Boshlang'ich sinf matematika darslarda blok-sxema tushinchasini shakllantirish metodikasi - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	44.1KB
Xaridlar	12
Yuklab olingan sana	20 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Umida

Ro'yxatga olish sanasi 20 Yanvar 2025

52 Sotish

Boshlang'ich sinf matematika darslarda blok-sxema tushinchasini shakllantirish metodikasi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT GUMANITAR FANLAR UNIVERSITETI
AMALIY VA GUMANITAR FANLARI KAFEDRASI
3-KURS BOSHLANG’ICH TA’LIM YO’NALISHI
05 -22-guruh talabasi __________________________________
“MATEMATIKA VA UNI O’QITISH METODIKASI” FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: “ Boshlang‘ich sinf matematika darslarida blok-sxema
tushunchasini shakllantirish metodikasi ”

KURS ISHI ILMIY RAHBARI Eshimbetov Jurabek
KURS ISHI BAJARUVCHI Ibadullayeva Nodira

TO‘RTKO‘L- 2025
1

Mavzu: Boshlang‘ich sinf matematika
darslarida blok-sxema tushunchasini
shakllantirish metodikasi
Reja:
I. Kirish……………………………………………………………..3
II. Asosiy qism
a) Mavzuning dolzarbligi……………………….. ………………………4
b) Boshlang‘ich sinflarda blok-sxema tushunchasini o‘rgatishning ahamiyati ….5
c) Kurs ishining maqsadi va vazifalari …………………………………7
d) Tadqiqot usullari va amaliy ahamiyati ………………………………10
III. Xulosa………………………………………………………………….19
IV. Adabiyotlar ro’yxati…………………………………………………..21
2

I. Kirish
I Bob. Blok-sxema tushunchasining nazariy asoslari
1. Blok-sxema tushunchasi va uning mohiyati
2. Blok-sxemaning asosiy elementlari
3. Boshlang‘ich sinf matematika darslarida blok-sxemaning ahamiyati
1.1. Blok-sxema tushunchasi va uning mohiyati
Blok-sxema — bu jarayon yoki masalani izchil bosqichlarga bo‘lib tasvirlash uchun
foydalaniladigan grafik vosita bo‘lib, unda harakatlar, qarorlar va ularning izchil tartibi
ko‘rsatiladi. Blok-sxema algoritmlar va masalalarni tahlil qilish, yechim izlash va uni
tushuntirish jarayonida keng qo‘llaniladi.
1.2. Blok-sxemaning asosiy elementlari
Blok-sxemaning asosiy elementlari quyidagilardan iborat:
• Oval: Jarayonning boshlanishi va yakunini bildiradi.
• To‘rtburchak: Amalga oshirilishi lozim bo‘lgan operatsiyalarni ko‘rsatadi.
• Romb: Qaror qabul qilish va shartni ifodalash uchun ishlatiladi.
• Strelkalar: Jarayonning oqimini ko‘rsatadi.
1.3. Boshlang‘ich sinf matematika darslarida blok-sxemaning ahamiyati
Blok-sxema yordamida murakkab matematik jarayonlarni bosqichma-bosqich tahlil
qilish imkoniyati o‘quvchilar uchun jarayonni osonlashtiradi. Shuningdek, u bolalarning
o‘quv jarayoniga qiziqishini oshiradi va tizimli fikrlash qobiliyatlarini rivojlantiradi.
3

Blok-sxema — bu jarayon yoki masalani izchil bosqichlarga bo‘lib tasvirlash uchun
foydalaniladigan grafik vosita bo‘lib, unda harakatlar, qarorlar va ularning izchil tartibi
ko‘rsatiladi. Blok-sxema algoritmlar va masalalarni tahlil qilish, yechim izlash va uni
tushuntirish jarayonida keng qo‘llaniladi.
II Bob. Boshlang‘ich sinflarda blok-sxema tushunchasini shakllantirish metodikasi
1. Blok-sxemadan foydalanishning metodik asoslari
2. Matematik masalalarni blok-sxema asosida yechish metodikasi
3. Dars ishlanmasi namunasi
2.1. Blok-sxemadan foydalanishning metodik asoslari
Blok-sxema tushunchasini o‘rgatishda quyidagi metodlardan foydalanish samarali:
• Ko‘rgazmali metod: Dars davomida blok-sxemaning elementlari va ulardan
foydalanish qoidalarini vizual tarzda tushuntirish.
• Amaliy metod: O‘quvchilarga blok-sxemalar tuzish bo‘yicha amaliy topshiriqlar berish.
• Interfaol metod: Guruhlarda ishlash orqali blok-sxema yordamida masalalar yechimini
izlash.
2.2. Matematik masalalarni blok-sxema asosida yechish metodikasi
Blok-sxema yordamida oddiy arifmetik amallarni tushuntirish boshlang‘ich sinf
o‘quvchilari uchun qulaydir. Masalan:
Masala: 5 soniga 3 ni qo‘shing va natijani 2 ga ko‘paytiring.
• Boshlanish: Sonlarni kiritish (5 va 3).
• Jarayon: 5 + 3.
• Jarayon: Natijani 2 ga ko‘paytirish.
• Yakun: Javobni chop etish.
Ushbu jarayon blok-sxema ko‘rinishida tasvirlanadi va o‘quvchilarga namoyish qilinadi.
4

Blok-sxemaning asosiy elementlari quyidagilardan iborat:
• Oval: Jarayonning boshlanishi va yakunini bildiradi.
• To‘rtburchak: Amalga oshirilishi lozim bo‘lgan operatsiyalarni ko‘rsatadi.
• Romb: Qaror qabul qilish va shartni ifodalash uchun ishlatiladi.
• Strelkalar: Jarayonning oqimini ko‘rsatadi. Boshlang‘ich maktabda matematika ta’limi
o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash qobiliyatini shakllantirish va rivojlantirishga, o‘z
fikrlarini mustaqil bayon qila olish, egallagan bilimlarini ijtimoiy faoliyatlarida qo‘llash
hamda ta’limning ikkinchi bosqichida o‘qishni davom ettirish uchun matematik
tayyorgarlikni ta’minlashga xizmat qiladi.
Matematika darslarida natural sonlar va nol to‘g‘risida tasavvurni shakllantirish, puxta
hisoblash ko‘nikmalarini hosil qilish, amaliy masalalarni yechishda natural sonlar va
arifmetik amallarni qo‘llay olishga o‘rgatish, eng sodda geometrik shakllar, ularni
tekislikda tasvirlash xususiyatlari haqida tasavvurga ega bo‘lish hamda og‘zaki va yozma
hisoblash va matematik munosabat belgilaridan foydalana olish malakasini hosil qilishga
alohida e’tibor beriladi.
3-sinf “Matematika” darslarida quyidagi maqsad va vazifalarga erishish ko‘zda tutiladi.
O‘quvchilar avvaliga 2-sinfda o‘tilgan materiallarni takrorlaydilar va umumlashtiradilar.
So‘ngra 100 ichida sonlarni jadvaldan tashqari ko‘paytirish va bo‘lish usullarini
o‘rganadilar. Nol bilan tugaydigan bir xonali sonlarga, yaxlit o‘nliklarga va yaxlit
yuzliklarga ko‘paytirish va bo‘lish usulini o‘zlashtiradilar. Sonni qoldiqli bo‘lishni
bajarishni o‘rganadilar. Uch xonali sonni bir xonali songa yozma ko‘paytirish va bo‘lish
usulini o‘zlashtiradilar. Sonning bir necha ulushlarini va bir necha ulushlari bo‘yicha
sonni topish usullarini o‘rganadilar. Ikki va undan ortiq amalni o‘z ichiga olgan (qavsli va
qavssiz) ifodalarda amallarning bajarilish tartibi haqida tasavvurga ega bo‘ladilar. x + 123
= 140; x – 436 = 152;
x · 4 = 140; x : 9 = 810; 630 : x = 70; 810 – x = 135 ko‘rinishdagi tenglamalarni (tanlash
va berilgan son bilan izlanayotgan son orasidagi o‘zaro bog‘lanishlar asosida) to‘g‘ri va
tez yechishga o‘rganadilar. Bir va undan ortiq amalli turli-tuman matnli masalalarni
yechish tajribasiga ega bo‘ladilar (arifmetik usulda tenglama tuzish, ifoda tuzish bilan).
Massa birliklari: tonna, sentner, kilogramm, gramm haqida va ular orasidagi
munosabatlar; vaqt birliklari: soat, minut, sutka, yil, oy, hafta, sekund, asr haqida va ular
orasidagi munosabatlar haqida tasavvurga ega bo‘ladilar.
O‘quv yili oxirida o‘quvchilar 1000 ichida natural sonlar qatori, rim raqamlarini
o‘rganadilar. 0 dan 100 gacha sonlar ketma-ketligi, bunday sonlar qatori tuzilishining
o‘ziga xos xususiyatlarini bilishlari, kattaliklar (uzunlik, massa, vaqt)ning o‘lchov birliklari
5

jadvali va bu bilimlaridan o‘lchash amaliyotida hamda masalalar yechishda foydalana
olishlari kerak. Baho, umumiy narx, miqdor, me’yor, umumiy massa va shu kabilar
kattaliklar orasidagi o‘zaro bog‘lanishlarni bilishlari va bu bilimlarini matnli masalalarni
yechishda qo‘llay olishlari lozim.
Darslikda har bir dars uchun bittadan boshqotirma berilgan. O‘quvchilar boshqotirmani
dars oxirida yechishga urinib ko‘rishlari mumkin. Agar yecholmasalar yoki darsda vaqt
yetishmasa, uyda yechib kelishlari uchun topshiriladi. Kelgusi darsda boshqa uy vazifalari
qatori boshqotirmaning yechimi ham so‘raladi. Agar biror o‘quvchi yecha olmasa,
o‘qituvchi yechimini aytib beradi. Boshqotirmalarni yechish o‘quvchilar uchun ixtiyoriy
bo‘lib, uni yechgan o‘quvchilar rag‘batlantiriladi. Lekin yecha olmagan o‘quvchilarga
chora ko‘rilmaydi.
3-sinfda 1000 ichida sonlarni qo‘shish va ayirishni o‘rganishda o‘quvchilar oldin yig‘indini
songa va sonni yig‘indiga qo‘shishning (530 + 200, 530 + 20 ko‘rinishdagi misollar),
sondan yig‘indini ayirish va yig‘indidan sonni ayirish (450–30, 580–250 ko‘rinishidagi
misollar) turli usullarni qo‘llab, og‘zaki hisoblash usullari bilan tanishadilar; boshqa
hollarda ular yig‘indini-yig‘indiga qo‘shish va yig‘indidan-yig‘indini ayirish (350 + 280,
270 + 530, 600 – 370 ko‘rinishdagi misollar) usullaridan foydalanadilar. Bu mashqlarni
bajarib, bolalar oldin og‘zaki hisoblashlarning, so‘ngra yozma hisoblashlarning turli
usullarini ongli o‘zlashtiradilar.
Shundan so‘ng bolalar 1000 ichida sonlarni yozma qo‘shish va ayirish usullari bilan
tanishishga kirishadilar. Og‘zaki hisoblashlar bilan bir qatorda dasturda yozma
hisoblashlarga o‘rgatishga ham katta e’tibor beriladi. 1000 ichida sonlarni to‘g‘ri va tez
yozma qo‘shish va ayirish malakalari avtomatizm darajasiga etkazilishi kerak (bunga
o‘quvchilar zarur hollarda bajarilayotgan amalni tushuntirib bera oladigan bo‘lishlari
kerak).
Yozma hisoblashlar ustida ish olib borish bilan bir vaqtda bolalarning arifmetik amallar
haqidagi, bu amallar orasidagi amal tarkibiy qismlari va natijalari orasidagi o‘zaro
bog‘lanishlar, amal tarkibiy qismlaridan birining o‘zgarishi bilan natijaning o‘zgarishi
haqidagi bilimlari chuqurlashtiriladi va umumlashtiriladi. Amallarning xossalari bilan
tanishtirish davom ettiriladi: sonni ko‘paytmaga ko‘paytirish va bo‘lish xossasi ko‘rib
chiqiladi. Bu bilimlar ratsional hisoblash usullarini egallash hamda masalalar yechishda
qo‘llaniladi.
Butun o‘quv yili mobaynida mos ko‘nikma va malakalarni shakllantirish uchun darsdan-
darsga qadar o‘quvchilarga turli ko‘rinishdagi sodda masalalarni og‘zaki mashqlarga,
yozma mustaqil ishlarga, uy vazifalariga qo‘shib yechishni mashq qildirish lozim. Dars
materialini tanlaganda o‘quvchilar tomonidan tez-tez chalkashtirib yuboruvchi
6

masalalarni, masalan, sonni bir necha marta va bir necha birlikka orttirish
(kamaytirish)ga, ayirmali va karrali taqqoslashga doir masalalarni bir-biriga qarama-
qarshi qo‘yish, taqqoslash zarurligini unutmasligi lozim. Buning uchun mos ravishdagi
masalalar juftligini berish va o‘quvchilardan ularning shartlarini, yechimlarini
taqqoslashni, shartlarini o‘zgartirishni va shartlarning o‘zgarishi bilan yechim ham
o‘zgarishini tushuntira olishni, masala tuzish va uni yechishni, berilgan ifoda bo‘yicha
masala tuzishni hamda masala yechish bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa ijodiy tavsifdagi
o‘qituvchi va o‘quvchilarga ma’lum bo‘lgan topshiriq turlarini qo‘llashni talab etish
kerak.
O‘quvchilarning fikrlash faoliyatlarini va nutqlarini rivojlantirish uchun ularni masalani va
uning yechilishini tahlil qilishlariga, masalani yechishdagi har bir amalni asoslab
berishga o‘rgatish muhimdir. Ular yechilayotgan masalada nima berilgan, nima
izlanayotganligi (noma’lumligini), masalaning savolidan nima kelib chiqishini, masala
savoliga javob topish qanday arifmetik amallar yordamida amalga oshirilishini va ularni
qanday tartibda bajarish kerakligini tushunib yetishlari, shuningdek, har bir tanlangan
amalni asoslay olishlari va topilgan natijalarni tushuntirib bera olishlari, berilgan masala
bo‘yicha ifoda tuza olishlari (barcha zarur tushuntirishlari bilan), masalani yecha olishlari
va yechimining to‘g‘riligini tekshira olishlari lozim.
Yunon siviliza siyasining oxirlarida donishmand Diofant boshqotir malarni yig‘ib,
«Arifmetika» kitobini yozgan. Qadimgi Hitoy va Hindistonda yozilgan matematika
kitoblari boshqotirmalar to‘plamidan iborat bolgan. Arab imlosida bitilgan hisob-kitobga
oid qadimiy kitoblarda ham ko‘plab boshqotirmalar o‘rin olgan.
Hozirgi davrda matematika fani son-sanoqsiz hisob-kitoblarni, teorema, qoida va
tushunchalarni o‘z ichiga olgan. Boshqotirmalar esa matematika darsliklaridan deyarli
siqib chiqarilgan. Boshqotirma lar maktabdan tashqari mashg‘u lotlarda, matematik
to‘garaklarda shug‘ullanadigan bo‘lib qoldi. Lekin boshqotirmalarni matematika fanidan
ajratib bo‘lmaydi. Boshqotirmalar bilan ko‘proq shug‘ullanib, aqllarini charxlab borishlari
lozim. Shu tariqa o‘quvchilarni topqirlikka o‘rgatish, ularning aqliy zakovatlarini oshirib
borish mumkin.
Masala va boshqotirmalarni yechishda “Kim tez topadi” interfaol metodi dan foydalanish
tavsiya etiladi. Quyida namuna tariqasida ayrim masala va boshqotirmalarni yechishda
“Kim tez topadi” interfaol metodidan qanday foydalanilishi keltiriladi.
12-masala. Soat sirtini shunday 6 bo‘lakka bo‘lingki, har bir bo‘lakdagi sonlar yig‘indisi
bir xil bo‘lsin.
7

Yechilishi . Boshqotirma bo‘yicha soat sirti quyidagicha bo‘linganda har bir bo‘lak dagi
sonlar yig‘indisi bir xil, ya’ni 13 ga teng bo‘ladi. Bu boshqotirma yechimini topishni o‘yin
shaklida tashkil etish mumkin. Buning uchun o‘quvchilar 3 guruhga bo‘linib, har bir
guruh o‘quvchilari oq qog‘ozga soat chizib, uning sirtini 6 bo‘lakka bo‘ladilar va sonlar
yig‘indisi bir xilligi topiladi. Sardorlar o‘z ishlarini doskada namoyish etib, nechta
o‘quvchi to‘g‘ri bajarganligini aytadilar. Bu o‘yin «Kim tez topadi?» deb nomlanib,
birinchi bajargan guruh rag‘batlan-tiriladi.
2.3. Dars ishlanmasi namunasi
Mavzu: Oddiy matematik amallarni blok-sxema yordamida yechish.
Maqsad: O‘quvchilarga blok-sxemadan foydalanishni o‘rgatish.
Bosqichlar:
1. Blok-sxemaning asosiy elementlarini tushuntirish.
2. Masalalarni bosqichma-bosqich blok-sxema orqali izohlash.
3. Mustahkamlash uchun o‘quvchilarga mustaqil vazifalar berish.
III Bob. Amaliyot va natijalar tahlili
1. Blok-sxema asosida o‘quv darslarini rejalashtirish tajribasi.
2. Boshlang‘ich sinfda blok-sxemadan foydalanish natijalari
3. Algoritmik fikrlash qobiliyatining rivojlanishi
III Bob. Amaliyot va natijalar tahlili
3.1. Boshlang‘ich sinfda blok-sxemadan foydalanish natijalari
Blok-sxemalarni qo‘llash orqali o‘tkazilgan darslarda o‘quvchilarning masalalarni
tushunishi va yechishga bo‘lgan qiziqishi ortdi. Tajriba davomida:
• O‘quvchilarning 85% blok-sxema asosida masalalarni muvaffaqiyatli hal qildi.
• Dars jarayonida o‘quvchilarning mustaqillik darajasi oshgani kuzatildi. “Matematika”
darslarida foydalanish uchun tavsiya etiladigan
intefaol metoglar

8

Matematika darslarida yuqorida keltirilgan «Kim tez topadi?» interfaol metodidan
tashqari quyidagi interfaol metodlardan ham foydalanish tavsiya etiladi.
“Aqliy hujum” metodi. «Aqliy hujum» metodi muayyan mavzu yuzasidan berilgan
muammolarni hal etishda keng qo‘llaniladigan metod hisoblanadi. Bu metod
o‘quvchilarni muammo xususida keng va har tomonlama fikr yuritishga, shuningdek, o‘z
tasavvurlari va g‘oyalaridan ijobiy foydalanish borasida ma’lum ko‘nikma va malakalarni
hosil qilishga rag‘batlantiradi. Ushbu metod yordamida tashkil etilgan dars jarayonida
ixtiyoriy muammolar yuzasidan bir necha original yechimlarni topish imkoniyati tug‘iladi.
Mazkur metodni qo‘llashdan ko‘zlangan asosiy maqsad o‘quvchilarni muammo xususida
keng va chuqur fikr yuritishga rag‘batlantirish ekanligini e’tibordan chetda qoldirmagan
holda, ularning faoliyatlarini baholab borishning har qanday usulidan voz kechish
maqsadga muvofiqdir.
Ushbu metoddan samarali foydalanish maqsadida quyidagi qoidalarga amal qilish lozim:
— o‘quvchilarning o‘zlarini erkin his etishlariga sharoit yaratib berish;
— g‘oyalarni yozib borish uchun yozuv taxtasi yoki varaqlarni tayyorlab qo‘yish;
— muammo (yoki mavzu)ni aniqlash;
— mashg‘ulot jarayonida amal qilinishi lozim bo‘lgan shartlarni belgilash;
— bildirilayotgan g‘oyalarni ularning mualliflari tomoni-dan asoslanishiga erishish va
ularni yozib olish;
— qog‘oz varaqlari g‘oya (yoki fikr)lar bilan to‘lgandan so‘ng ularni yozuv taxtasiga osib
qo‘yish;
— bildirilgan fikrlarni yangi g‘oyalar bilan boyitish asosida ularni quvvatlash;
— boshqalar tomonidan bildirilgan fikr (g‘oya)lar ustidan kulishga, kinoyali sharhlarning
bildirilishiga yo‘l qo‘ymaslik;
— yangi g‘oyalarni bildirish davom etayotgan ekan, muammoning yagona to‘g‘ri
yechimini e’lon qilishga shoshilmaslik.
«Aqliy hujum» metodidan foydalanishda bir necha qoidalarga amal qilish talab etiladi.
Ushbu qoidalar quyidagilardan iborat:
O‘quvchilarni muammo doirasida keng fikr yuritishga undash, ular tomonidan
kutilmagan mantiqiy fikrlarning bildirilishiga erishish lozim.
9

Har bir o‘quvchi tomonidan bildirilayotgan fikr yoki g‘oyalar rag‘batlantirilib boriladi. Bu
esa bildirilgan fikrlar orasidan eng maqbullarini tanlab olishga imkon beradi. Bundan
tashqari, fikrlarning rag‘batlantirilishi navbatdagi yangi fikr yoki g‘oyalarning tug‘ilishiga
olib keladi.
Har bir o‘quvchi o‘zining shaxsiy fikr yoki g‘oyalariga asoslanishi hamda ularni
o‘zgartirishi mumkin. Avval bildirilgan fikr (g‘oya)larni umumlashtirish, turkumlash-tirish
yoki ularni o‘zgartirish ilmiy asoslangan fikr (g‘oya)larning shakllanishiga zamin
hozirlaydi.
Mashg‘ulot jarayonida o‘quvchilarning har qanday faoliyatlarini standart talablar asosida
nazorat qilish, ular tomonidan bildirilayotgan fikrlarni baholashga yo‘l qo‘yil-maydi.
Agarda ularning fikr (g‘oya)lari baholanib boriladigan bo‘lsa, o‘quvchilar o‘z diqqatlarini
shaxsiy fikrlarini himoya qilishga qaratadilar. Oqibatda ular yangi fikrlarni ilgari
surmaydilar.
«Aqliy hujum» metodida o‘quvchilar tomonidan bildiri-ladigan har qanday g‘oya
baholanmaydi. O‘quvchilarning mustaqil fikr yuritishlari, shaxsiy fikrlarini ilgari surishlari
uchun qulay muhit yaratiladi. ў oyalarning turlicha va ko‘p miqdorda bo‘lishiga ahamiyat
qaratiladi. Boshqalar tomonidan bildirilayotgan fikrlarni yodda saqlash, ularning
fikrlariga tayangan holda yangi fikrlarni bildirish, bildirilgan fikrlar asosida muayyan
xulosalarga kelish kabi harakat-larning o‘quvchilar tomonidan sodir etilishiga erishiladi.
«Aqliy hujum» metodidan fizikadagi har bir bobni takrorlashda foydalanish samarali
natija beradi. Shuningdek, yangi mavzular bayonidan so‘ng shu mavzuni mustahkamlash
uchun ham ushbu metodni qo‘llash tavsiya etiladi.
“6 x 6” metodi. «6 x 6» metodi yordamida bir vaqtning o‘zida 36 nafar o‘quvchining
muayyan faoliyatga jalb etish orqali ma’lum topshiriq yoki masalani hal etish,
shuningdek, guruhlarning har bir a’zosi imkoniyatlarini aniqlash, ularning qarashlarini
bilib olish mumkin. Bu metod asosida tashkil etilayotgan darsda har birida 6 nafardan
ishtirokchi bo‘lgan 6 ta guruh o‘qituvchi tomonidan o‘rtaga tashlangan muammoni
muhokama qiladi. Belgilangan vaqt nihoyasiga yetgach, o‘qituvchi 6 ta guruhni qayta
tuzadi. Qaytadan shakllangan guruhlarning har birida avvalgi 6 ta guruhdan bittadan
vakil bo‘ladi. Yangi shakllangan guruh a’zolari o‘z jamoadoshlariga avvalgi guruhi
tomonidan muammo yechimi sifatida taqdim etilgan xulosani bayon etib beradilar va
mazkur yechimlarni birgadikda muhokama qiladilar.
«6 x 6» metodining afzallik jihatlari quyidagilardan iborat:
— guruhlarning har bir a’zosini faol bo‘lishga undaydi;
10

— ular tomonidan shaxsiy qarashlarning ifoda etilishini ta’minlaydi;
— guruhning boshqa a’zolarining fikrlarini tinglay olish ko‘nikmalarini hosil qiladi;
— ilgari surilayotgan bir necha fikrni umumlashtira olish, shuningdek, o‘z fikrini himoya
qilishga o‘rgatadi.
Eng muhimi har bir o‘quvchi qisqa vaqt (15—20 minut) davomida ham munozara
qatnashchisi, ham ma’ruzachi sifatida faoliyat ko‘rsatadi.
Ushbu metodni 4, 5, 7, 8 nafar o‘quvchidan iborat bo‘lgan bir necha guruhlarda ham
qo‘llash mumkin. Biroq, yirik guruhlar o‘rtasida «6 x 6» metodi qo‘llanilganda vaqtni
ko‘paytirishga to‘g‘ri keladi. Chunki bu mashg‘ulotlarda munozara uchun ham, axborot
berish uchun ham birmuncha ko‘p vaqt talab etiladi. So‘z yuritilayotgan metod
qo‘llanilayotgan mashg‘ulotlarda guruhlar tomonidan bir yoki bir necha mavzu
(muammo)ni muhokama qilish imkoniyati mavjud.
«6 x 6» metodidan ta’lim jarayonida foydalanish o‘qituvchidan faollik, pedagogik
mahorat, shuningdek, guruhlarni maqsadga muvofiq shakllantira olish layoqatiga ega
bo‘lishni talab etiladi. Guruhlarning to‘g‘ri shakllantirilmasligi topshiriq yoki vazifalarning
to‘g‘ri hal etilmasligiga sabab bo‘lishi mumkin. Ushbu metod yordamida mashg‘ulotlar
quyidagi tartibda tashkil etiladi:
O‘quvchi mashg‘ulot boshlanishidan oldin 6 ta stol atrofida 6 tadan stul qo‘yib chiqiladi.
6 ta varaqga turli xil 6 ta topshiriq yozib chiqiladi. Varaqlarga I dan VI gacha rim raqami
yozib qo‘yiladi. Bu varaqlar 6 ta stolning har biriga qo‘yib chiqiladi.
O‘quvchilar o‘qituvchi tomonidan 6 ta guruhga bo‘linadilar. O‘quvchilarni guruhlarga
bo‘lishda o‘qituvchi quyidagicha yo‘l tutadi. Har bir o‘quvchiga 1 dan 36 gacha
raqamlangan varaqchalardan birini olish taklif etiladi. Bu varaqlarda rim raqami bilan
stol raqami ko‘rsatilgan bo‘ladi. Har bir o‘quvchi o‘zi tanlagan varaqchadagi rim raqami
bilan ko‘rsatilgan stol atrofida qo‘yilgan stuldan joy egallaydi.
O‘quvchilar joylashib olganlaridan so‘ng o‘qituvchi stol ustiga qo‘yilgan topshiriqlarni
bajarish uchun ma’lum vaqtni (5—10 minut) belgilaydi, munozara jarayoni
boshlanganini e’lon qiladi.
O‘qituvchi guruhlarning faoliyatini kuzatib boradi, kerakli o‘rinlarda guruh a’zolariga
maslahatlar beradi, yo‘l-yo‘riqlar ko‘rsatadi. Belgilangan vaqt tugagach, guruhlardan
munozaralarni yakunlashlarini so‘raydi.
Munozara uchun belgilangan vaqt nihoyasiga yetgach, o‘qituvchi guruhlarni qaytadan
shakllantiradi. Yangidan shakllangan har bir guruhda avvalgi 6 ta guruhning har biridan
11

bir nafar vakil bo‘lishiga alohida e’tibor qaratiladi. O‘quvchilar o‘z o‘rinlarini almashtirib
olganlaridan so‘ng belgilangan vaqt (5—10 minut) ichida guruh a’zolari avvalgi
guruhlariga topshirilgan vazifa va uning yechimi xususida guruhdoshlariga so‘zlab
beradilar. Shu tartibda qabul qilingan xulosalar (topshiriq yechimlari)ni muhokama
qiladilar va yakuniy xulosaga keladilar.
«6 x 6» metodini fizikaning ayrim darslarida avvalgi darsda o‘tilgan mavzu bo‘yicha
o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini nazorat qilish uchun o‘tkazish tavsiya etiladi. Bu
bilan o‘tilgan mavzularni og‘zaki so‘rashdagi bir xillikni bartaraf etishga, fizika darsining
qiziqarli bo‘lishiga erishiladi.
“Klaster” metodi. Ushbu metod o‘quvchilarga ixtiyoriy muammo (mavzu)lar xususida
erkin, ochiq o‘ylash va shaxsiy fikrlarni bemalol bayon etish uchun sharoit yaratishga
yordam beradi.
«Klaster» metodi turli xil g‘oyalar o‘rtasidagi aloqalar to‘g‘risida fikrlash imkoniyatini
beruvchi tuzilmani aniq-lashni talab etadi. Bu metod aniq obyektga yo‘naltirilmagan
fikrlash shakli hisoblanadi. Undan foydalanish inson miya faoliyatining ishlash tamoyili
bilan bog‘liq ravishda amalga oshadi.
«Klaster» metodi muayyan mavzuning o‘quvchilar tomonidan chuqur hamda puxta
o‘zlashtirilguniga qadar fikrlash faoliyatining bir maromda bo‘lishini ta’minlashga xizmat
qiladi.
«Klaster» metodidan o‘quvchilar bilan yakka tartibda yoki guruh asosida tashkil
etiladigan mashg‘ulotlar jarayonida foydalanish mumkin. Guruh asosida tashkil
etilayotgan mashg‘ulotlarda ushbu metod guruh a’zolari tomonidan bildirilayotgan
g‘oyalarning majmui tarzida namoyon bo‘ladi. Bu esa guruhning har bir a’zosi
tomonidan ilgari surilayotgan g‘oyalarni uyg‘unlashtirish hamda ular o‘rtasidagi
aloqalarni topa olish imkoniyatini yaratadi.
Mazkur metoddan foydalanishda quyidagi shartlarga rioya qilish talab etiladi:
Nimani o‘ylagan bo‘lsangiz, shuni qog‘ozga yozing. Fikringizni aniq mummolar to‘g‘risida
o‘ylab o‘tirmay, ularni shunchaki yozib boring.
Belgilangan vaqt nihoyasiga yetmagunicha yozishdan to‘xtamang. Agar ma’lum muddat
biror bir g‘oyani o‘ylay olmasangiz, u holda qog‘ozga biror narsaning rasmini chiza
boshlang. Bu harakatni yangi g‘oya tug‘ilguniga qadar davom ettiring.
Yozuvingizning orfografiyasi yoki boshqa jihatlariga e’tibor bermang.
12

Muayyan tushuncha doirasida imkon qadar ko‘proq yangi g‘oyalarni ilgari surish hamda
mazkur g‘oyalar o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik va bog‘liqlikni ko‘rsatishga harakat qiling.
G‘oyalar yig‘indisining sifati va ular o‘rtasidagi aloqalarni ko‘rsatishni cheklamang.
«Klaster» metodini fizikaning ayrim darslarida avvalgi darsda o‘tilgan mavzu bo‘yicha
o‘quvchilar egallagan bilim va ko‘nikmalarini nazorat qilish uchun qo‘llash tavsiya etiladi.
Bunda o‘quvchilarga o‘tilgan mavzu bo‘yicha nimani xohlasa, shuni qog‘ozga tushirishi
topshiriladi.
“Fikriy hujum” metodi. Ta’limning «Fikriy hujum» metodi o‘quvchilarning dars
jarayonida faolliklarini ta’minlash, ularni bir xil standart tarzda fikrlashdan ozod qilish,
erkin fikrlashga rag‘batlantirsh, muayyan mavzu yuzasidan turli tuman g‘oyalarni
to‘plash, ijodiy yondashishga o‘rgatish uchun xizmat qiladi.
«Fikriy hujum» metodining asosiy tamoyili va sharti har bir o‘quvchi tomonidan o‘rtaga
tashlanadigan fikrga nisbatan tanqidni mutlaqo taqiqlash, har qanday luqma va hazil-
mutoyibalarni rag‘batlantirishdan iborat. Bundan ko‘zlangan maqsad o‘quvchilarning
dars jarayonidagi erkin ishtirokini ta’minlashdir.
Ta’lim jarayonida ushbu metoddan samarali va muvaf-faqiyatli foydalanish
o‘qituvchining pedagogik mahorati va tafakkur ko‘lamining kengligiga bog‘liq bo‘ladi.
«Fikriy hujum» metodidan foydalanish chog‘ida o‘quvchilarning soni 15 nafardan
oshmasligi maqsadga muvofiqdir. Bu metoddan fizikaning ma’lum bobini takrorlash
darslarida, laboratoriya ishi yakunida, ekskursiya darslarida samarali foydalanish
mumkin.
“Blits savollar” metodi. Nazoratning bu turida maqsad aniq bo‘lishi, nima uchun blits
savollar berilayotganini o‘ylab, rejalshtirib ko‘rilish kerak bo‘ladi. Savollar qo‘llanilishi
maqsadga ko‘ra:
a ) o‘zlashtirilgan bilimlar silsilasining kamchiliklarini aniqlashga, chiqurroq
o‘zlashtirishiga erishishi uchun;
b ) ma’lum bir mavzu bo‘yicha olingan bilim ko‘nikma va malakalarni sinash
ko‘rinishlarida bo‘lishi kerak.
Savollar ishonchli, amaliy bo‘lishi lozim. Har bir o‘quvchi beriladigan savollarning
oddiylik yoki murakkablik darajasi va mavzu doirasi bir xil bo‘lishi lozim.
Asosiy tushunchalar quyidagilar:
Ochiq savollar – bu savollar muammoli, so‘zlashuvni davom ettirishga imkon beradi.
Ularga qisqa bir xil javob berish mumkin emas.
13

Yopiq savollar – bu savollar oldindan «ha» yoki «yo‘q» tipidagi to‘g‘ri, ochiq, javoblarni
berish ko‘zda tutadi.
“Muammoli vaziyatni o‘rganish” metodi. Dars jarayonida turli muammolarni hal etishga
ularni kelib chiqish sabablari, tuzatish yo‘llarini topishga, o‘quvchilarni esa mustaqil
izlanishga, fikrlashga, o‘z fikrlarini isbotlash va turli vaziyatdan chiqishga o‘rgatishda
«Muammoli vaziyat» shaklini qo‘llash mmkin.
«Muammoli vaziyat»ning sabablari:
— darsga qiziqmaslik;
— darsga kech kelishi;
— tarbiyasizlik;
— darsga tayyorlanmaslik;
— darsni buzish;
— o‘qituvchining auditoriyani boshqara olmasligi.
Vaziyatdan chiqib ketish harakatlari:
— o‘qituvchining professional darajasi, shaxsi;
— tashqi ko‘rinishi, nutqi;
— tushuntira bilish.
“Debatlar” metodi. Debatlar — o‘z nuqtai nazarini asoslashda sinfdagi barcha
o‘quvchilarning (yoki asosiy qismining) bahslashuvda faol ishtirok etishni taminlovchi
o‘qitish metodidir. Bu metoddan foydalanish tanqidiy tafakkurni rivojlantiradi.
O‘quvchilar o‘z nuqtai nazarini ishlab chiqishi, uni taqdim etishi, himoya qilishi, so‘ngra
raqib nuqtai nazarini rad etish kerak. Bahs haqiqatni yuzaga keltirgani bois o‘qituvchi
sinfni ikkiga bo‘lgan holda munozarani atayin avj oldiradi ( guruhlarga bir-biriga zid
fikrlar aytiladi, bahsli topshiriqlar beriladi.) Bu metod yozma holda olib borilsa, yozma
debatlar bo‘ladi.
Qo‘llanilishi:
— bahsda o‘quvchilarning faol ishtirokini taminlash;
— muammoni hal qilishda mohirlikka o‘rgatish;
— fikrni aniq to‘g‘ri va qisqacha ifodalashga imkon beradi.
14

Afzalligi:
— o‘quvchilarni bahslashishga o‘rgatadi;
— munozara madaniyatiga o‘rgatadi;
— asoslab berish malakasini oshiradi.
“Bahs-munozara” metodi. Bahs-munozara darslari musobaqa darslaridan yechib
ulgurmagan, biror to‘xtamga kelinmagan masalalarni oydinlashtirish, to‘g‘ri, aniq hukm
va muxtasar xulosalar chiqarishi bilan farqlanadi.
Bah-munozara o‘quvchilardan hushyorlikni talab qiladi. U mustaqil va jadal fikrlashga,
hozirjavoblikka, aytilgan fikrning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligi haqida o‘ylashga va o‘z fikrinio
mustaqil va izchil isbotlashga o‘rgatadi.
O‘zaro tortishuv va bahs oqibatida eng to‘gri va maqul yechimga kelinadi. O‘quvchi
bahs-munozara orqali qarshi tomonning ishonarli dalillarini tinglaydi, o‘z «men» ini
anglab yetadi, o‘z dunyoqarashi, ilmiy-ijodiy tafakkur ko‘lami, haq yoki nohaq ekanligi
to‘g‘risida, o‘zi mustaqil xulosa chiqaradi. O‘z fikrini himoya qilish uchun turli usul va
vositalarni ishga solish, ijodiy fikrlash, imkoniyatlardan unumli foydalanishga o‘rgatadi.
Bahs-munozara darsini samarali o‘tkazish uchun o‘quvchilar muhokama qilinadigan
matn yoki mavzu bo‘yicha keng tushunchaga ega bo‘lishlari, uni yaxshi o‘qib, o‘rganib
chiqqan bo‘lishlari darkor.
“Mustaqil ishlash” metodi. Matemartika darslarida o‘quvchilarning mustaqil ishlarini
uyushtirish materialni anglash, ongli o‘zlashtirish va chuqur idrok qilish imkonini beradi.
Har bir sinfda o‘rganiladigan mavzuning ko‘lami, o‘quvchilar bilimi hamda yoshini va
ularning matematika darslarida hosil qilgan amaliy malakalarini to‘g‘ri hisobga olgan
holda o‘tkazilgan mustaqil ishlar ko‘zlangan maqsadni amalgam oshirishda muhim
ahamiyat kasb etadi. Agar o‘quvchilar faqat o‘qituvchining rahbarligi ostida ishlashga
o‘rgansalar, mustaqil fikrlash qobilyatini so‘ndirib qo‘yishlari, hamma narsani tayyor
holda qabul qilishga ko‘nikib qolishlari mumkin. Shuning uchun darslik materiallari
asosida mustaqil ish uyushtirganda, albatta, ma’lum maqsad ko‘zda tutitladi. Bu esa
o‘qituvchidan katta pedagogik mahorat, izlanish, o‘z ishiga ijodiy yondashishni talab
qiladi. O‘quvchilar mustaqil ishga oldindan tayyorlanishi, mustaqil ish talab etadigan
bilim va ko‘nikmaga ega bo‘lishlari, barcha ish turlari o‘qituvchining bevosita ishtirokida
o‘tkazilishi, bunda ayniqsa, oddiydan murakkabga tomon o‘tish o‘qituvchining diqqat
etiborida turishi lozim.
“Rolli o‘yinlar” metodi. O‘qitishning bu metodida o‘quvchilar «real hayot» holatlarini
qayta jonlantiradilar. Bu ularga o‘z amaliy ish faoliyatlarida qo‘llash mumkin bo‘lgan
15

yangi turdagi faoliyatlarni sinab ko‘rish va tekshirish imkonini beradi. Eslab qolish
qobilyatini kuchaytiradi.
Qo‘llanilishi:
— yangi turdagi faoliyatni sinash imkonini ko‘rsatishda;
— o‘quvchilarning olgan nazariy bilimlarini amaliyotda qo‘llab ko‘rishga chorlashda;
— o‘quvchilarning faolligini yanada oshirish uchun.
Afzalligi:
— «real hayot»ni qayta tiklash;
— o‘quvchilarning mavzuga chuqurroq jalb qilinishi;
— o‘quvchilarning muammoga boshqacha yondashuvini ko‘rish imkonini berish.
3.2. Algoritmik fikrlash qobiliyatining rivojlanishi
Boshlang‘ich ta’lim bosqichida matematika fanini o‘qitishning asosiy maqsadi –
o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish, ular uchun murakkab bo‘lgan
matematik tushunchalarni soddalashtirish orqali o‘zlashtirishni yengillashtirishdir. Blok-
sxema tushunchasi aynan shu maqsadga xizmat qiluvchi samarali metodik vosita
hisoblanadi. Blok-sxemalar orqali matematik masalalarni grafik tarzda izchil tasvirlash va
bosqichma-bosqich yechimni ifodalash imkoniyati o‘quvchilarning algoritmik fikrlashini
rivojlantiradi.
Blok-sxemaning oddiy misoli:
Masalan, “10 dan kichik sonlarni qo‘shish” bo‘yicha blok-sxema:
1. Boshlash.
2. Birinchi sonni tanlash.
3. Ikkinchi sonni tanlash.
4. Sonlarni qo‘shish.
5. Natijani tekshirish (10 dan katta yoki kichik?).
6. Tugatish. Boshlang‘ich sinflarda matematika tushunchasi o‘quvchilarga asosiy
matematik bilimlarni oddiy va tushunarli shaklda o‘rgatishni nazarda tutadi. Ushbu
bosqichda o‘quvchilar sonlar, amallar va shakllar bilan ishlashning boshlang‘ich
16

asoslarini o‘rganadilar. Matematik tushunchalar bolalarning kundalik hayotiga mos va
sodda tarzda tushuntiriladi.
Asosiy tushunchalar:
1. Sonlar va raqamlar
• Sonlarni tanish va yozish (1 dan 100 gacha sonlar).
• Raqamlar bilan o‘qish, sanash, taqqoslash (katta-kichik, tenglik-tengsizlik).
• Sonlarni tartib bilan sanash va ulardagi mantiqiy ketma-ketlikni aniqlash.
2. Matematik amallar
• Qo‘shish va ayirish:
• Sodda arifmetik amallar (masalan, 3+2=5, 7-4=3).
• Qo‘shish va ayirishning hayotiy misollari (o‘yinchoqlar, mevalar orqali).
• Keyingi bosqichlarda ko‘paytirish va bo‘lish tushunchalarini o‘rganish.
3. Geometrik tushunchalar
• Oddiy shakllarni tanish (doira, kvadrat, uchburchak, to‘rtburchak).
• Shakllarni taqqoslash va tavsiflash (katta-kichik, uzun-qisqa).
• Shakllarni guruhlash va bo‘laklarga ajratish.
4. O‘lchov va birliklar
• Uzunlik, vazn, hajm va vaqt haqida tushunchalar:
• Metr, santimetr, kilogramm, litr kabi birliklarni tanish.
• Soatni o‘qish va vaqtni tushunish.
5. Masalalar yechish
• Sodda hayotiy vaziyatlarga oid masalalarni tahlil qilish va yechish.
• Diagrammalar va rasmlar orqali masalalarni tushuntirish.
6. Mantiqiy fikrlash va qoidalar
17

• Tartib, ketma-ketlik va mantiqiy izchillikni tushunish.
• Oddiy qoidalarga amal qilish (masalan, birinchi qo‘shish yoki ayirishni bajarish).
Boshlang‘ich sinfdagi matematika vazifalari:
1. Asosiy bilimlarni shakllantirish: O‘quvchilarning matematik bilimlarni o‘zlashtirishiga
yordam berish.
2. Mantiqiy fikrlashni rivojlantirish: Masalalar va topshiriqlar orqali o‘quvchilarda
mantiqiy fikrlash qobiliyatini shakllantirish.
3. Amaliy ko‘nikmalarni rivojlantirish: Kundalik hayotda qo‘llash mumkin bo‘lgan
matematik bilimlarni o‘rgatish.
4. Qiziqishni uyg‘otish: Matematikani qiziqarli va o‘yinlar orqali o‘rgatish.
Boshlang‘ich matematika darslarida har bir tushuncha bosqichma-bosqich o‘rgatiladi va
mustahkamlab boriladi.
Blok-sxema nima?
Blok-sxema — bu har qanday jarayon yoki masalaning bosqichlarini oddiy va tushunarli
ko‘rinishda ko‘rsatish uchun ishlatiladigan diagramma. U algoritm yoki jarayonni grafik
tasvirlar orqali ifodalab, har bir bosqichni o‘zaro bog‘lanishlar bilan ko‘rsat
Blok-sxema — bu biror jarayon, algoritm yoki tizimning mantiqiy tuzilishini va uning
ishlashini ko‘rsatadigan diagrammadir. Blok-sxema yordamida biror masala yoki
algoritmni ko‘rinishlari va ularning o‘zaro bog‘lanishlari grafik shaklda ifodalanadi, bu
esa tushunishni osonlashtiradi.
Blok-sxemalar algoritmlarni, ya’ni ma’lum bir vazifani bajarish uchun bajariladigan
amallar ketma-ketligini tasvirlashda keng qo‘llaniladi. Bu diagrammalar orqali har bir
amaliyot va qaror qabul qilish jarayoni to‘g‘ri va aniq ko‘rsatiladi.
Blok-sxemaning asosiy elementlari:
1. Ellips (Oval shakl) — Boshlanish va tugash:
• Blok-sxemadagi boshlanish va tugash nuqtalarini bildiradi.
• Masalan, “Boshlash” yoki “Tugash” deb belgilangan joy.
2. To‘g‘ri to‘rtburchak (Dikdörtgen) — Amal yoki operatsiya:
• Jarayonda amalga oshiriladigan amallarni ifodalaydi. Masalan, “Qo‘shish”, “Ayirish”,
“Sonni kiritish”.
18

3. Romb (Diamant shakli) — Qaror:
• Qarorlar va shartlarni bildiradi, bunda ikki variantdan birini tanlash kerak bo‘ladi.
• Masalan: “Son juftmi?” yoki “Ha yoki Yo‘q?” deb qaror qabul qilish.
4. Paralelogram — Ma’lumot kiritish yoki chiqarish:
• Ma’lumotlarni kiritish yoki chiqarishni ko‘rsatadi.
• Masalan: “Natijani chiqarish” yoki “Sonni kiritish”.
5. Strelkalar — Jarayon oqimi:
• Bloklar o‘rtasidagi bog‘lanishni va jarayonning ketma-ketligini ko‘rsatadi.
Blok-sxema qanday ishlaydi?
Blok-sxema algoritmni yoki jarayonni tasvirlashda quyidagi amallarni bajaradi:
• Boshlanish: Jarayon boshlanadi.
• Operatsiya: Biror amaliyot yoki hisoblash amalga oshiriladi.
• Qaror: Agar shart bajarilsa, bir yo‘l tanlanadi, aks holda boshqa yo‘lni tanlash kerak
bo‘ladi.
• Ma’lumot kiritish/chiqarish: O‘quvchi yoki tizimdan ma’lumot kiritiladi yoki natija
chiqariladi.
• Tugash: Jarayon yakunlanadi.
Misol: 10 ga qo‘shish algoritmi
Blok-sxema orqali 10 ga qo‘shish jarayoni quyidagicha ko‘rsatiladi:
1. Boshlash (Ellips shakli).
2. Sonni kiritish (Paralelogram shakli).
3. 10 ga qo‘shish (To‘g‘ri to‘rtburchak shakli).
4. Natijani chiqarish (Paralelogram shakli).
5. Tugash (Ellips shakli).
Blok-sxemalar qayerda qo‘llaniladi?
• Dasturlashda: Dastur algoritmlarini yaratishda yoki muammolarni yechishda.
19

• Muammolarni tahlil qilishda: Muammoni yechish uchun qanday amallar bajarilishini
ko‘rsatishda.
• Texnik sohalarda: Muhandislik, ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish.
Blok-sxemalar dasturlar, algoritmlar yoki jarayonlarning qanday ishlashini soddalashtirib
tushuntiradi, bu esa ko‘p hollarda odamlarning tushunishini osonlashtiradi.
Matematikada blok-sxema — bu matematik jarayon yoki algoritmni grafik shaklda
ifodalash uchun ishlatiladigan diagramma. Blok-sxema yordamida biror masala yoki
jarayonning bosqichlari, ular o‘rtasidagi bog‘lanishlar va qaror qabul qilish nuqtalari aniq
va tushunarli tarzda ko‘rsatiladi. Bu, ayniqsa, masalalarni yechish yoki murakkab
jarayonlarni tushuntirishda foydalidir.
Blok-sxemaning asosiy vazifalari:
1. Jarayonning mantiqiy tuzilishini ko‘rsatish: Har bir bosqichning qanday amalga
oshirilishini va bu bosqichlar o‘rtasidagi bog‘lanishlarni aniqlash.
2. Qarorlar qabul qilishni vizualizatsiya qilish: Masalalarning shartlarini yoki variantlarini
ko‘rsatish.
3. Bosqichlarni o‘rganishni osonlashtirish: Dasturlash, algoritmlar, yoki arifmetik
masalalar uchun blok-sxemalar juda foydali.
Blok-sxemaning asosiy elementlari:
1. Ellips (Oval shakl): Jarayonning boshlanishi yoki tugashini bildiradi.
• Masalan: “Boshlash” yoki “Tugash”.
2. To‘g‘ri to‘rtburchak (dikdörtgen): Amal yoki operatsiyani ifodalaydi.
• Masalan: “Sonni qo‘shish” yoki “Sonni ayirish”.
3. Romb (diamant shakli): Qaror yoki shartni ifodalaydi (ha/yo‘q).
• Masalan: “Son juftmi?” yoki “Shart bajariladimi?”.
4. Paralelogram: Ma’lumot kiritish yoki chiqarish amali.
• Masalan: “Natijani chiqarish” yoki “Sonni kiritish”.
5. Strelkalar: Jarayonning oqimini yoki bosqichlar ketma-ketligini ko‘rsatadi.
Blok-sxema qanday ishlaydi?
20

Blok-sxema diagrammasi orqali masala yoki jarayonning har bir bosqichi va ularning
o‘zaro bog‘lanishi tasvirlanadi. Har bir element (blok) o‘zining maxsus ma’nosiga ega
bo‘lib, diagrammadagi oqim yordamida izchil ravishda harakat qilinadi.
Blok-sxemaning o‘rni:
• Matematik masalalarni yechish: Masalalar yechimini bosqichma-bosqich tasvirlash.
• Algoritmlar va dasturlash: Dastur algoritmlarini yoki muayyan hisob-kitoblarni
soddalashtirish va tushunishni osonlashtirish.
• O‘quv jarayonida qo‘llash: O‘quvchilarga matematik masalalarni o‘rgatishda blok-
sxemalar yordamida tushuncha va yechimlarni vizual tarzda taqdim etish.
Matematika — bu sonlar, shakllar, o‘lchovlar, strukturaviy munosabatlar va o‘zgarishlar
bilan shug‘ullanadigan ilmiy soha. U matematik obyektlar va ularning o‘rtasidagi
aloqalar, amallar, qonuniyatlar va tizimlarni o‘rganadi. Matematikaga asoslangan
fikrlash va tahlil qilish usullari, asosan, mantiqiy va aniq bo‘lishi bilan ajralib turadi.
Matematikaning asosiy tushunchalari:
1. Sonlar va Raqamlar:
• Sonlar — hisoblash uchun ishlatiladigan belgilar yoki tushunchalardir. Misol: 1, 2, 3, -
5, 0, pi (π) va boshqalar.
• Raqamlar — sonlarni yozishda ishlatiladigan belgilar (0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9).
2. Amallar:
• Qo‘shish, Ayirish, Ko‘paytirish, Bo‘lish — bu asosiy matematik amallar bo‘lib, ular
sonlar bilan operatsiyalarni bajarishga imkon beradi.
• Exponent (daraja), ildiz olish kabi ko‘proq murakkab amallar.
3. Geometriya:
• Shakllar va o‘lchovlar: Geometriya sonlar va shakllarning fazoviy xususiyatlarini
o‘rganadi. Masalan, doira, uchburchak, to‘rtburchak, va boshqa shakllar.
• Alohida o‘lchovlar: uzunlik, massa, hajm va boshqalar.
4. Algebra:
• O‘zgaruvchilar, tenglamalar va ifodalar: Algebra matematik ifodalarni, tenglamalarni,
va o‘zgaruvchilarni o‘rganadi.
21

• Polinomlar, ko‘paytma va yig‘indilar.
5. Statistika va ehtimollar:
• Ma’lumotlarni tahlil qilish va yig‘ish, ehtimollikni hisoblash, hodisalar orasidagi
bog‘lanishlarni aniqlash.
6. Funktsiyalar va grafiklar:
• Funktsiya — bu o‘zgaruvchilar orasidagi bog‘lanishlarni ko‘rsatadi. Misol uchun, y = 2x
+ 1 shaklidagi tenglama.
• Grafiklar — funktsiyalarni vizual tarzda tasvirlash.
Matematikaning turlari:
• Diskret matematika: Sonlar va ob’ektlarning alohida elementlari bilan ishlash.
• Uzluksiz matematika: Davomiy o‘zgarishlar va funksiyalar bilan ishlash (masalan,
analiz).
• Matematik mantiq: Qaror qabul qilish va mantiqiy fikrlash usullari.
• Geometriya: Shakllar, o‘lchovlar va fazoviy ob’ektlar o‘rtasidagi munosabatlar.
Matematikaning amaliy qo‘llanilishi:
Matematika kundalik hayotda keng qo‘llaniladi:
• Hisob-kitoblar: Pul, vaqt, masofa, miqdorlar.
• Ilmiy va texnik sohalarda: Fizika, muhandislik, kompyuter ilm-fani.
• Iqtisodiyotda: Statistika, tahlil va rejalashtirish.
Matematika nafaqat amaliyotda, balki mantiqiy va analitik fikrlashni rivojlantirishda ham
muhim rol o‘ynaydi.
22

Xulosa
Boshlang‘ich sinf matematika darslarida blok-sxema tushunchasini shakllantirish
bugungi kunda dolzarb ahamiyatga ega bo‘lib, o‘quvchilarda algoritmik fikrlash
ko‘nikmalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Tadqiqot davomida quyidagi xulosalarga
kelindi:
1. Blok-sxemaning o‘quv jarayonidagi o‘rni:
Blok-sxema o‘quvchilarning masalalarni bosqichma-bosqich hal qilishga o‘rgatish,
ularning mantiqiy va algoritmik fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishda muhim vosita
hisoblanadi. Blok-sxema yordamida murakkab jarayonlarni vizual tarzda tushuntirish
imkoniyati o‘quvchilar uchun o‘quv jarayonini soddalashtiradi va yanada samarali qiladi.
2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yosh xususiyatlari:
Ushbu yoshdagi bolalar uchun abstrakt tushunchalarni tushuntirishdan ko‘ra,
ko‘rgazmali va amaliy metodlardan foydalanish samaraliroq. Blok-sxema elementlari
(boshlanish, jarayon, qaror, tugash) orqali masalalarni ko‘rgazmali tarzda tushuntirish
ularning qiziqishini oshiradi.
3. Blok-sxema asosida metodika ishlab chiqishning samaradorligi:
Metodik tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, matematik masalalarni yechishda blok-sxema
asosida ishlash:
• O‘quvchilarda mantiqiy bog‘lanishlarni tushunish qobiliyatini rivojlantiradi.
• Mustaqil fikrlashni shakllantirishga yordam beradi.
• O‘quvchilarning mavzuga bo‘lgan qiziqishini oshiradi.
4. Amaliyot natijalari:
Sinfda o‘tkazilgan darslar shuni ko‘rsatdiki, blok-sxemani qo‘llagan o‘quvchilar
masalalarni hal qilishda aniqlik va ishonch bilan harakat qilishgan. Bundan tashqari, ular
o‘z bilimlarini boshqa mavzularga tatbiq etish ko‘nikmalarini shakllantira olgan.
23

5. Tavsiyalar:
• Boshlang‘ich sinflarda blok-sxema tushunchasini dars jarayoniga kiritishda ko‘rgazmali
materiallar va interfaol metodlardan foydalanish kerak.
• O‘qituvchilar blok-sxemani o‘rgatish bo‘yicha maxsus metodik qo‘llanmalardan
foydalanishi tavsiya etiladi.
• Algoritmik fikrlashni rivojlantirish uchun blok-sxemalarni turli fanlar bilan integratsiya
qilish mumkin.
Umuman olganda, blok-sxema tushunchasini boshlang‘ich sinf matematika darslarida
joriy etish o‘quvchilarning nafaqat matematik, balki umumiy mantiqiy fikrlash
ko‘nikmalarini ham rivojlantiradi. Bu esa ularning kelgusidagi o‘quv faoliyati va hayotiy
masalalarni hal qilishdagi muvaffaqiyatini ta’minlaydi.
24

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori. “Ta’lim sifatini oshirish va ta’lim jarayoniga
innovatsion texnologiyalarni joriy etish to‘g‘risida”. Toshkent, 2021.
2. O‘zbekiston Respublikasi umumiy o‘rta ta’lim maktablarining davlat ta’lim standarti
(DTS). Toshkent, 2023.
3. Qurbonov Q., Jo‘rayev A. “Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi”,
Toshkent: O‘qituvchi nashriyoti, 2020.
4. Umarov N., Rasulov O. “Matematika fanini o‘qitishda algoritmik yondashuv asoslari”,
Toshkent: Fan va texnologiya, 2021.
5. Xolmo‘minova D. “Boshlang‘ich sinfda dars jarayonini tashkil qilishning zamonaviy
metodlari”, Toshkent, 2022.
6. Polat E.S., Bukharkina M.Yu. “Innovatsion pedagogik texnologiyalar”, Moskva:
Akademiya nashriyoti, 2019.
7. G‘ulomov S., Tursunov O. “Algoritmik fikrlash va informatika asoslari”, Toshkent:
O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2018.
8. Chebotaryov D.G. “Blok-sxemalar yordamida dasturlash va algoritmik fikrlashni
o‘qitish”, Moskva, 2020.
9. Jonqulov A., Karimov N. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan ishlashda interfaol
usullar”, Toshkent, 2021.
10. Vasilyeva E.A. “Blok-sxema tushunchasini boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga
tushuntirish metodikasi”, Moskva, 2020.
11. Internet manbalari:
• www.edu.uz – O‘zbekiston Respublikasi xalq ta’limi vazirligi rasmiy veb-sayti.
• www.ziyonet.uz – Ta’lim va fan portali.
• www.methodportal.net – O‘qituvchilar uchun metodik materiallar sayti.
25

Boshlang'ich sinf matematika darslarda blok-sxema tushinchasini shakllantirish metodikasi

Sotib olish