• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 49.9KB
Покупки 2
Дата загрузки 06 Декабрь 2024
Расширение docx
Категория Дошкольное и начальное образование

Продавец

Alisher

Дата регистрации 03 Декабрь 2024

79 Продаж

Bola tarbiyasida mahalla, maktab va oila hamkorligi

12muloqot usullari va vositalarini tanlashdagi kashfiyotchiligi bo’yicha yer sayyorasida bizga ma‘lum tirik mavjudotlarni ancha quvib o’tdi. Muloqot quyidagi bosqichlarga bo’linadi: - muloqotga bo’lga ehtiyoj (axborotni yetkazish yoki undan xabardor bo’lish, suhbatdoshga ta‘sir ko’rsatish zarur, va h.k.) boshqa odamlar bilan aloqaga kirishishga undaydi; - muloqot maqsadlari, muloqot vaziyatini to’g’ri belgilash; - suhbatdosh shaxsini belgilash; - o’z muloqoti mazmunini rejalashtirish, odam aynan nima haqida so’z yuritishini tasavvur qiladi (odatda anglanmagan holda); - inson ongsiz ravishda (ba‘zan ongli) foydalanishi mumkin bo’lgan aniq vositalar, nutqiy iboralarni tanlaydi, qanday gapirib, o’zini qanday tutishini o’ylab qo’yadi; - suhbatdoshning javob reaksiyasini idrok qilish va baholash, qayta aloqa o’rnatish asosida muloqot samaradorligini nazorat qilish; - muloqot yo’nalishi, uslubi, metodlariga tuzatishlar kiritish. Agar muloqot aktining biror-bir halqasi izdan chiqqudek bo’lsa, so’zlovchi muloqotdan kutgan natijalariga erisha olmaydi. Nutq – bu verbal kommunikatsiya, ya‘ni, til vositasidagi muloqot jarayonidir. Inson nutqi xilma-xil shakllarga ega. Lekin nutqning qanday shaklidan foydalanmaylik, u nutqning ikki asosiy: og‘zaki yoki yozma turlaridan biriga tegishli bo’ladi. Ilk bolalik davrida nutqning rivojlanishi ikki xil yo’l orqali amalga oshiriladi: kattalar nutqini tushunishi hamda bolaning shaxsiy faol nutqi shakllanishi orqali. Bola bilan onaning muloqoti faqatgina so’zlar bilan emas, balki mimika, imo-ishora, pantomimika, ohang va vaziyat kabilar orqali amalga oshiriladi. Bular harakatga signal bo’lib xizmat qiladi. 3 yoshga to’lganda bola kattalar bilan nutq orqali munosabatlarga be-malol kirisha oladi. Bu yoshdagi bolalar hamma kiyimini o’zi kiyishga harakat qiladi. O’z ehtiyojlarini so’zlar orqali bayon qila oladi. Nutqni to’la egallaydi. Bola kattalarning ko’rsatmasiga binoan xatti-harakatlarini to’g’ri yo’naltirishga o’rganadi. U kattalarning o’zaro muloqotini diqqat bilan tinglaydi, 19shaxsiyatiga mos usulini, eng maqbul usulini tanlab olishlari, uning shaxsini o’zgartirish uchun kerakli sharoit yaratishlari darkor. Yoshlarni tarbiyasida o’zining ijobiy sifattlari, axloqiy fazilatlarini namoyon qilganda, mehnat faoliyatda, berilgan topshiriq va vazifalarni astoydil, yaxshi bajarganda ham, o’quv ishi natijalarini ham rag’batlantirish o’qituvchidan talab etiladi, ya‘ni bu ish lozimdir. Shunday qilib, tarbiya jarayonida o’qituvchi yakka o’quvchi yoki sinf jamoasi manfaati yo’lida biron-bir tarbiyaviy masalani hal qilish uchun o’quvchilarning yosh va individual xususiyatlarini, tarbiyalanganlik darajalarini, pedagogik vaziyat xarakterini hisobga olgan holda ta‘sir etish shakllari majmuasiga tarbiya usuli deyiladi. Tarbiya usullari, vosita va omillari asrlar davomida shakllanib takomillashadi, o’zini oqlagan urf-odatlar an‘anaga aylanadi. Binobarin, tarbiyada har bir xalqning o’z udumi, usuli tarixan shakllangan va tajribada sinalgan dunyoqarashi tarbiya vositalari bo’ladi, shuning uchun tarbiya milliy va tarixiy zamindan uzilmasligi kerak. Xalq pedagogikasida turli xil tarbiya usullari va vositalaridan foydalaniladi, bu usul, vositalar nihoyatda rang-barang bo’lib, ko’p tomonlari bilan ilmiy pedagogikadan ustunlik qiladi. Xalq pedagogikasida qo’llanib kelayotgan xilma-xil tarbiya usullarini quyidagi tarzda umumlashtirish mumkin. 1. Tushuntirish (o’rgatish, odatlantirish, mashq qildirish). 2. Namuna (maslahat berish, uzr so’rash, yaxshiliklar haqida so’zlash, o’rnak bo’lish). 3. Nasihat berish, o’git (undash, ko’ndirish, iltimos qilish, yolvorish, tilak-istak bildirish, ma‘qullash, rahmat aytish, duo qilish, oq yo’l tilash va hokazolar). 4. Qoralash va jazo (ta‘qiqlash, ta‘na, gina, tanbeh berish, majbur qilish, koyish, ayblash, uyaltirish, qo’rqitish, nafratlanish, ont-qasam ichirish, urish, kaltaklash va hokazolar). Ushbu usullar tizimga solinsa, birlashib umumiy bir yaxlitlikni ifodalaydi. Tarbiyaviy jarayonda avval bolaga umumiy manzara, mazmun-mohiyati tushuntiriladi va ko’rsatma beriladi. Bolalar narsa va hodisalarga, berilgan 8yordam ko’rsatish kabilardan iborat bo’lib kelgan. Bu holat oiianing rekreativ funksiyasini tashkil qiladi. Oiianing rekreativ funksiyasi - o’zaro jismoniy, moddiy, ma'naviy va psixologik yordam ko’rsatish funksiyalaridan biri hisoblanadi. Oilaning muhim bo’lgan funksiyalaridan yana biri - bu uning reproduktiv (jamiyatning biologik uzluksizligini ta'minlash, bolalarni dunyoga keltirish) funksiyasidir. Bu funksiyaning asosiy mohiyati inson naslini davom ettirishdan iboratdir. Oilaning vazifasi faqatgina yangi avlodni dunyoga keltiribgina qolmasdan, insoniyat paydo bo’lgan davrdan boshlab yashab kelayotgan ilmiy va madaniy yutuqlari bilan tanishtirgan holda, ularaing salomatligini saqlab turishdan ham iboratdir. Tabiatan berilgan avlod qoldirish instinkti insonda farzand ko’rishga ularni o’stirishga va tarbiyalashga bo’lgan ehtiyojga aylanadi. Bu ehtiyojlarni qondirmasdan turib, kishi, odatda, o’zini baxtiyor his eta olmaydi. Ma`lum bir davrda olimlar inson kamolotiga irsiyat, muhitning ta`sirini inkor etib, faqat tarbiyani tan oldilar. Lekin Beruniy o’z zamondoshlari — buyuk mutafakkirlar Farobiy, ibn Sinolar kabi inson kamolotida har uchalasini ham muhim deb hisoblaydi. Abu Rayhon Beruniy nazarida inson kamolga yetishining eng muhim omillari ilm-ma`rifatli bo’lish va yuksak axloqlilikdir. Beruniy ilmiy bilishga oid, ta`lim metodlari haqidagi qarashlari bilan ta`lim nazariyasida o’ziga xos maktab yaratdi.2 Beruniy o’z didaktik qarashlarida tabiat, jamiyat hodisalariga, turmush voqealariga xolisona baho berish — inson tabiatini bildiruvchi omil ekanligini ta`kidlab, kishilarni voqealarga mustaqil va ongli munosabatda bo’lishga undaydi. Olimning ta`kidlashicha, sezgi o’z qo’zg’atuvchi a`zolari orqali yuzaga keladi. Qo’zg’atuvchilar bir me`yorda bo’lsa, yoqimli va zararsiz, agarda me`yordan ortiq bo’lsa, dardli va halokatli bo’ladi. Yozuvni dastlabki vaqtlarda grafik jihatdangina kuzatsa, keyinchalik orfografik jihatdan ham kuzata boshlaydi. 1.2 Ta’lim muassasasida bolalar tarbiyasida sharqona odatlar Maktabgacha ta‘lim bola sog’lom, har tomonlama kamol topib shakllanishni ta‘minlaydi, unda o’qishga intilish xissini uyg’otadi, uni muntazam ta‘lim olishga tayyorladi. Maktabgacha ta‘lim bola 6-7ga etgunicha davlat va nodavlat maktabgacha tarbiya bolalar muassasalarida hamda oilalarda amalga oshiriladi. Maktabgacha ta‘lim maqsadi va vazifalarini ro’yobga chiqarishda mahallalar, jamoat va hayriya 20topshiriqlarga tushunmaganlarida tarbiyachi namuna vositasini o’taydi, ya‘ni yoshlarning mustaqil kuzatuvchanligiga e‘tibor beriladi. Shunda ham tushunmaganlar kattalarning, yaqinlarining nasihati, o’giti orqali narsa va hodisalarning mohiyatiga yetadigan bo’ladi. Bordi-yu bunda ham bolalar tushunmasa yoki tushunishni istamasa, aytganlarni qilmasa, unda qoralash va jazo usullaridan foydalanishga to’g’ri keladi. Bu tarbiyalashda so’nggi chora usulidir. Milliy tarbiyamizdaga axloqiy mezonlarga asosan yoshlarni tarbiyalashda milliy an‘analar, umuminsoniy qadriyatlar asos qilib olinishi kerak. Bular o’z navbatida, yangicha tarbiyaning o’zgacha muvofiq uslub va shakllarini taqozo etadi. Tarbiya usullarini o’rganish, tahlil qilish va bu usullardan pedagogik jarayonda foydalanish uchun tarbiyaviy usullarni ularning vazifasiga qarab quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: Ijtimoiy ongni shakllantiruvchi va o’quvchilar faoliyatini yo’lga qo’yish usullari: tushuntirish, o’rgatish, suhbat va hikoya, ibrat-namuna, ishontirish, o’yin, musobaqalar. Bu guruh usullarining mohiyati shundan iboratki, ular orqali jamiyat o’quvchilar ongiga qanday talablar qo’yayotgani yetkaziladi. Yoshlarning dunyoqarashlarini shakllantirish, hayot mazmunini tushunib olishlariga ko’maklashish uchun ijtimoiy ongni shakllantiruvchi usullar qo’llaniladi. Tushuntirishning mohiyati jamiyatning ma‘naviy va moddiy hayotidagi eng muhim voqealar to’g’risida axborot berish asosida o’quvchilar diqqatini atrofdagi voqelikka, o’z fuqarolik burchlariga ongli munosabatni shakllantirishga qaratishdan iborat. Tarbiyachi tegishli qoida va talablarga qanday rioya qilish zarurligini bolalarga ko’rsatadi va tushuntiradi. Uqtirish biror axloqiy fazilatni o’quvchilar ongiga singdirish va ularning tushunib bajarishi, o’zlashtirishiga asoslanadi. Suhbat va hikoya . O’quvchi shaxsini g’oyaviy va axloqiy shakllantirishda o’qituvchining jonli so’zi eng ta‘sirli usul hisoblanadi. Suhbat turli mavzularda uyushtirilishi mumkin: etik mavzular (kishilarning jamiyatdagi axloq mezonlari, 6jinoyatchilikning oldini olishda o’quv maskanlarida beriladigan ta'lim-tarbiyaning ta'sirini oshirish yo’llarini tadqiq etishda oila diagnostikasining muhim ahamiyati mavjud. Hozirgi vaqtda pedagoglarning ma'naviy dunyosini boyitish, ularning har tomonlama bilimli, mahoratli bo’lishlarini ta'minlash masalasi maktabni, bog’chani isloh qilish talablari sirasiga kiradi.1 Pedagogika va psixologiya fanlarida ota-onalar bilan ish olib borishga doir turli xil yondashuvlar mavjud. Bulardan K. Leongard, Myunstenberg, DemboRubinshteyn, E. Klimov, I. Grebennikov, A.Q. Munavvarov, M. Qur'onov, O. Musurmonova, L. Mahmudovalar tomonidan yosh va pedagogik psixologiyaga asoslangan holda yaratilgan ma'rifiy-axborotli yondashuvlardir. Bu yondashuvlar-ning mazmuni va mohiyatidan kelib chiqqan holda ota-onalarga uzluksiz va ma'lum tizim asosida yordam berish maqsadida oila uchun ommaviy ta'lim dasturlari ham ishlab chiqilgan. Bu dasturlar asosida oilaning yoshlar tarbiyasidagi rolini faollashtirishga muvaffaq bo’linmoqda. Ma'lumki, aniq manzilga qaratilgan har qanday faoliyat o’z samarasini beradi, shuning uchun muayyan ijtimoiy-pedagogik yordamga muqtoj oilalarni ijtimoiy pedagogik tashxis asosida aniklab, ularga real yordam ko’rsatish, ya'ni oilada valeologik sog’lorti turmush tarzini shakllantirish va bolalarga to’g’ri tarbiya berish maqsadga muvofiqdir. Oila tarbiyasida aynan oila diagnostikasi muhim ahamiyat kasb etadi. Har bir oilaning ehtiyojlarini inobatga olgan holda ularga ijtimoiy-pedagogik yordam berishda maxsus amaliy ishlar (spes- praktikumlar) muhim ahamiyatga ega. Oilada sog’lom turmush tarzini barqarorlashtirish bo’yicha amaliy ish quyidagicha amalga oshiriladi: - maqsadni belgilash, ya'ni oiladagi erishilgan yutuqlarni aniklab, ularga suyangan holda ota- onalarning yana qanday imkoniyatlarga ega ekaniiklarini hamda qanday yordamga muhtoj ekanligini belgilash; - harakatlar algoritmi, ya'ni ota-onalar orasida oila tashxisini o’rnatishga doir anketalar tarqatish, ularga javoblar olish, tahlil etish, ularning tavsifiga ko’ra, ota-onalarni kichik guruhlarga ajratish va tashxis natijalari bilan tanishtirish kabi faoliyatdir; - diagnostika asosida pedagogik konsiliumlarni tashkil etish, psixologik xizmatni amalga oshirish rejalarini tuzish ishlari amalga oshiriladi. Bu oilaviy tarbiyaning o’ziga xosligi shundaki, u bolalarga ota-ona, qonqardoshlik, avlod-ajdod xislatlarini uzatadi, uning davomiyligini saqlaydi, 13tushunishga harakat qiladi. 1,5 yoshli bolalar 30-40 so’zdan 100 gacha bo’lgan so’zlarni egallaydi, xalos. 2 yoshning ohirigacha bola 300 ta so’zni o’rganadi. 3 yoshning ohiriga borib, 500 dan 1500 gacha so’zni bilib oladi. Lekin bu yoshdagi ayrim bolalar nutqi avtonom bo’ladi, ular nonni ―nanna‘‘, suvni ―umma‘‘ kabi iboralar bilan aytadi. Asta-sekin kattalar bolalar bilan to’g’ri muloqotda bo’lsalar, bu avtonom nutq yo’qolib boradi. Muloqotning muvaffaqiyatli bo’lishida shaxsning shakllangan sifatlari, fazilatlarining ahamiyati juda katta. Jumladan, shaxsda ijobiy fazilatlar yaxshi shakllangan bo’lsa (xushmuomalalik, kamtarlik, insonparvarlik, to’g’ri so’zlilik, vijdonlilik kabilar) muloqot jarayoni yaxshi o’tadi. Chunki shaxslar bir-birini to’g’ri tushunishlari uchun, muloqot muvaffaqiyatli bo’lishi uchun ular samimiy bo’lishlari lozim. 2K I R I S H Kurs ishining dolzarbligi: Maktabgacha ta’lim muassasalaridagi ta’lim – tarbiya jarayonida ilg orʻ pedagogik va axborot texnologiyalardan foydalanish, muassasalarni zamonaviy bilimlar bilan qurollangan tarbiyachilar bilan to ldirish ʻ hamda ularda kasbiy malaka, faoliyatga nisbatan ijodiy yondashuv hissini qaror toptirish, uzluksiz ta’lim tizimida olib borilayotgan islohatlarning muhim yo nalishlaridan biridir. ʻ Respublikamizda uzluksiz ta’lim tizimining barcha bosqichlariga, jumladan uning maktabgacha ta’lim bosqichiga e’tibor ortib borishi bilan bir qatorda maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha yoshdagi ta’lim muassasalariga jalb etish ulushi kamayib borishi bu borada maqsadli Kurs ishininglar olib borish mamalakatimiz ilmiy texnikaviy dasturi, ustuvor Kurs ishininglar yo nalishlarining ʻ bir qsmi sifatida qaralishi mumkin. Zero, ta’kidlab o tganimizdek, uzluksiz ta’lim ʻ bosqichlarining samarali ishlashi ma’lum darajasida maktabgacha ta’lim sifata bog liq bu davrda bolaning dunyoqarashi, tasavvurlari shakllanib bo ladi. uncha ʻ ʻ to g ri mazmun va yo nalish berish pedagogika fani, ta’lim amaliyotining dolzarb ʻ ʻ ʻ muammo sidir. O zbekiston ʻ Respublikasida maktabgacha ta’lim to g risidagi ʻ ʻ Nizomga muvofiq bola maktabgacha ta’limni uyda, ota –onalarning mustaqil ta’lim berishi orqali, shuningdek maktabgacha ta’lim muassasalariga jalb qilinmagan bolalar uchun maktabgacha ta’lim muassasalarida, maktablarda yoki markazlarda oladi. Bu yerda ular xaftda 2-3 marta shug ullanishadi. ʻ Ota –onalarga maktabgacha ta’lim shaklini tanlash huquqi beriladi. 6-7 yoshli bolaning maktab ta’limiga tayyorligini aniqlashda maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim –tarbiyasi bilan shug ullanuvchilar ʻ asosiy shart hisoblanish – bolaning maktabga tayyorligi maktabgacha va maktab davridagi hayot tarzi hamda faoliyati uchun ko rik vazifasini o tashini, oila yoki maktabgacha ta’lim ʻ ʻ muassasadagi ta’lim –tarbiya sharoitlarida maktab ta’limiga ozorsiz o tkazishni ʻ ta’minlash zarurligini hisobga olishlari lozim. 9tashkilotlari, xalqaro fondlar faol ishtirok etadi. Keyingi yigirma yil ichida davlatimiz olib borayotgan odilona siyosat natijasida mamlakatimiz hayotida katta o’zgarishlar ro’y berdi. Ta‘limni modernizatsiyalash davlat ta‘lim siyosatining yetakchi g’oyasi va asosiy vazifasiga aylandi. O’sib kelayotgan yosh avlodni hayotga hozirgi davr talablariga javob bera oladigan qilib tarbiyalash mamlakat ta‘lim tizimini modernizatsiyalash zaruratini keltirib chiqardi. ―Ta‘limni modernizatsiyalash – ta‘lim tizimining barcha bo’g’inlari va ta‘lim faoliyatining barcha sohalarini milliy ta‘limning eng yaxshi an‘analarini saqlagan va boyitgan holda bugungi kun talablari darajasiga ko’tarishga qaratilgan kompleks chora-tadbirlardir 4 ,- deydi professor‖ R.A.Mavlonova. Oilaning mustahkam va barqaror bo’lishi oila a'zolari salomatligiga, otaonalikka psixologik tayyorgarligiga bеvosita bog’liq bo’lgani uchun ham mamlakatimizda bu borada qator ijobiy tadbirlar amalga oshirilmoqda. Shaxs ma'naviyati, uning har tomonlama dunyoqarashi asosan oilada shakillanadi. O’zbеk xalqi azal-azaldan o’zining bolajonligi oilaparvarligi bilan ajralib turadi. Xalqimiz bola tarbiyasida nafaqat mеhr ko’rsatadi, balki yoshligidan bolani milliy tarbiya, odob- axloq, yuksak ma'naviyat asosida tarbiyalashga intiladi. Oilada, ayniqsa ayolda ilm, axloq, tarbiya kuchli bo’lsa, bu fazilatlar elu yurt, millat va yosh avlodda chuqur tomir otadi. Farzandni har bir ota-ona zaminga nasl-nasabiga munosib millat qilib tarbiyalashga intiladi. Ajdodlarimiz orzusi Yurtboshimiz rahnamoliklarida juda katta qiyinchilik va mashaqqatli mеhnatlar evaziga amalga oshdi. Davlatimiz, yurtboshimiz e'zozi, g’amxo’rligiga javoban, har bir nuri-diydamiz bo’lgan o’g’il-qizlarimizni yaxshilik, sharqona odob-axloq, poklik, oriyat, adolatni hayot mеzoni qilib olgan, millatimiz kеlajagi bolalarimizni ongu tafakkuri, jismonan va aqlan, ruhan tеtik va ma'nan yеtuk qilib tarbiyalash ham qarz ham farzdir. Bu esa jamiyat, oila oldidagi ota- onalik muqaddas vazifamiz, burchimizdir. Konstitutsiyamizning 14-bobi oilaga bag’ishlangan va bunda ota-onaning farzand oldidagi burchi, farzandi voyaga yеtgach, uning ota-onasi oldidagi burchlari haqida yozib qo’yilgan. Xalqimizda ―Qush uyasida ko’rganini qiladi , ―Olmaning tagiga olma tushadi , ―Onasini ko’rib qizini ‖ ‖ ol , ―Nimani eksang, shuni o’rasan kabi maqollar orqali farzand ota-onaning ‖ ‖ andozasi va unga qanday tarbiya bеrilgan bo’lsa, xuddi shu tarzda javob qaytishligi 14II BOB. BOLA TARBIYASIDA MAHALLA, MAKTAB VA OILA HAMKORLIGI 2.1 Bola tarbiyasida mahalla, maktab va oila hamkorligi Barkamol shaxs tarbiyasini tashkil etish barcha davrlarda ham ijtimoiy jamiyatning muhim talabi va asosiy maqsadi bo’lib kelgan. Tabiiyki, hozirgi kunda ta‘lim islohotlari sharoitida ham barkamol shaxs tarbiyasi muhim ahamiyat kasb etmoqda. Mamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy sohalarda bunyodkorlik ishlari amalga oshirilayotgan hozirgi kunda mehnat tarbiyasida yoshlarni ijtimoiy-foydali mehnatga tayyorlash ishiga katta e‘tibor berilmoqda. Chunki mehnat kelajak avlodni aqliy, ahloqiy va estetik jihatdan tarbiyalaydi, ularning dunyoqarashini hamda mustahkam iroda sifatlarini shakllantiradi. Irodaviy sifatlarni tarbiyalash, ularga mehnat ko’nikmalarini singdirish g’oyat murakkab jarayon hisoblanadi. O’quvchilar mehnat tarbiyasini tashkil etishda maktabning roli qanchalik katta ahamiyatga ega bo’lmasin, oila, mahalla hamkorligisiz bu ishni muvaffaqiyatli hal etib bo’lmaydi. Zero, oila birinchi tarbiya o’chog’i, birinchi muallim, bolaning mehnatga layoqatini, qobiliyatini, ijtimoiy qiziqishini uyg’otadigan dastlabki tarbiya maskani bo’lsa, mahalla uni rivojlanishi, ranaq topishi uchun muhit hisoblandi. Bolaga mehnat tarbiyasini berishda sog’lom oilaviy muhit, ota-onalarning shaxsiy namunasi, mehnatga munosabatlari, mehnat ahliga bo’lgan mehr oqibatlari, tinch-totuv mahalla, mehribon qo’shnilar ham muhimdir. Bolada mehnat faoliyatiga qiziqish va extiyoj ancha barvaqt shakllanadi. Ota yoki ona farzandining xarakter-xususiyatini, qiziqishini hisobga olib, yoshligidan mehnat tarbiyasini berib boradi. Bolalarni o’z-o’ziga xizmat qilishga odatlantirishda harakatlarni tushuntirish va ko’rsatishdan ko’proq foydalanish kerak. Kichik yoshidanoq har bir bola mehnatda ishtirok etsa, o’z-o’ziga xizmat qilsa, ya‘ni kiyinish, ovqatlangandan so’ng yig’ishtirish, chang artish, oyoq kiyimlarni taxlash, gullarga suv quyish va boshqa uncha qiyin bo’lmagan yoki xususiyatiga mos keladigan ishlarni muntazam bajarsa, mehnat bolaga tarbiyaviy ta‘sir etadi. Bularning barchasiga oilada asos solingan bo’lsa, mahalla faoliyatida shakllanadi. Maktabgacha ta‘lim muassasalarida o’tkaziladigan turli mashg’ulotlar orqali bolalar o’z oldiga maqsad 10aytilgan. Farzand tarbiyasida ayolning oqilaligi katta ahamiyatga ega. Har bir ayol o’z hatti-harakati, xulq-odobini, muomilasini nazorat va tahlil qilish qobiliyatiga ega bo’lishi kеrak. Toki farzandlar ―Mеning onam dunyodagi eng yaxshi ayol - dеya o’z‖ onasi bilan faxrlana olsin. Oilada otaning obro’si, avvalo, uni ayoli qanchalik hurmat qilishiga bog’liq, chunki erini hurmat qilmagan ona bolalarini otasiga hurmat ruhida tarbiyalay olmaydi. Qadimdan onalar o’z bolalarida otalarga hurmat, muhabbat, iftixordan tashqari, otadan cho’chib turish tuyg’usini ham uyg’otishga alohida e'tibor bеrishgan. Shuning uchun ham bolalarga: ―Otang bilib qolmasin , ―Otang bilsa ‖ nima qilamiz tarzidagi yondashuvlarni singdirishgan. O’zbеk xalqining ming yillar ‖ davomida qon-qoniga singib kеtgan qadriyatlar, qarindoshlik tuyg’ularini yuzaga chiqarish, ota-bobolarning ma'naviy mеroslarini o’rganish, har qanday qiyinchiliklarni sabr-toqat bilan yеngish, bobolar nasihatlarini yurakka singdirish orqali eng yaxshi fazilatlar, odamiylik xislatlarini yuzaga chiqarilgan. Bunday momomеros qadriyatlar asosida tarbiyalangan farzandlar o’z umri davomida uchraydigan qiyinchiliklarni osonlikcha yеngib o’ta oladi. Bolalikdan tartib-intizomga o’rgangan inson umrining oxirigacha unga qat'iy rioya qiladi. Bu esa uning jamiyatda munosib o’rin egallashiga, kishilar o’rtasida hurmat-e'tibor qozonishiga, kundalik yumush va ishlarini to’la-to’kis bajarishiga yordam bеradi. Bunda ham oilada ota-ona shaxsiy ibrat bo’la oladi. Ota- ona bolaning yarim baxti. Bola doimo ularga taqlid qilib yashaydi. Ota-ona ahil bo’lib hayot kеchirsalar, o’z do’st-qadrdonlari bilan izzat-hurmatda bo’lsalar, ulardan o’rnak olgan bola ham atrofdagilar bilan xushmuomilada, ochiq chеhralik bilan muomilada bo’ladi, insonni hayotning eng yuksak qadriyati dеb biladi. Bu kеlajakda uning oilaviy baxtiga asos bo’lib xizmat qiladi. Oilaviy tartib bolada tеjamkorlikni tarbiyalashda eng yaxshi tarbiyachidir. Otaonalarning iqtisodiy tarbiyadagi shaxsiy ibrati bolalarda mеhnatsеvarlik, tеjamkorlik, uyushqoqlikni tarbiyalashda katta ahamiyatga ega. Farzandlar kamoloti ota-ona qo’lida, ota oilada ustun, g’amxo’r, mеhribon murabbiy, ammo farzandini bag’riga bosib muruvvat-mеhri, qalb nuri bilan yuksaklikka yеtaklovchi muqaddas zot bo’lish onalarga xosdir. Buning uchun esa har bir ayoldan aql, ilm, bilim, mеhnatsеvarlik, tadbirkorlik, uddaburonlik, ziyraklik, sabr-matonat, mustahkam iroda va hayot tajribasidan zaruriy saboq chiqara olish qobiliyatini talab 18o’zlarining ichki olamlarini ochib ko’rsatadilar. Ma‘lumki, tarbiya – tarbiyachi va tarbiyalanuvchi faoliyatlarini o’z ichiga olgan ikki yoqlama jarayondir. Tarbiyachilar – bilim va tarbiyaga ega bo’lgan kishilar, tarbiyalanuvchilar – bilim va tajriba o’rganuvchi yoshlardir. Ammo tarbiyalanuvchilar muayyan darajada aktiv faoliyat ko’rsatmasalar, tajriba va bilim o’rgana olmaydilar. Demak, tarbiya usullari - o’qituvchi, tarbiyachining tarbiyalanuvchilarga ta‘sir ko’rsatish usullari, ularga ijobiy xulq-atvor ko’nikmalari va malakalarini singdirish maqsadida ularning hayoti va faoliyatini tarbiyaviy jihatdan to’g’ri tashkil etish yo’llaridir. Aniqrog’i, tarbiya usuli deb tarbiyachining bolalarda axloq-odob fazilatlarini tarkib toptirish maqsadida ularning ongi va irodasiga ta‘sir etish yo’llariga aytiladi. Tarbiya usullari tarbiyaning maqsadi va mazmunidan kelib chiqib, komil inson shaxsini tarbiyalashga qaratilgan. Ajdodlarimiz davr sinovidan o’tgan ajoyib insoniy fazilatlar hamda ularni amalga oshirish usul va vositalarini yaratganlar, shu asosda yoshlarni ijtimoiy hayot talablariga javob beradigan kishilar qilib tarbiyalab kelganlar. O’quvchilarning jamoa va individual faoliyatlarini maqsadga muvofiq tashkil qilish uchun tarbiyashakllaridan foydalaniladi. Masalan: sinf majlisi, yig’ilishlar, klub ishlari va boshqalar. Tarbiya vositalari biron-bir tarbiyaviy masalani maqsadga muvofiq yo’l bilan hal qilishni tashkil etish uchun ishlatiladi (ko’rsatmali qo’llanmalar, kitoblar, radio, televideniya). Bundan tashqari o’quvchilar jalb qilingan faoliyat turlari – kinofilmlar, san‘at asarlari, o’qituvchining jonli so’zi, bolalar o’yini, sport, badiiy havaskorlik to’garaklari va boshqa faoliyat turlari tarbiyaviy vositalari bo’lishi mumkin. Tarbiya vositalari tarbiyaviy maqsadlarni amalga oshirish uchun o’qituvchi-tarbiyachining tarbiya tizimiga kiritilishi lozim. Tarbiya natijasi tarbiyaviy jarayonning usullari, uslubi, vositalari va shakllaridan mohirona foydalanishga bog’liq. Tarbiyachilar ta‘sir etishning boshla 44. MTM tarbiyachilari va ota –onalar uchun bolani maktabga tayyorlashda kun tartibi va unga rioya qilish usullari bo yicha metodikʻ tavsiyalar tayyorlash. Kurs ishining obyekti: maktabgacha, yoshdagi bolani maktabga tayyorlashda kun tartibi va unga rioya qilish jarayoni. Kurs ishi predmeti: maktabgacha yoshdagi bolalarning kun tartibining mazmuni. Kurs ishining tuzulishi: Kirish, 2 bob, 4 ta paragrif xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxati va ʻ ilovadan iborat. 16vaqtini oila va mahallada o’tkazishi hech kimga sir emas albatta. Shunday ekan, oila, mahalla va maktab hamkorlikdagi faoliyati hozirgi kunda barkamol avlod tarbiyaning asosi bo’lib hisoblanmoqda. Shu nuqtai nazardan, bugungi kunda MTT oila, maktab va mahalla hamkorligida bolalarni komil inson qilib tarbiyalashda samarali va tizimli ishlar olib borish zarur. Unutmasligimiz kerakki, oila jamiyat bo’lagi, tarbiya va ta‘limning ilk qadami oiladan boshlanadi. Demak, farzandning kelajagi, uning ravnaqi, o’zi tanlagan kasb-hunarni egallashiga bo’lgan qiziqishi oilada shakllanadi, rivojlanadi. Yuqorida bildirilgan fikr-mulohazalar asosida shuni qiyosiy tarzda aytmoqchimizki, oila ona tuproq, farzand nihol bo’lsa, ta‘lim maskani va mahalla uning ozuqa manbaidir. 2.2 Tarbiya usullari Tarbiya usuli tarbiyachi va tarbiyalanuvchilarning hamkorlikdagi faoliyat hamda o‘zaro ta'sir ko‘rsatish usullaridir. Maqsad, mazmun, shakl, metod va vositalar kabi tushunchalar tarbiya jarayonining mohiyatini ochib beradi. Biroq, tarbiya mohiyatini yoritishda o’ziga xos ahamiyatga ega bo’lgan yana bir tushuncha ham mavjud, bu tarbiya metodlari tushunchasidir. Tarbiya metodi (yunoncha «metodos» – yo’l) tarbiya maqsadiga erishishning yo’li; tarbiyalanuvchilarning ongi, irodasi, tuyg’ulari va xulqiga ta’sir etish usullari. Maktab amaliyotiga tatbiq etilganda, metodlar – bu tarbiyalanuvchilarning ongi, irodasi, tuyg’ulari va xulqiga ta’sir etish usullaridir. Metodlarni takomillashtirish muammosi doimo mavjud, har bir tarbiyachi o’zining imkoniyatiga ko’ra uni hal qiladi, tarbiya jarayonining aniq shart- sharoitlariga mos ravishda o’zining xususiy qarashlarini ifoda etish asosida umumiy metodikani boyitadi. Tarbiya metodlarini maqsadga muvofiq tanlash bir qator omillarga bog’liq. Tarbiya vositalari biron-bir tarbiyaviy masalani maqsadga muvofiq yo‘l bilan hal qilishni tashkil etish uchun ishlatiladi. (Ko‘rsatmali ko‘nikmalar, kitoblar, radio, televidenie). Bundan tashqari, o‘quvchilar jalb qilingan faoliyat turlari kinofilmlar, san'at asarlari, o‘qituvchining jonli so‘zi, bolalar o‘yini, sport, badiiy havaskorlik to‘garaklari va boshqa faoliyat turlari tarbiya vositalari bo‘lishi mumkin. 22X U L O S A Bolani maktab ta’limga tayyorlashda, uning sog ligini mustahkamlashdaʻ ertalab ma’lum vaqtda o rindan turish, ovqatlanish va uyquga yotishga aniq rioya ʻ qilsa, u qay darajada bo lmasin ʻ asta –sekin o z ʻ faoliyatini boshqarishga odatlanishi, bu uni kundalik va maktab kun tartibining asosiy qoidalariga osongina ko rinishi aniqlanadi. ʻ Bolaning kun tartibiga amal qilishi uchun asosan qat’iy nazorat lozimligi kun tartibini bajarish majburiyligiga va hyech qanday iltimoslar, ma’lum vaqtda ovqatlanmaslik hamda o ynamaslikka sabab bo la olmasligiga ko nikishi lozimdir. ʻ ʻ ʻ Kun tartibida bola faoliyatining har xil turlarining almashinib tushunishi ta’minlash, bolaning har tomonlama kamol topishiga imokn berishi aniqlandi. Kurs ishi pedagogik muammo sifatida o rganildi. Maktabgacha yoshdagi ʻ bolani maktabga tayyorlashda kun tartibiga rioya qilinmaslik sabablari: adabiyotlarni yetarli emasligiga, kun tartibiga rioya qilish mohiyatini tushunib yetmaslik. Tajriba sinov ishlarimiz natijasi shuni ko rsatdiki, ʻ sanoqli oilalardagina kun tartibiga amal qilinadi. Mashg ulotlar va tavsiyalarimizni tartibli ʻ qo llash ʻ natijasida oilada bolani maktabga tayyorlashda kun tartibiga rioya qilish usullaridan foydalanish zarurligi singdirildi. Tajriba sinov ishlarimizni yakunida oilada ota –onalarda bolani maktabga tayyorlash omillari, bolani maktabga tayyorlik darajasini aniqlash usullari bolani maktabga tayyorlashda kun tartibiga qo yilgan ʻ talablar va rioya qilish usullari haqida bilim, malaka va ko nikmalar hosil ʻ qilindi. 3Maktabgacha yoshdagi bolaning maktab ta’limiga o tishi hamisha uningʻ hayoti, axloqi, qiziqishi va munsoabatlarida anchayin jiddiy o zgarishlarni yuzaga ʻ chiqardi. Shuning uchun bolani yoki uydayoq maktab ta’limiga tayyorlash, uni uncha qiyin bo lmagan bilim, tushuncha, ko nikma va malakalar bilan tanishtirish ʻ ʻ kerak bo ladi. ʻ Maktabgacha yoshdagi bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash muammolani ijtimoiy –siyosiy ahamiyatga egadir. Shu bois, pedagogika nazariyasi va amaliyotida bu yo nalishda ʻ bir qancha Kurs ishining ishlari olib borilgan. Chunonchi oila sharoitida bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash muammosi har doim dolzarb bo lib qolmoqda. Maktabgacha yoshdagi bolani maktabga tayyorlash ʻ muammolari – G.Yusupova, M.Sh.Rasulova, G.Jalolova, N.U.Bikboyeva, T.Charova, K.M.Mahkamjonov, chet el olimlaridan Ye.T.Nedonikina, A.V.Nikolsnaya, X.Klinton, L.A.Venlerlarning Kurs ishininglarida tatqiqi etilgan. Kurs ishininglar tahlilidan ma’lum bo ldiki, maktabgacha yoshdagi bolani ʻ maktabga tayyorlash muammolari bo yicha ʻ Kurs ishining ishlari amalga oshirilgan. Ammo bolani maktabga tayyorlash muammolani bo yicha ʻ Kurs ishining ishlari amalga oshirilgan. Ammo bolani maktabga tayyorlashda kun tartibiga qo yilgan talablar va rioya qilish muammosi ilmiy metodik jihatdan keng ʻ qamroqli tahlil va tadqiq etilmagan. Bu hol 5 -7 yoshli bolalarning ma’naviy va amaliyo faoliyatga salbiy ta’sir etadi. Bu esa muammoning dolzarbligini ko rsatadi. Aka shu muammoning nazariy va amaliy jihatdan o rganish maqsadida ʻ ʻ ilmiy Kurs ishining mavzusini “Maktabgacha yoshdagi bolalarda kun tartibiga rioya qilish malakalarini o stirish” ʻ deb belgiladik. Kurs ishi vazifalari: 1. Bolani maktabga tayyorlashda kun tartibiga qo yilgan talablar va ularga ʻ ota –onalar tomonidan rioya qilinishi pedagogik muammo ekanligini nazariy jihatdan asoslash. 2. Maktabgacha yoshdagi bolani maktabga tayyorlashda kun tartibining mazmunini ishlab chiqish. 3. Maktabgacha yoshdagi bolani maktabga tayyorlashda kun tartibiga qo yilgan ʻ talabalar va rioya qilish usullarini ishlab chiqish va tajribada tekshirish. 7farzandni shaxs sifatida shakllantiradi, hayotga tayyorlaydi. «Oilaviy tarbiya doimo o’zining murakkab va ko’p qirraliligi, ajoyib va serjiloligi bilan ajralib turadi» (42,54), - deb ta'kidlaydi A. Munavvarov. Har bir oila o’ziga xos bir olam, olam ichidagi va shu bilan birga olamga sig’magan olam, u tarbiya ishida o’ziga xos, takrorlanmas xususiyatlarni o’zida namoyon qiladi. Ana shuning uchun ham oilaviy tarbiyaning hammaga ma'qul tushadigan yo’l-yo’riqlari mavjud emas. O’zbek xalqining milliy xususiyatlari: axloqiylik, o’zini-o’zi anglash, milliy tuyg’u, milliy madaniyat, milliy kiyinish va yurish-turishda o’z aksini topadiki, o’zbek oilasining tuzilishi va shaxslararo munosabatini o’rganishda bularni chetlab o’tish mumkin emas. O’zbek oilalari tuzilishiga quyidagi sifatlar xosdir: ko’p bolalilik; oilada otaning bosh tarbiyachi sifatida namoyon bo’lishi; qarindoshchilik, bir necha avlodlaming birgalikda yashashi. Oilashunos olimlar: D.Abdullayeva, N.Ismoilova, F.Habibullayevlar tomonidan oilaning asosiy funkciyalari turlicha klassificatsiya qilingan. Bu o’rinda oila funksiyalarini sanab o’tish bilan kifoyalanmay, balki ularni bir tomondan odamlarning moddiy, xo’jalik-maishiy va ikkinchi tomondan, emosional va ijtimoiy-psixologik ehtiyojlarini qondiruvchi funksiyalarga farqlash muhim. Jamiyatning asosiy bo’g’ini bo’lmish-oilalarning vazifalari turli-tuman . Har bir oila ijtimoiy tizim sifatida jamiyat oldida quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi: iqtisodiy, reproduktiv, tarbiyaviy, rekreativ, kommunikativ, regulativ (boshqaruv). Oilaning iqtisodiy funksiyasi uning asosiy tarbiyaviy funksiya-sidir. Bolalarning aqliy, jismoniy, axloqiy estetik tarbiyasiga oilada asos solinadi. Oila inson deb ataluvchi binoning faqat poydevorini qo’yish bilan cheklanmay, balki uning so’ngi g’ishti qo’yilguncha javobgardir. Jamiyatning komil fuqarosini shakllantirish, tarbiyalash hozirgi zamon oilasining muhim funksiyasi darajasiga kiradi. Chunki shaxsning ijtimoiylashuvi dastavval oilada amalga oshadi. Oilaning kommunikativ funksiyasi oila a'zolarining o’zaro muloqot va o’zaro tushunishga bo’lgan ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. Oilaning rekreativ funksiyasi. Nikoh-oila munosabatlari yuzaga kelgan dastlabki, ibtidoiy zamonlardan buyon unga xarakterli bo’lgan xususiyatlardan bin, oila a'zolarining axloqiy-psixologik himoyalanishini ta'minlash, yosh bolalarga va mehnatga yaroqsiz kishilar yoki keksa qarindoshlarga moddiyma'naviy va jismoniy 5I BOB. OILA JAMIYAT IJTIMOIY TUZUMINING BIRLAMCHI BO’G’INI VA BOLA TARBIYASIDA SHARQONA ODATLAR 1.1 Oila jamiyat ijtimoiy tuzumining birlamchi bo‘g‘ini Oila jamiyat ijtimoiy tuzumining birlamchi bo’g’ini bo’lib, inson shaxsini shakllantirish oiladan boshlanadi. Oila-murakkab ijtimoiy guruh. U biologik, ijtimoiy, axloqiy, mafkuraviy va ruhiy munosabatlarning birlashuvi natijasida vujudga keladi, shu sababli oilalar birlashib, jamiyatni tashkil etadi. «Oila-kishilarning qon- qarindoshlik, mulk va manfaat umumiyligi va talabehtiyojlarini birgalikda qondirishga asoslangan, maqsadi yagona bo’lgan majmua. Ya'ni mikroijtimoiy tuzilmadir», - deb ta'kidlaydi o’zbekistonlik olim A. O’lmasov. Jamiyatdagi o’zgarishlar oilaga ta'sirini ko’rsatganidek, oiladagi o’zgarishlar ham jamiyatga o’z ta'sirini ko’rsatadi. Oila davlatning, jamiyatning asosiy tayanchi ekan, uning mustahkamligi, tinch-totuvligi, farovonligi va barqarorligidan jamiyat manfaat do rdir. Oilada ma'naviy va jismoniy yetuk avlodni shakllantirish, yoshlarni oilaviy hayot qurishga tayyorlash, zamonaviy kasb-hunar sirlari bilan qurollantirish lozim. Oila-jamiyatning boshlang’ich ijtimoiy bo’g’inidir. U o’zida oila a'zolarining ehtiyojlari, qiziqishlari, mayllari, tarbiyasi va boshqa ijtimoiy faoliyat turlarini aks ettiradi. Ota-onalarning bola shaxsiga ilmiy dunyoqarash asoslari, ma'naviyaxloqiy, nafosat, mehnat va boshqa ijtimoiy omillarni shakllantirish maqsadida tizimli ta'sir ko’rsatish jarayoniga oilaviy tarbiya deyiladi. Oilalar respublikamiz shahar va qishloqlarining yagona ijtimoiy-iqtisodiy umumiyligi asosida rivojlanadi. Ayni paytda oilaviy turmush va oilaviy tarbiya o’zining milliy xususiyatlariga ham egadir. Pedagogik diagnostikada oila tarbiyasi o’z milliy va demo grafik xususiyatlari bilan bir-biridan farqlanishini hisobga olish zarur. Oilaviy tarbiyada oilaning moddiy farovonligi, madaniyma'naviy saviyasi, osoyishtaligi, oila a'zolarining soni, tarkibi alohida ahamiyat kasb etadi. O’quv maskanlarida beriladigan ta'lim-tarbiya darajasi bilan o’quvchi-talaba shaxsining oilaviy turmush tarzi orasidagi aloqadorlikning pedagogik jihatdan ta'minlanganligi hamda ta'lim oluvchilarning yutuqlari, ularda shaxsiy sifatlarning tarkib topib borishini jadallashtiradi. Yoshlarning xulqida uchraydigan nuqsonlar: yolg’onchilik, agressivlik, huquqbuzarlik va 15qo’yish, ish jarayonini rejalashtirish, materialdan oqilona foydalanish, ishning maqsadiga muvofiq usullarni qo’llash malakasini o’stiradilar. 6-7- yoshdagi bolalarga nisbatan chaqqonlik, harakatlardagi aniqlik va tezlik, materialni moslash, murakkab holatdan mustaqil chiqa olish ko’nikmasi rivojlanadi. Bularning barchasi kelgusida umumta‘lim maktablarida ijodiy faoliyat asoslarini rivojlantirish uchun yangi imkoniyatlar ochib beradi. Shuningdek, umumta‘lim fanlari qatori mehnat ta‘limi darslarida bu jarayon uzviyligi va uzluksizligi ta‘minlangan holda davom etib, o’sib kelayotgan yosh avlodni aqliy va jismoniy mehnat turlari, jarayonlari hamda kasblar bilan tanishtirish, ularda dastlabki mehnat ko’nikma va malakalarini, mehnatga qiziqish, mehnatsevarlikni shakllantirish, ularni mehnat va kasblarni qadrlashga, ahamiyatini tushunishga o’rgatish hamda kasb tanlashga tayyorlash orqali kasbgacha tayyorgarliklarni amalga oshirishdan iboratdir. O’quvchilar o’z qobiliyati va qiziqishi asosida kasb tanlab, ta‘limning keyingi bosqichlarida o’qishni davom ettirib, kelajakda jamiyat manfaati uchun foyda keltiradigan shaxs bo’lib yetishadi. ―Fonologiyaning til tovushlar tizimini o’rganishda ilmiy jihatdan yondashishi nutqiy jarayonlarni sintaktik qonuniyatlar nuqtai nazaridan o’rganishi maqsadga muvofiq bo’ladi. Bu fonologiyaning ham tarkibiy qismini tashkil etadi. So’zning fonetik shakli faqat talaffuz jarayonidagina yaqqol ko’zga tashlanadi. deb ko’rsatadi. Mehnatga doir‖ mashg’ulotlarda bolalar qog’oz va karton, turli va tabiiy materiallar, tolali va gazlama, loy va plastilin bilan ishlash bo’limlarida ko’pgina ajoyib turli tuman o’yinchoqlar, tabriknomalar, ertak qahramonlarini qurishyasashni o’rgansalar, o’rta va yuqori (5-9- sinf) sinflarda yog’ochga, metallga, gazlamaga ishlov berish texnologiyalari asosida uy-ro’zg’or buyumlarini yasaydilar, mebellarni ta‘mirlaydilar, turli xil kiyim-kechak, buyumlar bichib, tikadilar, kichik hajmdagi buyumlarni to’qiydilar, turli tuman suvenerlar yasaydilar, pazandachilik asoslari bo’limida milliy va jahon taomlarini texnologiya asosida pishirishni, salat tayyorlashni hamda dasturxonga tortish, bayram kechalarga dasturxon tuzashni, qishloq xo’jalik asoslari yo’nalishi bo’yicha o’simlik va uy hayvonlarini parvarish qilish yo’llarini o’rganish bilan ularning umummehnat ko’nikmalarini rivojlantirishda ma‘naviy-ahloqiy, aqliy, jismoniy, estetik, ekologik, vatanparvarlik, insonparvarlik va tadbirkorlik sifatlari shakllanadi. Biroq asosiy 1M U N D A R I J A KIRISH ........................................................................................................................................... . 2 I BOB. OILA JAMIYAT IJTIMOIY TUZUMINING BIRLAMCHI BO’G’INI VA BOLA TARBIYASIDA SHARQONA ODATLAR................................................................... 5 1.1. Oila jamiyat ijtimoiy tuzumining birlamchi bo‘g‘ini ................................................................ 5 1.2. Ta’lim muassasalarida bolalar tarbiyasida sharqona odatlar ………………………….……... 8 II BOB. BOLA TARBIYASIDA MAHALLA, MAKTAB VA OILA HAMKORLIGI........14 2.1 Bola tarbiyasida mahalla, maktab va oila hamkorligi ........................................................... ...14 2.2 Tarbiya usullari ...................................................................................................................... ..16 XULOSA ................................................................................................................................. .......22 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ..................................................................................... .23 ILOVALAR 11qiladi. Bolaning tabiati va ruhiyati ota-onalar o’rtasidagi munosabatlar asosida shakillanadi. Er xotiniga qanday munosabatda bo’lsa, o’g’il bola ayollarga shunday munosabatda bo’ladi va aksincha qiz bola o’z onasining hattiharakatlarini takrorlaydi. Tarixga nazar tashlasak, buyuk bobokalonimiz Amir Tеmurni dunyoga kеltirib, shu darajaga yеtkazgan Tеginabеgimning, bobomizni suyukli nabirasi Mirzo Ulug’bеkning buyuk shaxs bo’lib shakillanishiga Bibixonimning hissasi naqadar katta ekanligini yaxshi bilamiz. Yoki o’zbеk adabiyotida baxt va shodlik kuychisi sifatida tanilgan Hamid Olimjonning shu darajaga yеtishishida buvisining tarbiyasi, so’zlab bеrgan ertak va afsonalari muhim ahamiyatga ega bo’lganligi barchaga ayondir. Dеmak, oilalarimiz mustahkam bo’lishi uchun imkon darajasida kеksa ota-onalar bilan birga yashashga, ularga mеhr ko’rsatib, mеhr olishga intilish zarur. ―Qarisi bor uyning parisi bor dеgan gap bеjiz aytilmagan. Xulosa qilib, ―Yaxshi oila barcha‖ yaxshiliklarga onadir - dеymiz. Muloqot vositalarini muloqot jarayonida bir tirik ‖ jonzotdan boshqasiga yetkaziladigan axborotni kodlashtirish, uzatish, qayta ishlash va ochib berish vositalari sifatida ta‘riflash mumkin. Muloqot vositalariga quyidagilar kiradi: 1. Til – muloqot uchun qo’llaniladigan so’zlar, ifodalar va ularni muloqotda qo’llash uchun ma‘noli iboralarga birlashtirish qoidalari tizimi, shuningdek, turli ko’rinish va shakllardagi (matnlar, chizmalar, suratlar), axborot yozish, yetkazish va saqlashning texnik vositalari (radio va videotexnika, yozuvning mexanik, magnitli, lazerli va boshqa shakllari) dagi belgilar tizimlari va yozuvdan iborat. 2. Ohang, emotsional ifodalanganlik- bir xil iboraga turlicha ma‘no berishga qodir. 3. Suhbatdoshning mimikasi, gavda holati, nigohi ibora ma‘nosini kuchaytirishi, to’ldirishi yoki rad etishi mumkin. 4. Imo-ishoralar muloqot vositasi sifatida umumiy qabul qilingan, ya‘ni, belgilangan ma‘noga ega bo’lishi yoki ekspressiv, ya‘ni, nutqning ifodaliligini yanada oshirishi mumkin. 5. Suhbatdoshlar muloqotidagi masofa madaniy, milliy an‘analarga, suhbatdoshga bo’lgan ishonch darajasiga bog’liq bo’ladi. Inson o’zining tur ichidagi 21o’zini tutish qoidalari), estetik mavzularda (tabiat va inson go’zalligi), siyosiy mvzularda (davlatning ichki va tashqi siyosati, dunyo voqealari), ta‘lim va bilishga oid mavzularda (koinot, hayvonot dunyosi). O’quvchilar odatda hayotdan va badiiy adabiyotdan olingan hikoyalarni qiziqib tinglaydilar. Ularga axloq mezonlari, tarix qoidalari, Vatanimizning tabiiy boyliklari, mehnatkash kishilari, tarix, adabiyot, san‘at haqida hikoya qilib berish mumkin. Namuna (ibrat). O’quvchilar o’z atrofidagi kishilarda hamma yaxshi axloqiy sifatlarni ko’rishlari va namuna olishlari nihoyatda muhimdir. Oilada avvalo ota- onaning, maktabda o’qituvchining shaxsan o’zi namuna bo’lishi, ayniqsa yoshlarga katta ta‘sir ko’rsatadi. O’quvchilar o’zlariga yaqin kishilarning xulq-atvoriga taqlid qiladilar. Ota-onalarning xulq-atvori ko’pincha bolalarda yaxshi sifatlarning, ba‘zan esa yomon sifat-xislatlarning tarkib topishiga ta‘sir ko’rsatadi. Shuning uchun o’qituvchi va ota-onalar har qanday holatda ham o’zlarini tuta bilishlari kerak. Kattalarning so’zi bilan ishi, yurish-turish va xatti-harakatlarida tafovut bo’lmasligi kerak. Ilg’or kishilarning hayoti va faoliyatidan olingan yorqin ma‘lumotlar, asarlardagi, kinofilmlardagi qahramonlar xatti-harakatlaridagi yaxshi namunalar bolalarning ongiga kuchli ta‘sir qiladi. Namunadan xalq pedagogikasida ham keng foydalanilgan. Ota-bobolarimiz o’z farzandlarini hamisha yaxshilardan, ulug’ kishilardan ibrat olishga undab kelganlar. Masalan: «Qush uyasida ko’rganini qiladi». Bu oddiygina ibora zamirida qanchalik hikmat borligini hamam ham bilavermaydi. Bunga o’xshash fikrlarni ko’plab keltirish mumkin. Bola rivojlanishining, o’zligini belgilashning asosiy omili – bu faoliyatdir. Faoliyat nuqtai nazaridan yondashish qoidasi maktab hayotining hamma jabhalarida ta‘lim- tarbiya jarayonlariga singib ketadi. Shu boisdan oilada, maktabda o’quvchi faoliyatini maqsadli va ijobiy tomonlama yo’nalish berish lozim. 17Tarbiya vositalari tarbiyaviy maqsadlarni amalga oshirish uchun o‘qituvchi- tarbiyachining tarbiya tizimiga kiritilishi lozim. Masalan, maktab kutubxonasi tarbiya vositasi bo‘lishi uchun o‘qituvchi va kutubxonachi yozuvchilar bilan uchrashuv, o‘qilgan va yangi kitoblarning muhokamasini, taqdimotini uyushtirishi lozim. Tarbiya natijasi tarbiya jaiayonining usullari, uslubi, vositalari va shakllaridan mohirona foydalanishga bog‘liq. Tarbiyachilar ta'sir etishning bola shaxsiyatiga mos usulini, eng maqbul usulini tanlab olishi, uning shaxsini o‘zgartirishi uchun kerakli shart-sharoit yaratishlari lozim. Tarbiya usullari har bir bolaga, har qaysi bolalar jamoasiga alohida munosabatda bo‘lishni nazarda tutadi. Xalq pedagogikasi o‘zbekona axloq, odob va tarbiyaning murakkab barcha qirralarini o‘zida mujassamlashtiradi. Xalq pedagogikasida turli xil tarbiya usullari va vositalaridan foydalaniladi. Bu usul vositalar nihoyatda rang-barang bo‘lib, ko‘p tomonlari bi lan ilmiy pedagogikaning shakllanishida ham o‘z ta'sirini ko‘rsatgan. Xalq pedagogikasida qo‘llanilgan juda xilma-xil tarbiya usullari quyidagi tarzda umumlashtirilgan: 1. Tushuntirish (maslahat berish, uzr so‘rash, yaxshiliklar haqida so‘zlash, o‘rnak bo‘lish). 2. Nasihat berish (o‘git, undash, ko‘ndirish, iltimos qilish, oq yo‘l tilash, yaxshiliklar haqida so‘zlash, raxmat aytish, duo qilish). 3. Namuna bo‘lish (maslahat so‘rash, o‘rnak bo‘lish). 4. Jazo (ta'kidlash, ta'na-gina, tanbeh berish va h.k.) Har bir yosh avlod o’qishni, tarbiya olishni istaydi, ulg’ayib jamiyat hayotida faol ishtirok etishni hohlaydi. O’qituvchi uni qay usulda, qanday munosabatlar sharoitida, qanday pedagogik jarayonda tarbiyalashi lozimligini bilishi kerak. Shu bilan birga bola o’zini o’zgartirishda faol ishtirokchi ekanligini ham unutmaslik lozim. O’quvchilar yaqin kishilarining (ota-onasi, o’qituvchilari, tarbiyachilarining) munosabatlarini yaxshi bilsa, bu unga ishda yordam bersa, shundagina bola pedagogik ta‘sir o’tkazishga ochiq va moyil bo’ladi. O’qituvchi - do’st, murabbiy, yo’l boshlovchi bo’lgandagina o’quvchilar 23FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ 1. I.A.Karimov “Jahon moliyaviy –iqtisodiy inqirozi, O zbekiston sharoitada uni ʻ bartaraf etishning sharoitida uni bartaraf etishning yo llari va choralari” Toshkent – ʻ “O zbekiston” ʻ – 2009y 2. I.A.Karimov “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” Toshkent “Ma’naviyat” 2008 y 3. Asosiy vazifamiz –Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz faravonligini yana yuksaltirishdir” Toshkent “O zbekiston” ʻ 2010 yi 4. I.A.Karimov “Mamlakatni madernisiya qilish va iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirish yo lida” ʻ .O zbekiston ʻ NMIU 2008y 5. “O’zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “Barkamol avlod O’zbikiston taraqqiyotining poydevori”- Toshkent: Sharq, 1997-65b. 6. Karimov I.A “Yuksak m’naviyat yingilmas kuch “. Toshkent: O’zbekiston 2008. 202 b. 7. Tarbiyaviy ishlar konsepsiyasi. 2005y. 8. A. Avloniy “Turkiy Guluston yohud ahloq” (nashirga tayyorlovchi Holiqov L)- Toshkent: O’qituvchi, 1992. 160b. 9. Sh. Shodmonov, M. Halimov, N. Fayzullayeva. Tarbiyaviy ishlar uslubiyati. T.2008y. 10. Jo’rayev A. Tarbiyaviy darslar o’tish. T. “O’qituvchi”, 1994.

BOLA TARBIYASIDA MAHALLA, MAKTAB VA OILA HAMKORLIGI

Купить