq mahkamasi kumush va mahsulot, chorva, hunurmandchilik
buyumlari bilan olinadigan soliq yig`ish bilan shug`ullangan. Podsho hokimiyati
og`ir qurollangan, (redum) yengil janchilardan iborat qo’shinga tayangan. Ularning
huquq-majburiyatlari Hammurapi qonunlar to’plamining 16-moddasida
belgilangan. Harbiylar xizmatlari uchun yer-mulk olganlar. Qonun askarlarni
harbiy boshliqlar zo’ravonligidan himoya qilgan, ularni asirlikdan qutqarish uchun
to’lov belgilangan, jangchi oilasi moddiy ta'minlangan. Askarlar harbiy xizmatni
sidqidildan o’tashlari zarur bo’lgan, aks holda ular o’lim jazosiga hukm
qilinganlar.
Kassitlar davrida shaharlarning o’z-o’zini boshqaruvi, xususiy mulkchilikni
kuchaygan davri bo’lgan. Qishloq xo’jaligida natural holat kuchayib tovar ishlab-
chiqarish kamayadi. Yirik yer egaligi mustahkamlana boshlaydi. Zodagonlar ko’p
hollarda soliq to’lovlaridan podsho farmonlari bilan ozod bo’la boshlaydilar.
Bunday farmonlar chegara toshlarida “kudurru” (Yer egalarini soliq va
ma`muriy immunitetlari to`g`risidagi farmon) yozib qo`yila boshlanadi.
II.2. Bobil podsholigida madaniyat, san’at.
Er. avv. XII asrda kassitlar Bobiliga Elam halokatli zarba berdi. Elam
bir necha bosqinlardan keyin er. avv. 1150-yillar atrofida kassitlar sulolasi
hukmronligini tugatadi. Navuxodonosor I (er. avv. 1124-1108-yillar) II Issin
sulolasi davrida elamliklar Bobildan haydab yuboriladi. Elamga shunday zarba
beriladiki, u haqda uch asr (er. avv. 821- yilgacha) biror bir matn xabar bermaydi.
Bobilni keyingi tarixida Dajla, Frot daryolari, Fors qo`ltig`i qirg`og`i va
janubiy Mesopotamiyaning shaharlari oralig`ida joylashgan xaldey qabilalari
muhim o’rinni egalladilar. Ular yarim ko`chmanchi chorvador va dehqonlar edilar.
Xaldeylar er. avv. IX asrda Bobilni janubiy qismini bosib oladilar va Bobil
madaniyatini qabul qiladilar. Bobilning oliy xudosi Mardukka sig`inadilar.
Er. avv. 729-yilda Bobilni Osuriya bosib oladi. Osuriyaliklar Bobilda
er.avv. VII asrgacha hukmronlik qiladilar. Yangi Bobil podsholigini paydo bo’lishi
22

eramizdan avvalgi 629-yilga to’g`ri keladi. Lashkarboshi Nabopalasar Bobilda
yangi xaldey sulolasiga asos soldi. Navuxudonosor II ning hukmronlik yillari
Bobilning gullab-yashnagan (er. avv. 605-562-yillar) davri bo’ldi. Bobil 200 ming
aholisi bo’lgan qadimgi sharqning eng yirik shahriga aylandi. Shahar Frot
daryosining ikki qirg`ogida joylashgan bo’lib, uzunligi 123 metr, kengligi 5-6
metr bo’lgan ko`prik bilan birlashtirilgan. Shaharda ulkan podsho saroyi, sun'iy
tepalikda Bobilning muqaddas ibodatxonasi Esagila joylashgan edi.
Ibodatxonaning har bir tomoni uzunligi 400 metrni tashkil qilgan. Undan janubda
balandligi 91 metr bo’lgan yetti qavatli Etemenanki («osmon va yerning
markazidagi ibodatxona») deb atalgan zikkurat ibodatxona qurilgan. U qadimgi
yetti mo'jizaning biri deb hisoblangan. Shahar ikki qator devor bilan o’ralib, uning
aylanasi 8 km.ni tashkil qilgan va 8 darvozadan shaharga kirilgan.
Navuxodonosor II vafotidan so’ng Bobil zaiflashadi. Er. avv. 539 - yilda
Bobilni Eron podshosi Kayxusrav II bosib oldi. Bobil eramizdan avvalgi 331-
yilgacha Ahmoniylar davlati tarkibiga kiradi, keyin esa Makedoniyalik Iskandar
davlatiga, uning yemirilishidan so’ng Salavkiylar davlati tarkibiga kiradi.
Bizgacha Bobil tarixini er. avv. VII-VI asrlariga doir ma'muriy matnlar,
yozuvlar, podsho farmonlari va farmoyishlari yetib kelgan. Bobil to’g’risida ayrim
antik mualliflar ma'lumotlari mavjud.
Hujjatlarga ko’ra, bu davrda qullarning soni ko’paygan. Ibodatxona
xo`jaligida yuzlab qullar ishlagan, boylarning yerlarida 3-5 qul, tadbirkor uylarda
o’nlab qullar mehnat qilganlar. Yirik yer egalari erkin kishilarga va qullarga yerni
ijaraga bir xil shartlarda berganlar.
Yollanma ishchilar, kam yerli yoki yersiz kishilarko’pchilikni tashkil
qilgan. Yangi Bobil podsholigi davrida savdo-tadbirkorlik uylari keng tarqalgan.
Arxiv ma'lumotlariga ko’ra Egibi va Murashu uylari katta-katta yerlarni ijaraga
berganlar. Ibodatxonalar ham tovar-pul munosabatlariga tortilgan. Ular yer va
qullarni ijaraga berganlar. Er. avv. I ming yillikda podsho xo`jaligi sezilarli rol
o`ynamagan. Podsho yerlari ham ijaraga berilgan. Ibodatxona va xususiy
xo’jaliklar yetakchi o’rinni egallaydilar.
23

Bobil xalqaro savdoda Sharqiy O’rtayer dengizi qirg`og`i mamlakatlari va
Mesopotamiyadan janubiy- sharqda turgan viloyatlar o’rtasida savdoda vositachilik
qilgan. Misr, Suriya, Elam va Kichik Osiyo bilan gavjum savdo qilingan. Bobil
ahmoniylar viloyatlariga g`alla, kiyim-kechak va jun, gazlama yetkazib beradigan
asosiy markaz bo’lgan. Bobil Fors davlatining eng boy satrapliklaridan biri edi, u
har yili xazinaga 1000 talant (30 tonna) kumush bilan davlat solig`ini to`lagan.
Mesopotamiya – jahon sivilizasiyasi va qadimgi shahar madaniyatining ilk
o`choqlaridan biri. Bu madaniyatning ilk asoschilaridan biri shumerlar bo’lib,
ularning yutuqlarini bobilliklar va osuriyaliklar o’zlashtirib, davom ettirdilar.
Mesopotamiya madaniyatining manbalari er. avv. IV ming yillikda shaharlar
paydo bo’lishi bilan boshlandi. Uning uzoq yashash davrida unga xos ichki birlik,
an'analarni merosiyligi, uning unsurlarining ajralmas aloqasi saqlanib qoldi.
Mesopotamiya madaniyatining boshlang`ich davri o’ziga xos yozuvning
shakllanishi bilan belgilanadi. Keyinchalik bu yozuv mixxatga aylanadi. Mixxat
Mesopotamiya sivilizatsiyasining asosiy ildizi bo’lib uning barcha jihatlarini
birlashtirgan an'analarini saqlab qolish imkoniyatini berdi.
Er.avv. IV-III ming yilliklarda shumer yozuvi paydo bo’ldi. Taxminlarga
ko’ra bu yozuv shumerlar Mesopotamiyaga kelganga qadar noma'lum xalq
tomonidan kashf qilingan. Shumerlar bu yozuvni sivilizasiya xizmatiga qo’ydilar.
Dastlab shumer yozuvi piktografik shaklda alohida buyumlar, tasvirlar
tarzida ifodalangan. Shunday yozuvdan eramizdan avvalgi III ming yillikdan
boshlab foydalanilgan. Piktografiya juda sodda bo’lib, haqiqiy yozuv emas edi, u
so’zlarni ifodalamas edi. Sekin-asta u mixxatga aylandi. Mixxatga 600 belgi bor
edi.
Er. avv. XXIV asrda ilk batafsil yozilgan shumer matnlari paydo bo’ldi.
Akkad tili janubiy Mesopotamiyada er.avv. III ming yillikning ikkinchi yarmida
paydo bo’ldi. Shumer va akkad tillari bir- biridan ko’pgina so’zlarni o’zlashtirib
oldi. Er. avv. III ming yillikning oxirida qadimgi Shumer–akkad lug’atlari
tuzilgan. Shumer yozuvi keyinchalik shumer–akkad yozuvini butun Old Osiyo
xalqlari o’zlashtirib oldilar.
24

Akkad tili Old Osiyo xalqaro diplomatiya tiliga aylandi. Qadimgi
Meosopotamiyada loy mo’l-ko’l edi. Loy taxtacha yozuv uchun asosiy manba
bo’lib, xizmat qildi. Taxtacha loydan yasalib tuzlardan kuydirish yo`li bilan
tozalangan. Mesopotamiyada o’rmon bo’lmaganligi sababli, faqat eng muhim
matnlar yozilgan loy taxtachalar (podsho yozuvlari, kutubxonada saqlanishi lozim
bo’lgan asarlar) kuydirilgan. Qolgan taxtachalar oftobda quirtilgan. Odatda,
taxtachalar yetti-to’qqiz sm. uzunlikda bo’lgan. Yozuvlar ba'zida tosh va metall
taxtachaga ham yozilgan.
Er.avv. I ming yillikda bobillik va osuriyaliklar yozuv uchun teri va
chetdan keltirilgan papirusni ishlata boshlaganlar. Shu vaqtni o’zida
Mesopotamiyada yog`ochdan qilingan uzun taxtachaga mum surtib mixxat
belgilarini tushirganlar. Er. avv. VII asrdan boshlab oromiy tili va yozuvi kirib
kelgan paytda mixxat yozuvlari o’limga yuz tutdi.
Bobil va Osuriya madaniyatining eng muhim yutuqlaridan biri
kutubxonalar edi. Er. avv. II ming yillikdan boshlab Ur, Nippur shaharlarida
adabiy va ilmiy matnlardan iborat ilk kutubxonalar paydo bo’ladi.
Qadimgi Sharqning eng mashhur kutubxonasi Ashshurbanipalning
(er.avv.669-635 yillar hukmronlik qilgan) Nineviya shahrida to’plangan 30.000
taxtachadan iborat kutubxonasi bo’lgan.
Loy taxtachalarga podsho annallari, muhim tarixiy voqealar xronikasi,
qonunlar to’plami, adabiy asarlar va ilmiy matnlar yozilgan. Ashshurbanipal
kutubxonasining alohida ilmiy qimmati shundaki, bu kutubxonada dunyoda
birinchi marta kitoblar tizimli to’plangan va ma'lum tartibda joylashtirilgan.
Ko’pgina kitoblar bir necha nusxada mavjud. Katta matnlar bir xil hajmdagi loy
taxtachalarda bayon qilingan. Shunday matnlar qirqdan yuztagacha taxtachaga
yozilgan. Har bir taxtachada undan foydalangandan so’ng o’z o’rnida qaytarish
imkonini bergan tartib raqamlari qo’yilgan.
Qadimgi Mesopotamiya arxivlar makoni bo’lgan. Eng qadimgi arxivlar
er.avv. III ming yillikning birinchi choragiga tegishli. Bu davrda arxiv
ma'lumotlari yozilgan taxtachalar namlikdan saqlash uchun mumlangan savatlarda
25

saqlangan. Er.avv. XIX asrga oid Ur shahri arxivi maxsus xonada yog`och
tokchalarida saqlangan. Er.avv. XVIII asrga oid boy arxiv Mari podshosi
saroyidan, Uruk shahridan er. avv. VIII-VI asrlarga oid 2500 xo’jalik hujjatlari
arxivi topilgan.
Qadimgi Shumer va keyingi Bobil maktablarida asosan davlat va
ibodatxonalar uchun kotiblar tayyorlangan. Maktablar ta'lim va madaniyat o`chog`i
bo’lgan. Maktabda asosan shumer tili va adabiyoti o’qitilgan. Yuqori sinf
o’quvchilari kelajakda tor mutaxassislashuvga qarab grammatika astronomiya va
matematikadan bilim olganlar. O’zini fanga bag`ishlamoqchi bo’lgan o’quvchi
bo’lsa huquq, astronomiya, tibbiyot va matematikani o’rgangan. Maktabda
jismoniy jazo keng qo’llanilgan. Mesopotamiya maktablari o’quvchilarining sinf
xonasida fanlarni o’rganish uchun loy taxtachalarda yozgan mashq matnlari
bizgacha yetib kelgan.
Shumer adabiyotiga oid epik asarlar, afsonalar, madhiya, doston, ertak va
maqollar to’plami bizgacha yetib kelgan. Shumer shahrini qo’shni qabilalar
hujumlari natijasida halokati to’g`risida ma'lumot beradigan asarlar alohida o’rin
tutadi. «Ur shahri aholisining falokati motam yig`isi» (er.avv. XX asr oxiri)
asarida ayollar, qariyalar va bolalarning ochlikdan qiynalishi, yong`indan qolgan
uylarda halok bo’lganlarni tafsilotlari batafsil tavsiflagan.
Shumer adabiyotining eng mashhur-namunasi afsonaviy qahramon
Gilgamesh to’g`risidagi epik afsonalar to’plamidir. Bu asar akkad tilida qayta
ishlangan nusxada to’laroq ko`rinishda Ashshurbanipal kutubxonasida
topilgan. Er.avv. II ming yillik oxirida Bobilda akkad tilida yozilgan falsafiy
mavzudagi «ha men donolik ilohini sharaflayman» asari saqlanib qolgan. U aybsiz,
mashaqqat chekkan kishining shafqatsiz taqdiri to’g`risida hikoya qiladi.
Shu mavzuga yaqin «Bobil teodisiyasi: (so’zma- so’z tarjimasi, «xudoni
oqlash») poemasi er.avv. IX asrda paydo bo’lgan. Uning muallifi podsho saroyida
koxin bo’lib xizmat qilgan, Esagil kuni-Ubbib nomli kishi bo’lgan. Asarda
bobilliklarning qiziqtirgan diniy-falsafiy g`oyalar o’z aksini topgan. Er.avv X asrga
oid «Qul menga bo’ysun» asari hayotga umidsizlik ruhida yozilgan. U
26

xo`jayinning o’z qo’li bilan dialogi tarzida yozilgan.
Katta badiiy qiymatga ega bo’lgan Osuriya annallari osur jangchilari
bo’lgan begona davlatlar tabiati to’g`risida ritmik tilda yozilgan. Eng mashhur
Osuri asari bu Osuriya podsholarining dono kotibi va maslahatchisi Axikar
to’grisidagi qissadir. Kissa to`liqroq holda suriya tilida saqlanib qolgan.
Qadimgi Mesopotamiya mafkuraviy hayotida din hukmron o’rin egallagan.
Er.avv. IV-III ming yilliklar chegarasida Shumerda batafsil ishlab chiqilgan,
keyinchalik Bobilda o’zlashtirilib, rivojlantirilgan teologik tizim yuzaga keladi.
Har bir shumer shahri o’z xudo homiysiga ega bo’lgan. Bundan tashqari,
umumshumer shaharlari sig`ingan xudolar bo’lgan. Bu osmon xudosi Anu, yer
xudosi Enlil, suv xudosi Enki yoki Ea kabi ilohlar tabiat stixiyasi kuchlarini aks
ettirganlar. Ko’pincha ular koinot jismiga o`xshatilgan. Har bir xudoga alohida
vazifa yuklatilgan. Enlil taqdir xudosi, shaharlar asoschisi hamda motiga va omoch
kashfiyotchisi, quyosh xudosi Utu (Akkad mifologiyasida Shamash), Oy xudosi
Ninnar, Enlilning o’g`li sevgi va hosildorlik xudosi Innana (Bobil va Osuriya
panteonida Ishtar) abadiy hayot, tabiat xudosi Dumuzi (Bobilda-Tammuz) keng
tarqalgan.
Urush xudosi kasallik va o’lim xudosi Nergal (Marsen) sayyorasiga
o`xshatilgan. Bobil bosh xudosi Marduk – Yupiter bilan Nabu (Mardukning o’g`li)
donolik, yozuv va hisob xudosi Merkuriy sayyorasiga o`xshatilgan.
Xudolardan tashqari, ko’p sonli ezgulik devlariga sig`inilgan. Turli xil
kasalliklar sababchisi bo’lgan yovuz devlarni rahmdil qilishga harakat qilganlar.
Devlar yarim odam, yarim hayvon tarzida tasvirlanganlar. Odamlar o’zlarini odam
boshli, qanotli ho`kiz sifatida ifodalaganlar. Qanotli ulkan haykallar Osuriya
podsholari saroylari kirishini qo`riqlaganlar.
Shumer va akkadlar u dunyoga ishonganlar. Ularning tasavvurida u dunyo
soyalar podsholigi qaysiki, o’liklar ochlik va chanqoqlikdan qiynaladilar. Loy,
chang bilan ovqatlanadilar. Shuning uchun marhumlarning bolalari ularga
qurbonlik keltirishga majburdirlar.
Qadimgi Mesopotamiyada dunyoning ilmiy bilishda ma'lum yutuqlarga
27

erishildi. Bobilda ayniqsa, matematika fanlari amaliy maqsadlar uchun yuzaga
kelib, yuqori darajada rivojlanadi. Qadimdayoq, bobilliklar zikkuratlarning yuqori
qavatlaridan turib osmon jismlarini muntazam kuzatganlar. Ana shu ko’p asrlik
kuzatishlari natijasida matematik – astronomiya vujudga keldi. Astronomlar
yulduzlar o’rtasidagi masofani astronomik hisob-kitob qilganlar. Bobilda ko’p
sonli astronomik jadvallar vujudga kelgan. Shu davrda Bobilda mashhur
astronomlar Naburian va Kiden yashaganlar. Naburian oy fazalarini aniqlash
tizimini ishlab chiqdi. Kiden quyosh yilini 365 kun, 5 soat 41 minut va 41,6
sekund xisobladi. U yil hisobi davomiyligida bor yo`g`i 7 minut, 17 sekundga xato
qilgan. Astronomiya astrologiya bilan bog`langan edi. Bizgacha juda ko’p Bobil
tibbiyot matnlari yetib kelgan. Mesopotamiya vrachlari chiqqan va singan suyak
bo`g`inlarini davolay olganlar, lekin odamning ichki kasalliklarni davolay
olmaganlar. Er. avv. III ming yillikdayoq mesopotamiyaliklar Hindistonga
boradigan yo`lni, er. avv. I ming yillikda Efiopiya va Ispaniyaga boradigan yo`lni
bilganlar. Bizgacha yetib kelgan xaritalar bobilliklarning o’z geografik
bilimlarini tizimga solishga harakat qilganliklarini ko’rsatadi. 12
Qadimgi Mesopotamiyaning san'atini shakllanishi va keyingi taraqqiyotiga
shumerlarning badiiy an'analari hal qiluvchi rol o`ynaydi. Tosh o`ymakorlik
er.avv. III ming yillik boshlarida shakllandi. Toshga naqshlar o`yish (gliptika)
er.avv.I asrigacha yuksak darajada rivojlandi. Er.avv. XXIV- XXIII asrlarda
Mesopotamiya yagona davlat bo`lib, birlashgan paytda podsholarning
ideallashtirilgan portret-tasvirlari paydo bo’ladi.
12
D.J.Urakov, R.N.Tursunov, A.A.Biykuziyev, B.B. Xaynazarov “Jahon tarixi” Qadimgi Sharq, Qadimgi
Yunoniston va Rim tarixi. Toshkent. “Innovatsiya ziyo”. 2020. 55 bet.
28

Xulosa
Xulosa qilib qilib shuni shuni aytishimiz mumkinki, qadimgi Bobil
podsholigi o’z davri uchun ancha yuksak madaniyat yaratdilar. Shu o’rinda
jamiyatning tinchligi va taraqqiyotiga ulgan hissa qo’shgan Xamurappi qonunlari
alohida o’ringa ega. Bu qonunlar jamiyatning barcha sohalarini, xususan barcha
tabaqa vakillarini ijtimoiy holatidan qat’iy nazar qonun hammaga birday ekanligi
va har doim jinoyat uchun jazo muqarrar ekanligi bilan ajralib turadi. Ushbu
qonunlar to’plami orqali davlatni ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy
jihatiddan tenglashtiradi. Mamlakat hududida tinchlik va osoyishtalik ta’minlanadi.
Bir so’z bilan aytganda aholining tinch va farovon yashashi va
mamalakatni rivojlantirish hamda jinoyatchilikni oldini olish uchun muhim
ahamiyat kasb etadi. Qullarning erkin odamlardan son jihatidan ustunligini
quldorlikning asosiy belgisi deb hisoblash aslo mumkin emas. Qadimgi Sharq
podsholarining, shuningdek ibodatxonalar va saroy a'yonlarining yer- mulklarida
qullardan foydalanish hamma vaqt yetakchi o`rin tutgan. Ammo butun boshli
mamlakat miqyosida qishloq xo`jaligi va hunarmandchilik mahsulotlarining eng
ko`p qismi erkin mayda ishlab chiqaruvchilar tomonidan yetishtirilgan.
Qadimgi Bobil podsholigining aholisi asosiy mashg’ulotlari dehqonchilik,
29

savdo sotiq va hunarmandchilik bo’lgan. Aholining ijtimoiy tabaqasida qullarning
soni anchayin ko’p uchraydi. Buning sababi o’sha davr taqazosi bo’lgan
bosqinchilik urushlarining ko’pligidir. Qadimgi Bobil podsholari o’z hududlarini
kengaytirishga doim harakat qilishi natijasida asirlar ko’plab olib kelingan.
Natijada qullarning soni anchayin ko’payadi. Qullar mehnatidan esa qurilish
sohasida anchayin keng foydalanishadi. Natijada ko’plab qurilish inshootlari barpo
etildi. Hukmdor saroylari, ibodatxonalar va zikkuratlar shular jumlasidandir.
Qadimgi Bobil podsholari davlatni ravnaq topishi uchun hattoki bir qancha
islohotlar ham o’tkazishgan. Hukmdor Xammurapi va Oshshurbanapal shunday
hukdorlar sirasiga kirishadi. Ular ijtimoiy sohadi, huquqiy sohada, harbiy va
iqtisodiy sohalarda islohotlar o’tkazishadi. Islohotlar natijasida Bobil podshologi
ravnaq topib rivojlanadi.
Bu davrda ham barcha podsholiklar singari Bobil podsholigida ham diniy
tasavvurlarga etiqod qilish anchayin mustahkam edi. Ularning dini ko’p hudolikka
asoslangan bo’lib hudolar shu davrdagi qo’shni sivilizatsiyalardagi hudolarga
o’xshash bo’lgan. Buni biz bu davrda Bobil podsholigi qo’shni davlatlar bilan
madniy aloqalari bo’lagan deb xulosa qilishimiz mumkin. Xudolarga atab
ibodatxonalar barpo etishgan. Har bir ishni boshlashdan avval albatta hudolardan
madad va ko’mak so’rashgan. Hatto hudolarga atab qurbonliklar qilishgan.
Bobil podsholigi davrida qurilish sohasiga ham katta e’tibor berilgan. Buni
ibodatxonalar va saroylar qurilishida ko’rishimiz mumkin. Shaharga kirishdagi
yirik darvozalar hudolar nomi bilan atalgan. Darvozalar ilohlar va turli muqaddas
hayvonlar suratlari bilan bejirim qilib bezatilgan.
30

Miloddan avvilgi II ming yillik Bobil podsholigi
34

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh. Milliy taraqqiot yo’limizni qat’iyat bilan amalga oshirib
yangi bosqichga ko’taramiz: Havfsizlikka tahdid va barqarorlik shartlari
T.:Sharq, 2017, 232-bet.
2. Abdujabborov K. “Qadimgi sharq tarixi”. Toshkent. 2016. 366 bet.
3. D.J.Urakov, R.N.Tursunov, A.A.Biykuziyev, B.B. Xaynazarov “Jahon
tarixi” Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi. Toshkent.
“Innovatsiya ziyo”. 2020. 293 bet.
4. Rajabov R. “Qadimgi dunyo tarixi” Toshkent. 2009. 438 bet.
5. Qodirova L.B. “Jahon sivilizatsiyalar tarixi” o’quv qo’llanma. Guliston.
2015. 157 bet.
6. Авдиев В. И. История Древнего Востока. — М.: Высшая школа, 1970.
— 608 с.
7. Авдиев Е. Кадимги Шарк тарихи. T.1964 yil.
8. История Древнего мира / Под ред. И. М. Дьяконова, В. Д. Нероновой,
И. С. Свенцицкой. — М.: Наука, 1989. — Кн. 2. — 572 с.
9. История древнего мира (И.С.Свенцицкая тахрири остида ) M.1983
1 – 3 том.
10. Ладынин И. А. и др. История древнего мира: Восток, Греция, Рим.
«Слово», «ЭксмоЭ-М. 2004.
11. Повесть о Петеисе III Древнеегиптская проза. Пер. M.A. Коростевцева.,
1978
12. Струве В. В. История Древнего Востока. — Л.: Госполитиздат, 1941.
— 485 с.
13. Xammurapi qonunlari - Vikipediya" https://uz.m.wikipedia
35

Bobil podsholigi

Sotib olish