• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 70000UZS
Размер 91.6KB
Покупки 0
Дата загрузки 26 Апрель 2025
Расширение docx
Категория Дошкольное и начальное образование

Продавец

Xonzodabegim Abduraufova

Дата регистрации 17 Март 2024

16 Продаж

Boshlang’ich sinf o’qish savodxonligi darslarida xalq og’zaki ijodini o’rganish

sinfda muhokama etilishi shart.Maqol sarlavha vazifasini ado etadi. Maqolning sarlavhada bo‘lishi mulohaza yo‘nalishini ham belgilab beradi. Uning maqsadga muvofiq tarzda davom etishi uchun mayoq vazifasini bajaradi. Maqollarga murojaatning ikkinchi shakli tavsiya etilgan mavzularda maqollardan unumli foydalanishga da’vat bo‘lishi mumkin. Buning uchun alohida mavzular olinadi. Undagi asosiy talablardan biri insho matnida, albatta, maqollardan foydalanish bo‘ladi. Jumladan, Bahor mavzusida bahorga oid maqollardan foydalangan holda insho yoziladi. Bizning oilamiz, Jasorat haqida oylar, Yil fasllari, Rostgo‘ylik fazilati, Tabiat- boyligimiz, Yaxshilik va yomonlik, O‘zbekiston Vatanim manim singari mavzular bu yo‘nalishda qizqarli mulohazalarga boy bo‘ladi. Bunday mashg‘ulotlar o‘quvchilarning maqollarning mazmun va mohiyatini teran anglashlari, ularning mavzuviy guruhlarga ajratish va tahlil etish, yaxlit umumlashma va xulosalar chiqarishga oid ko‘nikma va malakalarining rivoji uchun mustahkam, zamin hozirlaydi. Shu jarayonlarda ularning nutqlari boyib boradi, estetik didlari ham tarbiyalanib, kamol topadi. Eng muhimi, ularda mana shunday go‘zal va bebaho tafakkur durdonalarini yaratgan ona xalqlariga nisbatan mehr muhabbatni hosil qiladi.[11] 25 shuning uchun o‘quvchilar ertakni o‘qish bilan ma’lum davrdagi xalq hayotini, o‘ylari va orzu-istaklarini bilib oladilar. Ertak o‘quvchilar nutqini o‘stirishda ham katta ahamiyatga ega. Ertak matni bog‘lanishli nutqni o‘stirish uchun zarur material beradi. Kichik yoshdagi o‘quvchilar ertakni juda qiziqib, obrazli ifodalarni va tasviriy vositalarni, shuningdek, ertakning o‘ziga xos sintaktik qurilishini, gap tuzilishini saqlagan holda jonli aytib beradilar. Boshlang‘ich sinflarda hayvonlar haqidagi ertaklar ko‘proq o‘qitiladi. Anvar Obidjonning Borining tabib bolgani haqida ertak, Ko‘zacha bilan Tulki, Olapar, Mosh, Musicha kabi ertaklar aniq-hayotiy hikoyalar tarzida oqitiladi va tahlil qilinadi. Matn bilan ishlashda tanlab o‘qish, savollarga javob berish, o‘quvchilarning o‘zlari savol tuzib, javob berishlari, so‘z bilan grafik rasm chizish, plan tuzish, qayta hikoyalash, ertak aytish kabi ish turlaridan foydalaniladi. Bu ertaklarda hayvonlarning odatlari tahlil qilinadi, ammo ularni kishilar xarakteriga taqqoslash tavsiya qilinmaydi. Maktab tajribasidan ma’lumki, kichik yoshdagi o‘quvchilar ertakdagi hayvonlar gapirmasligini, tulki va turna bir-biriga mehmonga bormasligini yaxshi biladilar, ammo ertaklar dunyosini hayotiy hikoya kabi qabul qiladilar. Ertakni o‘qib, tahlil qilganda, barcha ishlar uning mazmunini yaxshi idrok etishga, syujet rivojini qatnashuvchi personajlarning xatti-harakati, o‘zaro munosabatlarini to‘g‘ri tasavvur etishga yo‘naltiriladi. Ertak ustida ishlashning oxirgi bosqichida Ertakda sizga juda yoqqan joyini o‘qing, nima uchun yoqqanini ayting. Hayotingizda mana shu ertakdagiga o‘xshash voqealar bo‘lganmi? kabi savol-topshiriqlar yordamida o‘quvchilarning ertak xulosasini tushunishlariga erishiladi. Ertak o‘quvchilar uchun ertakligicha qolishi va bolalar hayotidagi hodisalarga avtordek yondoshishga o‘rganishlari kerak. Ertak ustida ishlashda bolalarni ertakni o‘qishgagina emas, balki uni aytib berishga o‘rgatish ham muhimdir. Ertak aytish og‘zaki nutqni o‘stiradi, bolalar nutqini yangi so‘z va iboralar bilan boyitadi, ona tiliga muhabbatni tarbiyalaydi. 1-sinfdayoq ertak tilidan erkin foydalanishga o‘rgatish uchun ertak bilan birinchi tanishtirishda uni (agar ertak hajmi katta bo‘lmasa) o‘qituvchi aytib berishi mumkin. 19 Xususan, ertaklarni o‘qish orqali o‘quvchilarda o‘zaro ahillik, ilm olishga intilish, savob ish qilish tuyg‘ulari tarbiyalanadi, bir-birlarini hurmat qilishga, haqqiga xiyonat qilmaslikka, hamjihat bo‘lishga o‘rgatiladi. Shu o‘rinda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini ma’naviy barkamol inson ruhida tarbiyalashda maqollar ham alohida o‘rin tutadi. Maqollarda o‘z ifodasini topgan xalq tajribasi va xulosalarini o‘quvchilar ongiga yetkazishda turli usullardan foydalanadi. Boshlang‘ich sinflarda xalq og‘zaki ijodi asarlarini o‘qitish orqali o‘quvchilarda insoniy fazilatlarni shakllantirish yo‘llaridan biri ular matni ustida ishlash jarayoni hisoblanadi. Bu matn ustida bajariladigan turli, reja tuzib shu asosda qayta hikoyalash, lug‘at ustida ishlash, turli topshiriqlar bilan tanlab o‘qish kabilar bu vazifani amalga oshirishda muhim vositalardan biri bo‘lib xizmat qiladi. Shuningdek, xalq og‘zaki ijodi asarlarini o‘qish darslarida turli yangi pedagogik texnologiyalarga asoslanib, interfaol metodlarni qo‘llash orqali ham o‘quvchilarda insoniy fazilatlarni shakllantirish mumkin. Xususan, bu asarlarni o‘rganish jarayonida “Klaster”, “Aqliy hujum”, “Ven diagrammasi”, “Guruhlar bilan ishlash” kabi metodlar bu o‘rinda alohida ahamiyatga egadir. Ta’lim sohasidagi o‘zgarishlar tufayli darsning shakli va mazmuni ta’sirchanligi, samaradorligi, baholash mezonlari ham o‘zgardi. Dars samaradorligini oshirish mezonlaridan biri-darslarda interfaol usullarni qo‘llashdan iborat. Bugungi kun o‘qituvchisi yangilikka intiluvchan, uni to‘g‘ri qabul qilib o‘z o‘quvchisiga yuksak darajada yetkaza olish zarurdir. Darslarni yuqori darajada tashkil qilish va o‘tkazishuchun avvalo o‘qituvchining o‘zi pedagogik jihatdan mahoratga ega bo‘lishi zarur. Shundagina bunday o‘qituvchi yosh avlodni har jihatdan yetuk va barkamol inson qilib tarbiyalay oladi va unda eng oliy insoniy fazilatlarga ega yosh avlod buyuk kelajagimiz egalari hisoblanadi. 29 Til- aql bezagi. It egasiga hurmas. Sabrning tagi sariq oltin. Albatta, bu o‘yinlar faqat o‘yin uchungina tashkil etilmaydi. Ularning bosh vazifasi o‘quvchilarning o‘qish jarayonlariga nisbatan ongli va faol munosabatlarini shakllantirish va rivojlantirishdan iborat. Ayni paytda, mazkur jarayonlarda o‘quvchining nutqi tabiiy ravishda rivojlanib, boyib boradi. Bunday o‘yinlar maktabgacha tarbiya muassasalarida, boshlangich sinflarda, umumiy o‘rta ta’lim maktablarining beshinchi, oltinchi sinflarida qo‘llanishi maqsadga muvofiq boladi. Ayni paytda maqollar o‘yinlariga yog‘rilgan jiddiy mushohada jarayonlari bolalarning tafakkurini ham rivojlantiradi, ularning ona tili imkoniyatlari, kuchi va qudrati haqidagi tasavvurlarini kengaytiradi. Eng muhimi, ularning nutqiy madaniyati o‘sib boradi, xalq donishmandligi durdonalarining asl mohiyatini anglab yetishlariga imkon beradi. Xuddi shuning uchun ham ulardan dars jarayonlarida, sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda unumli foydalanish ko‘plab pedagogik hamda didaktik vazifalarning ancha qulay va samarali tarzda yechilishi uchun munosib omil vazifasini ado etadi. Maqollardan ona tili va o‘qish savodxonligi darslaridagi deyarli barcha mavzularni o‘rganishda foydalanish imkoniyatlari mavjud. Jumladan, alohida olingan maqollar yuzasidan ixcham, qisqa insholar yozish mumkin. Bu o‘quvchilar uchun juda qiziqarli mashg‘ulot bo‘la oladi. Buning uchun ularning yoshi va umumiy dunyoqarshlari, qiziqishlariga mos va munosib bo‘lgan maqollardan foydalanish mumkin. Ko‘p o‘qigan ko‘p biladi, Aql adldan kuch olar. Bulbul chamanni sevar, Odam vatanni. O‘quvchining vazifasi mana shu maqolda mujassamlashgan asosiy fikrni o‘z tasavvur va bilimiga asoslangan holda izohlab berishdan iborat. Shu jarayonda u yangi fakt va misollarga murojat qiladi, ularni asoslaydi, umumlashtirib, xulosalar chiqaradi. Albatta, ular og‘zaki shaklda ham, yozma shaklda ham amalga oshishi mumkin. Odatda, og‘zaki shaklga oldindan maxsus tayyorlanmasdan ham kirishish mumkin. Yozma shaklda esa o‘quvchilar oldindan tayyorlanishi, mavzu 24 II BOB. XALQ OG‘ZAKI IJODIDAGIKICHIK JANRLARNI O‘RGANISHNING AHAMIYATI 2.1. O‘zbek xalq ertaklari – yosh avlod ruhiyatida umuminsoniy fazilatlarni kamol toptirishda muhim vosita Xalq og‘zaki ijodida ertak janrining bolalar tomonidan yaxshi qabul qilinib, qiziqib o‘qilishining sabablaridan biri ertak tilining tasirchanligi, o‘tkirligi, ma’nodorligi va xalq tiliga yaqinligidir. Ertaklarning ko‘pchiligida real hayot tasviri sarguzasht elementlar bilan qo‘shilib ketadi. Ertakning o‘tkir maroqli syujeti, voqea rivojidagi favqulodda, ajoyib vaziyat bolalarni maftun qiladi; undagi mard, kuchli, topqir, dovyurak, chaqqon qahramonlar, ertakning g‘oyaviy yo‘nalishi, undagi ezgu kuchning yaxshilikning doimo g‘alaba qilishi bolalarni o‘ziga tortadi. Ertakda qabul qilingan hikoya qilish formasi, bir xil so‘z va iboralarning qayta-qayta takrorlanib turishi, ohangdorligi, tilining ta’sirchanligi, ifodali vositalarining jonliligi bolalar uchun juda qiziqarlidir. Ertakda qatnashuvchilar ko‘pincha rahmdil, saxiy, adolatli hamda ularning aksi bo‘lgan yovuz, baxil, ochko‘z obrazlarga bo‘linadi. Ertakning pedagogik qimmati shundan iboratki, bolalar unda to‘g‘rilik, halollik g‘alaba qilganidan, kishilar qiyinchilikdan qutulganidan, yani yaxshilik, ezgulik ro‘yobga chiqqanidan va yomonlik, yozuvlik mahkumlikka uchraganidan quvonadilar. Ular hayotda ham doim shunday bo‘lishini istaydilar. Ertak bolalarda personajlarning xatti-harakatini muhokama qilib baholash ko‘nikmasini o‘stiradi. O‘quvchilar ertakni tahlil qilish jarayonida kishilardagi qanday sifatlar sizga yoqadi? Nima uchun? ...nima uchun jazolanadi (yoki rag‘batlantiriladi)? Nima uchun ertakdagi bazi qahramonlarga hatto tabiat kuchlari ham yordam beradi, ba’zilaridan esa, aksincha, yuz o‘giradi? kabi savollarga javob berish uchun o‘ylaydilar, ertak qahramonlarining xatti-harakatini muhokama qilib, uni baholashga o‘rganadilar. Masalan, Ur to‘qmoq ertagidagi asosiy fikr yaxshilikka- yaxshilik qaytishi, yovuzlik qoralanishini ifodalashdan iborat bo‘lsa, Donishmand ertagida ahillikka undashdan iborat. Ertakda xalq o‘z hayotini o‘zi hikoya qiladi, 18 Yuqoridagilarni hisobga olganda, ertakni izohli o‘qish darsining qurilishi quyidagicha bo‘lishi mumkin: 1) o‘quvchilarni ertakni idrok etishga tayyorlash; 2) o‘qituvchining ertakni ifodali oqishi, yod aytib berishi; 3) ertakni o‘quvchilar qanchalik idrok etganliklarini aniqlash maqsadida qisqacha suhbat o‘tkazish; 4) ertakni qismlarga bo‘lib o‘qish va tahlil qilish, undan ayrim tasviriy vositalar, sinonim so‘zlarni topish, ayrim so‘zlar ma’nosini tushuntirish; 5) ertakni aytib berishga tayyorlanish (ichda o‘qish); 6) ertakni aytish; 7) umumlashtiruvchi suhbat (ertak g‘oyasini ochish); 8) ma’lum vazifa bilan ertakni qayta o‘qish; 9) vazifani tekshirish va yakunlash; (Nima uchun ertakni qiziqib o‘qidik?) 10) uyda boshqalarni ham qiziqtiradigan qilib ertakni o‘qib (yoki aytib) berishga tayyorlanish. Bоshlang‘ich sinf o‘quvchilari xalq og‘zaki ijodi namunalaridan dastlab ertak bilan tanishadilar. Boshlang‘ich sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darsliklarining barchasiga ko‘plab ertaklar kiritilgan. Jumladan,1-sinf Ona tili va o‘qish savodxonligi darsligida Zumrad va Qimmat, Serkaboboning hiylasi, Jonli savatcha kabi ertaklar berilgan. 2-sinf Ona tili va o‘qish savodxonligi darsligida 11ta bo‘lim bоr bo‘lib, ularning har birida ertaklar mavjud. “Ertaklar-yaхshilikka yеtaklar” bo‘limida 13 ta ertak bеrilgan. O‘quvchilar bo‘limda “Maqtanchоq ayiq”, “Nima tоtli?”, “Baxtli bo‘lish osonmas”, “O‘tinchi yigit bilan sher”, “Urto‘qmoq”, “Oltin tuyoqli kiyik, “Oqko‘ngil chol va xasis boy”, “Snog‘idan adashmadi”, “O‘ktam, O‘jar baliqcha”, “Quyoncha va ayyor tulki” kabi ertaklar bilan tanishadilar. 3- sinf Ona tili va o‘qish savodxonligi darsligida 13 bo‘lim bo‘lib, Ertaklar – yaxshilikka yetaklar bo‘limida 2 ta ertak: “Oltin tarvuz”, “Tulki va sher”. Birovning mulki bo‘limida – “O‘g‘rining qismati” kabi ertaklar berilgan. 20 17. Karima Qosimova, Safo Matchonov, Xolida G‘ulomova, Sharofat Yo‘ldasheva, Sharofshon Sariyev “ Ona tili o‘qitish metodikasi” Toshkent “Nosir” nashriyoti – 2022. 31 - xalq og‘zaki ijodidan foydalanib tarbiya darslarini takomillashtirishda falsafiy, psixologik, pedagogik, ijtimoiy yondashuvning mazmun mohiyatini anglashga erishiladi; - boshlang‘ich sinf tarbiya darslarni takomillashtirishda xalq og‘zaki ijodi namunalariga tayanish zarurligi asoslandi; - boshlang‘ich sinf tarbiya darslarni takomillashtirishda xalq og‘zaki ijodidan foydalanishda Sinkveyn,Art-texnologiya,Event texnologiyalarini qo‘llash orqali yuqori samardorlikka erishiladi.[7] 9 o‘tilgan materialining yaxshi esda qolishiga yordam beradi; barcha ta’lim oluvchilar ishtirok etadilar; har bir ta’lim oluvchi o‘zining baholanishi mas’uliyatini his etadi; “Davra suhbati” metodining kamchiliklari: ko‘p vaqt talab etiladi; ta’lim beruvchining o‘zi ham rivojlangan fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lishi talab etiladi; ta’lim oluvchilarning bilim darajasiga mos va qiziqarli bo‘lgan mavzu tanlash talab etiladi.[8] “Rolli o‘yinlar” metodi “Rolli o‘yin” metodi - ta’lim oluvchilar tomonidan hayotiy vaziyatning har xil shart-sharoitlarini sahnalashtirish orqali ko‘rsatib beruvchi metoddir. Rolli o‘yinlarning ishbop o‘yinlardan farqli tomoni baholashning olib borilmasligidadir. Shu bilan birga “Rolli o‘yin” metodida ta’lim oluvchilar ta’lim beruvchi tomonidan ishlab chiqilgan ssenariydagi rollarni ijro etish bilan kifoyalanishsa, “Ishbop o‘yin” metodida rol ijro etuvchilar ma’lum vaziyatda qanday vazifalarni bajarish lozimligini mustaqil ravishda o‘zlari hal etadilar. Rolli o‘yinda ham ishbop o‘yin kabi muammoni yechish bo‘yicha ishtirokchilarning birgalikda faol ish olib borishlari yo‘lga qo‘yilgan. Rolli o‘yinlar ta’lim oluvchilarda shaxslararo muomala malakasini shakllantiradi. “Rolli o‘yin” metodida ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilar haqida oldindan ma’lumotga ega bo‘lishi lozim. Chunki rollarni o‘ynashda har bir ta’lim oluvchining individual xarakteri, xulq-atvori muhim ahamiyat kasb etadi. Tanlangan mavzular ta’lim oluvchilarning o‘zlashtirish darajasiga mos kelishi kerak. Rolli o‘yinlar o‘quv jarayonida ta’lim oluvchilarda motivasiyani shakllantirishga yordam beradi. Quyida “Rolli o‘yin” metodining tuzilmasi keltirilgan. Ssenariy ishlab chiqiladi O‘yinning maqsadi va vazifalari tushuntiriladi Rollar taqsimlanadi 15 Har bir ta’lim oluvchi qatnashishi shart. “Aqliy hujum” metodining tuzilmasi keltirilgan. Muammoli savol beriladi Fikr va g‘oyalar eshitiladi va jamlab boriladi Fikr va g‘oyalar guruhlanadi Aniq va to‘g‘ri javob tanlab olinadi “Aqliy hujum” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat: Ta’lim oluvchilarga savol tashlanadi va ularga shu savol bo‘yicha o‘z javoblarini (fikr, g‘oya va mulohaza) bildirishlarini so‘raladi; Ta’lim oluvchilar savol bo‘yicha o‘z fikr-mulohazalarini bildirishadi; Ta’lim oluvchilarning fikr-g‘oyalari (magnitafonga, videotasmaga, rangli qog‘ozlarga yoki doskaga) to‘planadi; Fikr-g‘oyalar ma’lum belgilar bo‘yicha guruhlanadi; Yuqorida qo‘yilgan savolga aniq va to‘g‘ri javob tanlab olinadi. “Aqliy hujum” metodining afzalliklari: natijalar baholanmasligi ta’lim oluvchilarda turli fikr-g‘oyalarning shakllanishiga olib keladi; ta’lim oluvchilarning barchasi ishtirok etadi; fikr-g‘oyalar vizuallashtirilib boriladi; ta’lim oluvchilarning boshlang‘ich bilimlarini tekshirib ko‘rish imkoniyati mavjud; ta’lim oluvchilarda mavzuga qiziqish uyg‘otadi. “Aqliy hujum” metodining kamchiliklari: ta’lim beruvchi tomonidan savolni to‘g‘ri qo‘ya olmaslik; ta’lim beruvchidan yuqori darajada eshitish qobiliyatining talab yetilishi.[10] “Davra suhbati” metodi “Davra suhbati” metodi – aylana stol atrofida berilgan muammo yoki savollar yuzasidan ta’lim oluvchilar tomonidan o‘z fikr-mulohazalarini bildirish orqali olib boriladigan o‘qitish metodidir. 12 o‘rni borligini ko‘rsatadi. Boshlang‘ich sinif o‘quvchilarini ma’naviy barkamol inson qilib tarbiyalashda xalq og‘zaki ijodi namunalaridan unumli foydalanish yo‘llarini ochib berish masalasi hozirgi metodika va pedagogikaning muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi. Boshlang‘ich sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darsliklarida berilgan xalq og‘zaki ijodi asarlarining mazmun-mundarijasini ko‘rsatish hamda boshlang‘ich sinflarda xalq og‘azaki ijodi asarlarini o‘rgatishning ilmiy-metodik asoslarini yoritish. Kurs ishi obyekti : Boshlang‘ich sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darsliklarida berilgan xalq og‘zaki ijodi asarlarini o‘rganish orqali o‘quvchilarni ma’naviy barkamol inson ruhida tarbiyalash yo‘llari hisoblanadi. Kurs predmeti: Boshlang‘ich sinflarda o‘qtiladigan xalq og‘zakli ijodi asarlari. Kurs vazifalari. -Xalq og‘zaki ijodi – kuchli tarbiya vositasi sifatida: -Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida xalq og‘zaki ijodini o‘rgatishda qo‘llaniladigan intrerfaol metodlar: -O‘zbek xalq ertaklari – yosh avlod ruhiyatida umuminsoniy fazilarlarni kamol toptirishda muhim vosita: -O‘quvchilarda fikrlash qobiliyatini shakllantirishda maqollarning o‘rni: -Topishmoqlar o‘quvchilarda tezkor fikrlash va hozirjavoblik qobiliyatini shakllantirishdagi ahamiyati. Kurs ishining tuzilishi . Kirish, asosiy qism, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati. 4 “Davra suhbati” metodining tuzilmasi keltirilgan. Suhbat o‘tkazish shartlari bilan tanishtirish Konvertlar va javob varaqasini tarqatish Konvertlarga savollar yozish Konvertlarni yonidagi o‘quvchiga uzatish Savollarga javob yozish Baholash va tahlil qilish “Davra suhbati” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat: Mashg‘ulot mavzusi e’lon qilinadi. Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilarni mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi bilan tanishtiradi. Har bir ta’lim oluvchiga bittadan konvert va javoblar yozish uchun guruhda necha ta’lim oluvchi bo‘lsa, shunchadan “Javoblar varaqalari”ni tarqatilib, har bir javobni yozish uchun ajratilgan vaqt belgilab qo‘yiladi. Ta’lim oluvchi konvertga va “Javoblar varaqalari”ga o‘z ismi-sharifini yozadi.Ta’lim oluvchi konvert ustiga mavzu bo‘yicha o‘z savolini yozadi va “Javoblar varaqasi”ga o‘z javobini yozib, konvert ichiga solib qo‘yadi. Konvertga savol yozgan ta’lim oluvchi konvertni soat yo‘nalishi bo‘yicha yonidagi ta’lim oluvchiga uzatadi.Konvertni olgan ta’lim oluvchi konvert ustidagi savolga “Javoblar varaqalari”dan biriga javob yozadi va konvert ichiga solib qo‘yadi hamda yonidagi ta’lim oluvchiga uzatadi. Konvert davra stoli bo‘ylab aylanib, yana savol yozgan ta’lim oluvchining o‘ziga qaytib keladi. Savol yozgan ta’lim oluvchi konvertdagi “Javoblar varaqalari”ni baholaydi. Barcha konvertlar yig‘ib olinadi va tahlil qilinadi. Ushbu metod orqali ta’lim oluvchilar berilgan mavzu bo‘yicha o‘zlarining bilimlarini qisqa va aniq ifoda eta oladilar. Bundan tashqari ushbu metod orqali ta’lim oluvchilarni muayyan mavzu bo‘yicha baholash imkoniyati yaratiladi. Bunda ta’lim oluvchilar o‘zlari bergan savollariga guruhdagi boshqa ta’lim oluvchilar bergan javoblarini baholashlari va ta’lim beruvchi ham ta’lim oluvchilarni ob’yektiv baholashi mumkin. “Davra suhbati” metodining afzalliklari: 14 tоpishmоqlar” (A. Akbar), “Buni tоping, qizlarim” (G‘. G‘ulоm) kabi tоpishmоqlar kеltirilgan. Tоpishmоqlarni o‘rganish bоshlang‘ich sinflarda dastlab har bir darsda amalga оshirilib bоriladi. Alоhida dars sifatida o‘rganishda esa o‘qituvchilar turli usullardan fоydalanishlari mumkin.[17] 27 2.3. Topishmoqlar o‘quvchilarda tezkor fikrlash va hozirjavoblik qobiliyatini shakllantirishdagi ahamiyati Tоpishmоqlar narsa yoki hоdisalarning ataylab yashirilgan bеlgisi, shakli, хatti-harakati, hоlati va vazifasini bоshqa narsa yoki hоdisalarga qiyoslash asоsida tоpishga asоslangan shе’riy yoki nasriy tuzilishdagi savоl va tоpshiriqlardir. Tоpishmоqlar хalq turmushi bilan chambarchas bоg‘liq hоlda yaratiladi. Ularning zaminida kishilarning qadimiy e’tiqоd va tasavvurlari, оlamni bilish va idrоk etishga bo‘lgan intilishlari yotadi. Tоpishmоqda yashirilgan narsalar uning javоbi hisоblanadi. Tоpishmоqning javоbini tоpish uchun tоpishmоq matnini yaхshilab o‘qish, nimaga ishоra qilinayotganligini fahmlash, tоpishmоqning asоsiy хususiyat va bеlgilari aynan nimaga qaratilganligini taхmin qilish bilan ham tоpishga harakat qilish kеrak. Tоpishmоq o‘quvchilarni tоpqirlik va hоzirjavоblikka o‘rgatadi. Shu sababli хalq оg‘zaki ijоdining bu janridan darsliklarda ham kеng qo‘llanilgan. 1-2-sinf Ona tili va o‘qish savodxonligida tоpishmоqlar ko‘prоq har bir matn оstida kеltirilgan. Bundan ko‘zlangan maqsad matn mazmunini tоpishmоqlar asоsida ham o‘zlashtirilishiga erishishdir. Masalan, 1-sinf ona tili va o‘qish savodxonligida “Kitоbga mеhr” matni оstida “Qat-qat qatlama, aqling bo‘lsa tashlama” tоpishmоg‘i kеltirilgan va mavzuga juda mоs tanlangan. Tоpishmоqlar bunday shaklda bеrilganda ularning javоbi оsоn tоpiladi. 1-4- sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darsliklarida “tоpishmоqlar” mavzusi оstida har хil tоpishmоqlar ham bеrilgan bo‘lib, ular o‘quvchilarning tоpqirligini yanada оshiradi, tafakkurini o‘stiradi. Darsliklarda tоpishmоq javоblari оstiga yozib qo‘yilgan yoki rasmlar оrqali bеrilgan. 3-4-sinflarga o‘tgach esa javоblar qayd etilmagan. Buning sababi sho‘qi, bu davrga kеlib o‘quvchilar tоpishmоqlar ustida ishlash ko‘nikmalarini hоsil qilgan bo‘ladi. Tоpishmоqlar bоlalar shоirlari tоmоnidan ham yaratilib kеlinmоqda. Bunday tоpishmоqlar sho‘х, qiziqarli bo‘ladi. Masalan, 4-sinf “O‘qish kitоbi” da “Quvnоq 26 - amalda bajarish orqali o‘rganilishi; - ikki taraflama fikr-mulohazalarga sharoit yaratilishi. “Aqliy hujum” metodi “Aqliy hujum” metodi - biror muammo bo‘yicha ta’lim oluvchilar tomonidan bildirilgan erkin fikr va mulohazalarni to‘plab, ular orqali ma’lum bir yechimga kelinadigan metoddir. “Aqliy hujum” metodining yozma va og‘zaki shakllari mavjud. Og‘zaki shaklida ta’lim beruvchi tomonidan berilgan savolga ta’lim oluvchilarning har biri o‘z fikrini og‘zaki bildiradi. Ta’lim oluvchilar o‘z javoblarini aniq va qisqa tarzda bayon etadilar. Yozma shaklida esa berilgan savolga ta’lim oluvchilar o‘z javoblarini qog‘oz kartochkalarga qisqa va barchaga ko‘rinarli tarzda yozadilar. Javoblar doskaga (magnitlar yordamida) yoki “pinbord” doskasiga (ignalar yordamida) mahkamlanadi. “Aqliy hujum” metodining yozma shaklida javoblarni ma’lum belgilar bo‘yicha guruhlab chiqish imkoniyati mavjuddir. Ushbu metod to‘g‘ri va ijobiy qo‘llanilganda shaxsni erkin, ijodiy va nostandart fikrlashga o‘rgatadi. “Aqliy hujum” metodidan foydalanilganda ta’lim oluvchilarning barchasini jalb etish imkoniyati bo‘ladi, shu jumladan ta’lim oluvchilarda muloqot qilish va munozara olib borish madaniyati shakllanadi. Ta’lim oluvchilar o‘z fikrini faqat og‘zaki emas, balki yozma ravishda bayon etish mahorati, mantiqiy va tizimli fikr yuritish ko‘nikmasi rivojlanadi. Bildirilgan fikrlar baholanmasligi ta’lim oluvchilarda turli g‘oyalar shakllanishiga olib keladi. Bu metod ta’lim oluvchilarda ijodiy tafakkurni rivojlantirish uchun xizmat qiladi. “Aqliy hujum” metodi ta’lim beruvchi tomonidan qo‘yilgan maqsadga qarab amalga oshiriladi: 1. Ta’lim oluvchilarning boshlang‘ich bilimlarini aniqlash maqsad qilib qo‘yilganda, bu metod darsning mavzuga kirish qismida amalga oshiriladi. 2. Mavzuni takrorlash yoki bir mavzuni keyingi mavzu bilan bog‘lash maqsad qilib qo‘yilganda –yangi mavzuga o‘tish qismida amalga oshiriladi. 3. O‘tilgan mavzuni mustahkamlash maqsad qilib qo‘yilganda-mavzudan so‘ng, darsning mustahkamlash qismida amalga oshiriladi. 11 1.2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarda xalq og‘zaki ijodini o‘rgatishda qo‘llanadigan interfaol metodlar Hozirgi vaqtda ta’lim jarayonida o‘qitishning zamonaviy metodlari keng qo‘llanilmoqda. O‘qitishning zamonaviy metodlarini qo‘llash o‘qitish jarayonida yuqori samaradorlikka erishishga olib keladi. Ta’lim metodlarini tanlashda har bir darsning didaktik vazifasidan kelib chiqib tanlash maqsadga muvofiq sanaladi. An’anaviy dars shaklini saqlab qolgan holda, unga turli-tuman ta’lim oluvchilar faoliyatini faollashtiradigan metodlar bilan boyitish ta’lim oluvchilarning o‘zlashtirish darajasining ko‘tarilishiga olib keladi. Buning uchun dars jarayoni oqilona tashkil qilinishi, ta’lim beruvchi tomonidan ta’lim oluvchilarning qiziqishini orttirib, ularning ta’lim jarayonida faolligi muttasil rag‘batlantirilib turilishi, o‘quv materialini kichik-kichik bo‘laklarga bo‘lib, ularning mazmunini ochishda aqliy hujum, kichik guruhlarda ishlash, bahs- munozara, muammoli vaziyat, yo‘naltiruvchi matn, loyiha, rolli o‘yinlar kabi metodlarni qo‘llash va ta’lim oluvchilarni amaliy mashqlarni mustaqil bajarishga undash talab etiladi. Bu metodlarni interfaol yoki interaktiv metodlar deb ham atashadi. Interfaol metodlar deganda-ta’lim oluvchilarni faollashtiruvchi va mustaqil fikrlashga undovchi, ta’lim jarayonining markazida ta’lim oluvchi bo‘lgan metodlar tushuniladi. Bu metodlar qo‘llanilganda ta’lim beruvchi ta’lim oluvchini faol ishtirok etishga chorlaydi. Ta’lim oluvchi butun jarayon davomida ishtirok etadi. Ta’lim oluvchi markazda bo‘lgan yondashuvning foydali jihatlari quyidagilarda namoyon bo‘ladi: - ta’lim samarasi yuqoriroq bo‘lgan o‘qish-o‘rganish; - ta’lim oluvchining yuqori darajada rag‘batlantirilishi; - ilgari orttirilgan bilimning ham e’tiborga olinishi; - o‘qish shiddatini ta’lim oluvchining ehtiyojiga muvofiqlashtirilishi; -ta’lim oluvchining tashabbuskorligi va mas’uliyatining qo‘llab- quvvatlanishi; 10 4-sinf O‘qish kitobi darsligida 14 bo‘lim bo‘lib, “Xalq og‘zaki ijodi” bo‘limining “Ertaklar mamlakatida” 7 ta, “Adabiy ertaklar” qismida 3ta ertak, boshqa bo‘limlarda 2 ta ertak berilgan. Jumladan, “Chaqimchiga mukofot”, “Omonatga xiyonat”, kabi ertaklar mavjud. Bоshlang‘ich sinflarda ertaklarni o‘rganishda quyidagicha maqsadlar ko‘zda tutiladi: 1. Bоlalarni barkamоl insоn ruhida tarbiyalash, ularda Vatan, jamiyatga muhabbat hissini tarbiyalash. 2. O‘quvchilarga хalq ertaklari matеriallari bo‘yicha davlat ta’lim standartlari asоsida bilim bеrish. 3. O‘quvchilarda ertak matеriallarini o‘qishga havas uyg‘оtish. 4. O‘quvchilarning o‘qish, оg‘zaki nutq malakalarini rivоjlantirish. 5. Tехnika vоsitalaridan fоydalanishga o‘rgatish. Ertaklarni o‘qish darslarida asosiy tarbiyaviy vazifa ularni barkamol inson ruhida shakllantirishga qaratiladi. Shuning uchun boshlang‘ich sinflarda ertaklarni oq`ish orqali o‘quvchilarning umumiy kamоlоtiga, ularda vatanparvarlik, do‘stlik, o‘rtоqlik qadriyatlarini shakllantirish, jamоa ichida o‘zini bоshqarish, mеhnatsеvarlik, halоllik, rоstgo‘ylik, o‘qishga оngli munоsabatda bo‘lish kabi ijоbiy хususiyatlarni tarbiyalashga alohida e’tibor berish lоzim.[11] 21 I BOB. XALQ OG‘ZAKI IJODI – BEBAHO XAZINA 1.1. Xalq og‘zaki ijodi – kuchli tarbiya vositasi sifatida. Bugungi kunda mamlakatimizda ijtimoiy-siyosiy sohada amalga oshirilayotgan keng islohotlar vatan taqdiri, xalq ravnaqi, mustaqil yurtning kelajakdagi boshqaruvchilari-yangi avlod tarbiyasiga qaratilmoqda. Yurtimizda azal-azaldan umuminsoniy va o‘zbekona qadriyatlarni,milliy urf-odat va an’analarni ulug‘lash, ularga chuqurroq nazar tashlab kelajak avlodga yetkazish uchun e’tibor qaratib kelingan. Mustaqil Vatanimizga har tomonlama yetuk, mukammal, axloqiy pok, yuksak ma’naviy hislatlarga ega, iymon -e’tiqodi butun,o‘z xalqi, o‘z ona- Vataniga fidoiy, barkamol insonlarni tarbiyalash davlat siyosatida ustuvor masalalardan biri sifatida qaralmoqda. Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev kelajak yosh avlod tarbiyasiga katta ahamiyat berib: “Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan,yuksak intelektual va ma’naviy salohiyatga ega bo‘lib,dunyo miqyosida o‘z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo‘sh kelmaydigan insonlar bo‘lib kamol topishi, baxtli bo‘lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz ”[1] deb takidlaydilar. Ona tili va o‘qish savodxonligi fani O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining tashabbusi bilan umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida 2020-2021- o‘quv yilidan boshlab joriy qilindi. Ushbu fan uzluksiz ma’naviy tarbiya konsepsiyasining bir qismi sifatida o‘quvchilarda “Milliy tiklanishdan – milliy yuksalish sari” g‘oyasini singdirish, ularni ijtimoiy muvaffaqiyatli hayotga tayyorlash, faol fuqarolik pozitsiyasi, mas’uliyat, majburiyat, huquqiy ong va madaniyat, teran dunyoqarash, sog‘lom e’tiqodlilik, ma’rifatparvarlik, bag‘rikenglik kabi fazilatlarni shakllantirishni maqsad qilib qo‘ygan. O‘quvchilarning qiziqishlari, qobiliyati mos ravishda o‘zgarishlarning tavsifiga ko‘ra, ko‘lamiga ko‘ra, kelib chiqish manbaiga ko‘ra turkumlanishi asosida Interfaol metodlar: “Case study” (yoki “O‘quv keyslari”), 5 olishga bo‘lgan qiziqishni o‘stirish, faollik, mustaqillik, mehnatsevarlik, qiyinchiliklarni yenga olish qobilyatlarini o‘stirish hisoblanadi. Bolararni aqliy va nutqiy qobilyatlarini muvaffaqiyatli o‘stirish kelgusida fanlarni puxta o‘zlashtirishga imkonyat yaratadi. Ayniqsa, “O‘qish va nutq o‘stirish” dasturi asosida tashkil qilinadigan Boshlang‘ich sinif o‘qish darslari o‘quvchilarni har tomonlama rivojlangan ma’naviyatli inson qilib tarbiyalashda alohida o‘rin tutadi. [1] Boshlang‘ich sinif “Ona tili va o‘qish savodxonligi“ darslarida turli badiiy va ilmiy ommabop asarlardan hamda xalq og‘zaki ijodidan namunalar berilgan. Jumladan, darsliklar orqali boshlang‘ich sinf o‘quvchilari A. Obidjon, A. Oripov ,X. Nazir, A.Avloniy, M. A’zam, X. To‘xtaboyev, M. Raxnon, G‘ayratiy, S. Anorboyev, S. Jo‘ra, G‘. G‘ulom, Oybek, Safo Ochil, M. Murodov kabi bir qator o‘zbek adabiyoti vakillari, shoir va yozuvchilarining asarlari bilan hamda xalq og‘zaki ijodiga mansub asarlar: ertak, maqol, topishmoq, latifa, dastonlar bilan yaqindan tanishdilar. Boshlang‘ich sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darsligida berilgan xalq og‘zaki ijodiga mansub materiallarni o‘qish jarayonida o‘quvchilar nafaqat o‘zbek xalqining o‘lmas ma’naviyat buloqlaridan bahramand bo‘ladilar, balki o‘zlari ham sevib o‘qigan ertak- dastonlardagi qahramonlar kabi vatanparvar, mard, jasur, to‘g‘riso‘z, mehnatsevar, kamtar va mehribon insonlar bo‘lib yetishishni orzu qiladilar. Ana shunday kishilar haqida tasavvur hosil qiladilar; ezgulikni hayotdagi o‘rnini bilib oladilar. Bularning hammasi bola shaxsining shakllanishiga yordam beradi. [2] Ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida bolalarni xalq og‘zaki ijodi asarlari vositasida estetik tarbiyalashga ham alohida ahamyat beriladi. O‘qitilayotgan matn va uni o‘rgatish metodlari bolaning estetik qabul qilish qobilyatini, tabiyat va jamiyatdagi haqiqiy go‘zallikni ajrata olish, kishilar hayoti va san’atdagi go‘zallikni his qilish kabi estetik fazilatlarni rivojlantirish uchun xizmat qilishi lozim. Bularning hammasi boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini tarbiyalashda hamda ularning ma’naviy dunyosini boyitishda xalq og‘zaki ijodi materiallarining alohida 3 XULOSA Bugun ta’lim tizimida hayotga tadbiq etilayotgan islohotlarning barchasi tub mazmun-mohiyati bilan yoshlarimizning yurt ravnaqi uchun fidoiy, izlanuvchan bo‘lib yetishmog‘iga qaratilgan. Boshlang‘ich ta’lim uzluksiz ta’limnimg murakkab, o‘ziga xos, shu bilan birga, mustaqil va majburiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Boshlang‘ich talim DTS ta’lim mazmuni negizini o‘quvchilar egallashi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalarini hamda o‘quvchilar tayyorgarlik darajasiga qo‘yiladigan talablarni o‘zida ifodalaydi. Boshlang‘ich sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darslariga qo‘yiladigan talablardan biri-o‘quvchilarni ma’naviy yetuk inson qilib tarbiyalash, ularda insoniy fazilatlarni shakllantirishdir. Shu tufayli ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida o‘qib o‘rganiladigan har qanday asar ana shu vazifani amalga oshirishga qaratilmog‘i zarur. Shu nuqtai nazardan boshlang‘ich sinflarda o‘qitiladigan xalq og‘zaki ijodi asarlari o‘quvchilarda turli insoniy fazilatlarni shakllantirishga, ularda axloqiy sifatlarni tarkib topdirishda alohida o‘rin tutadi. Boshlang‘ich sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darslaridan o‘rin olgan xalq og‘zaki ijodi asarlarining har bir janrida ma’lum bir tarbiyaviy jihat o‘z aksini topgan bo‘ladi. Mana shu jihatlarga e’tibor berish, ularni o‘quvchilar ongiga yetkazib berish o‘qituvchidan zo‘r mahorat talab etadi. Ko‘rinadiki, boshlang‘ich sinflarda ertak, doston, maqollarni o‘qitishdan maqsad, o‘quvchilarning tez, ongli, ifodali va ravon o‘qish malakalarini takomillashtiribgina qolmasdan, yana ularda xalq og‘zaki ijodi asarlari mazmuni asosida xulosalar chiqarishga, insoniy fazilatlarni shakllantirishga o‘rgatish ham hisoblanadi. Xususan, o‘quvchilar ertak, doston, maqollar o‘qish davomida mehnatsevarlik, kamtarlik, ahillik, vatanparvarlik, ilm olishga intilish, jonli va jonsiz tabiatga muhabbat, o‘zidan kichiklarga g‘amxo‘rlik, kattalarga hurmat, mehr-oqibatlilik va shu kabi boshqa insoniy fazilatlar xususida tushunchaga ega bo‘ladilar. Bu turli mavzudagi asarlarni o‘qish jarayonida ularning dunyoqarashlari kengayadi, idroklari chuqurlashib boradi. 28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. O‘zbekiston Respublikasining ta’lim to‘g‘risidagi qonuni – 2020 2.Shavkat Mirziyoyev “Yangi O‘zbekiston taraqqiyoti va strategiyasi” Toshkent- 2022 3.Shavkat Mirziyoyev – “ Erkin va farovon demakratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz” – Toshkent 2021 4. Mirziyoyev Sh.M. “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”, O‘zbekiston-2017. 5. Mirziyoyev Sh.M. “Ta’lim sohasidagi muammolar, ularni hal etish va ta’lim sifatini oshirishga bag‘ishlangan videoselektor mavzusida”, 30.10.2020. 6. Haydarov M. “Xalq og‘zaki ijodi na’munalarida tarbiya masalalari”, Fan, 2004. 7. Madayev O., Sobitova T. “Xalq og‘zaki poetik ijodi”, Sharq, 2010. 8. Tafakkur ziyosi 54- tom ( Ilmiy ommabop maqolalar to‘plami ) Urganch - 2019 9. D. Abdurazzoqova “ Interfaol metodlar: nazariya va amaliyot tajribasi” Toshkent 2013 10. Xalil To‘rayev, Qozim Eshquvvatova, Fayzulla Boynazarova “ Yangi pedagogik texnologiyalar” – Falsafa va huquq instituti nashriyoti – Toshkent – 2007 (12- 13- bet) 11. M. Tilavova, B. Sapayeva, G. Sharipova “Ona tili o‘qitish metodikasi fanidan o‘quv - uslubiy majmua” – Urganch – 2021 12. F. E.Yuldasheva “ Logopedik mashg‘ulotlarda innovatsion texnalogiyalardan foydalanish” Toshkent “ Turon – iqbol” nashriyoti – 2019 13. 1-sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darsligi – Toshkent – 2020 14. 2 – sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darsligi – Toshkent – 2021 15. 3 – sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darsligi – Toshkent – 2022 16. 4- sing o‘qish kitobi – Toshkent – 2019 30 Mavzu: Boshlang’ich sinf o’qish savodxonligi darslarida xalq og’zaki ijodini o’rganish Mundarija: KIRISH .......................................................................................................................................................... 2 I BOB. XALQ OG‘ZAKI IJODI – BEBAHO XAZINA ........................................................................................... 5 1.1. Xalq og‘zaki ijodi – kuchli tarbiya vositasi sifatida. ................................................................................ 5 1.2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarda xalq og‘zaki ijodini o‘rgatishda qo‘llanadigan interfaol metodlar ..... 10 II BOB. XALQ OG‘ZAKI IJODIDAGIKICHIK JANRLARNI O‘RGANISHNING AHAMIYATI ................................... 18 2.1. O‘zbek xalq ertaklari – yosh avlod ruhiyatida umuminsoniy fazilatlarni kamol toptirishda muhim vosita ......................................................................................................................................................... 18 2.2. O‘quvchilarda fikrlash qobiliyatini shakllantirishda maqollarning o‘rni .............................................. 22 2.3. Topishmoqlar o‘quvchilarda tezkor fikrlash va hozirjavoblik qobiliyatini shakllantirishdagi ahamiyati ................................................................................................................................................................... 26 XULOSA ...................................................................................................................................................... 28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................................................ 30 1 “Modellashtirish”, “Ijodiy ish”, “Munosabat”; Strategiyalar: “Galereya”, “Rotatsiya”, “Yumaloqlangan qor”; Grafik organayzerlar: “Konseptual jadval”, “Insert”, “Nima uchun jadvali” kabilardan samarali foydalanish mumkin. Albatta bunda, shakl va mohiyatiga ko‘ra turkumlangan metodlarni tanlashda o‘qitish maqsadi bilan o‘qituvchilarning kuchli bilimi va salohiyati, dunyoqarashi keng, insonparvarlik, vatanparvar, tashabbuskor, ijodkor, madaniyatli va savodli nutq, kasbiy mahorati, o‘z kasbini sevish – o‘ziga ishonch yotadi. Ta’lim maqsadlari o‘quvchini faqat tayyor bilimlarni o‘zlashtirib olishga emas, aksincha, bola bilimni qidirib topishiga erishish, o‘z xulosasini chiqara olishga o‘rgatish, tanqidiy munosabat bildira olishiga erishish bugungi kunda innovatsion ta’lim texnologiyalaridan foydalanishning bosh maqsadiga aylanmoqda. Maktabda o‘qitiladigan har bir fan, asosan ona tili va o‘qish savodxonligi fanining har bir mavzu o‘quvchi ma’naviy qiyofasining boyishiga hissa qo‘shib boradi.Ayniqsa, xalq og‘zaki ijodi namunalari bolalarga kuchli ma’naviy ta’sir ko‘rsatish imkoniga ega.Tez aytish, maqollar, ertaklar tajribada sinalgan, minglab yillar davomida jamiyat a’zolarini eng yaxshi fazilatlar sohibiga aylantirgan tarbiya vositalari hisoblanadi.Tez aytish, maqollar, xalq ertaklari mazmun jihatidan boy, shakl jihatidan xilma- xildir.Ularning paydo bo‘lishi ham uzoq o‘tmishdan boshlanib, hozirgi kungacha davom etib kelmoqda.Xalqning umumiy dahosi mahsuli bo‘lgan folklor materiallari aynan bir xalq, bir millat tomonidan yaratilsa ham, umuminsoniy qiymati kuchli hisoblanadi. Shuning uchun ham tez aytishda, maqollarda, ertaklarda turli xalqlarda yaratilgan, mazmun jihatidan bir xil, yoki bir-biriga yaqin bo‘lgan materiallar uchrab turadi.Bu hol xalq og‘zaki ijodini umumbashariy ta’siriga ega ekanligidan dalolat beradi. Tez aytishlar, maqollar, ertaklar mazmuniga qarab, yoshlarni tarbiyalashni turli yo‘nalishlarini, aqliy, axloqiy, jismoniy, ruhiy, estetik, mehnatsevarlik va boshqa xususiyatlarni tarkib toptirishga qaratilgan bo‘ladi. 6 maqollar tanlab olinadi va ular qismlarga bo‘lingan holda kartochkalarga yoziladi. Maqolning boshlanishini o‘qigan o‘quvchiga uning davomini qo‘lda tutib turgan bola o‘qiydi va ular bir guruhga birlashadi. Shu tarzda guruhga ajralishning o‘zi ham maqollarni o‘qish jarayoniga aylanadi. Ikkinchi usul maqoldagi so‘zlar alohida-alohida kartochkalarga yozilgan bo‘ladi. Ammo katochkalar umumiy katondan qirqib olingan bo‘ladi. Ularning qirqilgan joylari bir-birlariga mos bo‘lgan holda maqol to‘la holda tiklanadi. Qaysi guruh o‘z maqolini oldin tiklasa shu guruh o‘z maqolini ovoz chiqargan holda, xo‘r bo‘lib o‘qiydi. Ko‘rik-tanlovda butun guruh ishtirok etishi yoki alohida juftliklar musobaqasini tashkil etish mumkin. Uning shakllari ko‘p. Biz ularning ayrimlarini eslatib o‘tamiz: “Kim ko‘p maqol biladi?” o‘yini Tomonlar galma-galdan maqollarni aytishadi. Qaysi guruh yoki tomon tutilmasda, aniq, muntazam javob berib borsa, o‘sha tomon yoki guruh yutadi. Maqollarning ifodali o‘qilishiga alohida e’tibor beriladi. Navbatdagi maqolni topishda taraddudlanib qolgan, ikkilangan yoki topolmay qolgan (jarima ballini olgan) tomon yengilgan hisoblanadi. Bir tomon aytgan maqolni boshqa tomonning takroran aytishiga yo‘l qo‘yilmaydi. “ Maqollarni sharhlaymiz” o‘yini Bunda o‘quvchilar guruhlarga bo‘linishadi. Bir guruh tegishli maqolni aytadi. Boshqalar uni izohlab, sharhlab berishga harakat qilishadi. Bunda nisbatan aniqroq, kengroq, tushunarliroq hamda ta’sirchanroq tarzda sharhlab berishga alohida e’tibor qaratiladi. Bu usulda maqollarning mazmuni, uning qanday hayotiy vaziyatlarda qo‘llanishini idrok etish uchun real sharoit yaratiladi. “Maqollar zanjiri” o‘yini Bu o‘yin bayt-baraklar asosida yuzaga kelgan. Undagi asosiy talab bir guruh (tomon ) aytgan maqol qaysi harf (tovush) bilan tugasa, keyingi tomon ayni mana shu harf (tovush) bilan boshlanadigan maqolni aytishi kerak bo‘ladi: Aytar so‘zni ayt, Aytmas so‘zdan qayt. 23 “Baliq skeleti” metodi Ta’rif: Muammoni qo‘yish va hal qilishning mazkur modeli bir qator muammolarni ta’riflash va yechib ko‘rishga imkon beradi. Strategiyasi: Bir varaq oq qog‘ozda baliq skeleti chiziladi (boshi, kemirchagi, qovurg‘alari). Yuqoridagi suyagiga savollar joylashtiriladi, past tomoniga ushbu savollarga javoblar yozib qo‘yiladi, yuqori va pastgi qovurg‘alariga shu tovushlar ishtirok etgan rasmlar ajratib qo‘yiladi. Bunga logopediya o‘z ijodkorligiga tayanib, boshqacha yondashish ham mumkin. Foydalanish doiralari: Tovushlar talaffuzini tuzatishda, lug‘at boyligini oshirishda, matn tuzishda. Afzalliklari: Ushbu sxema muammolarning o‘zaro bog‘liqligi, ularning kompleks xususiyatlarini aks ettiradi. Qiyinchiliklar: Muammolarni ifodalashda qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin.[12] 17 Inson kamolotining biror sohasi yo‘qki, unga tez aytish, maqollar, ertaklar ta’sir etmagan bo‘lsin. Ona tili va o‘qish savodxonligi fanidagi ayrim materiallar yoshlarni tarbiyalashni qonun-qoidalari, printsiplari, metodlarini aks ettirish bilan ajralib turadi.Shunday imkoniyatlarga ega bo‘lgan xalq og‘zaki ijodi boshlang‘ich sinflarda ona tili va o‘qish savodxonligi fanining asosiy mazmuni tarkibiga kiritilgan holda o‘rganib kelinmoqda. [1] Folklorshunos olimlarning tadqiqotlarida xalq og‘zaki ijodi janr xususiyatlari, badiiy qiymati, paydo bo‘lishi va taraqqiyoti haqidagi qarashlari katta ilmiy ahamiyatga ega ekanligini tan olish zarur. Ma’lumki, inson barkamolligi uning ma’naviy qadriyatlar haqidagi xalq og‘zaki ijodi yoshlarda milliy va umuminsoniy fazilatlarni tarkib toptirishda, kundalik faoliyatlarida doim amalga oshirib borishlari uchun eng qulay vositadir. Zero, xalq og‘zaki ijodi bolalar hayotida alohida o‘rin tutadi. Ular o‘quvchilarga samarali tarbiyaviy ta’sir qilib, ma’naviy va axloqiy shakllanishlarida katta yordam ko‘rsatadi. Xalq og‘zaki ijodi milliy o‘zlikni saqlashda, yoshlarni tarbiyalashda, muayyan g‘oyalarni ruhiyatga singdirish katta ahamiyat kasb etadi. Tarbiya va ta`limning milliy xususiyatlari ham xalq og‘zaki ijodida o‘z o‘rniga ega. Xalqning kelajagi yoshlarga bog‘liq ekanligi qanchalik haqiqat bo‘lsa, o‘quvchilarni milliy ruhda tarbiyalash zarurati bugungi kunning dolzarb muammolaridan biridir. Milliy axloqiy tarbiya xalqning o‘z-o‘zini saqlash va istiqbolini ta`minlash omili bo‘lib hisoblanadi. Boshlang‘ich ta’limda darsning noan’anaviy tarzda tashkil qilinishi o‘qituvchi va o‘quvchining samimiy munosabati, kichik guruh a’zolarining faolligi, jamoa bo‘lib ishlashga o‘rgatish, bolada guruh ishtirokchisi sifatida tashabbuskorlik, aniq maqsadga intilish, ijodkorlik, o‘z fikrini bayon qilish madaniyati, bunyodkorlik sifatlarini shakllantiradi. Bu jarayon, albatta, o‘qituvchidan darsni rejalashtirish va loyihalashtirish mahoratini, barcha o‘quvchilarning bir xil ishlashlariga erishish, kreativlik, kommunikativlik, tashkilotchilik, perseptivlik qobiliyatlarini rivojlantirishni talab etadi. 7 Rollar ijro etiladi Yakuniy xulosaga kelinadi “Rolli o‘yin” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat: Ta’lim beruvchi mavzu bo‘yicha o‘yinning maqsad va natijalarini belgilaydi hamda rolli o‘yin ssenariysini ishlab chiqadi. O‘yinning maqsad va vazifalari tushuntiriladi. O‘yinning maqsadidan kelib chiqib, rollarni taqsimlaydi. Ta’lim oluvchilar o‘z rollarini ijro etadilar. Boshqa ta’lim oluvchilar ularni kuzatib turadilar. O‘yin yakunida ta’lim oluvchilardan ular ijro etgan rolni yana qanday ijro etish mumkinligini izohlashga imkoniyat beriladi. Kuzatuvchi bo‘lgan ta’lim oluvchilar o‘z yakuniy mulohazalarini bildiradilar va o‘yinga xulosa qilinadi. Ushbu metodni qo‘llash uchun ssenariy ta’lim beruvchi tomonidan ishlab chiqiladi. Ba’zi hollarda ta’lim oluvchilarni ham ssenariy ishlab chiqishga jalb etish mumkin. Bu ta’lim oluvchilarning motivasiyasini va ijodiy izlanuvchanligini oshirishga yordam beradi. Ssenariy maxsus fan bo‘yicha o‘tilayotgan mavzuga mos ravishda, hayotda yuz beradigan ba’zi bir holatlarni yoritishi kerak. Ta’lim oluvchilar ushbu rolli o‘yin ko‘rinishidan so‘ng o‘z fikr-mulohazalarini bildirib, kerakli xulosa chiqarishlari lozim. “Rolli o‘yin” metodining afzallik tomonlari: o‘quv jarayonida ta’lim oluvchilarda motivasiya (qiziqish)ni shakllantirishga yordam beradi; ta’lim oluvchilarda shaxslararo muomala malakasini shakllantiradi; nazariy bilimlarni amaliyotda qo‘llay olishni o‘rgatadi; ta’lim oluvchilarda berilgan vaziyatni tahlil qilish malakasi shakllanadi. “Rolli o‘yin” metodining kamchilik tomonlari: ko‘p vaqt talab etiladi; ta’lim beruvchidan katta tayyorgarlikni talab etadi; ta’lim oluvchilarning o‘yinga tayyorgarligi turlicha bo‘lishi mumkin; barcha ta’lim oluvchilarga rollar taqsimlanmay qolishi mumkin.[8] 16 Boshlang‘ich sinf tarbiya darsalarida xalq og‘zaki ijodidan bolalarga topishmoq aytish, uning javobini topish va xulosalar chiqarish, o‘quvchilarni faqatgina o‘sha aytilayotgan topishmoqning javobini topish uchun harakat qilishidagina emas, balki bolalar o‘rtasida bir-biriga mehr, do‘stlik, o‘rtoqlik, hamjihat bo‘lib harakat qilish kerakligi haqida fikrlar bildirilgan. Ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida xalq og‘zaki ijodi namunalari vositasida tarbiyalashga yo‘naltirilgan pedagogik jarayonlarni takomillashtirishda boshlang‘ich sinf pedagog -tarbiyachilari tomonidan bolalarni tarbiyasida amalga oshiriladigan ishlarning mazmun - mohiyati va yo‘nalishiga ko‘ra rejalashtirish va tashkil qilish funksiyalari quyidagi jarayonlarda amalga oshiriladi: - maqsadi, vazifasi va shakliga ko‘ra xalq og‘zaki ijodi turlaridan foydalanish uchun mashg‘ulot va uchrashuv, suhbat jarayonlarini rejalashtirish va loyihalashtirish; - modellashtirish, ya’ni tashkil qilinadigan pedagogik jarayonlarda xalq og‘zaki ijodidan foydalanishda o‘quvchilar uchun zaruriy shartsharoitlarni yaratish va ularning imkoniyatlarini inobatga olgan holda faolligini ta’minlash bo‘yicha vazifalarni oldindan belgilash; - yaratilgan shart-sharoitlar va mavjud vaziyatlarga ko‘ra tarbiya darslarini tashkil etilishini nazorat qilish, ibrat, namuna ko‘rsatish, tahlil qilish va ob’ektiv baholash asosida rag‘batlantirish.[6] Boshlang‘ich sinf tarbiya darslarida xalq og‘zaki ijodi namunalaridan foydalanish jarayonining ishlab chiqilgan pedagogik-tashkiliy tuzilmasi (modeli)ni amaliyotda to‘liq joriy etish orqali boshlang‘ich sinflarda tashkil qilingan tarbiyaviy tadbir, mashg‘ulotlar, oilaviy marosimlar natijasida pedagogik samaradorlikka erishiladi. Ushbu modelning amaliyotga tatbiq etilishi boshlang‘ich sinf tarbiya darslarini xalq og‘zaki ijodidan foydalanish tizimini takomillashtirishdagi ustuvor masalalarni ijobiy hal etishga olib keldi: 8 “Davra suhbati” metodi qo‘llanilganda stol-stullarni doira shaklida joylashtirish kerak. Bu har bir ta’lim oluvchining bir-biri bilan “ko‘z aloqasi”ni o‘rnatib turishiga yordam beradi. Davra suhbatining og‘zaki va yozma shakllari mavjuddir. Og‘zaki davra suhbatida ta’lim beruvchi mavzuni boshlab beradi va ta’lim oluvchilardan ushbu savol bo‘yicha o‘z fikr-mulohazalarini bildirishlarini so‘raydi va aylana bo‘ylab har bir ta’lim oluvchi o‘z fikr-mulohazalarini og‘zaki bayon etadilar. So‘zlayotgan ta’lim oluvchini barcha diqqat bilan tinglaydi, agar muhokama qilish lozim bo‘lsa, barcha fikr-mulohazalar tinglanib bo‘lingandan so‘ng muhokama qilinadi. Bu esa ta’lim oluvchilarning mustaqil fikrlashiga va nutq madaniyatining rivojlanishiga yordam beradi. 1- ta’lim oluvchilar; 2 – aylana stol: Davra stolining tuzilmasi Yozma davra suhbatida ham stol-stullar aylana shaklida joylashtirilib, har bir ta’lim oluvchiga konvert qog‘ozi beriladi. Har bir ta’lim oluvchi konvert ustiga ma’lum bir mavzu bo‘yicha o‘z savolini beradi va “Javob varaqasi”ning biriga o‘z javobini yozib, konvert ichiga solib qo‘yadi. Shundan so‘ng konvertni soat yo‘nalishi bo‘yicha yonidagi ta’lim oluvchiga uzatadi. Konvertni olgan ta’lim oluvchi o‘z javobini “Javoblar varaqasi”ning biriga yozib, konvert ichiga solib qo‘yadi va yonidagi ta’lim oluvchiga uzatadi. Barcha konvertlar aylana bo‘ylab harakatlanadi. Yakuniy qismda barcha konvertlar yig‘ib olinib, tahlil qilinadi. Quyida “Davra suhbati” metodining tuzilmasi keltirilgan. 13 2.2. O‘quvchilarda fikrlash qobiliyatini shakllantirishda maqollarning o‘rni Maqollarning yosh avlodni avlodni g‘oyaviy, ma’naviy-ma’rifiy, badiiy- estetik jihatdan tarbiyalashdagi o‘rni va ahamiyati juda katta. Zero, folklor insoniyat ushun manaviyatning buyuk olami va omilidir. Shuning uchun ham ularni ifodali o‘qishga, shu tarzda ularning asosiy mazmun va mohiyatini o‘quvchilar ongiga singdirish, o‘quvchilar qalbida unga nisbatan mehr- muhabbatni oshirish alohida ahamiyat kasb etadi. Maqollarning ayrim namunalari qadimgi yozma yodgorliklarda, jumladan, O‘rxun-Enasoy biriktoshlarida mujassamlashgan. Bazi yozma badiiy asarlarda: Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig”, Ahmad Yugnakiyaning “Hibat ul haqoyiq” , Rabg‘uziy, Atoiy, Sakkokiy, Lutfiylarning g‘azallari, Navoiyning ulkan merosida, boshqa shoir va yozuvchilarimizning asarlarida ham xalq maqollarining ajoyib namunalari saqlanib qolgan. Gulxaniy esa xalq maqollarining go‘zal guldastasini jamlangan. Mahmud Qoshg‘ariy XI asrda xalq og‘zida ancha faol qo‘llanadigan maqollarning bir qismini saqlab qolgan. Ular adibning “Devonu lug‘ot it-turk”iga kiritilgani uchun bizgacha yetib kelgan. Maqollar eskirmaydi. Ular faqat o‘tmishnigina eslatish bilan kifoyalanmaydi. Ularda xalq, kuchi, qudrati mujassamlashgan. Ular xalqning o‘z tajribalari tufayli yaxlitlashgan aql idraki, bevosita tajribalarda to‘plangan tafakkur qaymoqlaridir. Albatta, maqol xalq tafakkurining xotirasi. Ammo xotirada keraksiz narsalar saqlanmaydi, baki bugungi, ertangi kunga xizmat qiladigan, asqotadigan narsalargina saqlanib qolladi. Demak, maqollar bizning bugunimiz uchun ham, ertamiz uchun ham zarur bo‘lgan hikmatlardir. Maqollarni o‘rganishning shakl va usullari ko‘p. Jumladan, ularni mashg‘ulotlar jarayonida ham o‘rganish ko‘zda tutilgan. Bunda guruhlarga bo‘linish talab etiladi. Guruhlarga bo‘linshning o‘zida ham maqollardan foydalarish mumkin. Buning uchun ikki komponentli, yoki uch komponentli 22 KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Azal-azalda o‘zbek xalqi farzand tarbiyasiga, axloqiy fazilatlariga alohida e’tibor bilan qarab kelgan. Ota- bobolarimizning noyob qadriyatlari, umuminsoniy fazilatlari avloddan avlodga o‘tib, bugungi zamon yoshlarini tarbiyalashda muhim ma’naviy vosita bsifatida e’tirof qilinadi. Ma’lumki, yurtimizda mustaqillik davrida yoshlar tarbiyasi uchun, ularning qobiliyat va iste’dodlarini ro‘yobga chiqarish uchun, zamonaviy binolar qad rostladi, barcha sharoitlar yaratildi. Folklor hamma zamonlarda ham ijod sarchashmasi hisoblanib keladi. S huning uchun ham insoniyat alla, qo‘shiqlar, afsonalar, ertak va dostonlarda o‘zining yuksak orzu-umidlari, zavqshavqi-yu kurashlarini ifodalagan. Xalq og‘zaki ijodi o‘zining mazmunan rang-barangligi, yuksak g‘oyalar bilan yo‘g‘rilganIigi, xalq turmushi, mehnati, xullas, xalq hayotining barcha tomonlari bilan uzviy bog‘liqligi bilan ham g‘oyatda e’tiborlidir. Bolalar folklori ko‘pincha kattalar tomonidan ijod qilinadi (alla), ba’zi hollarda bolalar o‘z o‘yinchoqlari asosida o‘zlari ham alla, qo‘shiq va ovutmachoqlar to‘qiydilar. Bularning hammasi bir bo‘lib faqat yaxshi tarbiyani targ‘ib qiladi. Qonunchilik palatasi tomonidan 2020-yil 19-mayda qabul qilingan Senat tomonidan 2020- yil 7 - avgustda ma’qullangan “ Ta’lim to‘g‘risidagi qonun” ning yangi tahririda yoshlarni jismonan baquvvat, ma’naviy jihatdan yuksak, aqliy jihatdan barkamol, ruhiy jihatdan qobilyatli, zamonaviy ilm va kasb-hunarni mukammal egallagan, o‘zining shaxsiy fikriga ega vatanparvar, insonparvar va mehnatsevar shaxs qilib tarbiyalash ko‘zda tutilgan.[1] Yurboshimizning fikrlari ham yosh avlodni boshlang‘ich sinflardayoq ma’naviy barkamol inson qilib tarbiyalashni taqozo etadi. Ma’lumki, boshlang‘ich ta’lim insonning bilim va tarbiya olishida poydevor vazifani o‘taydi. Boshlang‘ich siniflardagi ona tili ta’limi sohasining asosiy maqsadi bolalarning yosh xususiyatlarini e’tiborga olgan holda og‘zaki va yozma nutqini hamda tafakkurini o‘stirish, ularni shaxs sifatida shakllantira borishni amalga oshirish, ularda bilim 2

boshlangich sinf yonalishida oqiydigan talabalar uchun tayyor kurs ishi

Купить