• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 1.1MB
Покупки 0
Дата загрузки 03 Март 2025
Расширение docx
Категория Дошкольное и начальное образование

Продавец

Ibragimov Zohid Jahongir o'g'li

Дата регистрации 18 Январь 2025

0 Продаж

Bolalarni har tomonlama rivojlantirishda tasviriy faoliyatning ahamiyati

muassasida ta'lim jarayoni bolalar o‘rganishi kerak bo‘lgan tasviriy ko‘nikma va malakalarning o‘lchamini aniqlab beradi. Keng bo‘lmagan doiradagi malakalarning o‘lchamini aniqlab beradi. Keng bo‘lmagan doiradagi malakaga ega bo‘lgan bola turli xil predmetlarni tasvirlay oladi. Masalan, uyni chizish uchun, to‘g‘ri to‘rtburchak shaklini chizishni bilish, ya'ni chiziqlarni to‘g‘ri burchak ostida birlashtirishni bilish kerak. Ana shu chizish usullari mashina, poyezd va boshqa to‘g‘ri to‘rtburchakli predmetlarni chizishda qo‘llaniladi. Tarbiyachi tasviriy vositalarini ko‘rsatib berishi ko‘rgazmali amaliy usul bo‘lib, bu usul bolalarni kerakli shaklni aniq tajriba asosida ongli ravishda chizishga o‘rgatadi. Ko‘rsatma 2 xil turda bo‘ladi: 1) imo-ishora bilan ko‘rsatish; 2) chizish usuli bilan ko‘rsatish. Har ikkala turida ham ko‘rsatma og‘zaki tushuntirish yo‘li bilan olib boriladi. Imo-ishora bilan predmetning qog‘ozda joylashishi tushuntiriladi. Qo‘lning yoki qalamchaning qog‘oz bo‘ylab harakati, hatto 3-4 yoshli bolalar uchun yetarli bo‘ladi. Imo-ishora orqali bola xotirasidagi qiyin bo‘lmagan predmetning asosiy shaklini yoki uning alohida qismlarini eslaydi. Bolalar biror predmet yoki hodisani tarbiyachining qaysi harakat ishorasi orqali idrok qilgan bo‘lsalar, xuddi shu harakat-ishorani tarbiyachi mashg‘ulotda qaytarsa, bolalar ko‘rganlari bilan chizmoqchi bo‘lganlari o‘rtasida aloqadorlikni ongli ravishda sezadilar. Masalan, uy qurilishini bolalar kuzatayotganlarida tarbiyachi qurilayotgan uyning korpus chiziqlarini tepaga qarab qurilayotganligini harakatlari bilan ko‘rsatadi, xuddi shu harakatlarni mashg‘ulot boshida qaytarar ekan, bolalar xotirasidagi ko‘rganlarini qayta esga tushiradi. Ishora bilan bola xotirasidagi predmet shaklini eslashga hamda chizish mobaynida bolaning qo‘l harakatlarining yo‘nalishi aniqlanadi. Bolaning yoshi qancha kichik bo‘lsa, uni chizishga o‘rgatishda shunchalik qo‘l harakatlarining ishorasini ko‘rsatish muhim rol o‘ynaydi. Kichik guruhdagi bolaning harakatlari yaxshi rivojlanmagan bo‘lsa va bola o‘z harakatlarini boshqara olmasa, tarbiyachi bolaning qo‘lini ushlab, birgalikda 33 tarbiyachining ko‘rsatmasisiz mustaqil ravishda ishlaydilar. Predmetli rasm chizish yoki buyum yasashda namuna ko‘chirib olish uchun emas, balki tasvirlanayotgan predmet haqidagi tasavvurni aniqlash uchun qo‘yiladi. Rasmlardan foydalanish. Rasmlar asosan bolalarning atrof-muhit haqidagi tasavvurlarini aniqlash uchun va tasviriy usullarini, vositalarini tushuntirish uchun xizmat qiladi. Pedagog va psixologlarning tashviqotlari shuni ko‘rsatadiki, 2 yoshdagi bolalar rasmni predmet tasviri sifatida tushunib yetadilar. Lekin rasmdagi personajlarning o‘rtasidagi bog‘liqlikni, ya'ni harakatlarni tushunish kechroq, 4-5 yoshlarda yuzaga keladi. Masalan, 2 yoshli bola rasmdagi hayvonlarn «turibdi» deydi, 4-5 yoshligisi esa «gapiryapti», «yuryapti», «kelyapti» va hokazo deydi. Bolalarning kuzatishlari ko‘pincha qisqa muddatli bo‘ladi (Masalan, shahar sharoitida hayvonlarni kuzatish). Shuning uchun rasmlardan foydalanish qayta idrok qilishga va keyingi tasvir uchun xarakterli bo‘lgan eng asosiysini aniqlashga yordam beradi. Rasmlar ana shunday sharoitlarda kerak bo‘ladi: kerakli predmet qo‘l ostida yo‘q paytida yoki bo‘lmasa, tekislikda tasvirining ayrim usullari bilan tanishtirish uchun xizmat qiladi. Masalan, tarbiyachi bolalarga uzoqlashgan predmetni tushuntirish uchun rasmni ko‘rsatadi. Hayotda bolalar shu uzoqdagi predmetlarni birchiziqda joylashgan, deb idrok qilsalar, rasmda tarbiyachi uzoqlashganini ko‘rsatib, tushuntirib beradi, 6 yoshdan boshlab shu maqsad bilan rasmdan foydalanish mumkin. Rasmni ko‘ra turib, bola yerni bir chiziq bilan emas, balki keng yer bo‘lagi bilan chizishni, uzoqlashayotgan predmetlar yuqoriroqda, yaqindagilari pastroqda va qog‘oz chetiga joylashishini tushunib yetadi. Rasm mashg‘ulot davomida bolalar oldida qoldirilsa, bolalar tushunib yetmay nusxa ko‘chirishga o‘rganib qoladilar. Bu yoshda esa bolalar nusxa ko‘chirish bilan emas, balki ijod bilan rasm chizishlari kerak. Ba'zida mashg‘ulot davomida bolalarga ayrim detallarni aniqlab olish uchun rasmni ko‘rsatish kerak bo‘ladi. Keyin esa rasm olib qo‘yiladi, chunki bolalar nusxa ko‘chira boshlaydilar. Tarbiyachi tomonidan ishlash usulini ko‘rsatib berish. Maktabgacha ta'lim 32 Tarbiyachining vazifasi bolalarning tasviriy faoliyatini shunday tashkil qilish kerakki, u faol va ijodiy bo‘lsin. Har bir mashg‘ulot faqatgina didaktik vazifani emas, ya'ni ma'lum bir predmetning tasvirini o‘rgatish emas, balki boladan ishni mustaqil bajarishni ham talab qiladi. Shu maqsad bilan tarbiyachi turli xil usullardan foydalanishi mumkin: maslahat, maqtov, topshiriqni bajarish usulining ko‘rsatmasi (to‘liq bo‘lmagan), o‘yinchoq ko‘rsatmasi, eslatma va shu kabilar. Bolani shunday holatga qo‘yish kerakki, u o‘ylagan o‘yini bajarishi uchun o‘zi yo‘l topsin. Shunday qilib, u yoki bu metod va usullarni tanlash quyidagilarga bog‘liqdir: * mashg‘ulot mazmuniga va mashg‘ulot oldida turgan maqsadga, shu bilan birga, tasviriy faoliyatning vazifalariga; * bolalarning yoshi va rivojlanish darajasiga; * bolalar foydalanadigan tasviriy materiallariga bog‘liqdir. Atrof olam haqidagi tasavvurlarni mustahkamlash maqsadli mashg‘ulotlarda, asosan og‘zaki metodlar qo‘llaniladi: suhbatlar, bolalarning ko‘rganlarini xotiradan qayta eslash uchun 'yordam beradigan savollar. Tasviriy faoliyatning turli ko‘rinishlarida o‘rgatish usullari turlichadir, chunki bir obraz turli vositalar yordamida vujudga keltiriladi. Masalan, mazmunli mavzularda kompozitsiyaga o‘rgatish vazifasini rasmga, kartinalarga qarab tushuntiriladi, uzoqlashayotgan predmetlar yuqoriroqda, yaqindagilari esa pastroqda chiziladi. Bu masala loydan buyum yasaganda, shakllar ularning holatiga qarab joylashtiriladi; yonma-yon yoki ketma-ket va hokazo. Bu yerda alohida tushuncha yoki ko‘rsatma berish shart emas. Har bir usuldan o‘ylab, mashg‘ulot oldida turgan vazifalarga nisbatan, dasturda berilgan mashg‘ulotning mazmuniga nisbatan va asosan ushbu guruh bolalarining qay darajada rivojlanganligini hisobga olgan holda foydalanish kerak. Mashg‘ulotda alohida metod va usullar - ko‘rgazmali va og‘zakilari o‘zaro qo‘shiladi, mujassamlashtiriladi va bir-biriga umumiy ta'lim jarayonida bog‘lanadi. Ko‘rgazmalilik bolalar tasviriy faoliyatining moddiy, hissiy asosini yangilaydi, so‘z esa to‘g‘ri tasavvurni, tahlilni, idrok qilinganlarini va 41 harakat bilan chizadi. Bunday ish usuli shu harakatlarini o‘zi his qilishi uchun qo‘llaniladi. Agarda predmetning shakli murakkab bo‘lmasa, ishora bilan butun predmetni chizish mumkin. Masalan, koptok, kitob yoki olma shaklining detallarini, archa shoxining joylashishi, qush bo‘ynining qiyaligi. Tarbiyachining ko‘rsatma berishi mashg‘ulotda qanday topshiriq berilishiga bog‘liq. Tarbiyachi mashg‘ulotda predmet shaklini to‘g‘ri harakatlari bilan chizib ko‘rsatadi. Bu asosan, kichik guruhda o‘tkaziladi. Masalan, bolalarga yumaloq shakldagi predmetlarni chizishni o‘rgatish uchun tarbiyachi koptok yoki olmani, o‘z harakatlari bilan tushuntirgan holda chizib ko‘rsatadi. Agar predmetni tasvirlayotganda uning detallarini aniq ketma-ketlikda chizish kerak bo‘lsa, tarbiyachi predmetni boshidan yakuniga qadar chizib ko‘rsatadi. Faqat bunda bolarning diqqatini jalb qilish uchun tarbiyachi bolalarga «Endi nimani chizish kerak?» degan savolni beradi. Katta guruhdagi bolalar ko‘pincha qisman ko‘rsatmalar berish o‘rinli bo‘ladi. Bolalar hali chizishni bilmaydigan predmetning biror detalini yoki alohida elementini chizishda ko‘rsatmalar beriladi. Masalan, 4-5 yoshli bolalar daraxtning tanasini uchburchak shaklida, keng asos bilan chizadilar. Bu ko‘pincha tarbiyachining og‘zaki tushuntirishidan kelib chiqadigan kamchilikdir. «Daraxt tanasining yuqori qismi tor, quyi qismi esa keng bo‘ladi». Og‘zaki aytib berish bilan birga, qo‘l harakatlari bilan chizib ko‘rsatish lozim. Katta guruhda esa «Chiroyli uy» mavzusida bolalar rasm chizayotganlarida, tarbiyachi doskada uyning oyna-eshiklari turli xil shaklda bo‘lishini ko‘rsatib beradi. Bunday ko‘rsatma bolaning rasmini umumiy chizmada hech qancha chegaralamaydi. Malakalarni mustahkamlash uchun qaytarilayotgan mashqlarda, so‘ng ulardan mustaqil ravishda foydalanishda ko‘rsatma faqatgina individual ravishda, ma'lum bir ko‘nikmaga ega bo‘lmagan bolalarga beriladi. Doimiy ravishda ko‘rsatma berish bolalarning passivlashishiga hamda fikrlash jarayonlarining tormozlanishiga olib keladi. Chunki bolalar tarbiyachining ko‘rsatmasini va yordamini kutib, o‘rganib qoladilar. Tarbiyachining ko‘rsatmasi yangi texnik usullarni tushuntirishdagina kerak. 34 o‘zgaradi, ya'ni natijasi, rasmning pxiri, yo‘nalishi ham o‘zgaruvchandir. Rassom predmetni tasvirlayotganda avval asosiy shaklning belgilarini qog‘ozda belgilab oladi. Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolaga, ayniqsa, 3-4 yoshli bolaga tasvirlashning bunday usuli juda qiyin, chunki u predmetni butunligicha tasavvur qila olmaydi. Unga predmetni asta-sekinlik bilan bir tomonga chizish osonroq. Tasvirlashning bu usuli bolaning ishini osonlashtiradi. Oldin bitta bo‘lagini tanlab, naturadagi keyingi bo‘lagini eslab yoki ko‘rib, shu bo‘lagini bo‘laklarga bo‘lib, rasm chizishni davom ettiradi. Asta-sekinlik bilan bolalarga rasmning umumiy belgilarini qog‘ozga tushirib chizishni o‘rgatish zarur, chunki rasmni bo‘laklarga ajratib chizishning o‘ziga xos qiyinchiligi bor. Bunda kerakli shaklning asosiy bo‘laklari va ikkinchi darajali bo‘laklarning o‘zaro joylashishlari va fazodagi o‘rinlarini aniq proportsional holatda chizish, aniqlash qiyin bo‘ladi. Hamma yosh guruhlar uchun rasm chizish faoliyatiga o‘rgatishning asosiy umumiy vazifalari quyidagilar: 1. Predmetning shakli va tuzilishini tasvirlashga, ularning qismlarini o‘zaro proportsiyalashni ko‘rsatib berishga, harakat natijasida ulardagi o‘zgartishlarga o‘rgatish. 2. Tasvirini obrazli, yorqin qiladigan ba'zi bir xarakterli detallarni tasvirlashga o‘rgatish. 3. Predmetning rangini, uning mazmuni va obraz xarakterini o‘zaro birlashtirib berishga o‘rgatish. 4. Bo‘yoq, rangli qalam va boshqa materiallar bilan chizishda texnik ko‘nikmalarni rivojlantirish. Mazmunli rasm chizish. Mazmunli rasm chizishning asosiy maqsadi bolaning atrof-muhitdan olgan taassurotlarini ifodalashga o‘rgatishdir. Mazmunli rasm - bu bir necha mazmunning ma'lum rangda tasvirlanishi. Bolalar qaysi mazmun bo‘yicha rasm chizadilar? Bolalar kichik hikoya, ertak asosida va bolalarni o‘rab turgan tevarak- 21 bolalarning qobiliyatlarini rivojlantirib, har tomonlama yetuk va barkamol etib tarbiyalash, biz tarbiyachilarning ustuvor vazifalarimiz sanaladi. Tasviriy faoliyat mashg‘ulotlari boshqa ta'lim-tarbiyaviy ish bo‘limlarining vazifalari bilan chambarchas bog‘liq. Mashg‘ulot o‘tishda tarbiyachi bolalarning boshqa faoliyatlarida olgan bilimlariga ham tayanadi. Bolalar tasvirlamoqchi bo‘lgan predmet haqida tasavvurga ega bo‘lsalar, rasm, loy, applikatsiya ishlarida samarali natijalarga erishish mumkin. Tasviriy faoliyat turlari bolalar o‘yini bilan ham bog‘liq bo‘ladi. O‘yin bola hayotida katta o‘rin egallaydi. Maktabgacha ta'lim muassasasidagi turli xil - mazmunli-rolli, dramalashtirish, didaktik va harakatli o‘yinlar o‘tkaziladi. Har qanday o‘yin bolaga zavq bag‘ishlaydi. Shunday ekan, tasviriy faoliyat ham o‘yin bilan bog‘lab borilsa, u bolalarga qiziqarli va yoqimli bo‘ladi va emotsional holatni uyg‘otadi, bu esa bolalar ishlarining sifatiga yaxshi ta'sir etadi. Mashg‘ulotlarda o‘yinli holatlarni tashkil etish yaxshi natijalar beradi. Bolalar bunday mashg‘ulotlarda erkin harakat qiladilar. O‘yin usuli barcha guruhlarda qo‘llaniladi. Bu usul yordamida yengil, quvnoq muhit yaratadi. Bolalarning mashg‘ulotga qiziqishi ortadi, tasviriy faoliyatida ko‘nikma va malakalarga ega bo‘ladi. O‘yin shaklida o‘tadigan mashg‘ulot bolalar e'tiborini qamrab oladi, ularning estetik, axloqiy jihatdan tarbiyalanishlariga yaxshi ta'sir ko‘rsatadi. Rasm, loy, qirqib yopishtirish o‘yinchoq orqali o‘yin bilan bog‘langan bo‘ladi. O‘yinchoqni chizish, yasash, qirqib- yopishtirish barcha yosh guruh bolalarida zavq uyg‘otadi, o‘yinchoqlarni tasvirlash bo‘yicha mashg‘ulotlar yil davomida bir necha bor Lekin ularning shakli turlicha bo‘lishi zarur. Bolaning hayotida mazmunli-rolli o‘yinlar muhim o‘rin egallaydi. Shuning uchun tasviriy faoliyatning o‘yin bilan bog‘lanishi bolalar tarbiyasida katta ahamiyatga ega. 9 olmaydi, bu xususiyatning o‘sishi o‘z-o‘zidan nutqining rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Ular tarbiyachi ko‘rsatgan ishlarida oddiy predmet va hodisalarni tasvir etadi. Masalan, yomg‘ir yog‘yapti, qor yog‘yapti, barglar uchyapti, daryoda suv oqmoqda kabi. 3-yilda asta-sekin bolalarda ranglarga qiziqish ortadi. Ular turli ranglardan foydalanib, uni predmetga o‘xshatadi. Masalan, uncha katta bo‘lmagan qog‘oz betiga qizil bo‘yoqda bo‘lib, «men gul soldim» deydi. Bu guruhda tarbiyachi bolalarga predmetning qaysidir bir qismini chizib, tugatishlarni taklif qiladi. Masalan, sharga ip, bayroqchaga tayoqchani va qizil, yashil, ko‘k, sariq ranglarni bilishga va foydalanishga o‘rgatiladi. «Quyosh», «Ko‘m-ko‘k o‘tlar», «Gullar» kabi. Bolalar dastlab qalam bilan chizishadi, 3-4 mashg‘ulotdan keyin bo‘yoqdan foydalanib bo‘yaydi, undan foydalanishni o‘rgatiladi. Bolalarga quyidagi mavzularda bo‘yoqlar bilan rasm chizdirish mumkin. Masalan, «Daraxtlardan barglar to‘kilyapti, «Uyda chiroqlar yoqildi». Yilning 2-yarmiga tarbiyachi bolalarni predmetning oddiy tasviriga o‘rgatadi. Tarbiyachi shar chizadi, koptok chizadi, bolalar esa yo‘l chizadi. Yilning 2-yarmiga borib, bolalar bilan mashg‘ulot uyushtirilib, ular mo‘yqalam qo‘yib-olish, qo‘g‘irchoqning ko‘ylagini yoki dastro‘molcha va qo‘lqopni dog‘lar bilan bezashga o‘rgatiladi. Bu yoshdagi bolalarni tasvirlashga o‘rgatishda tarbiyachi turli xil usullardan foydalanadi. Sifatli o‘rgatish uchun usullardan biri, passiv harakatlar usuli, ya'ni bola o‘zi mustaqil harakat qiladi. Tarbiyachi bola qo‘liga qalam berib, chizish harakatlarini bajartiradi yoki o‘yin o‘tkazadi. Bolalar qo‘l harakatining koordinatsiyasini rivojlantirib borib, tarbiyachi qog‘oz betida bir xildagi ritmik harakatlarni bajaradi, o‘ngga-chapga keyin asta-sekin murakkab harakatlarni bajarishga o‘rgatadi. Masalan, ip o‘rami yoki tutun chiqyapti va boshqalar. Tarbiyachining badiiy so‘zdan foydalanishi, bolalarga tasvirlanayotgan narsaning obrazli tasavvur etishga yordam beradi. Masalan, quyosh to‘g‘risida shunday she'r va ashulalardan foydalanish usuli muhim usullardan hisoblanadi. 1- kichik guruhda tarbiyachi bolalar bilan hamjihatlik keng qo‘llaniladi. Tarbiyachi katta qog‘oz betida archani chizadi, bolalar esa chiroqlar yoqadi (mo‘yqalamni 24 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 45 1.2. MAKTABGACHA TA'LIM MUASSASASIDA TASVIRIY FAOLIYAT MASHG‘ULOTLARINI REJALASHTIRISH VA HISOBGA OLISH. Maktabgacha ta'lim muassasasida tasviriy faoliyat bo‘yicha ishlarni rejalashtirishda asosiy prinsip, bu tasviriy faoliyatni ta'lim-tarbiyaviy ishning eng muhim bo‘limlaridan biri sifatida qarash hisoblanadi. Tasviriy faoliyat bo‘yicha ishni ma'lum bir vaqtga rejalashtirishda, shu davrda faoliyatning boshqa turlari bo‘yicha amalga oshiriladigan ta'lim-tarbiyaviy ishlarni ham nazarda tutmoq lozim. Tasviriy faoliyat bo‘yicha mashg‘ulotlarni rejalashtirishda, albatta tasviriy faoliyat mashg‘ulotlari o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlikni ham hisobga olmoq zarurdir. Tasviriy faoliyatning har bir turi o‘ziga xos vazifalarni hal etadi, ammo qanday bo‘lsada, ularni bir yo‘nalish, maqsad bo‘yicha (tevarak-atrof, hayotning xilma- xil, o‘ziga xos ko‘rinishlardagi tasviri) birlashadilar. Tasviriy faoliyat turlari rasm chizish, loy bilan ishlash, applikatsiya o‘ziga xos tasviriy texnikaga egadir. Tasviriy faoliyat bo‘yicha ishni rejalashtirishda tarbiyachi, albatta har bir turdagi mashg‘ulotlar soniga qat'iy rioya qilishi lozim. Tasviriy faoliyat bo‘yicha mashg‘ulotlarni rejalashtirish, yuqoridagilardan tashqari, mashg‘ulot qanday materiallar bilan o‘tkazilsa, maqsadga muvofiq bo‘lishini ham tarbiyachi nazarda tutmog‘i lozim. Masalan, loy bilan ishlashda loy yoki plastilin, rasm chizishda guash, rangli qalam, ko‘mir tayoqchasi va hokazo. Shuningdek, tarbiyachi mashg‘ulotning dastur mazmunini tanlashda, bolalarga qanday predmetlarni chizdirish haqida emas, balki shu predmetni chizdirish yoki loydan yasattirish orqali qanday bilim va ko‘nikma berish yoki o‘rgatish haqida ko‘proq o‘ylashi lozim. Ixtiyoriy mashg‘ulotlarni rejalashtirishda esa tarbiyachi bolalarning mustaqilligini, ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beruvchi o‘rgatish usullari to‘g‘risida o‘ylab olishi kerakdir. Tarbiyachi ishlarni rejalashtirishda u yoki bu guruh bo‘yicha dastur qo‘ygan vazifalarning barchasini e'tiborda tutgan holda ish rejasini tuzadi. Shuningdek, tasviriy faoliyatlari bo‘yicha bir oyga mo‘ljallangan istiqlol reja tuzish ham maqsadga muvofiqdir. Bunda tarbiyachi 10 tuzilishini, rangini to‘g‘ri tushunib, yetkazib bera olishga yordam beradi. 4-5 yoshdagi maktabgacha ta'lim bolalarining qobiliyatlaridan qat'i nazar, maktab o‘quvchisi yoki rassomning natura bilan ishlashiga nisbatan qaraganda, bolalarning tasvirlangan obyektini tahlil qilishlari, shu natura bilan ishlashlarining o‘ziga xos farqi bor. Maktabgacha ta'lim bolalari uchun sodda shaklli, aniq chizmali va aniq qismlarga ajratilgan predmet natura sifatida tanlanadi. Naturani shunday joylashtirish kerakki, hamma bolalar shu naturani ayni bir xarakterli tomonidan qabul qilishlari kerak. Masalan, bolalar mashinani yon tomonidan, qo‘g‘irchoqni oldidan chizadilar va bunda hajmini yetkazib berolmaydilar. Agar guruhda bolalar soni ko‘p bo‘lsa, barchasiga teng ko‘rinishi uchun 2-3 ta bir xil predmet qo‘yiladi. Tarbiyachi naturani bolalar bilan birgalikda detallarga ajratib ko‘rib chiqadi, bunda u tahlil jarayonini osonlashtirib, o‘z so‘zlari, harakatlari bilan yo‘naltiradi. Bu jarayon ma'lum bir idrok madaniyatini, rivojlangan analitik fikr yuritishni talab qiladi. Bunday ko‘nikmalar bolalarda 5-6 yoshda rivojlana boshlaydi. Bu yoshda bolalar tasvirlayotgan ishlarini naturaga nisbatan taqqoslashga urinadilar. Masalan, katta guruhda naturadagi archa shoxlarini tasvirlayotganda, bolalar shoxni fazoda joylashtiradilar (vertikal yoki qiya holatda) va shoxdagi shoxchalarning sonini, o‘lchamlarini chap va o‘ng tomondan, to‘q yoki och rang bilan chizadilar. Natura sifatida tirik qushlar, hayvonlardan foydalanish mumkin emas. Ularning harakatlari, tovushlari bolalarni rasm chizishdan chalg‘itadi, bolalarning predmetni kerakli holatda idrok qilishlariga, diqqatlarini bir nuqtaga qaratishga xalaqit beradi. Shunday qilib, o‘rgatish metodi sifatida naturadan foydalanish tasvirlashning butun jarayonini o‘z ichiga mujassamlashtiradi:  predmetning birlamchi tahlili:  tasvirni naturaga nisbatan taqqoslash:  natijaning shaklini, holatini, rangini taqqoslash:  natijadagi rasm va naturani taqqoslash yo‘li bilan baholash: Mashg‘ulot boshida predmetlarni ko‘rib chiqish. Kichik va o‘rta guruhlarda ko‘pincha mashg‘ulot boshida alohida predmetlar 30 atrofni, tabiatni chizishga harakat qiladilar. Masalan, «Biz shanbalikda» va «Kech kuz» rasmlari bunga misol bo‘la oladi. Bolalar bilan olib boriladigan bunday mashg‘ulotlar ularning har tomonlama kamol topishiga yordam beradi. Bunda bolalarning aqliy qobiliyati rivojlanadi. Bu jarayon asta-sekinlik bilan ro‘y beradi, shuning uchun mazmunli rasm chizish o‘rta guruhdan boshlab kiritilgan. Bunda ham yonma-yon turgan 2-3 ta predmetning tasviri o‘rgatiladi. Mazmunli tasvirda predmetlarning bir-biridan ajratish uchun uning o‘lchamini, fazodagi o‘rinlariga qarab, predmetlarning katta yoki kichikligini o‘rgatish kerak. Maktabgacha yoshdagi bola uchun predmetlar orasidagi fazoviy munosabatlarni farqlay olish juda qiyin. Mazmunli rasm chizishni, bog‘chada o‘rgatishning umumiy vazifalari quyidagilar: Mavzuning mazmunini ifodalashga uning asosini ajratishga o‘rgatish. Obyektlar orasidagi o‘zaro aloqani tasvirlashga o‘rgatish. Obyektlar orasidagi proportsional joylashuvni tasvirlashga va ularning fazodagi o‘rinlarini ko‘rsatishga o‘rgatish. Dekorativ rasm chizish. Dekorativ rasm chizish tasviriy faoliyatning boshqa turlari kabi bolada estetik tuyg‘uni rivojlantiradi. Bolalarni xalq amaliy san'ati namunalari bilan tanishtirishda tarbiyachi ularda vatanparvarlik ruhini shu san'at asarlarini yaratayotgan odamlarning mehnatiga hurmat kabi tuyg‘ularni tarbiyalash kerak. Dekorativ rasm chizish quyidagi umumiy vazifalarni o‘z ichiga oladi. Bolalarda naqshning turlicha shakllari bilan bog‘liq holda kompozitsion hisni shakllantirish. Rang qobiliyatlarini rivojlantirish. Xalq amaliy san'atining turlarini, usullarini farqlashga va ularning alohida elementlaridan bolalarning o‘z ijodida foydalanishga o‘rgatish. Qalam va mo‘yqalam bilan chizishning texnik ko‘nikmalarini mustahkamlash. Bolalarni dekorativ rasm chizishga o‘rgatishda tarbiyachi ularda naqsh 22 mashg‘ulotdagi bolaning va tarbiyachining butun faoliyatini o‘rgatish usullari ayrim yordamchi vosita bo‘lib, mashg‘ulotdagi faoliyatning xususiyatini aniqlamaydi, u ta'limda tor ma'nodagi ahamiyatga ega. Ayrim metodlar mashg‘ulot ishining umumiy yo‘nalishini aniqlamay, balki usul sifatida namoyon bo‘ladi. Masalan, mashg‘ulot boshida she'r (hikoya) o‘qish beriladigan vazifaga bolalarning qiziqishini uyg‘otish uchun o‘qilsa, boshqa mashg‘ulotlarda esa she'r o‘qish tarbiyachi uchun xizmat qiladi, ya'ni mashg‘ulot boshlanishini tashkil qilish uchun qo‘llaniladi. Y.B.Babanskiy tasviriy san'at metodlarini faoliyatning umumiy xarakteriga qarab, 3 guruhga klassifikatsiyalagan: 1-guruh: o‘quv-bilish faoliyatini tashkil qilish va amalga oshirish. Bunga o‘quvchilarning ko‘rgazmali, og‘zaki, amaliy, induktiv va deduktiv, reproduktiv va muammoli-izlanuvchan hamda mustaqil ishlari kiradi. 2-guruh: ta'lim berishning o‘quv faoliyatini stimullashtirish (qiziqtirish va rag‘batlantirish) va motivatsiyalash (maqsadga yo‘naltirish) metodlari. O‘qishga bo‘lgan qiziqishini oshirish va motivlashtirish; burch va javobgarlikni stimullashtirish motivlashtirish. 3-guruh: o‘quv faoliyatida nazorat va o‘z-o‘zini nazorat qilish metodlari:  og‘zaki nazorat va o‘z-o‘zini nazorat qilish;  yozma nazorat va o‘z-o‘zini nazorat qilish; laboratoriya amaliy nazorat va o‘z-o‘zini nazorat qilish; Y.B Babanskiyning taklif qilgan bu metodlari asosan maktab ta'limiga mos bo‘lib, ularning l-guruhidangina maktabgacha yoshdagi bolalarga ta'lim berishda foydalaniladi, ya'ni bu: ko‘rgazmali, og‘zaki, amaliy metodlar hamda ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lish uchun qaratilgan qisman reproduktiv mashqlardir. Maktabgacha ta'lim muassasasida bolalarning mustaqil ishlari katta o‘rin egallaydi, faqat bu mustaqil ishlarga bolalarning murakkab muammoli masalalarni yechish kirmaydi, chunki bunday murakkab masalalar uzoq vaqtni talab qiladi. Qolgan metodlar maktabgacha yoshdagi bolalar uchun murakkablik qiladi, chunki ularning deyarli barchasi muammoli masalalarni yechish bilan 28 quvonadigan qilib yaratish bu badiiy, axloqiy tarbiyalashning asosiy vazifasi hisoblanadi. Maktabga bolalarni tayyorlashda tasviriy faoliyat katta ahamiyat kasb etadi. Rasm, loy, qurish materiallari bo‘yicha bilim, malakalarini egallash maktabda tasviriy faoliyat darslari va mehnat darslarini muvaffaqiyatli egallashlariga asos bo‘ladi. Ularni o‘quv faoliyatiga tayyorlaydi: pedagogni tinglashga, uning ko‘rsatmalarini bajarishga o‘rgatadi. Oldiga qo‘yilgan vazifani hal etishda, uning asosiy va muhim hal etish yo‘llarini izlab topish bu o‘quv faoliyatning asosiy sababchilaridan biridir. Tasviriy faoliyat jarayonida o‘z ishini nazorat qilib borish, maktabda vazifalarni bajarishda ham rol o‘ynaydi. Shuningdek, bola tasviriy faoliyat jarayonida psixologik jihatdan ham tayyorlanib boradi. Maktabda qiziqishga xohish, yangiliklarni bilishga intilish, maqsadi sari intilish, tartibli holda shug‘ullanish va shu kabilar. Shunday qilib, tasviriy faoliyat jarayonida olgan malakalar bolalarni maktab hayotiga tezda kirishib ketishiga asos bo‘ladi. Kurs ishining maqsadi: Maktabgacha yoshdagi bolalarni har tomonlama rivojlantirishda tasviriy faoliyat turlari va uning ahamiyati, usullarini o‘rganish . Kurs ishining vazifalari: 1. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni har tomonlama tarbiyalashda tasviriy faoliyatga o‘rgatish metodikasini o‘rganish. 2. Maktabgacha ta'lim muassasasida tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarini rejalashtirish va hisobga olish. 3. Maktabgacha ta'lim muassasasida rasm chizishga o‘rgatish. 4. Tasviriy faoliyatga o‘rgatishning metod va usullarini o‘rganish. Kurs ishining o b y ekti : Ma’ktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’sviriy faoliyat jarayoni. Kurs ishining p redmeti: Maktabgacha ta’lim xodimlarining kasbiy mahoratlarini takomillashtirish usullari yo‘llari, usullari shakllari va vositalari. Kurs ishining tuzilishi: Kirish, 2 bob, 4 band, xulosa, foydalanilgan adabiyotlardan va ilovalar. 5 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI URGANCH DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI PEDAGOGIKA FAKULTETI MAKTABGACHA TA’LIM VA TABIIY FANLAR KAFEDRASI “Maktabgacha ta’lim” yo‘nalishi __-bosqich ____– guruh talabasi _________________________________ ning “Tasviriy faoliyatga o rgatish metodikasi”ʻ fanidan tayyorlagan KURS ISHI MAVZU: BOLALARNI HAR TOMONLAMA RIVOJLANTIRISHDA TASVIRIY FAOLIYATNING AHAMIYATI. Bajardi: __________ Qabul qildi : ___________ Bahosi: _______________ URGANCH-2025 1 komponentlarining o‘zaro bog‘liqligini, rangini, kompozitsiyasini shakl elementini ko‘rishga o‘rgatadi. Dekorativ rasm chizishda rang qobiliyatining rivojlanishi asosiy masala bo‘lib hisoblanadi. Bir yoshdan uch yoshgacha bo‘lgan bolalar guruhida rasm chizish malakasining hosil bo‘lishi va rivojlanishi. Maktabgacha tarbiya muassasalarida rasm chizishga o‘rgatish 2 yoshdan boshlanadi. Bu davr bolalarni- tasviriy faoliyatga tayyorlash davri hisoblanadi. Bu davrda bolalar qalamni ushlash va qog‘oz ustida yuritishga o‘rganadi. Lekin bu jarayonda rivojlanmaydi, bola qalamni to‘g‘ri ushlashni bilmaydi, tarbiyachi asta-sekin uni qalamni to‘g‘ri ushlashga odatlantiradi, bunda bolani bajarayotganligi emas, balki qalamning harakati, uning uchi bilan qog‘oz betiga taqillatishi qiziqtiradi. Qalam bilan to‘g‘ri turli xil shtrixlar, nuqtalar chizadi, qog‘oz betida turli harakatlar qiladi, keyin sodda chiziqlar asta-sekin murakkablashadi. Bu vaqtda bola qog‘oz ustiga tushirilgan turli xil izlarni ko‘rib, xursand bo‘ladi. Shuning uchun bu davr «Ala- buji» davr deyiladi. Bu davr bolada tasviriy faoliyatini vujudga keltirishga ta'sir ko‘rsatadi. Bu guruhda maktabgacha ta'lim-tarbiya dasturi guruhli mashg‘ulotlarni talab qilmasa-da, agar bolalar xohlashsa, ularni stol atrofiga o‘tirg‘izib, rasm chizdirishga imkon yaratish mumkin. 1. Ilk yoshdagi bolalar guruhlarida bolalarga bir yarim yoshdan boshlab qalam berish mumkin. Lekin bolalar qilayotgan harakatining tasviriy ma'nosiga 1 kichik guruhdan boshlab tushuncha boshlanadi. 1 kichik guruh (2 yoshdan 3 yoshgacha). 2. Bu davrga kelib, nutqi o‘sadi, tasavvur doirasi kengayadi, materiallar bilan mustaqil harakat qilishi faollashadi. Bu guruhda tarbiyachi bolalarni qilayotgan harakatlarini kuzatishga o‘rgatadi. Chizayotgan turli chiziqlar bilan predmetlarning turlarini bilishga, ularni ayrim narsalarga o‘xshatishga o‘rgatadi. Bolalarga savollar bilan murojaat qiladi, sen nimani chizding, deb bolaning chizgan ishini qaysi predmetga o‘xshashligini aniqlaydigan ko‘plab savollar beradi. Bolaning harakati ixtiyorsiz bo‘ladi. Hamma bolalar bir vaqtda o‘z harakati natijasida hosil bo‘lgan ishida predmet o‘rtasidagi o‘xshashlikni aniqlay 23 I BOB. MAKTABGACHA TA'LIM MUASSASASIDA YOSH BOLALARNI HAR TOMONLAMA TARBIYALASHDA TASVIRIY FAOLIYATGA O‘RGATISH VOSITALARI. 1.1. MAKTABGACHA TARBIYA YOSHIDAGI BOLALARNI HAR TOMONLAMA TARBIYALASHDA TASVIRIY FAOLIYATGA O‘RGATISH METODIKASINING AHAMIYATI . Rasm chizish, loydan buyumlar yasash va applikatsiya - bu tasviriy faoliyat turlari bo‘lib, ularning asosiy vazifasi tevarak-atrofni obrazli aks ettirish hisoblanadi. Masalan, yozuvchining she'ri va rassomning asari. Tasviriy faoliyat maktab yoshidagi bolalarni har tomonlama tarbiyalashda katta ahamiyatga egadir. Tasviriy faoliyat bolalarni ongli tomondan tarbiyalashda katta ahamiyat kasb etadi. Birorta predmetni chizish yoki yasash uchun albatta u bilan oldindan tanishish yoki kuzatib chiqish, uning shakli, katta-kichikligini, qismlarning joylashishi, rangini bilish kerak bo‘ladi. Bu jarayonda ko‘rish, sezish, qo‘l harakatlari ishtirok etmay qolmaydi. Bolalar predmet va hodisalarni kuzatish va ko‘rib chiqish jarayonida predmetni katta-kichik guruhlarga bo‘lib, uning shaklini o‘zgartirib, rangini turli-tumanligi bilan tasvirlaydilar. Shuningdek, tasviriy faoliyat jarayonida bolalar turli xil material (qog‘oz, bo‘r, bo‘yoqlar) bilan ularning o‘ziga xos xususiyatlari, ular bilan ishlash texnikasi bilan tanishadilar, bu esa bolalarning aqlan o‘sishiga sabab bo‘ladi. Tasviriy faoliyat jarayonida bolalarda fikr yuritish operatsiyalari (tahlil, sintez, taqqoslash umumlashtirish)ning rivojlanishiga imkon beradi, bu, o‘z navbatida, bolalarning oqilona o‘sishiga olib keladi. Bu jarayonda bolalarning nutqi rivojlanadi. Sensor tarbiyani amalga oshirishda tasviriy faoliyatning ahamiyati katta. Chunki bolalar predmetlar bilan uzviy bog‘lanadilar, ularning o‘ziga xos sifatlari, shakli, rangi bilan, katta-kichikligi bilan tanishadilar, ularning farqini, o‘xshashligini aniqlaydilar, bu esa bolalarni sensor tarbiyalashga, ko‘rgazmali, obrazli fikr yuritishga imkon beradi. Tasviriy faoliyat bolalarni axloqiy jihatdan tarbiyalaydi. Chunki bolalar o‘z ishlarida bizning hayotimizda, jamiyatda 6 Bolalarning tasviriy faoliyati mashg‘ulotlari geometrik shakllarni topa yoki ko‘ra olishga, ularni terminlar bilan atashga, kengligi, kattaligi, uzunligi, balandligini, qismlarning bir-biriga nisbatan fazoviy joylashishi bilan tnnishishni bolalarni maktabning 1-sinfida elementar matcinatik tushunchalarini puxta egallashlariga yordam beradi. Maktabgacha ta'lim muassasasida kerakli materiallardan qurish-yasash bolalarda ko‘z bilan chamalashni shakllantiradi va bolalarni maktabdagi texnik darslarni cgallashiga yoki o‘zlashtirishiga yordam beradi. Maktabgacha ta’lim muassasasining katta guruhidagi naturaga qarab rasm chizish mashg‘ulotlarda mantiqiy fikr yuritishga, kuzatishga, asosiy ajratib ko‘rishgn predmetning fazoviy xususiyatlarini tahlil qilishga, o‘zlari mustaqil ravishda tasviriy vositalarni tanlashga o‘rganadilar. Biilarning hnmmasi esa maktabda o‘qish jarayonida zarurdir. Shunday qilib, bolalarning tasviriy faoliyati mashg‘ulotlarida maktabda o‘qishga tayyorlash axloqiy, estetik tarbiyalab, ulardabadiiy did va ijodiy qobiliy.it larni o‘stiradi.(2-rasm) 2-rasm. II BOB. MAKTABGACHA TA'LIM MUASSASASIDA RASM 19 CHIZISHGA O‘RGATISH METOD VA USULLARI. 2.1. MAKTABGACHA TA'LIM MUASSASASIDA RASM CHIZISHGA O‘RGATISH. Rasm chizish bolalarni tasviriy faoliyatga o‘rgatishda asosiy o‘rin egallaydi va uchta turni o‘z ichiga oladi: Alohida predmetlarni chizish. Mazmunli rasm chizish. Dekorativ rasm chizish. Tasviriy faoliyatga o‘rgatishning asosiy vazifasi tevarak-atrofdagi borliqni tasavvur qilishda bolalarga yordam berish. Ularda kuzatuvchanlikni rivojlantirmoq, estetik go‘zallik hissini tarbiyalamoq hamda tasvirlab berish usullarini o‘rgatmoqdir. Shu bilan birga, tasviriy faoliyatning eng asosiy vazifasi ma'lum bir yosh uchun mos tasviriy materiallar bilan bolalarda turli xil predmetlarning turli timsollarini yaratish kabi ijodiy faoliyatini shakllantirish amalga oshiriladi. Alohida predmetlarning rasmini chizish Psixologlarning qilgantadqiqotlariga ko‘ra, bitta predmetni boshqa predmetlar orasidan ajratib olish uchun bolaga shu predmetni idrok qilishga, predmetning shaklini bilishga yordam berar ekan. Shakllarning tasviriy jarayonidagi xatoliklar faqatgina bolaning noto‘g‘ri tushunchalari va ko‘nikmalarning yetarli emasligi emas, balki predmetni to‘g‘ri idrok etishni bilmasligi bilan tushuntiriladi. Bolaning tasvirlay olish qobiliyati hali yaxshi rivojlanmagani uchun uning oldida fikr yuritib, tasvirlash kabi qiyinchiliklar ham turadi. Rasmda shakl to‘g‘ri kontur bilan chegaralab chiqilgan, lekin shu bilan birga, ishning 1-bosqichlari chiziqlarni to‘g‘ri, aniq chizish va konturlarning (aniqlash) tasviri, rasmda ishlash jarayonining vazifasi bo‘lib hisoblanmaydi. Agar umumiy shakl topilmagan bo‘lsa, konturni to‘g‘ri chiziq bilan chizib bo‘lmaydi, chunki u har doim o‘zgaruvchan, shunga qarab uni chizish ham 20 TUZILISHI. KIRISH. Mavzuning dolzarbligi: Kurs ishining obyekti. Kurs ishining predmeti. Kurs ishining maqsadi. Kurs ishining vazifalari. Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi. Kurs ishining ilmiy yangiligi. Kurs ishining farazi. Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Kurs ishining metodlari. Kurs ishining tuzilishi. 2 diqqatni predmet propartsiyasi, konstniksiyasi, qismlarining bog‘liqligi, rang va kompozitsion tuzilishiga tortish lozim. Shunday qilib, boshlang‘ich sinflarda ta'lim-tarbiya masalalarining muvaffaqiyatli hal etilishi, bolalar bog‘chasida olib boriladigan tasviriy faoliyati mashg‘ulotlari bilan uzviy ravishda olib boriladi. Bolalarni maktabga tayyorlash maktabgacha ta'lim muassasasida amalga oshiriladi. Maktabgacha ta'lim muassasasida katta guruhdagi kuzatishlar bo‘yicha rasm chizishga katta e'tibor beriladi, chunki bu narsa bolalarni naturaga qarab rasm chizishga tayyorlashda dastlabki bosqich hisoblanadi. Bu narsa bolalarda ko‘rish xotirasini rivojlantiradi, ba'zida predmet bolalarda natura sifatida to‘g‘ri tasvirga yordam beradi. Bolalar guruhdagi olib boriladigan tasviriy faoliyati mashg‘ulotlarida, qalamdan, mo‘yqalamdan erkin foydalanishga o‘z xarakterini va qo‘l kuchini idora etishga o‘rganadilar. Bu malakani egallash, bolalarda qo‘lini yengil, erkin, bir tekisdagi harakat qilish xususiyatlari rivojlanadi. Bolalar turli shakldagi, kattalikdagi, turli propartsiyadagi predmetlarni chizish jarayonida predmetning ish xususiyatiga qarab yo‘nalishni saqlash zarurligiga, harakatini, predmetning uzunligiga mos ravishda harakatlanishga o‘rganadilar. Maktabgacha ta'lim muassasasida olib boriladigan tasviriy faoliyati materialdan toza va tartibli foydalanishga o‘rganadilar, ularni toza saqlashga, faqat zarur materiallardan foydalanishga, ularni ishlatish yo‘llarini rejalashtirishga o‘rganadilar, katta ahamiyat beriladi. Bu mashg‘ulot bolalarda diqqatni, ko‘rish xotirasini rivojlantiradi. Bolalar bog‘chasining tayyorlov guruhida naturaga qarab rasm chizish yoki tasvirga nisbatan talablar oshadi va bu talablar maktab talabiga yaqinlashadi. Bolalar naturani tahlil qilishga butun umumiy shaklni qog‘ozga xomaki tushirib olishga, rasmni naturaga solishtirishga, xato va kamchiliklarini to‘g‘rilashga, naturaga o‘xshatishga urinadilar. Naturaga qarab tasvirda ishning ketma-ketligini ko‘rsatish, maktabgacha ta'lim muassasining tayyorlov va katta guruhida o‘rganishning boshlang‘ich bosqichidagina amalga oshiriladi. Ko‘rsatishdan doimo foydalanish, bolalarni rasmni mexanik ravishda ishlashga odatlantirib qo‘yadi. 18 Yoshi. Ota-onasining ismi va familiyasi. Millati. Qiziqishi. Bolaning uyda bo‘lgan vaqtida nimalar bilan shug‘ullanishi. Ota-onalari o‘qib bergan ertak, hikoyalardan misollar nomi. Oilada nechanchi bola ekanligi. Uy adresi. Bolalar bog‘chasida bolalarning har tomonlama rivojlanishi uchun tarbiyachi barcha ishlarni to‘g‘ri rejalashtirib olishi lozim. Tarbiyachi tomonidan olib boriladigan barcha ishlarni to‘g‘ri rejalashtirish uchun esa tarbiyachi doimo hisobot ishlarini olib borishi lozim. Hisobot - bolalarning bilimi va saviyasining o‘sishi, turli ko‘nikma va malakalarni egallashi va har tomonlama rivojlanishini aniqlashdir. Hisobot o‘z vaqtida quyidagi turlarga bo‘lib olib boriladi: Dastlabki hisobot. Kundalik hisobot. Yakuniy hisobot. Dastlabki hisobot – tasviriy faoliyat ishlarini to`g`ri rejalashtirish uchun tuziladi. Tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarida oilalarni maktabga tayyorlash Tasviriy faoliyat bo‘yicha maktabgacha ta'lim muassasasi dasturi va maktabda tasviriy san'at dasturi bolalarda tevarak-atrofga nisbatan estetik munosabatni tarbiyalash, ijodiy qobiliyat va badiiy tasvirlarni rivojlantirishni ko‘zda tutadi. Maktabgacha ta'lim muassasasi mashg‘ulotlarida, maktabda muvaffaqiyatli o‘qib ketishlari uchun zarur bo‘lgan vazifalar hal etiladi. Rasm, applikatsiya, loy ishlari jarayonida bolalarda fikr yuritishning tahlil, sintez, takrorlash, aniqlashtirish kabi jihatlari shakllanadi. Shuningdek, bu jarayonlarda bolalar jamoada ishlashga, o‘z harakatini o‘rtoqlarining harakatiga bo‘ysindirishga o‘rganadilar. Bolalar bog‘chasida tasviriy faoliyat mashg‘ulotlari 15 bo‘layotgan voqea-hodisalarni aks ettiradilar, ulardan mamnun bo‘ladilar, hayajonlanadilar. Rasm, loy, qurish materiallari bo‘yicha bilim, malakalarini egallash maktabda tasviriy faoliyat darslari va mehnat darslarini muvaffaqiyatli egallashlariga asos bo‘ladi. Ularni o‘quv faoliyatiga tayyorlaydi: pedagogni tinglashga, uning ko‘rsatmalarini bajarishga o‘rgatadi. Oldiga qo‘yilgan vazifani hal etishda, uning asosiy va muhim hal etish yo‘llarini izlab topish bu o‘quv faoliyatning asosiy sababchilaridan biridir. Tasviriy faoliyat jarayonida o‘z ishini nazorat qilib borish, maktabda vazifalarni bajarishda ham rol o‘ynaydi. Shuningdek, bola tasviriy faoliyat jarayonida psixologik jihatdan ham tayyorlanib boradi. Maktabda qiziqishga xohish, yangiliklarni bilishga intilish, maqsadi sari intilish, tartibli holda shug‘ullanish va shu kabilar. Shunday qilib, tasviriy faoliyat jarayonida olgan malakalar bolalarni maktab hayotiga tezda kirishib ketishiga asos bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining va Maktabdagacha ta'lim Vazirligininig maktabdagacha ta'lim tizimini yanada rivojlantirish to‘g‘risidagi qarorlariga muvofiq maktabgacha ta'lim tashkiloti guruhlarida 5 ta markaz tashkil etilgan: “ Til va Nutq”, “ Qurish, yasash va matematika”, “ San'at”, “ Fan va tabiat”, “ Syujetli va rolli” markazlar. Ushbu markazlar tarbiyalanuvchilar uchun muhim o‘rin kasb etadi, chunki bola markazlarda erkin faoliyat olib boradi. Tarbiyachi esa ularga yordamchi sanaladi. Bu esa bolalarni nutqini, erkin fikrlashini, jismoniy va ijtimoiy bilish kompitensiyalarini rivojlantiradi. Bolalar ongini rivojlantirishda asosiy faoliyat turi o‘yin hisoblanadi. O‘yin orqali bola o‘rgatilgan mashg‘ulotni xotirada tez va mustahkam saqlaydi. Markazlarda ham bolalar bilan o‘yin orqali ishlash muhim o‘rin egallaydi. Buning uchun biz pedagoglar markazlarni bolajonlarga jihozlab, barcha shart- sharoitlarni yaratib berishimiz lozim. Masalan, “ Til va Nutq” markazi: bunda biror bir qutichaga mashg‘ulotga mos rasmli kartochkalar solinib, bolalar ikki guruhga bo‘linadi. Har bir guruhdan bittadan ishtirokchi chiqib, birin-ketin quti ichidan kartochka tanlab olib, rasmiga mos hikoya tuzadi yoki she'r aytadi. Qurish-yasash va matematika” markazi: bunda bolajonlar markazdagi geometrik shakllardan, lego 7 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi: Tasviriy faoliyat jarayonida bolalarda irodaning sifatlari boshlagan ishini oxiriga yetkazish, oldiga maqsad qo‘yib, o‘shani bajarishga tomon intilish, qiyinchiliklarni yengish, o‘rtoqlariga yordamlashish kabi xususiyatlar tarbiyalanadi. Jamoa ishini yaratish jarayonida bolalarda bir-biriga yordam, kelishib ishlash kabi sifatlar tarbiyalanadi. Bolalarda, ishni baholash jarayonida, bolalarni o‘rtoqlarining ishiga nisbatan real munosabatda bo‘lish, to‘g‘ri baholash, o‘z ishidan va o‘rtoqlarining ishidan xursand bo`lish kabi axloqiy sifatlar tarbiyalanadi. Tasviriy faoliyat bu bolalarni o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlarini bajarishda tinmay mehnat qilishga undovchi faoliyat hisoblanadi. Bolalarda mehnat ko‘nikmalarini o‘stirish, tarbiyalash kerak, faqat navbatchilik orqali ba'zi bolalarda emas, balki, har bir bolada. Tasviriy faoliyat bolalarga estetik tarbiya berishning asosiy vositasi hisoblanadi. Har bir predmetning katta-kichikligini, rangini, shaklini, fazoda joylashishini ajratish, bu estetik sezgining bo‘laklari hisoblanadi. Bolalarda estetik sezgining rivojlanishi bu rangi, ritmi, proportsiyani chuqurroq sezish bilan bog‘liqdir. Bolalar rangni, shaklni, uning xilma-xilligini sezsa yoki his etsa, u shunchalik ranglar aralashmasining xilma-xilligidan zavq oladi, bahramand bo‘ladi. Bolalarda estetik sezgining rivojlanishi, ularda predmetga va uning ba'zi sifatlariga nisbatan estetik baho berishga o‘rganadilar. Ularda tasviriy san'at asarlarini tushunishga, ularga nisbatan his-tuyg‘uni, munosabatni tarbiyalaydi. Tasviriy faoliyat bolalarda badiiy-ijodiy o‘stirishda muhim rol egallaydi. Bolaning badiiy ijodiy o‘sishi bu obrazli fikr yuritish, estetik idrok etishni va obraz yaratishda zarurbo‘lgan malaka, ko‘nikmalami egallash hisoblanadi. Masalan, tabiatga yoki istirohat bog‘iga sayr, ko‘z faslida sayohat uyushtirish. Tarbiyachi bolalami predmet yoki tevarak-atrofni kuzatishda paydo bo‘luvchi estetik his-tuyg‘u orqali, tevarak-atrofga, kishilar mehnatiga to‘g‘ri baho berish, vatanga nisbatan muhabbat kabi sifatlarni tarbiyalash mumkin. Bolalami o‘z ishini yana ham chiroyli va yaxshi bajarish, boshqalarga yoqadigan, ularni ko‘rganda 4 qog‘oz yirtilib ketishi mumkin. Bunday tushuntirishni va harakatlarni ko‘rsatib berish bolalarda rasm chizishga qiziqishni uyg‘otadi. Bulardan tashqari, oddiy texnik ko‘nikmalarni qalam, mo‘yqalamni to‘g‘ri ushlash, ulardan tartibli foydalanish, bo‘yoqni mo‘yqalamning uchiga olishni bilish kabilarni o‘rgatishni dastur o‘z ichiga olgan. Ikkinchi - kichik guruhda rasm chizishni o‘rgatish. Bu guruh bolalar (3 yoshli bolalar) psixologik jihatdan rivojlanadi, tajribalari ancha o‘sadi. Tarbiyachi bu yoshdagi bolalar bilan rasm bo‘yicha mashg‘ulot olib borganda, bolalarning rasmga nisbatan qiziqishlarini orttiradi. Bu guruhda bolalarni rasm ishining sifati emas, balki ish jarayoni qiziqtiradi. Rasm bo‘yicha barcha guruh bolalari tarbiya - chining og‘zaki ko‘rsatmalarini tinglashga, tarbiyachining ko‘rsatib bergan usullarini bajarishga o‘rganib boradilar. Bu yoshdagi bolalar rasm faoliyatida tezda o‘yin faoliyatiga o‘tish bilan ajralib turadi. Masalan, doirachalar chizib, uning ichini qalam bilan urib chiqib, uni qush don cho‘qiyapti, deb ifodalaydi. Bunda yosh bolalarning rang tanlash malakasi shakllanadi. Bolaning diqqatini ularga yoqqan ranglar tortadi. Bolalar tasviriy jarayonida so‘z bilan ifodalashga o‘rganadilar. Rasmda tasvirlay olmagan voqealarni so‘z bilan to‘ldiradi. Bolalarda mustaqillik, faolli o‘sadi. Tarbiyachi bolalarga mashg‘ulotda olgan bilim va ko‘nikmalardan mustaqil foydalanish imkoniyatini tug‘diradi. Agarda 1- kichik guruhda bolalarni nimaningdir tasviriga o‘rgatilsa, 2-kichik guruhda bolalarni narsalarning tasviriy usullariga o‘rgatib boriladi. Bolalar turli shakldagi predmetlarning tasviriga o‘rgatiladi, doira, to‘g‘ri to‘rtburchak, uchburchak va turli yo‘nalishdagi chiziqlar to‘plarmidan iborat narsalarni chizadilar. Predmetlarning shaklini to‘g‘ri tasvirlashga o‘rgatish uchun bolalarning qo‘llarini shakliy harakat qilishga o‘rgatish lozim. Bolalarga predmet shakli bilan qo‘lning shakliy harakatlari o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rgatish lozim. Tarbiyachi predmetni tasvirlashga o‘rgatishdan oldin, uni mashg‘ulot oldidan ko‘rib chiqadi (ya'ni kuzatish olib boradi). Bolalar jon-u dili bilan turli rangdagi koptoklar, sharlar va archa o‘yinchoqlarini tasvirlaydilar. To‘g‘ri to‘rtburchak shaklining tasviriga bolalar bu guruhda qiynaladilar, shuning uchun bu shakl yilning 2-yarmida 26 tasviriy faoliyat mashg‘ulotlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanishni ham nazarda tutadi. Shunday qilgan taqdirdagina, bolalar ma'lum bilim, malaka va ko‘nikmaga ega bo‘lishlari mumkin bo‘ladi. Bundan tashqari, tasviriy faoliyat turlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanish natijasida tevarak-atrofni badiiy jihatdan o‘zlashtirishlarning yangi-yangi yo‘llari vujudga keladi va bolalar tevarak-atrofni obrazli qilib tasvirlashning turli xil usullari bilan tanishadilar. Demak, tasviriy faoliyat turlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqa ishlarini rejalashtirishda katta ahamiyatga ega ekan. Bu o‘zaro bog‘lanish qaysilar ekan? 1. Tasviriy faoliyatga ta'lim-tarbiya ishining muhim bo‘lagi, deb qarash hamda rasm chizish, loy bilan ishlash, applikatsiya mashg‘ulotlarini rejalashtirishda dasturning barcha bo‘limlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqa, bog‘lanishni doimo diqqat-e'tiborda tutish lozim. Ya'ni tevarak-atrof bilan tanishtirish, musiqa mashg‘ulotlari va hokazo. Bular tasviriy faoliyat uchun qiziqarli hodisalar va voqealarni tanlashga yordam beradi. 2. Tasviriy faoliyatning barcha turlari tevarak-atrof, hayotni obrazlarda tasvirlaydi, ammo har biri o‘ziga xos xususiyatga ega ekanligini hisobga olmoq zarur. Ya'ni rasm chizish - predmet va voqealarni rangda tekis yuzada tasvirlaydi, loy hajmlarda, applikatsiya - rangda, siluet ravishda. Shuningdek, har biri o‘ziga xos tasvir texnikasiga ega: rasm chizish chiziqli grafik ravishda, rangtasvir usulida, loy plastik ravishda, applikatsiya - qog‘ozdan qirqish va alohida qismlardan tuzish. 3. Dasturda tasviriy faoliyat turlari oldiga qo‘yilgan vazifalardan biri ularning o‘zaro aloqada ekanligidir. Masalan, bolalar rang bilan rasm chizish bilan bir vaqtda, applikatsiya bilan ham tanishib boradilar. 4. Tasviriy faoliyati turlari o‘rtasidagi bog‘lanish tarbiyachiga rasm chizish, loy, applikatsiya bo‘yicha vazifalarni aniqlashga yordam beradi. Masalan, kichik guruhga doiraviy shakllarni o‘rgatishda, oldin tayyor 11 bolalarda, o‘quv faoliyatida zarur bo‘lgan malaka va ko‘nikmalarni shakllantiradi. Bunday malaka va ko‘nikmalarga: topshiriqni tinglash va yodda tutish, ma'lum vaqt orasida bajarish, o‘z ishini rejalashtirish va baholash, boshlangan ishni oxiriga etkazish, xato va kamchiliklarini topish va uni tuzatish, material, ish qurollari va ish joyini tartibli saqlash va boshqalar kiradi. Pedagoglarning olib borgan tekshirishlari shuni ko‘rsatadiki, bolalar bog‘chasida ta'lim-tarbiyaning bunday tuzimi bolalarni maktabga tayyorlashga katta ta'sir ko‘rsatadi. Shuningdek, psixologlardan E.A.Labunskiy va boshqalar tomonidan maktab o‘quvchilarining tasviriy faoliyatini o‘rganish jarayonlari shuni ko‘rsatib o‘tadiki, maktabda tasviriy san'at darslarining tuzilishi, bolalar bog‘chasida olgan bilim, malaka va ko‘nikmalari asosida, ularni hisobga olgan holda tashkil etiladi. Maktabgacha ta'lim muassasalarida tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarida bolalar asosan amaliy ish bajaradilar, san'at asarlari bilan rasmga qarab hikoya qilish, kitobdagi illustratsiyalarni ko‘rib chiqish jarayonida tanishadilar. Maktabda tasviriy san'atning turlari - rangtasvir, grafika, haykaltaroshlik va dekorativ san'at asarlari bilan yanada chuqurroq tanishadilar. Maktabgacha ta'lim muassasasida tasviriy faoliyal mashg‘ulotlari xilma-xildir. Masalan, rasm, mazmunli dekorativ va loy applikatsiya mashg‘ulotlari. Maktabgacha ta'lim muassasalarida barcha mashg‘ulotlarga katta ahamiyat beriladi. Maktabda esa tasviriy san'at darslarida rasm (naturaga qarab) mavzu asosida va dekorativ turlari o‘tkaziladi. Bunda predmetli rasm bo‘yicha naturaga qarab rasm chizish o‘quv predmeti alohida ahamiyatga ega bo‘ladi. Loy applikatsiya, qurish-yasash bo‘yicha amaliy ishlar maktabda qo‘l mexnatiga kiritiladi. Boshlang‘ich sinf tasviriy san'at dasturining tahlili shuni ko‘rsatadiki, predmetli, rasm bo‘yicha o‘quv vazifalari ancha murakkab tarzda kiritilishidan tashqari, bolalar bog‘cha dasturi bo‘yicha ayrim takrorlash ishlari kiritildi. 1-sinfda bolalar doira, kvadrat, to‘rtburchak, oval kabi tuzilishga ega bo‘lgan predmetlarni aniqlashga o‘rganadilar, bog‘chada bolalar oldiga qo‘yilgan vazifa rasm chizish texnikasini egallashdir. Bunga sabab, hamma bolalar bog‘chadan maktabga kelmaydilar va shu bois bolalar bilan ishni 16 bog‘liqdir. Maktabgacha ta'lim muassasasi uchun o‘ziga xos bo‘lgan asosiy guruhni o‘yin usullari tashkil etadi va bu o‘yinlardan turli metodlar ichida foydalanish mumkin. Ko‘rgazmali metod va o‘rgatish usullari. Kuzatish metodi tasviriy faoliyatga o‘rgatish tizimining umumiy asosini tashkil qiladi. Chunki u atrof-muhitni o‘rganishda, bilish hamda uni aks ettirishda muhim omil sifatida xizmat qiladi. Bolalarda qanchalik kuzatish, atrof-olam ko‘rinishi bilan aloqa o‘rnatish, umumiylik va yakkalikni ajratish malakasi rivojlangan bo‘lsa, shunchalik bolalar ijodiy qobiliyatininng rivojlanishi bog‘liq bo‘ladi. Lekin kuzatishning o‘zi ko‘rganni tasvirlab berishga to‘la imkon bermaydi. Bolalarni tasviriylikning muhim usullariga, turli tasviriy materiallardan foydalanish yo‘llariga o‘rgatish zarur. Ko‘rgazmali metod va o‘rgatish usullariga naturadan, rasm reproduksiyalaridan, namunadan, boshqa ko‘rgazmali qo‘llanmalardan foydalanish, alohida predmetlarni ko‘rib chiqish, tarbiyachi tomonidan tasviriy usullarini ko‘rsatib berish, bolalarning bajargan ishlarini mashg‘ulot yakunida ko‘rsatish, ularni baholash kiradi. Naturadan foydalanish. Tasviriy san'atda naturadan foydalanish deganda, kuzatish asosida predmet yoki ko‘rinishning tasviri tushuniladi. Naturadan foydalanib ishlanganda chizayotgan kishining ko‘ziga nisbatan naturaning qay holatda turganini hisobga olgan holda ma'lum bir nuqtayi nazardan turib, predmet ko‘rinishi tasvirlanadi. Bu naturadan olinib, tasviriy xususiyati mashg‘ulot mobaynida o‘zgacha idrokning rivojlanishiga ko‘nikma beradi.Bunda asosiysi tomoshabinning idroki bo‘lib, tekislikda tasvirlangan predmet (rasm, applikatsiya) faqat bir tomondan idrok qilinadi; loydan buyum yasaganda va qurish-yasashda bolalarda naturani o‘girib qurish hamda hajm-shaklni turli xil burilishda tahlil qilish imkoni bo‘lishi kerak. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ishlashda naturadan foydalanishning ayrim xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz. Natura xotiraning ishini yengillashtiradi, negaki tasviriy jarayon idrok bilan birlashadi, yana esa u predmetning shaklini, 29 engish, o‘rtoqlariga yordamlashish kabi xususiyatlar tarbiyalanadi. Jamoa ishini yaratish jarayonida bolalarga bir-biriga yordam, kelishib ishlash kabi sifatlari ishni baholash jarayonida, ularda o‘rtoqlarining ishga nisbatan real munosabatda bo‘lish, to‘g‘ri baxolash, o‘z ishidan va o‘rtoqlarining ishidan xursand bo‘lish kabi axloqiy sifatlar shakllanadi. 44 doira shakllarini applikatsiyada bergan ma'qul, so‘ng esa rasm chizish mashg‘ulotlarida bergan ma'qul. 5. Tasviriy faoliyat turlari o‘rtasidagi bog‘lanish ma'lum bir mavzudagi mashg‘ulotlar asosida ham bolishi mumkin. Masalan, rus xalq ertagi «Bo‘g‘irsoq»ni bolalar ham chizishi, ham applikatsiya, ham loydan yasashi mumkin. Bu turdagi takrorlanish mavzuga nisbatan qiziqishlarini pasaytirmaydi, chunki har bir faoliyat turi jarayonida bolalar ertak qahramonlarining xilma-xil tasvirining yangi usul va yo‘llari bilan tanishadilar. 6. Tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarini to‘g‘ri rejalashtirishda, mashg‘ulotlar o‘rtasida ularning dastur vazifalari, mavzular o‘rtasida bog‘lanish vujudga keladiki, buning natijasida yangi malaka va ko‘nikmalarini va bilimlarni egallashlarida ma'lum ketma-ketlik va bog‘lanish vujudga keladi. Masalan, «Qushlar» rnavzusi asosida olib borilgan mashg‘ulotlar jarayonida bolalar don cho‘qiyotgan qushni loydan yasashni, shoxda o‘tirgan qushni rasmini chizishni, afsonaviy qushni qanday qilib qog‘ozdan qirqib olishni bilib oladilar. 7. Shuningdek, tasviriy faoliyati bo‘yicha ishni rejalashtirishda faqatgina ularning turlari o‘rtasidagi ketma-ketlikni nazarda tutmay, balki har bir turdagi mashg‘ulotlar o‘rtasida ham bog‘lanish o‘rnatish va ularni diqqatda tutish lozim. Masalan, predmetli rasm chizish loy ishlaridan keyin mazmunli ishlarni rejalashtirish lozim. Tasviriy faoliyat bo‘yicha ishni rejalashtirishda tarbiyachi bolalar bilan ishlashda foydalanadigan metod va usullariga ham ahamiyat bermog‘imiz lozim. Bular ko‘rsatmali va og‘zaki metod hisoblanadi. Ko‘rsatmali va og‘zaki metod o‘zaro birgalikda olib borilishi lozim. Demak, tarbiyachi tasviriy faoliyat bo‘yicha ishlarni rejalashtirishga juda katta ahamiyat bermog‘i lozim ekan. Tarbiyachi ishni rejalashtirishga qanday ahamiyat bergan bo‘lsa, ishni hisobga olishga ham shunday e'tibor bermog‘i lozim bo‘ladi. Chunki bu narsa tarbiyachiga tasviriy faoliyatga o‘rgatish bo‘yicha dastur vazifalari talablari 12 ko‘rsatiladi. Bolalar diqqatini topshiriqqa qaratish va tasavvurlarini jonlantirish maqsadida bolalarga koptok, lenta (tasma), belkurak va shu kabilar ko‘rsatiladi. Mashg‘ulotning qolgan vaqti mobaynida esa bolalar o‘z tasavvurlari asosida chizadilar. Ular rasmlarini ko‘rgan predmetlariga nisbatan taqqoslay olmaydilar va predmetlarni idrok qilishlariga qaytib murojaat qilmaydilar. Katta guruhda ham predmetlarni ko‘rib chiqish uchun imkon bo‘ladi. Masalan, «Uch ayiq» ertagi mavzusi bo‘yicha rasm chizishdan yoki buyum yasashdan avval, tarbiyachi bolalarga o‘yinchoq ayiqni ko‘rib chiqishni, predmet shaklining asosiy xususiyatlarini va ayrim qismlarning proportsiya nisbatlarini aniqlashni, so‘ng predmetning burilishiga nisbatan shu ayrim qismlarning o‘zgarishini kuzatishni taklif qiladi. Bolalar rasm chizishda ertakning qaysi epizodini tanlasalar, ayiqni ham shu epizodga nisbatan mos holatda tasvirlaydilar. Namunadan foydalanish. Namunadan foydalanish ko‘proq o‘rgatish usuliga taalluqlidir. Namuna o‘rgatish metodi sifatida tasviriy faoliyatning shunday turlaridan foydalaniladiki, qayerda atrofni idrok qilish taassurotini mustahkamlash maqsadi emas, balki shu faoliyatning ayrim alohida momentlarini rivojlantirish masalasi tursa. Ko‘proq dekorativ va konstruktiv (applikatsiya) ishlarida foydalaniladi. Dekorativ naqshni hosil qilish usuliga o‘rgatish - badiiy didni rivojlantirishdir. Bolalarning umumiy estetik didlarini oshirish uchun chiroyli predmetlarni tomosha qildirish kerak. Masalan, gilamlar, vazalar, kashtalar va hokazo. Dekorativ rasm chizish mashg‘ulotlarida bolalar ko‘rgan predmetlarini aks ettirib, ulardagi naqshlarni qayta chizibgina qolmay, balki mustaqil ravishda naqshlarni aks ettirib, yorqin rang va shakllarni moslashtirib chizishni ham o‘rganadilar. Shuning uchun boshlang‘ich bosqichda bolalar namunadan naqsh elementlarini chizib oladilar, keyinchalik elementlarning o‘rnini va rangini o‘zgartirib boradilar. Bolalar ma'lum bir malakaga ega bo‘lganlaridan keyin, bir necha xil namunalarni bolalar ixtiyoriga ko‘rsatish mumkin. Ba'zi mashg‘ulotlarda tarbiyachi namunani qo‘yadi va bolalar ko‘rib chiqib, tanishib, 31 mumkin. Butun guruh uchun beriladigan ko‘rsatmalar mashg‘ulotning boshida beriladi. Ular qisqa, lo‘nda, tushunarli bo‘lishi kerak. O‘rta va katta guruhlarda tarbiyachi bolalar topshiriqlarini qanday o‘zlashtirganliklarini bilish uchun biror boladan topshiriqning ketma-ketligini va qaysi usullardan foydalanib bajarish kerakligini so‘raydi. Bunday qayta so‘rash yaxshi tushunishlariga yordam beradi. Kichik guruhda tushuntirib, ko‘rsatgandan so‘ng, tarbiyachi yana ishni nimadan boshlash kerakligini qayta esga soladi. Katta guruhda esa bolalarga: nimani chizishini yoki yasashini, asosiysi nimadan iborat, predmetlarni qanday joylashtirish kerakligi haqida o‘ylashni taklif qiladi. Bolalar ishga kirishgandan so‘ng, tarbiyachi har bir bolaga ko‘rsatma berishga kirishmasdan, balki ishga kirisha olmayotgan bolalarga nima narsa tushunarli bo‘lmaganini so‘rashi lozim, bunday bolalarga qaytadan vazifa tushuntiriladi va ko‘rsatma beriladi. Hamma bolalarga ham ko‘rsatma berish zarur emas. Ko‘rsatma ikkilanuvchan, uyatchan, o‘ziga ishonmaydigan bolalarga kerakdir. Yuzaga keladigan qiyinchiliklarni tarbiyachi har doim ham oldindan aytib berishi kerak emas. Ba'zi bir bolalar o‘zi mustaqil bajarishiga tarbiyachining ko‘zi yetsa, u holda tarbiyachi ko‘rsatma berishdan bosh tortishi ham mumkin emas. Asosiysi, tasviriy faoliyatda bola qiyinchilikka duch kelib, uni echishga yo‘l topa olishi kerak. Ko‘rsatma shakllari hamma bolalar uchun har xil bo‘lishi kerak. Ayrim bolalarga maqtovli ton bilan ko‘rsatma berilsa, o‘ziga ishongan bolalarga esa ko‘proq talab qo‘yiladi. Tarbiyachining ko‘rsatmalari to‘g‘ridan-to‘g‘ri, buyruq shaklida bo‘lishi kerak emas. U bolani o‘ylashga, fikrlashga undashi kerak. Bola qilgan xatoni ko‘rsatish bilan birga, tasvirning ma'nosi o‘zgarayotganiga diqqatni qaratish lozim. Masalan, «Qizchaning ko‘ylagi xuddi g‘ijimga o‘xshaydi» (yaxshi bo‘yalmagan), «Daraxtlar yiqilib ketayotganga o‘xshaydi» (yaxshi joylashtirilmagan), «Bu odam biram katta, shu bois uyga kira olmayapti». Shu bilan birga, xatoni qanday qilib to‘g‘rilash kerakligini aytib bermaslik lozim. Bolaning o‘zi fikr yuritsin. Ko‘rsatma yoqimli tovush bilan berilishi bolalarning qiziqishini orttiradi. Individual ko‘rsatmalar boshqa bolalarning diqqatinijalb qilmasligi uchun pastroq tovush bilan beriladi. Mashg‘ulot davomida qachon ko‘rsatma beriladi? 38 olgan holda, alohida ish olib boriladi. Ba'zida tarbiyachi tahlil qilish uchun bajarilgan ishlarni bolalarning o‘zlariga topshiradi. Bunda barcha bolalarning ishlari stolga yoyiladi yoki stendga mahkamlanadi va bolalar o‘zlari eng yaxshi bajarilgan ishlarini tanlaydilar. So‘ng tarbiyachi tahlil qiladi. Ko‘proq bolalarga (6 yoshda) o‘z ishini naturaga nisbatan o‘zi baholashga imkon berish kerak. Chunki bola o‘z ishiga hamda do‘stlarining ishlariga salbiy tomondan baho berishga o‘rganadi. Og‘zaki metod va o‘rgatish usullari. Tasviriy faoliyatda tarbiyachining mashg‘ulotdagi doimo bolalar bilan suhbatidan boshianadi. Suhbatning maqsadi bolalar xotirasidagi avvalgi idrok qilingan obrazlarni qayta esga olish va mashg‘ulotga bo‘lgan qiziqishini uyg‘otishdir. Bolalar o‘z tasavvurlari asosida ijod qiladigan mashg‘ulotlarda suhbatning roli kattadir. Suhbat qisqa, mazmunli va his-hayajonli bo‘lishi kerak. Tarbiyachi asosiy diqqatini mashg‘ulotda qilinadigan ishga qaratadi. Bolalarning mavzu bo‘yicha yoki yangi tasviriy usullari haqidagi tasavvurlarini aniqlab olishdan avval, suhbat mobaynida yoki suhbatdan keyin tarbiyachi kerakli predmet yoki rasmni ko‘rsatadi. Topshiriqni boshlashdan avval esa, ish usulini bolalarga ko‘rsatadi. Suhbat o‘rgatish rhetodi sifatida 4-7 yoshli bolalar bilan ishlashda asosiy rol o‘ynaydi. Kichik guruhlarda suhbat bolalar tasvirlashi kerak bo‘lgan predmetni eslatish uchun yoki yangi ish usulini o‘rgatish uchun kerak bo‘ladi. Bunday hollarda suhbat tasvirining maqsadini va vazifalarini bolalarga yaxshiroq tushuntirish uchun xizmat qiladi. Bolalarning tasavvurlari va hissiyotlari tez jonlanib, ijodiy kayfiyatlari tez yo‘qolib qolmasligi uchun suhbat metod sifatida ham, usul sifatida ham qisqa va 3-5 daqiqadan oshmasligi kerak. Yaxshi uyushtirilgan suhbat mashg‘ulotda maqsadga yaxshi erishish uchun qulay sharoit yaratadi. Badiiy adabiyotning obrazlaridan foydalanish. Badiiy obrazni o‘rnida mujassamlashtirgan nutq o‘ziga yarasha ko‘rgazmalilikka egadir. Masalan, she'r, hikoya, topishmoq va hokazo. Ifodali 36 Qachonki, ko‘pchilik bolalar xatoga yo‘l qo‘ysalar va tarbiyachi barcha bolalarning diqqatini o‘ziga jalb qiladi va qaytadan tushuntiradi. Bunday mashg‘ulot davomida beriladigan ko‘rsatmalarni kamroq berish kerak, negaki u ijodiy faoliyatini buzadi. O‘yinli o‘rgatish usullari. Tasviriy faoliyatda o‘yin momentlaridan foydalanish ko‘rgazmali amaliy o‘rgatish usuliga kiradi. Bola qancha kichik bo‘lsa, o‘yin uning tarbiyasida shuncha katta o‘rin tutadi. O‘yin usullari qo‘yilgan masalaga nisbatan bolalarning ishga diqqatini yaxshi jalb qiladi va xayol bilan tafakkurning ishini yengillashtiradi. O‘yin usullari kichik guruh uchun birinchi marta E.A.Flerina tomonidan tashkil qilingan, keyinchalik A.A. Volkova, T.G. Kazakova tomonidan davom ettirilib, T.G.Kazakova tomonidan kichik bog‘cha bolalari uchun har bir mashg‘ulotni o‘yin obrazi bilan bolaga katta bir sistema ishlab chiqildi. Kichik yoshdagi bolalar uchun o‘yin mashqlaridan rasm chizishda keng foydalaniladi. Maqsad bolalarning oddiy chiziqli shakllarni chizishga o‘rgatish hamda qo‘l harakatlarini rivojlantirishdir. Bolalar tarbiyachining ortidan qo‘llari bilan havoda, so‘ng qog‘ozda turli chiziqlarni chizadilar. Tarbiyachi: «Bolakay yo‘lda chopib ketyapti», «Buvijon» va hokazo, degan iboralar bilan tushuncha hosil qiladi. Obraz bilan harakatning birlashuvi bola tomonidan chiziqlarni va sodda shakllarni tasviriy malakasiga ega bo‘lishni ancha tezlatadi. Kichik guruhda predmetlarni tasvirlashda ham o‘yin usullaridan foydalaniladi. Masalan, qo‘g‘irchoq mehmonga keladi va bolalar unga noz-u ne'matlar yasaydilar, non, pirog, pechene va hokazo. Bunday ish mobaynida bolalar sharni yassilashga urinadilar. O‘rta guruhda bolalar ayiqni yumshoq o‘yinchog‘iga qarab chizishlari kerak. Shunda qiziqarli o‘yin o‘tkazish uchun, ayiqcha eshikni taqillatadi, so‘ng bolalar bilan salomlashib, bolalardan uning rasmini chizib berishlarini iltimos qiladi. Mashg‘ulot yakunida u rasmlarni baholashda qatnashadi va yaxshi rasmlarni o‘zi tanlaydi. 6 yoshli bolalar bilan ham tasviriy faoliyat davomida o‘tkaziladi. Lekin 39 va konstrukturalardan foydalanadilar, shu bilan birga guruhda o‘rtaga doira chizib, bolalar ham chizilgan doira bo‘ylab turishadi. So‘ngra biron bir raqam tanlanadi, masalan:10 raqami. Bolalardan 10 tasi doiraga kiradi va 10-2 deyiladi, shunda bolalardan ikkitasi doiradan chiqishadi. Qolgan bolalar sanaladi. Misolni javobi yechiladi o‘yin shu tariqa davom etadi. Bunda bolalar raqamlarni farqlashga, sanashga, hisob-kitobga o‘rganadi. “ San'at” markazi: Ushbu markaz bolajonlar uchun juda ham sevimli markaz sanaladi. Sababi bolajonlar unda rasmlar chizib, raskraskalar bo‘yashadi, aplikatsya ishlarini, plastelindan o‘zlari xohlagan narsalarni yasab, erkin faoliyat olib borishadi. Masalan “ Non” haqidagi mashg‘ulotimiz uchun markazda non rasmini chizish. Bunda tarbiyachi faqatgina bolalarga: Bolajonlar, barchamiz San'at markazida non rasmini chizamiz, qani kim qanday nonni o‘z rasmida aks ettiradi?, - deydi. Bolalar esa: kimdir chiroyli nonni, kimdir sedanali nonni, yana kimdir esa uyidagi onasi yopgan - ozgina gullab qolgan nonni chizishga harakat qiladi. Bu bilan bola erkin fikrlaydi va tasavvuri kengayadi. Fan va tabiat markazi: bu markazni xonadagi markazda yoki tabiat bag‘rida o‘tkazsa ham bo‘laveradi. Yana bu markazda tarbiyachi tajribalar o‘tkazishi ham mumkin. Masalan: Kamalakni qog‘ozda aks ettiramiz. Buning uchun bir martalik qog‘oz va rangli qalamlar kerak bo‘ladi. Qog‘ozning ikki chetiga rangli qalamlar bilan 2sm uzunlikda bo‘yab olamiz va ikki chekkasini suvga solamiz, shunda ranglar birlashib tepaga bo‘yaladi va kamalak hosil bo‘ladi. Bolalar bunday tajribalardan juda ham shodlanadilar va o‘zlari bajarib, ajoyib tabiat manzarasidan quvnaydilar. “ Syujetli va rolli” markaz: bolajonlarning eng sevimli markazlaridan biri hisoblanadi, chunki bolajonlar bunda ertaklar tinglab, ertakdagi qahramonlarga taqlid qilib, uning rolini bajaradilar. Kimdir Kenja botir, kimdir Zumrad rolini, yana kimdir quvnoq quyoncha rolini bajarishni istaydilar. Xulosa qilib aytganda, bolalar ongini rivojlantirishda asosiy faoliyat turi o‘yin hisoblanadi. O‘yin orqali bola o‘rgatilgan mashg‘ulotni xotirada tez va mustahkam saqlaydi. Shuningdek, bu mashg‘ulotlar orqali bolajonlarimizning har bir kuni, har bir soati qiziqarli va maroqli o‘tadi. Zero, maktabgacha ta'lim tashkilotlarida 8 beriladi. Bolalar archa, daraxt, tursa yiqilmas qo‘g‘irchoq, aravachani tasvirlaydi. Qizil, sariq, ko‘k, yashil, qora, oq ranglarni bilishga o‘rgatiladi. Shuningdek, rang aralashtirishlarni (pushti, havo rang va zarg‘aldoq, jigarrang) tavsiya etish mumkin. Bu guruh bolalardan ranglarni to‘g‘ri atash va tasvirlash aniq talab etilmaydi, ammo tarbiyachi asta-sekin predmetlar rang-tusining real tasviriga o‘rgatib borishi kerak. Masalan, ko‘m-ko‘k o‘tlar o‘smoqda, o‘tlarda sap-sariq jo‘jalar o‘tlab yurishibdi va hokazo. Bu guruhda bolalar rasmi mazmun jihatidan juda kambag‘al bo‘ladi, ya'ni ishlar mazmuni asosan so‘zda ifodalaniladi. Masalan, mashina chizib, so‘z bilan mazmun beradi. Masalan, bu mashina yurib ketdi yoki yuk olib kelyapti kabi. Mashg‘ulot davomida bolalar bir turdagi predmetlarni bir necha marta tasvirlashni o‘rganadilar. Bu esa bolalarni texnik ko‘nikmalarini mustahkamlaydi. Rasm davomida ishni tezda tugatgan bolalarga tarbiyachi rasm mazmunini kengaytirish maqsadida yangi vazifalar berishi mumkin. Masalan, o‘t ustida yurgan jo‘jalar yonida don yoki turli chuvalchanglarni solishni tavsiya etish mumkin va bu bilan bolalar chizgan ishlarini mazmunan boyitib borish va bolalarni ham shunga o‘rgatib borish lozim. Ikkinchi guruhda o‘rgatishning mazmun va vazifalari. Hayotining 4-yilida bola predmetni yaxshiroq yoki yomonroq tasvirlay olishni bilmasalar ham, lekin ular rasm chizishning ma'nosini tushuna boshlaydilar. Ular o‘zlari chizgan shaklsiz rasmlarni predmetning biror bir belgisiga asosan o‘xshatib chizadilar. Pedagog bolalarning rasm bilan predmetning o‘xshash belgilarini topishga urunishni rag‘batlantirib turishi va shu bilan bir qatorda, turli shakllarni to‘g‘ri tasvirlashga o‘rgatib borish zarur. Bu yoshda tasviriy faoliyatni o‘rgatish vazifalari bir rejaga qo‘yilgan. Sodda predmetlarning asosiy belgilar(rang, shakl)ini berib, turli xil to‘g‘ri va 2.2 TASVIRIY FAOLIYATGA O‘RGATISHNING METOD VA USULLARI. O‘rgatish metodlari - pedagogikada qabul qilingan ta'rifga ko‘ra, qo‘yilgan masalani yechish uchun tanlangan yagona yo‘l sifatida ta'riflanadi. U 27 maktabga kelguncha, tayyorlov guruhda olgan bilimlardan boshlash lozim. Mavzu asosida rasm chizish maktabgacha ta'lim muassasasida o‘tkaziladigan mazmunli rasmning davomi sifatida o‘tkaziladi. Bolalar tevarak-atrofdagi hodisa va predmetlarni kuzatib, ko‘rib chiqadilar, so‘ng xotiralariga asoslanib, ularni chizadilar. O‘quvchilar ob'ektlar o‘rtasidagi mazmunli bog‘lanishlarda uzoqdagi predmetlarni kichiklashtirib tasvirlaydilar. Dekorativ rasm bo‘yicha maktabda texnik tartibga doir vazifalar qo‘yiladi, ya'ni naqsh tuzilishi ketma-ketligida tasviri bilan birgalikda, yordamchi chiziqlardan foydalanish va o‘z ixtiyorlari bilan xalq amaliy-dekorativ san'at elementlaridan foydalanish va san'at haqida o‘tkaziladigan dars-suhbat jarayonida o‘rganadilar. Bolalarni tasviriy san'atga o‘rgatish metodlari bolalarning xususiyatlarini hisobga olgan holda olib boriladi. Katta maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar va kichik o‘quvchilarning ish xususiyatlari o‘rtasida ancha yaqinlik bor. Shuning uchun u yoki bularni o‘rgatish metodikasi o‘rtasida ham ko‘p o‘xshashlik bor. Maktabda o‘qituvchining rasmini ba'zi bir elementini ko‘rsatish va shu jarayonida tushuntirish tarbiyachining ish usullarini ko‘rsatib berishga yaqin turadi. Maktabda ishning ketma-ketligi tartibli ko‘rinishda bo‘ladi. Agar tasvirlanayotgan predmetning tuzilishi sodda bo‘lsa, tartib tushuntirilgandan so‘ng, o‘chirib tashlanadi. Agar murakkab tuzilishga ega bo‘lgan predmet tasvirlansa, o‘qituvchining doskada ko‘rsatib berishi bilan ketma-ket tasvirlanadi. O‘qituvchi predmetning umumiy konturini qalamning uchi bilan yengilgina belgilab chiqadi hamda uning kengligini, balandligini ham ko‘rsatadi. So‘ng o‘quvchi predmetining xomaki rasmi bilan naturani solishtirib, uning qismlarini, shaklini aniqlaydi, tuzatadi. Ish jarayonida ko‘rsatish va tahlil qilish uchun rasmlar to‘plarni, bolalar kitobchalaridagi rangli rasmlar, shuningdek, o‘quv xarakteriga ega bo‘lgan alohida rasmlardan foydalanadi. Rasm bo‘yicha o‘tkaziladigan har bir dars o‘qituvchining suhbatidan va rasmni nimadan boshlash kerakligini tushuntirishdan boshlanadi. Ishning amaliy bajarilishiga o‘tishda o‘qituvchi bolalarning tartibli ravishda chizish qoida va yo‘llarni eslatib turadi. Katta bog‘cha yoshidagi bolalar va kichik maktab o‘quvchilarining ishiga yoki rasmiga qo‘yilgan talablar bir-biriga juda yaqin. Bolalar ishini tahlil qilishda 17 qanday bajarilganligini aniqlashga va mashg‘ulotlarnmg sifatli chiqishi uchun qanday tayyorgarlik ishlarini ko‘proq olib borish lozimligi hamda o‘rgatishlarning yangi xilma-xil metod va usullari ustida ko‘proq ishlash lozimligini aniqlab olishga va keyinchalik ulardan bolalar bilan ishlashda foydalanish uchun yangi-yangi imkoniyat yaratib beradi. Tasviriy faoliyat bo‘yicha bolalar ishini tahlil qilish ikki shaklda olib borilishi mumkin. 1. Matn shaklida: har kungi hisobot va alohida bolalarni kuzatish bo‘yicha olib borilgan kuzatishlar matni. 2. Ko‘rgazmali: Bolalar ishlarini saqlash, tasviriy faoliyat bo‘yicha bolalar ishlarini saqlash tarbiyachiga guruhdagi u yoki bu bolaga tasviriy malaka va ko‘nikmalarni egalladimi, yo‘qmi, tevarak-atrof go‘zalligini, rang va shaklni ko‘rishga o‘rgandimi, yo‘qmi? Shu masalalarni hal etishga yordam beradi. Har bir bolaning ishi belgilangan bo‘lishi lozim. Bola chizgan yoki yopishtirgan ishining orqa tomonida uning ismi-familiyasi, mashg‘ulot o‘tkazilgan sanani ham yozish kerak. Bolalarning chizgan ishlarini alohida papkalarga solish yoki ularni albom holiga keltirib qo‘yish mumkin. Eng qulayi ishlarni tikib qo‘yish, ya'ni hamma mashg‘ulotlarni yig‘ib, o‘rtasidan uzun tasmasimon qog‘oz bilan bog‘lab qo‘yishdir. Bu tasmaning kengligiga, yoshi, mashg‘ulot nomi, familiyasi, tarbiyachining o‘tkazgan sanasi sig‘ishi lozim. Shunga qarab, loy ishlarini (har bir bolaning 3 ta ishi 1 yil saqlanishi lozim) saqlashda ham o‘quv yilining boshi, o‘rtasi va oxiri bo‘yicha ajratish maqsadga muvofiqdir. Bu esa malaka va bilimini tahlil qilishga yordam beradi. Kundalik hisobot. Bu hisobot bolalar berilayotgan bilimlarni qay darajada egallayotganlarini aniqlashda yordam beradi. Tarbiyachi bu hisobotida bolalarning davomati va mashg‘ulot davomida o‘zini qanday tutganligi, ularda ro‘y berayotgan sifat o‘zgarishlar belgilab boriladi. Bu hisobot har kunning oxirida yozib boriladi. Kundalik hisobotda tarbiyachi mashg‘ulotlardagi yutuq va kamchiliklarni aniq ko‘rsatib bermog‘i lozim. Bunda yangi berilgan bilimni bola qay darajada egallaganligi, individual bolaning ismi, familiyasi aniq ko‘rsatib, olib borilishi lozim. Masalan, o‘rta guruhda loy mashg‘ulotida Tolipov Husan 13 tasvirlayotganlarini umumlashtirishning shakllanishiga yordam beradi. XULOSA Respublikamizda maktabgacha ta'lim tizimini qaytadan qurish borasida olib borilayotgan tub ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy islohotlar, amalga oshirilayotgan keng qamrovli ishlar ertangi kunimiz, qolaversa, kelajagimiz egalari bo‘lmish yoshlarga ko‘rsatilayotgan g‘amxo‘rlikning yorqin ifodasidir. O‘zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017-yil 30 sentabrdagi «Maktabgacha ta'lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi farmoni hamda «O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta'lim vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida»gi qaroriga muvofiq bu sohada yangi tizim yaratildi. Yangi vazirlik oldiga maktabgacha ta'lim sohasida yagona davlat siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish, maktabgacha ta'lim tashkilotlari davlat va nodavlat tarmog‘ini kengaytirish va moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, ularni malakali pedagog kadrlar bilan ta'minlash, maktabgacha ta'lim tashkilotlariga bolalarni qamrab olishni keskin oshirish, ta'lim-tarbiya jarayonlariga zamonaviy ta'lim dasturlari va texnologiyalarini tatbiq etish orqali bolalarni har tomonlama intellektual, ma'naviy-estetik, jismoniy rivojlantirish hamda ularni maktabga tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash vazifalari qo‘yildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 8-maydagi PQ-4312-son qarorining ikkinchi paragrafida Maktabgacha yoshdagi bolalarni intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy jihatdan har tomonlama rivojlantirish uchun sharoitlar yaratish masalasiga alohida e'tibor qaratilgan. Ushbu konsepsiyasida Maktabgacha yoshdagi bolalarni intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy jihatdan har tomonlama rivojlantirish uchun sharoitlarni yaratish maktabgacha ta'lim tashkilotlarida ta'lim-tarbiya jarayonini tashkil qilishning mavjud tartibini qayta ko‘rib chiqishni hamda maktabgacha 42 qushlarning shaklini obrazli yaratishga harakat qildi, kaftlari orasida loyni to‘g‘ri eshdi. Komilov Shuhrat bugungi mashg‘ulotda passiv qatnashdi. Shaklning qismlarini propartsiyalarga bo‘lishda xatoliklarga yo‘l qo‘ydi, deb yozish mumkin. Tarbiyachi bu hisobot yordamida qaysi bolada berilgan bilimlarni egallashda sustlik sezilganligini aniqlab oladi, so‘ngra esa bu bolalar bilan alohida mashg‘ulotlardan tashqari vaqtda individual ishlaydi. Yakuniy hisobot. Yakuniy hisobot har 6 oyda, yilning oxirida tuziladi. Bu hisobot yordamida tarbiyachi bolalar shu muddat ichida qanday bilimlarga, ko‘nikma, malakalarga ega bo‘lganliklarini aniqlab oladi. Keyingi bosqichlarga o‘quv yiliga reja tuza oladi. Yakuniy hisobotning yana bir maqsadi, bolani guruhdan guruhga o‘tkazishda undagi barcha bilimlar shu guruhga mos keladimi yoki yo‘qmi? ekanligini aniqlashda yordam beradi. Ota-onalar bilan ishlarni yanada yaxshilash, ota-onalar burchagini yanada mazmunli qilib bezash, shuningdek, ota-onalar bilan individual suhbatlar o‘tkazish lozim. Natijada shu narsa ko‘rinadiki, bolalarning o‘zlashtirishi yanada yuqori darajaga ko‘tariladi. Bu o‘rinda shuni qo‘shimcha qilib o‘tish lozimki, bolalarning tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarida bajargan ishlaridan ko‘rgazmalar tayyorlansa, bunda bolalarda qiziqish yanada kuchayadi, o‘z ishlarini yanada yaxshiroq bajarishga harakat qiladilar. Shuningdek, ota-onalar ham bolalarining bilimlari qay darajada rivojlanib borayotganliklaridan xabardor bo‘lib turadilar. Bulardan ko‘rinib turibdiki, bolalar bog‘chasida hisobot ishlariga alohida e'tibor bermog‘imiz lozim. Bu esa o‘z vaqtida bolalarni mustahkam bilimlarga ega bo‘lishlarini ta'minlaydi. Bu hisobot uchun ma'lumotlar quyidagicha tuziladi: Ota-onalardan olingan ma'lumotlar. Tarbiyachining shaxsiy kuzatishlari asosida to‘plangan ma'lumotlar. Ota- onalardan olinadigan ma'lumotlar anketalar orqali suhbatlar davomida olinadi. Anketa quyidagicha tuzilishi mumkin: Bolaning ismi, familiyasi. Tug‘ilgan kuni, yili. 14 I.Asosiy adabiyotlar: 1. Babayeva D.R, Abdullayeva M.A, Jumasheva G.X «Maktabgacha ta’limning boshqarishning ilmiy asoslar”. O‘quv qo‘llanma. Toshkent-2021y 2. A.Bolibekov, Z.Rasulova ” Maktabgacha ta’limni tashkil etish va boshqarish”. O‘quv majmua. Guliston-2017 3. F.R.Qodirova. Maktabgacha pedagogika T. Tafakkur bo‘stoni 2019 4. Hasanboyeva O.U. va boshqalar. Maktabgacha ta'lim pedagogikasi. 5. Sukhamlina, T. V. (2002). Psixologiya i pedagogika detskogo tvorchestva. Moskva: Pedagogika. 6. Nikolaeva, N. I. (2010). Detskaya kreativnost' i yeye razvitiye v obrazovanii. Moskva: Yekzamen. 7. Akopyan, M. A. (2001). Kreativnost' i obrazovanie detey. Moskva: Prosveshchenie. 8. O‘zbekiston Respublikasining ta’lim tizimi bo‘yicha normativ hujjatlar (2021). Davlat ta'lim standarti. Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Ta'lim Vazirligi. II.Qo‘shimcha adabiyotlar: 9. Sh.M.Mirziyoyev ”2017-2021-yillarda Maktabgacha ta’lim tizizmini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori. T.2016. 29-dekabr. 10. ”Ilk qadam” davlat o‘quv dasturi. T.2018 11. O‘zbekiston Respublikasi Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishga qo‘yiladigan davlat talablari.T.2018 12. Oliy ta’lim tizizmini 2030-yilgacha rivojlantirish Konsepsiyasi.T.2019 8-may. 13. F.Qodirova., Sh.Toshpo‘latova., N.Kayumova., M.A’zamova. Maktabgacha pedagogika Darslik T.: Tafakkur. 2019 14. Tojiyev M. Pedagogik texnologiya ta’lim jarayoniga tatbig‘i.T.: Tafakkur. 2010. 15. Shirinov, M. A. (2005). Detskoye izobrazitel'noye iskusstvo i ego razvitiye. Toshkent: O‘qituvchi. 46 qog‘ozga tikka qo‘yish usuli bilan). Bunday mashg‘ulotlarni tarbiyachi 5-6 ta bolalar guruhi bilan uyushtirishi mumkin. 2,5 yoshdagi bolalar bilan tip mashg‘ulotlar uyushtirish mumkin. Masalan, bolalarga rasmlar berib, unda nimalar tasvirlanganligini aytib berish kabi o‘yinlar o‘tkazish mumkin. Masalan, quyosh, bayroqcha, gullar tasvirlangan bo‘lishi mumkin. Bolalar ularni aytib beradi, qiynalgan bolaga tarbiyachi yordam beradi. Tarbiyachi bolalar ishini tahlil qilib ularning ishlarining xilma-xilligi va predmet bilan tasvir o‘rtasidagi o‘xshashlikni ko‘rsatib beradi. Birinchi kichik guruhda o‘rgatishning mazmuni va vazifalari. Ikki yoshli bola qalam, mo‘yqalamni to‘g‘ri ushlashi mumkin, lekin uning tajribalari kam, bajara olish va bilish qobliyatlari yo‘q, qo‘l harakatlari yetarlicha rivojlanmagan. Shuning uchun asosiy vazifalar bolalarga umumiy tarbiyaviy ta'sir qilish bilan bog‘liqdir. Birinchi kichik guruhda o‘rgatishning vazifalari quyidagilar: Rasm chizish jarayoniga natija beruvchi jamoat ishi deb qiziqishni uyg‘otish. Rasm chizish materiallari - «qalam, bo‘yoqlar» va ulardan foydalanish usullari bilan tanishtirish. Katta yoshli odam chizgan rasmni, predmetning tasviri deb tushunishni o‘rgatish. To‘g‘ri va egri chiziqlarni hamda tomonlari berk shakllarni chizish prinsiplarini o‘rgatish. Bu guruhning dasturi keyingi guruhlarning dasturidan bosqichma-bosqich murakkablashib borishi bilan farqlanadi. Rasm chizishning birinchi mashg‘uloti qog‘oz va qalam bilan tanishtirishdan boshlanadi. Bu materiallarning o‘yinchoqlardan bolalarga ma'lum bo‘lgan turli xil predmetlardan farq qilishini pedagog bolalarga tushuntiradi. Qalamlar bilan turli faoliyat turlarini bajarish mumkin. Qog‘oz toza edi, qalamning harakatlanishidan unda izlar paydo bo‘ldi. Qalamning ochilgan uchi qog‘ozda iz qoldiradi. Ikki uchi esa iz qoldirmaydi. Agar sekin bosilsa, qog‘ozda uning izlari ko‘rinmaydi. Agar qattiq bosilsa, 25 ta'lim xizmatlarini ko‘rsatishning zamonaviy usullarini joriy etishni talab qiladi. Bunda bolalarda Vatanga muhabbat hissini, oilaga, o‘z xalqining milliy, tarixiy, madaniy qadriyatlariga hurmat, atrof-muhitga nisbatan ehtiyotkorona munosabatni shakllantirishga alohida e'tibor qaratilishi lozim. Tasviriy faoliyat - bu bolalarni o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlarini bajarishda tinmay mehnat qilishga undovchi faoliyatdir. Tasviriy faoliyat bolalarga estetik tarbiya berishning asosiy vositasi hisoblanadi. Har bir predmetning katta- kichikligini, rangini, shaklini, fazoda joylashishini ajratish bu estetik sezgining bo‘laklari hisoblanadi. Bolalarda estetik sezgining rivojlanishi - rangi, ritmi, proporsiyani chuqurroq sezish bilan bog‘liqdir Maktabgacha ta'lim tashkilotida tasviriy faoliyat bo‘yicha ishlarni rejalashtirishda asosiy tamoyili, bu tasviriy faoliyatni ta'lim-tarbiyaviy ishning eng muhim bo‘limlaridan biri sifatida qarash hisoblanadi. TAVSIYALAR . Xulosa qilib aytganda tasviriy faoliyat maktabgacha yoshdagi bolalarni har tomonlama tarbiyalashda katta ahamiyatga egadir. Rasm chizish, loydan buyumlar yasash va applikatsiya -bu tasviriy faoliyat turlari bo‘lib, ularning asosiy vazifasi- tevarak atrofni obrazli aks ettirish hisoblanadi. Tasviriy faoliyat jarayonida bolalarda irodaning sifatlari-boshlagan ishini oxiriga yetkazish, oldiga maqsad qo‘yib, o‘shani bajarishga tomon intilish, qiyinchiliklarni yengish, o‘rtoqlariga yordamlashish kabi xususiyatlar tarbiyalanadi. Shunday qilib, tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarida bolalardagi badiiy did va ijodiy qobiliyatlar o‘sadi va bu orqali maktabda o‘qishga tayyorlanib boriladi. Chunki bolalar predmetlar bilan uzviy bog‘lanadilar, ularning o‘ziga xos sifatlari, shakli, rangi, katta kichikligi bilan tanishadilar, ularni farqini, o‘xshashligini aniqlaydilar, bu esa, bolalarni sensor tarbiyalashga, ko‘rgazmali, obrazli fikr yuritishga imkon beradi. Tasviriy faoliyat bolalarni axloqiy tarbiyalaydi. Bolalar ishlarida o‘z hayotida, jamiyatda bulayotgan voqea-xodisalarni aks ettiradilar, ulardan mamnun bo‘ladilar, xayajonlanadilar. Tasviriy faoliyat jarayonida bolalarda irodaning sifatlari-boshlagan ishini oxiriga etkazish, oldiga maqsad qo‘yib, o‘shani bajarishga tomon intilish, qiyinchiliklarni 43 MUNDARIJA: KIRISH……………………………………………………………………….…...4 I BOB. MAKTABGACHA TA'LIM MUASSASASIDA YOSH BOLALARNI HAR TOMONLAMA TARBIYALASHDA TASVIRIY FAOLIYATGA O‘RGATISH VOSITALARI…………………………………6 1.1. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni har tomonlama tarbiyalashda tasviriy faoliyatga o‘rgatish metodikasining ahamiyati........6 1.2. Maktabgacha ta'lim muassasasida tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarini rejalashtirish va hisobga olish.……………….……….......................................10 II BOB. MAKTABGACHA TA'LIM MUASSASASIDA RASM CHIZISHGA O‘RGATISH METOD VA USULLARI ……………..………...20 2.1. Maktabgacha ta'lim muassasasida rasm chizishga o‘rgatish………… 20 2.2. Tasviriy faoliyatga o‘rgatishning metod va usullari...................................2 8 Xulosa va tavsiyalar ………………………………………………………......... 42 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati………………………………………….... 44 3 kichik guruhga qaraganda bu o‘yinlar ancha kamayadi. Masalan, sayrda bolalar o‘zlarining «fotoapparatlari» bilan atrofni rasmga oladilar: daraxtlar, qushlar, hayvonlar va hokazo. Bog‘chaga kelib, o‘zlari olgan «rasmlarni proyavka qiladilar va chiqaradilar», ya'ni ko‘rganlarini qog‘ozga tushiradilar. Tarbiyachi o‘yindan foydalanganida butun mashg‘ulotni o‘yinga aylantirib yubormasligi kerak. Chunki bu bolalarning diqqatini topshiriqni bajarishdan tortib, ko‘nikma, malakalarga ega bo‘lish tizimigacha buzishi mumkin. Amaliy metodlar. Tasviriy san'atga o‘rgatish mobaynida bolalar turli materiallardan foydalanish ko‘nikmasiga ega bo‘ladilar. Rasm chizish, loydan buyum yasash, applikatsiya turli metodlardan hamda o‘rgatish usullaridan foydalanishni talab qiladi, shu jumladan, bolalarda ko‘nikma, malakalarni hosil qiladigan amaliy metodlardan ham foydalanish talab qilinadi. Amaliy metodlardan asosiysi bo‘lmish, texnik va ba'zan tasviriy malakalarni o‘rgatadigan mashqlardir. Kichik guruhda bu mashqlar bolalar uchun zerikarli emas, chunki yumaloq shaklli predmetlarni yasashni o‘rganib, bolalar koptokni, olmani, apelsinni va shu kabi predmetlarni yasaydilar. Yo‘llarni, yomg‘irlarni chizib, ular gorizontal va vertikal chiziqlarni chizishni mashq qiladilar. Katta guruhdagi bolalar oldiga esa, to‘g‘ridan to‘g‘ri ma'lum bir topshiriq qo‘yiladi, ya'ni chiroyli va to‘g‘ri shtrix bilan chizishga o‘rganish. Shtrixlab chizishni ko‘rsatib bergandan so‘ng, bolalarga murakkab bo‘lmagan predmet konturini (Masalan, uy, qo‘ziqorin, olma) chizib olib, uni ozoda qilib bo‘yamaslik rasmni xunuk qilib qo‘yishini biladilar va sidqidildan mashq qiladilar. Mashqlardan tasviriy xarakterga ega bo‘lgan topshiriqlarni tushunish uchun foydalaniladi. Masalan, tarbiyachi bir. chiziq bilan inson boshining yonlamasiga qiyofasini chizishni ko‘rsatib berganidan so‘ng, bolalar odam boshining rasmini bir necha marta qayta-qayta chizadilar Evristik metod. Evristik metod grek so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, «Evristika» - haqiqatni topish san'atidir. Bu metod topqirlikni, faollikni rivojlantirishga yordam beradi. 40 Bolalar ishlarini tahlil qilish. Bolalar o‘zlari bajargan yoki do‘stlari bajargan ishni mustaqil ravishda tahlil qilib, baho berishlari 5 yoshga borib to‘la shakllanadi. Kichik guruhdagi bolalar o‘z harakatlarini va ularning natijalarini nazorat qila olmaydilar, shuning uchun ular o‘z ishlarini bajarayotgan vaqtda mamnun bo‘lgan bo‘lsalar, ularning natijasidan ham mamnun bo‘lishi uchun tarbiyachidan maqtov eshitishni kutadilar. Kichik guruhda tarbiyachi bolalarning ishlarini baholayotganda tahlil qilmaydi, balki 4-5 yaxshi bajarilgan ishlarni bolalarga ko‘rsatadi. Shu bilan birga, qolgan bolalar ishlarini ham maqtaydi, chunki maqtov bolalarning ushbu mashg‘ulotga nisbatan qiziqishlarrni saqlab qolishga yordam beradi. Rasmlarni ko‘rsatishning maqsadi esa bolalarning o‘z ishlarini natijasiga jalb qilishdir. O‘rta va katta guruhlarda tarbiyachi bolalarning ishlarini ko‘rsatadi va kamchiliklarini aytib o‘tadi. Bolalar kamchiliklarini qanchalik ko‘ra bilsalar, keyingi rasmlarini shunchalik ongli ravishda chizib boradilar. Mashg‘ulot yakunida tarbiyachi bolalar ishlaridan birini olib, ijobiy tomonlarini ko‘rsatadi. Masalan, «Ranglarini yaxshi tanlaganini - och rang bilan to‘q rang yonma-yon yaxshi ko‘rinishi, chiziqlarning ozoda va aniq chizilganligini va hokazo». Agarda kamchiliklar ko‘pchilik bolalarda uchrasa, shu kamchilikni bartaraf qilish uchun bolalarga savol beradi va diqqatini qaratadi. Agarda bir bolaning kamchiligi bo‘lsa, u holda yakkama yakka tushuntirish munosibdir, chunki jamoa oldida birgina bolaning ishini tahlil qilish faqatgina shu bolaning o‘zi uchungina tushunarli bo‘ladi. Katta guruhda tahlilga barcha bolalarni jalb qilmoq zarur. Ba'zida esa tarbiyachining o‘zi baho beradi. Masalan, yaxshi chizmaydigan bolaning ishidagi kamchiliklarni boshqa bolalar aytishlarini tarbiyachi oldindan bila turib, o‘zi avval shu bola bajargan ishining ijobiy tomonlarini aytib o‘tadi. Vaqtni tejash maqsadida tarbiyachi 5-6 ta bolaning ishini olib, tahlil qiladi, faqat har mashg‘ulotda birxil bolalarning ishlarini olib baholash yaramaydi. Chunki doimiy maqtov asosida o‘sha bolalarda haddan tashqari ishonch, boshqalardan ajralib turish rivojlanadi. O‘ta qobiliyatli bolalar bilan ularning layoqatlarini hisobga 35 o‘qilgan badiiy asar ijodiy kayfiyatning oshishiga, tafakkurning, xayolning faolashishiga yordam beradi. Shu maqsad bilan badiiy so‘zdan faqatgina Ifodali o‘qish mashg‘ulotlarida emas, balki predmetlarni idrok qilgandan so‘ng tasviriy jarayonlarda ham foydalaniladi. Barcha yosh guruhlarda mashg‘ulotlarni maqsadga yo‘naltirilgan ilmda topishmoq aytishdan boshlash mumkin. Masalan, «Boshi taroq, dumi o‘roq». Bu topishmoq orqali xo‘rozning boshqalarnikidan chiroyli toji, dumining betakrorligi kabi detal sh akllari ajratiladi. Ba'zida kichik she'rlarni yoki asarlardan parcha o‘qish ham mumkin. Agar kerak bo‘lsa, asarni o‘qish bilan birga, natijani obrazga qo‘shib, natura yoki predmetning tasviri bolalarga ko‘rsatiladi. Rasm chizish, loydan buyum yasash mashg‘ulotlarida badiiy asar o‘qish har doim ham qo‘l kelavermaydi, uni boshqa o‘rgatish usuli bilan almashtirgan ma'qul. Chunki bola og‘zaki so‘zni eshitgandan ko‘ra, naturani ko‘rganida ko‘proq jonlanadi. Tarbiyachi badiiy obraznilanlayotganida juda ham ehtiyotkorlik bilan tanlashi lozim. Negaki, to‘g‘ri tanlangan asar predmetni, qiyofalarini ko‘rish idrokini o‘z ichiga Oladi (rangini, shaklini, holatini). Masalan: «Bo‘g‘irsoq» ertagi orqali bo‘g‘irsoqning obrazi, «Oltin baliq» ertagi orqali esa baliq obrazi yanada yorqinroq tasvirlanadi. Mashg‘ulot davomida tarbiyachining ko‘rsatmalari va tushunchalari Tarbiyachining ko‘rsatmalari barcha ko‘rgazmali usullarni o‘z ichiga oladi hamda o‘zi mustaqil o‘rgatish usuli sifatida xizmat qiladi. Bu bolalarning yoshi va topishmoqlariga bog‘liqdir. Kichik yoshdagi bog‘cha bolalari uchun og‘zaki ko‘rsatmalar kamdan-kam beriladi. Uolalarning tasviriy malakalari yetarli bo‘lmay, sezgi analizatorining ishtirokisiz tarbiyachining ko‘rsatmasini tushunmay-dilar (ko‘rish, cshitish, qo‘l, ta'm bilish sezgilari). Agarda bolalar mustahkam ko‘nikmaga ega bo‘lsalar, tarbiyachi ko‘rgazmani ko‘rsatmasiz tushuntirishi mumkin. 5-6 yoshli bolalar uchun bir so‘zning o‘zi xotiradagi chizish usuli haqidagi tasavvurni eslashga yordam beradi. Tarbiyachining ko‘rsatmalari butun guruh bolalariga va alohida bolalarga qaratilgan bo‘lishi 37 16. Ginsburg, M. (2007). Creative development in early childhood. Oxford: Oxford University Press. 17. Xudaybergenov, A. (2018). San'at va bolalar ta'limi: tasviriy faoliyatning ahamiyati. Toshkent: Fan. III. Internet saytlari . 1. www. pedagog. oz 2. www. Ziyonet. oz 3. https://lex.uz/docs/-3805404 47

Bolalarni har tomonlama rivojlantirishda tasviriy faoliyatning ahamiyati

Купить