Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	33000UZS
Размер	1.0MB
Покупки	0
Дата загрузки	18 Апрель 2025
Расширение	docx
Категория	Алгебра

Boshlang’ich sinf o’quvchilarida matematika o’qitishda o’quvchilarning bilish faoliyatini rivojlantirish

tomonidan taklif etiladi, ammo o’quvchi allaqachon muammoning echimini mustaqil
ravishda rejalashtirishga qodir [5]. U odatdiy mashq va misollarni bajaradi, materialni
qisman qayta tiklashdan foydalangan holda matnni takrorlaydi va uni to'g'ridan-to'g'ri
darslikdan yoki o'qituvchining hikoyasidan nusxa ko'chirmasdan o'z so'zlari bilan
taqdim eta oladi. Ushbu darajada o’quvchi interpretasion faollikni namoyish etadi.
Biroq, u materialni umumlashtirish va tizimlashtirish kabi meta-predmet
ko'nikmalariga ega emas.
Murakkab vazifalar yoki ijodiy echimni talab qiladigan holatlarda ko'pincha
qiyinchiliklar va muvaffaqiyatsizliklar yuzaga keladi [6]. O’quvchi o'zini o'zi nazorat
qilishni muvaffaqiyatli amalga oshiradi, lekin odatda ish tugagandan so'ng va faoliyat
jarayoni sust nazorat qilinadi. Ushbu kompetensiya darajasida bitta, ammo barqaror
motivning ustunligi xarakterlidir (masalan, yangi narsalarni o'rganish istagi, mas'uliyat
hissi va boshqalar).
Kognitiv kompetensiyaning yuqori darajasida o’quvchi bilimlarni yangi va
nostandart vaziyatlarda muvaffaqiyatli qo'llaydi. Uning bilimlari izchillikni namoyish
etadi va meta-fan aloqalarini o'rnatish qobiliati mavjud bo’ladi. Bu darajada o’quvchi
o'zining ta’lim faoliyatini bashorat qilishning yuqori darajasiga ega: u mustaqil
ravishda o'z oldiga maqsadlar qo'yishi, o'quv muammolarini anglash va
shakllantirishi, shuningdek ularni hal qilish bosqichlarini rejalashtirishi mumkin.
Bunday o’quvchilar o'ziga xos fikrlash va turli xil bilim olish usullaridan foydalanish
qobiliyatini kuzatishlari mumkin. Ular mustaqil faoliyatda yuqori faollikni namoyish
etadilar va doimiy ravishda o'zlarini nazorat qiladilar.
Kognitiv kompetensiyalar idrok etish, fikrlash, shuningdek, ma’lumotlarni qayta
ishlash va tushunish jarayonlarini, muammolar va vazifalarni hal qilish jarayonlarini,
qaror natijalarini uzatish jarayonlarini amalga oshirish imkoniyatini tavsiflaydi. 3

Muammolarni hal qilish jarayoni doimiy ravishda muammoning shartlari bilan
bog'liq. Bunday o'quvchilar ijtimoiy ahamiyatga ega motivlarni namoyon etadilar,
o'qituvchilar va sinfdoshlar bilan hamkorlik qilishga tayyor ekanliklarini, shuningdek,
3
E.N Mojar, Maktab o'quvchilarining o'quv va kognitiv faoliyati talabalar va talabalarni tarbiyalash sifatida (Tug'ilgan kunning 85 yilligiga):
Respublika materiallari. ilmiy amaliy konf. (Gomel, 2005 yil 23-24 iyun). I qism / Tahrir: F.V.Kadol, V.P.Gorlenko va boshqalar; vazirlik arr. RB, GSU
im. F.Skarina. - Gomel: GSU im. F.Skarina, 2005. - P.165168.
9

Bunda yangiliklarni ta’lim jarayoniga olib kirish va joriy etish bugungi kun
o‘qituvchisiining vazifasiga aylanadi. Bilimli, yuqori malakaga ega bo‘lgan o‘qituvchi
kadrlargina jamiyatning ta’lim oldiga qo‘ygan vazifasini amalga oshirishga qodir
bo‘ladilar. O‘qituvchining izlanishi, bugungi kun talablari asosida o‘z-o‘zini
tarbiyalashi, o‘z ustida tinimsiz izlanishi, zamonaviy pedagogik texnologiyalarni
mukammal o‘zlashtirishi va ularni ta’lim jarayonida qo‘llashi ta’lim samaradorligini
oshiradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga
bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo’shma majlisidagi nutq /SH.M. Mirziyoev.
- Toshkent: «O’zbekiston», 2016. -56 b.
2. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar
faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. - Toshkent: «O’zbekiston», 2017.-104
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim tizimini yanada
takomillashtirishga oid chora–tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-2909 qarori.- Toshkent, 2017
y, 20-aprel.
4. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq
farovonligining garovi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining
24 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza. 2016 yil 7 dekabr
/SH.M.Mirziyoev. – Toshkent : “O’zbekiston”, 2017. – 48 b.
5. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz. “O’zbekiston”, 2017.
Ilmiy adabiyotlar ro’yxati
1. G.I. Shukin, Talabalarning kognitiv qiziqishlarini shakllantirishning pedagogik
muammolari: darslik - M.: Pedagogika, 2008. - 296 b.
2. S.R.Kovi, “Muvaffaqiyatli insonlarning yetti ko’nikmasi”(ingliz tilidan
Orifaxon G’ulomova tarjimasi), “Nihol” nashriyoti-2020, 16-b.
3. E.N Mojar, Maktab o'quvchilarining o'quv va kognitiv faoliyati talabalar va
talabalarni tarbiyalash sifatida (Tug'ilgan kunning 85 yilligiga): Respublika
33

MAVZU: BOSHLANG`ICH SINF O`QUVCHILARIDA MATEMATIKA
O`QITISHDA O`QUVCHILARNING BILISH FAOLIYATINI RIVOJLANTIRISH
MUNDAR I JA:
KIRISH…………………………..……………………………………………..….3
I BOB. BOSHLANG‘ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA BILISH
FAOLIYATNING NAZARIY ASOSLARI…………….…………………..….…6
1.1. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining kognitiv kompetensiyasini shakllantirish
bosqichlari…………………………………………………………………….……..6
l.2. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining kognitiv ta’limiy faoliyatini
shakllantirish texnologiyasining nazariy asoslari……………………………..…....11
II BOB. MATEMATIKA DARSLARIDA KOGNITIV FAOLIYATNI
RIVOJLANTIRISHNING AMALIY YONDASHUVLARI……………………17
2.1. Boshlang’ich sinf matematika darslarini tizimli yondashuv asosida tashkil etish
…………………………………………………………….………………………..17
2.2. Matematika o‘qitishda interfaol metodlardan foydalanish …………………….23
XULOSA………………………………………...…………………………………31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………….………..…………………..33
ILOVALAR…………….………………………………………………………….35

1

sabrsizlik bilan kutadilar, ularning ongida beixtiyor ertangi o'quv kunining quvonchli
manzarasi gavdalanadi.

XULOSA.
Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash lozimki, hozirgi zamonning muhim talablaridan
biri o’quvchilarning bilish va ijodiy faoliyatlarini aktivlashtirishdan iborat. Har bir dars
fikrlash, ijod qilishga qaratilgan bo’lishi kеrak. Bunday jarayonlarda o’qituvchi
tomonidan butun sinfga topshirilgan ijobiy ishda har bir o’quvchining maksimal
bilimini hisobga olish, maxsus didaktik matеriallardan foydalanish, muammoli vaziyat
yaratish, tеstlardan foydalanish, har xil ko’rsatmali va ekran vositalarini qo’llash,
darsda musobaqa shaklidan foydalanish, darsda alohida va umumiy ishni birgalikda
mohirona olib borish, diffеrеntsiallashgan o’qitishni amalga oshirishda muhim
hisoblanadi. O’qituvchining mahorati darsda o’quvchilar uning tushuntirishlarini
qanday qabul qilishlariga, o’quvchilar qanday ishlashlariga, savollarga javob bеrishda
va olishga qarab baholanadi. Zero, «Har qarichi muqaddas bo’lgan ona yerimizga
nisbatan farzandlarimizda g’urur va iftixor, sadoqat tuyg’ularini uyg’otish uchun biz
bugun nima qilyapmiz, degan savolga javob izlab ko’raylik» - degan fikrlarga javoban
ta’lim va tarbiya berishning zamonaviy usullarini tadbiq etish orqali ko’zlangan
maqsadga erishishga o’z hissasini qo’shishni istaydigan har bir o’qituvchi, ishining
samarasi uchun albatta tinimsiz mehnat qiladi va samarali hamda natijali darslarni
tashkillashtirish orqali o’z o’quvchilarini zaruriy bilimlar bilan ta’minlay oladi.
Matematika fani boshqa fanlarga qaraganda murakkab hisoblansada, lekin fanga
nisbatan tushunchalarni ongli ravishda tushunilsa bu fandan qiziq fan bo‘lmaydi.
Matematikani asosi masalalardan iborat bo‘lib, har bir matematik belgi o‘zida
mantiqiy bir fikrni mujassamlashtirgan. Ko‘pgina olimlarimiz bu fanni rivojlanishida
o‘zlarining metodik qo‘llanmalari, kitob va darsliklari bilan o‘z hissalarini qo‘shib
kelmoqdalar.
Matematika fanining asosiy tarkibini masalalar tashkil qiladi. Masalalarni
mukammal ishlaydigan bola misollar ishlashda qiynalmaydi va shu bilan birga
31

o'zlarining va jamoaviy ishlarining natijalari uchun yuqori javobgarlikni namoyish
etib, o'z sheriklarini ishda faol qo'llab-quvvatlaydilar.
Boshlang'ich sinf o'quvchilarining konetiv kompetensiyasini muvaffaqiyatli
rivojlantirish ko'p jihatdan o'z kasbiy darajasini doimiy ravishda oshirishga va ijodiy
yondashuvlarni rivojlantirishga intilayotgan o'qituvchining faol va maqsadli
faoliyatiga bog'liq.
Har qanday bilim qiziqarli usullarda bayon qilingandagina boshlang’ich
sinf o‘quvchilarining diqqat e’tiborini tortishi va xotirasida saqlanib qolishi mumkin.
Shu sababli ham boshlang’ich sinflarda o‘qitishning samarali metodlari haqida
ko‘plab gap ketadi. Ta’lim metodlari o‘rganish jarayonini samaradorligini
oshirishga xizmat qiladi. Ta'lim metodlari muayyan pedagogik jarayondan ko‘zda
tutilgan maqsadlarga erishish uchun bajarish lozim bo‘lgan vazifalarini amalga
oshirishda qo‘llaniladigan turli-tuman ish usullari va shakllarni o‘z ichiga oladi[7].
Faqat mashg'ulotlarga faol yondoshish boshlang’ich sinf o'quvchilarda o'quv
faoliyatining barcha jihatlarini, shu jumladan motivatsiya, faoliyat usullari, ishlatilgan
vositalar va boshqaruv mexanizmlarini, shuningdek faoliyat, mustaqillik, mas'uliyat
va o'zini o'zi tashkil etish kabi asosiy fazilatlarni rivojlantirishga imkon beradi.
Bularning barchasi boshlang’ich sinf o'quvchining konetiv kompetensiyasini
muvaffaqiyatli shakllantirishga va rivojlantirishga yordam beradi hamda uning
shaxsini rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi.
1.2. B oshlang’ich sinf o’quvchilarining kognitiv ta’limiy faoliyatini
shakllantirish texnologiyasining nazariy asoslari .
Mazkur bo’limda boshlang’ich sinf o’quvchilarining bilimini rivojlantirish,
ta’lim samaradorligini oshirishda kognitiv ta’limiy faoliyatni shakllantirish, kognitiv
faoliyat texnologiyasining nazariy asoslari haqida fikrlar yoritilgan.
Boshlang’ich ta’lim sohasidagi milliy o’quv dasturi doirasida amalga
oshirilayotgan ishlar qator ijobiy o’zgarishlarga, ta’limning sifat va samaradorligi
ortishini yanada jadallashtirmoqda. Ta’lim oluvchi o’quvchilarning bilim olish
motivatsiyalarini shakllantiruvchi mexanizmlarni va o’qitishning yangi shakl,
10

Asosi to`g`ri to`rtburchak, qarama qarshi yoqlari o`zaro teng va paralell bo`lgan
prizma to`g`ri prizma deyiladi.
To`g`ri parallelopiped va to`rtburchakli prizma.
Sinf xonasi, gugurt quttisi, yashik, shkaf......
2 ta asos, 4 ta yoq, 4 ta yon qirra, 12 ta umumiy qirra, 8 ta uchi bor.
Shkaf (kiyimlar saqlanadi), gugurt(gugurt donalari saqlanadi), xona (odam
yashaydi)....
Gugurt – olov yoqish uchun foydali. Gugurt – bolalar uchun havfli.
Sinkveyn metodi.
Sinkveyn fransuzcha so‘z bo‘lib "besh" degan ma’noni bildiradi. o‘quvchilarga
darsni mustahkamlash bosqichida biror fizik kattalik, asbob, hodisa nomi, fizik olimni
quyidagicha besh qatorli misraga solishni taklif etish lozim. Ot (1 so‘z), Sifat (2 so‘z),
Fe’l (3 so‘z).
Ibora (gap bilan ta’rifi beriladi).
Sinonim (1 so‘z yoziladi, otga yozilgan so‘z bilan ma’nosi bir xil bo‘lsin).
Masalan mavzu: “Kesmaning yo`nalishi. Vektor ”
Vektor
Erkin, nol nuqta
Yasash, yo`naltirish, qabul qilish.
Agar vektorning boshi va oxiri ustma ust tushsa bunday vektor nol vektor
deyiladi.
Nur (chegaralangan).
Sinkveyn metodidan foydalanish o`quvchilarni chuqur mulohaza qilishga
o`rgatadi.
Venn diagrammasi.
«Diagramma vena» qiyosiy taxlilda juda qo‘l kelib, mavzuni sharxlab, ikki
muammoni bir-biriga muqoyasa qilib o‘tishda qulay usuldir. Bu usul ikki doira
shaklidagi aylana chiziqlarning qo‘shilishi holatida bo‘lib doiralarning ikki tarafiga
tanlangan mavzuning faqat o‘ziga xos individual xususiyatlari yozilib, o‘rtada ikki
doiraning qo‘shilishi natijasida paydo bo‘lgan bo‘shliqda esa tanlangan ikki mavzuga
24

bo'lishi ta'lim oluvchilar tomonidan nazariy bilimlarning puxta, chuqur o'zlashtirilishi,
ularda amaliy ko'nikma va malakalarning hosil bo'lishining kafolati bo'la oladi.
Ta'lim jarayoni o'quv materiali mazmunini yoritishga xizmat qiluvchi muayyan
mavzu bo'yicha nazariy va amaliy bilimlar majmuini ifoda etish imkonini beradi.
Ta'lim mazmunida, shuningdek, o'quvchilar tomonidan o'zlashtirilishi lozim bo'lgan
tushuncha, ko'nikma hamda malakalarning hajmi ham o'z ifodasini topa olishi lozim.
Zero, ta'lim mazmunining g'oyaviy jihatdan mukammalligi o'quvchilar tomonidan
muayyan bilim, ko'nikma va malakalarning o'zlashtirilish darajasi bilan belgilanadi.
Buning samarasi o'quvchilar tomonidan ma'lum tushunchalarning o'zlashtirilishi,
ko'nikma va malakalarning shakllanishini ta'minlovchi shartlarning ishlab
chiqilganligida namoyon bo'ladi.
Aynan darsning shakli, metod va vositalari ta'lim jarayonining muvaffaqiyatli
ta'minlanishiga olib keladi. Ular yordami bilangina o'quv predmetining mavzusi
borasidagi nazariy bilimlar o'quvchilarga uzatiladi, o'quvchilar tomonidan esa ushbu
bilimlar qabul qilinadi. Dars mashg'uloti uchun eng maqbul deb topilgan shakl, metod
va vositalarning belgilanishi ta'lim jarayonining qarib 90 foizlik muvaffaqiyatini
kafolatlaydi. Yangi, zamonaviy pedagogik texnologiyalarning asosiy mohiyati aynan
mana shu bosqichda ochib beriladi. O'quvchilarni ijodiy izlanish, faollik, erkin fikr
yuritishga yo'naltiruvchi ta'lim shakli, metod va vositalarining to'g'ri tanlanishi dars
jarayonini samarali, qiziqarli, bahsmunozaralarga boy bo'lishi, ijodiy tortishuvlarning
yuzaga kelishiga turtki beradi. Mana shu holatdagina o'quvchilar tashabbusni o'z
qo'llariga oladilar, o'qituvchining zimmasida esa ularning faoliyatini ma'lum
yo'nalishga solib yuborish, umumiy faoliyatni nazorat qila olish, murakkab
vaziyatlarda yo'l-yo'riq ko'rsatish, maslahatlar berish, hamda ular faoliyatini baholash
kabi vazifalar qoladi.
Zamonaviy ta'limni tashkil etishga qo'yiladigan muhim talablardan biri ortiqcha
ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga erishishdir.
Qisqa vaqt orasida muayyan nazariy bilimlarni o'quvchilarga yetkazib berish, ularda
ma'lum faoliyat yuzasidan ko'nikma va malakalarni hosil qilish, shuningdek,
o'quvchilar faoliyatini nazorat qilish, ular tomonidan egallangan bilim, ko'nikma va
28

Darsda faol qatnashgan o’quvchilarning ballari e’lon qilinadi.
Uyga vazifa 442-443-misollarni yechish.
Ko’rib turganimizdek tizimli yondashuv asosida tashkil qilingan bir soatlik dars
jarayonida qism tizimlarning barchasi amalga oshirilsa darsda oldimizga qo’yilgan
maqsadlarning barchasiga erishiladi. O’quvchilar o’zlashtirish darajasi yuqori bo’ladi.
22

G.I. Shchukina kognitiv faoliyatni “o'quvchining o'ziga xos holatini va uning
faoliyatga munosabatini ifodalovchi”, “o'quvchining maktab yillarida jadal
shakllangan qimmatli va murakkab shaxsiy ta'limi” deb hisobladi. 4

A.K.Markova bu ta’lim faoliyatini “ta'limga faol munosabatning barcha turlarini
bilish sifatida tushundi: ma'noning mavjudligi, bola uchun bilish sifatida o'rganishning
ahamiyati, kognitiv motivlarning barcha turlari”. Kognitiv motivlarning turlariga
quyidagilar kiradi: keng kognitiv (yangi bilimlarni o'zlashtirishga yo'naltirilganlik -
faktlar, hodisalar, qonuniyatlar), o'quv va kognitiv motivlar (bilim olish usullarini,
bilimlarni o'z-o'zini egallash usullarini o'zlashtirishga yo'naltirish).
M.D.Vinogradov va I.B. Pervin kognitiv faollikni rivojlantirishda kollektiv
kognitiv faoliyat muhim rol o'ynaydi, deb hisoblagan. Uning turli shakllari
ijodkorlikni, fantaziyani, tasavvurni, kognitiv faollikni va mustaqillikni
rag'batlantiradi. O’quvchilarni jamoada ishlashga o'rgatish kerak. Sinfda o'zaro
hurmat, xayrixohlik, bir-biriga e'tibor va sezgirlik muhitini yaratish bir xil darajada
muhimdir, shunda har bir o'quvchi o'qishga ijobiy munosabatda bo'ladi va unda faol
ishtirok etadi.
E.N.Kabanova kognitiv faoliyatni rivojlantirishda o'quvchilarning samarali o'quv
faoliyatining muhim tarkibiy qismlari bo'lgan o'quv ishining umumlashtirilgan
usullarini shakllantirish tizimini ko'rib chiqadi. Uning fikricha, kognitiv faoliyat
usullari - bilim, ko'nikma va malakalarni o'zlashtirish, ularni mustaqil qo'llash va faol
o'zgartirishni ta'minlaydigan aqliy mehnat usullari, kognitiv faolligini faollashtirish
vositalari tizimidan foydalanish, kognitiv motivni shakllantirish bosqichida faoliyat
maqsadini tushunish, ijodiy foydalanish, unumli xarakterdagi mustaqil ishlash
ko'nikmalari, umumlashtirilgan ta'lim ko'nikmalarini shakllantirishga yordam beradi.
[3:166]
Z.I.Kalmykova kognitiv faoliyatni rivojlantirishning yetakchi sharti muammoli
ta'lim deb hisobladi. Muammo tamoyili yangi bilimlarni ochishga qaratilgan bo'lib,
rivojlantiruvchi ta'limning yetakchi tamoyilidir.
4
G.I. Shukin, Talabalarning kognitiv qiziqishlarini shakllantirishning pedagogik muammolari: darslik - M.: Pedagogika, 2008. - 296 b.
13

darslarda an’anaviy usullardan voz kechish degani emas, balki mazmunni o’zaro
faollikda hal eta olishdir. Interfaollik bu faollikdir, ya’ni o’quvchi va o’qituvchi
o’rtasidagi o’zaro muloqoti asosida kechadi. Albatta, har bir ishning maqsadi bo’lgani
kabi interfaol usullarni qo’llashdan maqsad bo’ladi.Matematika darslarida interfaol
metodlar orqali tashkillashtirilsa, dars ham qiziqarli, ham mazmunli o’tishi mumkin.
Chunki, biz bilamizki, boshlang’ich sinf o’quvchilar juda o’yinqaro bo’lishadi.
Shuning uchun ham darslarni rangbarang metodlarni tashkil qilish maqsadga muvofiq.
Misol uchun “Ko’paytirish jadvali”ni tushunishida o’quvchi qiynaladi. Agar bu
mavzularni tushuntirishda interfaol metodlar orqali tushuntirilsa, o’quvchining
xotirasiga ham qolishi osonroq bo’ladi. Hozirgi yuksalish va yangilanish davrida
yashar ekanmiz biz o’qituvchilar interfaol metodlar asosida dars jarayonalarini tashkil
qilamiz.Oddiygina o’qitish metodini olsak, bu tushuncha didaktika va metodikaning
asosiy tushunchalaridan biridir. Didaktika va metodikaga oid hozirgi zamon
ishlarining ko’pchiligida o’qitish metodlari o’qituvchi va o’quvchilarning birgalikdagi
faoliyatlari usullari, bo’lib, bu faoliyat yordamida yangi bilimlar,malaka va
ko’nikmalarga erishiladi, o’quvchilarning dunyoqarashlari shakllanadi, ularning
qobilyatlari rivojlanadi.Darsda o’quvchilar faolligini oshiruvchi vositalardan biri-
interfaol metodlardir. Bu uslublar maktab pedogikasi uchun yangilik emas. Ulardan
ilgari ham foydalanib kelingan. Qachonki, bu metodlar samarali natija bera oladi:
-Dars va mavzuning maqsadlari to’g’ri aniq tanlanganda;
-Mavzuga mos metodlarni tanlay olinsa;
-Bir metod butun dars davomida qamrab olmasdan, balki kichik daqiqalarni
qamrab
olsa;
-Tanlagan metod o’quvchilarga yangi bir axborotlarni yetkazib bersa,o’quvchi
mavzuni nima haqidaligini tezgina tushuna oladi.
O'qituvchilarning matematika fanlarini o'qitishda yo'naltirilgan darslar jarayonini
noan'anaviy shakllarda tashkil etish, ta'lim jarayonini mukammal andoza asosida
loyihalashga erishish, mazkur loyihalardan oqilona foydalana olish ko'nikmalariga ega
27

O‘qituvchining kompetentligi o‘z navbatida o‘quvchilarning kompetentligini
rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Hatto eng muvaffaqiyatli o‘qituvchilar ham
tirishqoqlik bilan o‘qiydigan va o‘qituvchining ko‘rsatmalariga faol rioya qiladigan,
ammo o‘quv faoliyatida mustaqillik va faollik ko‘rsatmaydigan o‘quvchilarga duch
kelishlari mumkin. Bunday o‘quvchilar faqat reproduktiv o‘rganishga, ya'ni
ma'lumotni takrorlash va yodlashga qodir, ammo ijodiy yondashuv va materialni tahlil
qilishda qiyinchiliklarga uchraydilar.
Ushbu muammoni hal qilish uchun o‘qituvchilar har bir o‘quvchining
qobiliyatlari, qiziqishlari va ehtiyojlarini hisobga olgan holda individual ta'lim
strategiyalarini yaratishlari kerak. Bunga qo‘shimcha topshiriqlar, loyihalar, guruhda
ishlash, munozaralar va o‘quvchilarning tanqidiy fikrlash, ijodkorlik hamda
mustaqillikni rivojlantirishga yordam beradigan boshqa usullar kiradi.
Bizning tadqiqotimiz davomida boshlang'ich sinf o‘quvchilarida kognitiv
kompetentligini rivojlantirish uch bosqichda amalga oshirilishi aniqlandi:
Boshlang'ich sinf o'quvchisining o'quv faoliyatini shakllantirishning asosiy
maqsadi uning faoliyat sub'ekti sifatida shakllanishida yotadi. O’quvchi o'z
faoliyatining maqsadlarini mustaqil ravishda aniqlashga, ularga erishish uchun zarur
bilim va usullardan foydalanishga, harakatlarini rejalashtirishga, ularning bajarilishini
nazorat qilishga va belgilangan maqsadlarni hisobga olgan holda natijalarni
baholashga qodir bo'lganda ushbu maqsadga erishadi. Bu o’quvchi mustaqil ravishda
o'qish bilan shug'ullanishi, o'zini rivojlantirish va o'zini takomillashtirishga intilishi
mumkin ekanligini anglatadi.
Boshlang'ich sinflarni tugatish bilan yakunlanadigan uchinchi bosqichning
oxiriga kelib, boshlang'ich sinf o'quvchisi shaxsning eng muhim sifatiga - o'quv
jarayonida mustaqillikga ega bo'lishi kerak. Bu uning muayyan maqsadlarni belgilash
va o'z sa'yharakatlari bilan ularga erishish, olgan bilimlarini amalda qo'llash, o'z
rivojlanishi hamda mustaqil ta’lim olishda ustida faol ishlash, tashabbuskorlik, faollik,
o'z e'tiqodlarini himoya qilishga tayyorlik qobiliyatida namoyon bo'ladi [1].
Mustaqillik, faollik va mas'uliyat psixolog va o'qituvchilar tomonidan bir-biri
bilan chambarchas bog'liq bo'lgan asosiy shaxsiy xususiyatlar sifatida o’qrganiladi.
6

Internet saytlar
1. http://www. arxiv.uz
2. http://dl.nw.ru/theories/technologies
3. http://dl.nw.ru/theories/technologies .
4. http://www.edustorng.ru/main/book/pedagogtechno.htm .
35

4. Zamonaviy pedagogik texnologiyalar yordamida o‘quvchilarning matematik
fikrlashini shakllantirish.
5. Amaliy mashg‘ulotlar va topshiriqlar orqali bilimlarni mustahkamlash.
Kurs ishining obyekti: Boshlang‘ich sinflarda matematika dars jarayonlari bo‘lib,
o‘quvchilarning kognitiv qobiliyatlarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan ta’limiy faoliyat
va pedagogik jarayonlar tahlil qilinadi.
Boshlang‘ich sinf matematika darslarida o‘quvchilarning kognitiv faoliyatini
rivojlantirishga qaratilgan o‘quv jarayonlari. Bu jarayon o‘quvchilarning bilimlarni
o‘zlashtirish, fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish, ijodiy va amaliy mashg‘ulotlar
orqali bilim darajasini oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan pedagogik faoliyatni o‘z ichiga
oladi.
Kurs ishining predmeti: Matematikadan o‘quvchilarning kognitiv qobiliyatlarini
rivojlantirishda qo‘llaniladigan metodlar va texnologiyalar. Boshlang‘ich sinf
matematika darslarida o‘quvchilarning kognitiv ta’limiy faoliyatini rivojlantirishga
yo‘naltirilgan pedagogik metodlar va texnologiyalarni ishlab chiqish hamda ularni dars
jarayonida samarali qo‘llash usullari.
Mavzuning o‘rganilishi: Boshlang‘ich sinf matematika darslarida o‘quvchilarning
kognitiv faoliyatini rivojlantirish bo‘yicha ilmiy-tadqiqotlar va amaliy tajribalar
mavjud. Kognitiv rivojlanish, ya’ni fikrlash, eslab qolish, diqqatni jamlash va
muammoni hal qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish matematik ta’limda muhim
ahamiyatga ega. O‘qituvchilar o‘z darslarida interfaol metodlardan foydalanib,
o‘quvchilarning kognitiv jarayonlarini shakllantirishi kerak. Bu masala bo‘yicha turli
pedagogik yondashuvlar va metodologik tadqiqotlar ishlab chiqilgan.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi: Kurs ishining umumiy hajmi 32 sahifadan
iborat bo'lib, kirish, 2 bob, xulosa, foydalangan adabiyotlar ro'yxati va ilovadan tashkil
topgan.
4

d) O’quvchilarning darsga tayyorgarligini tekshirish
Darsning shiori: O’rganamiz, izlanamiz, tez yechamiz
Darsning turi: Yangi bilim beruvchi
Darsning usuli: Interfaol metodlar
Darsning jihozi: 2-sinfi uchun darslik. T:O’qituvchi nashriyoti. 2021., darsga oid
ko’rgazmalar tarqatma materiallar. Darsning blok – sxemasi :
1. O’tilgan mavzuni mustahkamlash. 5. ”Zinama-zina” didaktik
o’yini.
2. Ko’paytirishni bajarish haqida ma’lumot. 6. Tez javob o’yini
3.”Klaster” metodi. 7. Mustahkamlash
4. Quvnoq daqiqa. 8. Dars yakuni.
Darsning borishi:
O’tgan mavzuni mustahkamlash.
1. Bor edi 40 ta olma, olib kelishdi 45 ta olma. Yeyildi- 18 ta olma. Qoldi-?
2. 15+18-18 ni hisoblang.
3. 46-45+54 ni hisoblang.
4. 100-10+10 ni hisoblang.
5. Birinchi bog’da 10 ta olma, 15 ta olcha, 2 ta jiyda, 23 ta nok daraxti bor.
Ikkinchi bog’da esa birinchi bog’dagidan 20 ta kam daraxtlar bor. Ikkala bog’da
nechta daraxt bor? Yangi mavzuning bayoni:
18

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev raisligida 2021-
yilning 30-oktabr kuni mamlakatda ta’lim-tarbiya tizimini takomillashtirish, ilm-fan
sohasi rivojini jadallashtirish masalalari muhokamasi bo‘yicha videoselektor yig‘ilishi
bo‘lib o‘tdi. “Biz ustozni otaday ulug‘ deb bilgan, doimo ardoqlagan ma’rifatparvar
xalqning vakillarimiz. Men ham o‘qituvchi, muallim deganda o‘zim uchun eng aziz va
hurmatli bo‘lgan, ziyoli va zamonaviy, samimiy va mehribon insonlarni tasavvur
qilaman. Chunki hammamizga ham shu muallim saboq va ta’lim berib, mehribon ota-
onalarimiz qatorida tarbiyalagan. Bugungi kunda O‘zbekistonning yangi taraqqiyot
davri poydevorini yaratyapmiz. Bunda bizning eng yaqin ko‘makchilarimiz ustoz va
murabbiylar, ilmiy va ijodkor ziyolilardir”, – dedi Prezident yig‘ilishda. 1
Har bir oila,
har bir bola hayoti maktab bilan bog‘langani, bu masala davlatning, jamiyatning eng
muhim ishi ekani ta’kidlandi.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ta’lim siyosatining muhim masalalaridan
biri yosh avlodni har tomonlama barkamol insonlar qilib tarbiyalashdir. Albatta,
barkamol inson deganda ma’naviy jihatdan yetuk o’z Vatanining tarixi buguni va
kelajagi uchun qayg’uradigan, shuningdek jamiyatning iqtisodiy taraqqiyotiga o’z
hissasini qo’shish ishtiyoqida yonib yashaydigan shaxsni tushunish bugungi kun
talabiga mos keladi. Lekin ushbu tushunchaga tahliliy yondashilsa, uning naqadar
serqirra murakkab va har tomonlama umuminsoniy qadriyatlarga mos kelishini idrok
etish mumkin.
Ma’lumki 1997 yil O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 9-sessiyasida
“Ta’lim to’g’risidagi Qonun” hamda “Kadrlar tayorlashning milliy dasturi” kabi
hujjatlar uzluksiz ta’lim tizimining o’zbek modelini belgilab berdi. Ushbu
hujjatlarning eng axamiyatli jihati shundan iboratki, ularda shaxs kadrlar tayorlash
tizimining bosh subyekti sifatida qaraladi.
Umumiy o’rta ta’lim uchun yaratilgan “Davlat ta’lim standarti” ning asosiy
qoidalarida ko’rsatilishicha, bu standart o’quvchilarning umumta’lim tayyorgarligiga,
saviyasiga qo’yiladigan majburiy minimal darajani belgilab beradi. Shuningdek
1
Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan
Oliy Majlis palatalarining qo’shma majlisidagi nutq /SH.M. Mirziyoev. - Toshkent: «O’zbekiston», 2016. -56 b.
2

matematika fanini o‘zlashtirishi ham oson bo‘ladi. N.Ya.Vilenkin aytganidek “Qiyin
masalani yechishni, mustahkam qal’ani zabt etishga taqqoslash mumkin”. Haqiqatdan
ham qiyin masalani ishlasa, o‘quvchilarning fikrlash qobilyatlari o‘sib, rivojlanib
boradi. O‘quvchilarni masala ishlashga o‘rgatish o‘qituvchidan ancha pedagogik
mahorat talab qiladi. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi har bir bolaning psixologiyasini
bilgan holda unga nisbatan munosabat o‘rnatadi. Matematika darsligidan masalalar
ishlash jarayonida ham o‘qituvchi bolaning bilim darajasiga qarab masalaning
arifmetik amallarini hayot bilan bog‘lagan holda unga tushuncha berib boradi.
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi pedagogika va psixologiya fanlarini mukammal bilishi,
har tomonlama yetuk barkamol avlodni tarbiyalash, ularga ta’lim berish ishlarini
o‘qituvchilar amalga oshiradilar. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari har bir yosh
davrining psixologik xususiyatlarini chuqur o‘rganib, shu o‘rgangan nazariyalarini
diagnoz qilishlari ham kerak bo‘ladi. Maktabga ilk qadam qo‘ygan har bir bola
qo‘shishni yoki ayirishni bilavermaydi, o‘qituvchi uning bilim darajasi, qobilyati shu
bilan birga layoqatini hisobga olgan holda sinfda munosabat o‘rnatadi. Matematika
fani o‘quvchilarni qobilyatlarini namoyon qilish bilan birga ularning qobilyatlarini
rivojlantiradi. Buyuk olim Bernard Shouning “Insondagi eng asl qobilyatlardan biri –
matematik fikrlay olishidir”. Ta’lim-tarbiya jarayonini to‘g‘ri, ilmiy asosda tashkil
qilish uchun ta’lim jarayonining o‘ziga xos psixologik qonuniyatlarini, ya’ni bilimlarni
o‘zlashtirish jarayonini, ko‘nikma va malakalarni, faol, mustaqil, individual tarzda
hamda ijobiy tafakkur jarayonlarini va ongli fikrlashni tarkib toptirishni yaxshi bilish
lozim bo‘ladi.
Ta’lim-tarbiya jarayonidagi asosiy vazifalarni bajarish yoki boshqacha
aytganimizda muammolarni hal etish turli model va texnologiyalardan foydalanishni
taqozo etadi. Jamyatning intelektual salohiyatga mos kelajak avlodni tarbyalash
bugungi ta’lim tizimi oldida turgan dolzarb vazifa bo‘lib, bu o‘z navbatida ta’lim
jarayonida muntazam ravishda innovatsion yondashuvlarni amalga oshirishni talab
etadi.
O‘qitishning zamonaviy kompetensiyaviy yondashuvga o‘tilishi ta’lim jarayoniga
qor ko‘chkisi kabi ta’sir ko‘rsatadi va misli ko‘rilmagan o‘zgarishlarga olib keladi.
32

malakalar darajasini baholash o'qituvchidan yuksak pedagogik mahorat hamda ta'lim
jarayoniga nisbatan yangicha yondashuvni talab etadi.
Pedagogik texnologiyalardan majburan foydalanish mumkin emas. Aksincha,
tajribali pedagoglar tomonidan asoslangan yoki ular tomonidan qo'llanilayotgan ilg'or
texnologiyalardan maqsadga muvofiq foydalanish bilan birga, ularni ijodiy
rivojlantirish maqsadga muvofiqdir.
Bugungi kunda o'quvchilarning o'quv va ijodiy faolliklarini oshiruvchi hamda
ta'limtarbiya jarayonining samaradorligini kafolatlovchi pedagogik texnologiyalarni
qo'llash borasida katta tajriba to'plangan bo'lib, ushbu tajriba asoslarini tashkil etuvchi
metodlar interfaol metodlar nomi bilan yuritiladi.
Matematika darslarida foydalaniladigan interfaol metodlardan bir nechtasining
mohiyati va ulardan foydalanish usullarini korib chiqamiz.
"Fikriy hujum" metodi. Mazkur metod o'quvchilarning darslar jarayonidagi
faolliklarini ta'minlash, ularni erkin fikr yuritishga rag'batlantirish hamda bir xil
fikrlash inertsiyasidan ozod etish, muayyan mavzu yuzasidan rang-barang g'oyalarni
to'plash, shuningdek, ijodiy vazifalarni hal etish jarayonining dastlabki bosqichida
paydo bo'lgan fikrlarni yengishga o'rganish uchun xizmat qiladi.
"6x6x6" metodi. "6x6x6" metodi yordamida bir vaqtning o'zida 36 nafar
o'quvchini muayyan faoliyatga jalb etish orqali ma'lum topshiriq yoki masalani hal
etish, shuningdek, guruhlarning har bir a'zosi imkoniyatlarini aniqlash, ularning
qarashlarini bilib olish mumkin. Bu metod asosida tashkil etilayotgan mashg'ulotda
har birida 6 nafardan ishtirokchi bo'lgan 6 ta guruh o'qituvchi tomonidan o'rtaga
tashlangan muammoni muhokama qiladi. Belgilangan vaqt nihoyasiga yetgach
o'qituvchi 6 ta guruhni qayta tuzadi. Qaytadan shakllangan guruhlarning har birida
avvalgi 6 ta guruhdan bittadan vakil bo'ladi. Yangidan shakllangan guruh a'zolari o'z
jamoadoshlariga guruhi tomonidan muammo yechimi sifatida taqdim etilgan xulosani
bayon etib beradilar va mazkur yechimlarni birgalikda muhokama qiladilar.
"Klaster" metodi. Klaster (g'uncha, bog'lam) metodi pedagogik, didaktik
strategiyaning muayyan shakli bo'lib, u o'quvchilarga ixtiyoriy muammolar xususida
erkin, ochiq o'ylash va shaxsiy fikrlarni bemalol bayon etish uchun sharoit yaratishga
29

I BOB. BOSHLANG‘ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA KOGNITIV
FAOLIYATNING NAZARIY ASOSLARI.
1.1. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining kognitiv kompetensiyasini shakllantirish
bosqichlari .
Hozirgi davrda ta’limning maqsadi o‘quvchilarda faqat bilim olish va to‘plash
jarayonini takomillashtirish emas, balki ilmiy faoliyatni o‘zlashtirish, ya’ni,
bilimlardan amaliy foydalanish ko‘nikmalarini amalga oshirishni talab etadi.
O‘z navbatida kognitiv kompetensiya turli vaziyat va sharoitlarda bilim va ko‘nikma
elementlarini qo‘llash qobiliyatini yanada rivojlantirishni ifodalaydi.
Ushbu bo’limda boshlang'ich sinf o'quvchilarida mustaqillik, faollik va
mas'uliyatni rivojlantirish muhimligini ta'kidlab o`tilib, o’quvchilarning kognitiv
kompetensiyasining turli darajalari muhokama qilingan, shuningdek, ularning ta'lim
amaliyoti kontekstida rivojlanishiga e'tibor qaratilgan.
Maqolada boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining kognitiv kompetensiyasini
shakllantirish bosqichlarini o‘rganishda mahalliy va xorijiy manbalarning tahliliga
asoslangan bo‘lib, analiz va sintez, qiyosiy tahlil, kompleks yondashuv, tizimli
yondashuv, mantiqiylik kabi usul va tamoyillardan foydalanilgan. 2
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining kognitiv kompetensiyasini shakllantirishda
ta’lim-tarbiyaning bir qator ustuvor hususiyatlari, asosiy tamoyillari bilan bog‘lash
mumkin.
Kognitiv kompetensiyalar - bu ma’lum bir maqsadga erishish, muammo yoki
vazifalarni hal qilish uchun ma’lumotni qayta ishlash bilan bog'liq kognitiv faoliyat
jarayonida namoyon bo‘ladigan kompetensiyalarni o’z ichiga oladi. Ushbu
yo`nalishda yurtimiz va xorijda bir qancha ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan bo`lib,
ushbu ilmiy ishlar tahlili maqolada o‘z aksini topgan.
O'qituvchining boshlang'ich sinf o'quvchilarining o'quv faoliyatini
faollashtirishdagi roli muhim ahamiyat kasb etadi va ularning kompetensiya hamda
shaxsiy salohiyatini samarali shakllantirish va rivojlantirish uchun har bir o'quvchiga
individual yondoshish zarurligini taqazo etadi.
2
Kognitiv faoliyat darajalari: darslik / T.I. Shamov. - M .: Ta'lim, 2005. - 286 b.
5

“Davlat ta’lim standarti” ta’limning mazmunini, shakllarini, metodlarini va
vositalarini, ularning sifatini nazorat qilish va baholash tartibini belgilaydi. Bundan
tashqari ushbu standart o’zlarinig tuzilishlari va mazmunlariga ko’ra davlat, hudud va
maktab manfaatlari muvozanatini aks ettiradi, hamda eng muhimi - o’quvchi shaxsi,
uning intilishlari, ijodiy qobiliyatlari va qiziqishlarining ustuvorligidan kelib chiqadi.
Shu boisdan tanlab olingan mavzu boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish
metodikasining eng dolzarb mavzularidan biri ekanligidan dalolat beradi.
Hozirgi kunda boshlang‘ich sinflarda matematika darslarida o‘quvchilarning
kognitiv ta’limiy faoliyatini rivojlantirish ta’lim jarayonining asosiy maqsadlaridan
biridir. Kognitiv qobiliyatlar bolaning fikrlash, muammoni hal qilish, eslab qolish va
diqqatni jamlash kabi ko‘nikmalarini shakllantiradi. Matematika fanini o‘qitish
jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalar va kreativ metodlardan foydalanish
orqali o‘quvchilarning bilim olish jarayoni yanada samarali bo‘ladi. Shu sababli,
matematik bilimlarni o‘zlashtirishda kognitiv faoliyatni rivojlantirishning dolzarbligi
katta ahamiyat kasb etadi.
Kurs ishining maqsadi: Boshlang‘ich sinf matematika darslarida o‘quvchilarning
kognitiv qobiliyatlarini rivojlantirish bo‘yicha samarali usullar va metodlarni ishlab
chiqish. Boshlang‘ich sinf matematika darslarida o‘quvchilarning kognitiv ta’limiy
faoliyatini takomillashtirishga qaratilgan samarali metod va usullarni ishlab chiqishdir.
Ushbu maqsad orqali o‘quvchilarning matematik tushunchalarni o‘zlashtirish, ijodiy
va analitik fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish hamda amaliy mashg‘ulotlar
yordamida bilim olish jarayonini boyitish ko‘zda tutiladi.
Kurs ishining vazifalari:
1. O‘quvchilarning kognitiv faoliyatini rivojlantirish uchun mos metodlarni
o‘rganish va ulardan foydalanish.
2. Matematik tushunchalarni o‘qitishda interfaol yondashuvlarni ishlab chiqish va
sinovdan o‘tkazish.
3. Kognitiv qobiliyatlarning rivojlanishini baholash uchun mezon va vositalarni
aniqlash.
3

Ushbu uchta jihat boshlang'ich sinf o'quvchisining o'quv qobiliyatining muhim
tarkibiy qismi hisoblanadi. Kognetiv kompetetntsiyaga ega ta'lim faoliyat sub'ekti
sifatida o'z rolini tan oladi va uning mustaqilligi haqida fikr yuritish qobiliyatiga ega.
Ushbu bosqichda kompetensiya uchta asosiy elementdan tarkib topadi: mahorat,
motivlar, iroda [2].
Kompetensiya, mustaqillik, motivatsiya va iroda o'rtasidagi munosabatlar o'zaro
bog'liqdir. Ta’lim faoliyatida o'z kompetentsiaylarini namoyish etish va mustaqil
ravishda harakat qilish istagi ko'pincha zarur ko'nikmalarga ega bo'lgan o’quvchilarda
namoyon bo'ladi. Motivatsiya ixtiyoriy harakatlarning faollashishiga yordam beradi.
Boshqa tomondan, kuchli iroda, qat'iyatlilik, bilim va ko'nikmalar sifatini
rivojlantirishga yordam beradi.
O'z bilim va ko'nikmalarini kengaytirganda, o’quvchi yanada mustaqil bo'ladi, bu
esa uning kompetensiyasining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi [3]. Ushbu bosqichda
kompetensiya va mustaqillikni o'zaro bog'liq tushunchalar deb hisoblash mumkin,
chunki faqat o'quv faoliyatida malakali, ushbu sohani yaxshi biladigan o’quvchi
mustaqil ravishda harakat qilaoladi. Mustaqil faoliyat olib boraoladigan o’quvchi
rivojlangan akademik ko'rsatkichlarni, motivatsiyani, tirishqoqlikni, shuningdek bilim
va ko'nikmalarning yuqori harakatchanligini birlashtiradi, bu esa uni erkin, faol va
mustaqil ravishda yo'naltirilgan o'quv faoliyatida kognetiv kompetensiyasi rivojlangan
o’quvchi qilib tayorlaydi.
Ushbu bosqichda boshlang’ich sinf o’quvchisi ushbu yoshdagi o'quv faoliyatining
asosiy turlari bilan chambarchas bog'liq bo'lgan umumiy asosiy kompetensiyani
rivojlantiradi. O’quvchi boshlang'ich ta'lim dasturida ko'zda tutilgan turli xil bilim
sohalari va o'quv fanlarini tushuna boshlaydi va erkin tahlil qiladi. Boshlang'ich sinf
bosqichining oxiriga kelib umumiy kognitiv kompetensiyani to'g'ri shakllantirish bilan
u o’quv faoliyatida zarur kompetensiyalarni rivojlantirish uchun asos bo'lishi mumkin.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarning kreativ qobiliyatini rivojlantirish usullari va
vositalariga ta’sir qiluvchi muhim omillardan biri o’qituvchi-o’quvchilar hamkorligi
ekanligiga alohida e’tibor qaratish lozim. Ma’lumki, ta’lim jarayoni ikki yoqlama
xarakterga ega bo’lib, o’qituvchi va o’quvchilarning teng munosabatlaridan tashkil
7

4-qadam: Yangi mavzu o‘rganiladi.
5-qadam: Darsni mustahkamlash bosqichida o‘quvchilarga quyidagi topshiriq
beriladi. q·izil rangli ruchkalaringizni (yashil, qora bo‘lsa ham bo‘ladi) olib yangi
o‘rganilgan tushunchalar bilan boyiting. Son qatnashgan maqollar aytishuvi Maqsad:
Son qatnasshgan maqollar orqali O‘zbek xalq maqollari degan boy merosimizdan
foydalangan holda o‘quvchilarni milliy g‘urur,axloqiy his tuyg‘ularni hakllantirish,
ma’naviy tuyg‘ularini rivojlantirish, vatanparvarlik ruhida tarbiyalab ,Vatan va
Vatanga muhabbat tushunchalarini o‘quvchilar ongiga sindirish. ularning mustaqil
fikrlash qobiliyatlarini o‘stirish va sonning dunyodagi roli haqida tushuncha berib,
ko‘nikma va malaka hosil qilish.
Har bir o‘quvchi kamida 10 ta son qatnashgan maqol aytishi kerak . Aytish
tartibi: navbatma navbat, bitta bittadan maqol aytiladi. 10 tadan kam maqol aytgan
o‘quvch o‘yinni tark etadi.
Ushbu bo’limda boshlang`ich sinflarda interfaol metodlarni qo`llagan holda
matematika darslarini o`tishning ahamiyati va samarasi haqida qisqacha keltirib
o`tilgan. Shuningdek, quyidagi maqolada bir nechta interfaol metodlardan namular
ham keltirilgan.
Interfaol metodlar deganda- ta’lim oluvchini faollashtiruvchi va mustaqil
fikrlashga undovchi, ta’lim jarayonining markazida ta’lim oluvchi bo’lgan metodlar
tushuniladi. Bu metodlar qo’llanilganda ta’lim beruvchi ta’lim oluvchini faol ishtirok
etishga chorlaydi. Interfaol metod biror faoliyat yoki muammoni o’zaro muloqotda,
o’zaro bahs-munozarada fikrlash asnosida,hamjihatlik bilan hal etishdir. Bu usulning
afzalligi shundaki, butun faoliyat o’quvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatib, mustaqil
hayotga tayyorlaydi.Interfaol metodlar orqali o’quvchilarning tashabbuskorligi hamda
jamoaviy izlanuvchanligini oshiriladi.
Interfaol metodlardan foydalanib darslarni tashkil etilsa, o’quvchi darsga bo’lgan
qiziqishi yanada oshadi va ta’lim sifati yaxshilanadi.
Interfaol usullar orqali o’tilgan darslar o’quvchini ijobiy fikrlashga, olingan
axborotlarni faollikda hal etishga, fikrini erkin bayon qilishga, hamkorlikda ish
yuritishga, fikrni yozma bayon etishga chorlaydi. Interfaol metodlar orqali o’tiladigan
26

Darsning texnologik xaritasi

Mavzu: Ko‘paytirish amali va uning ma’nosi.
a) Ta’limiy maqsad: O’quvchilarga ko’paytirish va ularni bajarish yo’llarini
o’rgatish.
b) Tarbiyaviy maqsad: Jamoa tarzida ishlashga, ahil bo’lishga o’rgatish.
Tashkiliy qism:
a) Salomlashish
b) Davomatni aniqlash
17

materiallari. ilmiy amaliy konf. (Gomel, 2005 yil 23-24 iyun). I qism / Tahrir:
F.V.Kadol, V.P.Gorlenko va boshqalar; vazirlik arr. RB, GSU im. F.Skarina. - Gomel:
GSU im. F.Skarina, 2005. - P.165168.
4. Щукина Г.И. Усиление когнитивной активности в процессе образования. –
М., Образование, 2005 год.
5. Kognitiv faoliyat darajalari: darslik / T.I. Shamov. - M .: Ta'lim, 2005. - 286 b.
6. 1.To‘raqulov X. A., Raxmatova F. A., To‘raqulova M. A.Boshlang'ich ta'limda
matematik savodxonlikni shakllantirish bosqichlari // TDPU axborotlari .-T., 2017. -
№4.
7. 2.2-sinfi uchun darslik T:O’qituvchi nashriyoti. 2021
8. Ikromov J., Mirzaahmedov M. va boshqlar. Matematika. O'rta maktabning 5-
6sinflari uchun o'quv qo'llanma. - T.: O'qituvchi, 2002.
9. Mirzaahmedov M., Rahimqoriev A. Matematika 6-sinf. Umumiy o'rta ta'lim
maktablari 6-sinfi uchun darslik. - T.: O'qituvchi, 2007.
10. Колмогоров А.Н. Математика - наука и профессия. - М., 1998.
11. Селевко Г.К. Современые образовательные технологии. - М., 1998.
12. "Umumiy o'rta ta'limning davlat ta'lim standartlarini tasdiqlash to'g'risida"gi
qarori
13. (1999 yil 16 avgust) //Xalq ta'limi j. 1999. № 5
14. Ochilov M. Yangi pedagogik texnologiyalar. - Qarshi. Nasaf. 2000.
15. Tolipov O'. Q., Usmanboyeva M. Pedagogik texnologiya: nazariya va amaliyot.
- Toshkent: "Fan". 2005.
16. Sherqulov. M. Ma'ruza matni dan, Toshkent: 2012.
17. Ikromov J., Mirzaahmedov M. va boshqlar. Matematika. O‘rta maktabning 5-
6sinflari uchun o‘quv qo‘llanma. – T.: O‘qituvchi, 2002.
18. Mirzaahmedov M., Rahimqoriev A. Matematika 6-sinf. Umumiy o‘rta ta’lim
maktablari 6-sinfi uchun darslik. – T.: O‘qituvchi, 2007.
19. Колмогоров А.Н. Математика – наука и профессия. – М., 1998.
20. Селевко Г.К. Современые образовательные технологии. – М., 1998.
34

noan’anaviy uslublari orqali ularning bilish hamda ta’lim-tarbiya jarayoni tizimini,
xususan, boshlang’ich sinf o’quvchilarining kognitiv ta’limiy faoliyatini shakllantirish
texnologiyasining nazariy asoslarini yaratishni taqozo etmoqda. O’quvchilarga ta’lim-
tarbiya berish masalalarida yangicha yondashish davr talabi bo’lib kelmoqda.
Boshlang’ich sinflarda dars va darsdan tashqari mashg’ulotlarni tashkil etishda
tizimlilik, aniq maqsadga yo‘naltirilganlik, o’qitish ishlarining natijalarini nazorat
qilish hamda baholashga yangicha usullarni joriy etish kabilar yetarlicha o‘z aksini
topmay qolmoqda. Shuning uchun umumta’lim maktablarida o‘quv uslubiy ishlarni
takomillashtirishda ta’lim va tarbiyaning faol usullaridan foydalanish, o‘qitishning
hamda sinov-nazorat ishlarini o‘tkazishni maqbul shakllaridan oqilona foydanish
yo‘llarini izlab topish dolzarb masalaga aylanib bormoqda. Ma’lumki, o‘qitish usullari
o‘qituvchining o‘quvchilar bilan muayyan maqsadlarga erishish yo’lidagi faoliyatidan
tarkib topgan bo‘lib, kimga nimani qanday o‘rgatish zarurligi haqidagi masalalarni
ochib berishga xizmat qiladi. Shuning uchun boshlang’ich sinf o‘quvchilarining bilish
faoliyatlarini faollashtirish va ularning mustaqil, ijodiy fikrlashlari uchun
qo‘llaniladigan shakl va usullarini mos ravishda tanlash kelgusida kadrlar tayyorlashda
o‘z samarasini beradi.
Bugungi kunda ta’limning pedagogik maqsadlari bilan bir qatorda ta’lim
oluvchilarni rivojlantirishga va kognitiv ta’limiy faoliyatini shakllantirishga e’tibor
qaratilmoqda. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining kognitiv faoliyatini shakllantirishga
bo’lgan extiyoj kuchaymoqda. Kognitiv faoliyat har xil o’quvchilarning fikrlash va
tushunish jarayonidan qanday o'tishi, ma'lumotni qanday qabul qilishi, qayta ishlashi
va eslab qolishi, shuningdek, muammolarni hal qilishning nisbatan barqaror individual
xususiyatlarini tushunishni o’z ichiga oladi.[1]
Hayotda barcha narsa oydinlashuvchi lahzadan iborat. Uilyam Jordanning so’zi
bilan aytganda: “Har bir bandaga ko’rinmas kuch ato etilgan – u orqali inson o’z
hayotiga ta’sir ko’rsatadi. Ijobiy yoki salbiy ta’sirga ega bu kuch – insonning ichki
“men”idan muttasil taralib turuvchi quvvatdir”. Har birimiz o’zimizni hodisalarni
boricha idrok etadigan, ya’ni xolis inson sifatida tasavvur qilamiz. Lekin haqiqat biroz
boshqacharoq. Bu dunyoni o’z holicha ko’rmaymiz. Aksincha, o’zimiz qanday
11

70-80-yillarda I.S.Yakimanskaya kognitiv faoliyatga keng hissa qo'shdi. Uning
fikriga ko'ra, hamma ta'lim haqiqatan ham rivojlanuvchi ta'sirga ega emas, garchi u
talabalarning kognitiv faolligini istisno qilmasa ham. Kognitiv faoliyat o'z-o'zini
faollikka aylantirgandagina aqliy rivojlanishning eng muhim manbai hisoblanadi.
Ushbu o'z-o'zini faolligini shakllantirish rivojlanish ta'limining eng muhim vazifasidir.
[3:167]
Kognitiv faoliyatni T.I.Shamova: “O‘quv faoliyatidagi faollik... nafaqat
o‘quvchining faollik holati, balki... bu faoliyatning sifati bo‘lib, unda o‘quvchi shaxsi
uning faoliyat mazmuni, tabiati va faoliyatiga munosabati bilan namoyon bo‘lishi,
o'zining ma'naviy va irodaviy sa'y-harakatlarini ta'lim va kognitiv maqsadga erishish
uchun safarbar qilish istagi” deb talqin qilgan. 5
Ushbu ta'rif eng to'liq ko'rinadi, chunki
u nafaqat kognitiv faoliyatning psixologik jihatlarini faoliyat holati, ushbu faoliyatning
sifati, balki ijtimoiy tomonlarini ham o’quvchilarning shaxsiyati va uning mazmuni va
mazmuniga munosabatini aks ettiradi. Shuningdek, kognitiv faoliyatni
faollashtiradigan vositalarni nomlaydi: faoliyat, qiziqish, motivatsion sohani
rivojlantirish, irodaviy fazilatlar(odamning ma'naviy va irodaviy sa'yharakatlarini
safarbar qilish istagi) va bu harakatlarni qo'llashning o'ziga xos manzili (tarbiyaviy va
kognitiv maqsadga erishish).
T.I.Shamova kognitiv faollikni aqliy va oddiy kuchlanishgacha kamaytirmaydi ,
lekin uni o‘quvchining faoliyat mazmuni va jarayoniga munosabatida, bilim va
faoliyat usullarini maqbul vaqtda samarali o‘zlashtirishga intilishida, axloqiy va
irodaviy qobiliyatlarini safarbar etishda namoyon bo‘ladigan shaxs faoliyati sifatida
qaraydi.
Boshlang’ich ta’lim o'quvchilari o'rtasida ta'lim faoliyatiga bo'lgan ehtiyojni
shakllantirish jarayonida u turli xil motivlarda konkretlashtiriladi, bu esa bolalarning
o'zini tutishini talab qiladi. Kognitiv faoliyat o'quv materialini o'zgartirishga, eng
fundamental, asosiy tushunchalarni ajratib ko'rsatish orqali o'quvchini bilimlarning
kelib chiqishi bilan tanishtirishga asoslanadi. Pedagogik voqelik har kuni isbotlab
bermoqdaki, agar o‘quvchi kognitiv faol bo‘lsa, o‘quv jarayoni samaraliroq bo‘ladi.
5
Kognitiv faoliyat darajalari: darslik / T.I. Shamov. - M .: Ta'lim, 2005. - 286 b.
14

topadi. Bu jarayonga rahbarlik qiluvchi o’qituvchi ta’lim jarayonining to’g’ri tashkil
etilishi, ta’lim maqsadlarining to’g’ri amalga oshirilishi va ta’lim natijalari uchun
javobgar shaxs hisoblanadi.
Har bir o’quvchi o'ziga xos bilim, ko'nikma va malakalar to'plamiga, shuningdek
xarakter, qiziqish va qobiliyatning individual xususiyatlariga ega. Har bir
o‘quvchining kasbiy kompetentligi uning individual ehtiyojlari, rivojlanish darajasi va
ta'lim maqsadlariga muvofiq shakllanadi. Bu o'qitishda muvaffaqiyatga erishish uchun
har bir o’quvchining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olish va uning
kompetensiyalari va salohiyatini eng samarali yo'nalishda rivojlantirish uchun
individual o'qitish yondashuvlarini qo'llash kerakligini anglatadi [4].
O’quvchi olgan bilimlaridan qanday tarzda foydalanishni bilishiga qarab,
boshlang'ich sinf o'quvchilarining kognitiv kompetensiyasining 3 darajasi ajratiladi:

1- rasm. Boshlang'ich sinf o'quvchilarining kognitiv kompetensiyasining darajalari.
Past daraja. Oq’uvchi tayyor namuna (nusxa ko'chirish) bo'yicha harakatlarni
bajarishi mumkin. Bunday boshlang’ich sinf o’quvchisini past kometiv
kompetentlikga ega deb hisoblash mumkin, chunki u faqat olingan nazariy bilimlarni
takrorlashga qodir va amalda uni kattalar yordamida qo'llay oladi holos va ko'plab
xatolarga yo'l qo'yadi.
Kognitiv kompetensiyaning o'rta darajasida o’quvchi bilimlarni tanish standart
vaziyatlarda erkin qo'llashi mumkin. Maqsad va o'quv vazifalari odatda o'qituvchi
8 past (passiv, taqlid qilish ):
o'rta (faol izlanuvchan , namoyish etuvchi ) ;
yuqori (intensiv ijodiy).

2. 2 . Matematika o‘qitishda interfaol metodlardan foydalanish.
Yangi pedagogik texnologiyaning afzalligi zamon sinovidan o‘tib, interfaol
darsning sifat va samaradorliginp oshirishda muhim omil ekanligi o‘z isbotini
topmoqda.
Bu borada ancha-muncha tajriba to‘plagan tadqiqotchilar pedigogik texnologiya
darsining muvaffaqiyatlarini kafolotlavchi omil ekanligini ta’kidlab, pedagogik
jarayonlarni ilmiy lohihalashtirish, uni amalga oshirish, loyihalashtirilgan ta’lim
tarbiya jarayonini amaliyotga aniq va ketma-ket tatbiq qilish xususida o‘z
fikrmulohazalarini ommaning diqqat-e’tiboriga havola etayotir.
Ta’lim oluvchilar, guruh a’zolarining majburiyatlarini bilishlari va bajarishlari
zarur:
- har bir a’zo o‘rtoqlari fikrini eshitishi kerak;
- har bir a’zo ishda faol qatnashishi va hamkorlikda ishlashdan bo‘yin tormasligi
kerak;
- har bir a’zo, zarurati bo‘lganda yordam so‘rashi kerak;
- har bir a’zo undan yordam so‘rashganda, boshqalarga o‘z yordamini berishi
kerak;
- har bir a’zo guruh ishining natijalarini baholashda ishtirok etishi kerak; - har bir
a’zo o‘zining rolini yaxshi tushunishi va bajarishi kerak.
Kubik metodi.
Kubik metodidan darsni mustahkamlash vaqtida foydalansa yaxshi natija beradi.
1-qadam: o‘quvchilarga mavzu o‘tilgandan so‘ng unga biror tushuncha shakllanadi.
Shakllangan tushunchani quyidagicha yozish taklif etiladi.
1. Tasvirlang;
2. Taqqoslang;
3. O‘xshating;
4. Tahlil qiling;
5. Ishlating;
6. Foydali va zararli tomonlari.
Masalan mavzu: “Prizma”
23

yordam beradi. Mazkur metod turli xil g'oyalar o'rtasidagi aloqalar to'g'risida fikrlash
imkoniyatini beruvchi tuzilmani aniqlashni talab etadi.
"Klaster" metodi aniq ob'ektga yo'naltirilmagan fikrlash shakli sanaladi. Undan
foydalanish inson miya faoliyatining ishlash tamoyili bilan bog'liq ravishda amalga
oshadi. Ushbu metod muayyan mavzuning o'quvchilar tomonidan chuqur hamda puxta
o'zlashtirilguniga qadar fikrlash faoliyatining bir maromda bo'lishini ta'minlashga
xizmat qiladi. Metod guruh asosida tashkil etilayotgan mashg'ulotlar va o'quvchilar
tomonidan bildirilayotgan g'oyalarning majmui tarzida namoyon bo'ladi. Bu esa ilgari
surilgan g'oyalarni umumlashtirish va ular o'rtasidagi aloqalarni topish imkoniyatini
yaratadi.
"Zakovatli zukko" metodi. Mavjud bilimlarni puxta o'zlashtirishda o'quvchlarning
fikrlash, tafakkur yuritish layoqatlariga egaliklari muhim ahamiyatga ega. "Zakovatli
zukko" metodi o'quvchlarda tezkor fikrlash ko'nikmalarini shaklalantirish, shuningdek,
ularning tafakkur tezliklarini aniqlashga yordam beradi. Metod o'z bilimlarini sinab
ko'rish istagida bo'lgan o'quvchlar uchun qulay imkoniyat yaratadi. Ular o'qituvchi
tomonidan berilgan savollarga qisqa muddatlarda to'g'ri va aniq javob qaytara olishlari
zarur. Savollarning murakkablik darajasiga ko'ra har bir savolga qaytarilgan to'g'ri
javob uchun ballar belgilanadi. Metod o'quvchlar bilan yakka tartibda, guruhli va
ommaviy ishlashda birdek qo'llanilishi mumkin.
"Charxpalak" metodi. "Charxpalak" texnologiyasidan o'quv mashg'ulotlarining
barcha turlarida, dars boshi va oxirida, biror bo'lim tugatilganidan keyin, o'tilgan
mavzularni o'zlashtirganlik darajasini baholashda, takrorlash, mustahkamlash, oraliq
va yakuniy nazoratlarni o'tkazishda foydalanish mumkin. Mashg'ulotlarni yakka va
guruh shaklida tashkil etsa bo'ladi. Qolaversa, o'z ichiga og'zaki va yozma ish
shakllarini qamragan holda turli mazmun va xarakterga ega mavzularni o'rganishda
ham asqotadi.
Shuni aytish joizki, matematika darslarida interfaol o'yinlar bolaning his-
tuyg'usiga ta'sir etib, unda o'qishga ijobiy munosabat va qiziqish xislatini tarkib
toptiradi. Bolalar o'yinda zo'r mamnuniyat bilan ishtirok etadilar. O'yin boshlanishini
30

Bu hodisa pedagogika nazariyasida “o‘quvchilarning bilim olishdagi faolligi va
mustaqilligi” tamoyili sifatida mustahkamlangan.
O'quv jarayonini tashkil etuvchi o'qituvchilar uchun faoliyatning tuzilishini bilish
muhimdir. Uning asosiy tarkibiy qismlari: motivlar, maqsad, vazifalar, mazmun,
vositalar, shakllar, usullar va natija. Demak, o`qituvchi turli vositalar yordamida
o`quvchilar shaxsining emotsional-motivatsion, aqliy, amaliy sohasiga ta`sir
ko`rsatishi kerak. Shuningdek, o'qituvchilar maktab o'quvchilari ishtirok etadigan
asosiy faoliyat turlarini bilishlari muhimdir: o'quv-kognitiv, ijtimoiy, mehnat, o'yin,
estetik, sport va dam olish. Ushbu faoliyatni o'zaro bog'lash juda muhimdir.
Boshlang’ich sinf o'qituvchisi ko'p jihatdan o'quvchilarning kognitiv mustaqil
faoliyatining tashkilotchisi hisoblanadi. Kognitiv ta'lim hozirgi vaqtda variant
dasturlari, tabaqalashtirilgan usullar, ijodiy uy vazifalari, o'quvchilar faoliyatini tashkil
etishning sinfdan tashqari shakllari orqali erishiladi. Psixologlarning kognitiv ta'lim
bo'yicha zamonaviy tadqiqotlari, tadqiqot muammolarini hal qilishda o’quvchilarning
kognitiv faolligi standartlashtirilgan muammolarni hal qilishdan farq qilishini
ishonchli isbotlaydi.
Kognitiv faoliyat kichik yoshdagi o'quvchilarning yangi bilim, ko'nikma, ichki
maqsadga muvofiqlik va bilimlarni to'ldirish, bilimlarni kengaytirish va ufqlarini
kengaytirish uchun turli xil harakat usullaridan foydalanishga doimiy ehtiyojini aks
ettiradi.[5]
Kognitiv faoliyatni shaxsiy darajada shakllantirish muammosi, adabiy
manbalarni tahlil qilishdan dalolat beradiki, kognitiv faoliyat motivatsiyasini va
kognitiv qiziqishlarni shakllantirish usullarini hisobga olish bilan bog'liq. Kognitiv
faoliyatni o’quvchi shaxsiyatining barcha jabhalarining namoyon bo'lishi sifatida
ko'rib chiqish mumkin: bu yangilikka qiziqish, muvaffaqiyatga intilish, o'rganish
quvonchi, shuningdek, muammolarni hal qilishga bo'lgan munosabat, uning asta-sekin
murakkablashishidir.
Xulosa qilib aytish mumkinki, kognitiv faoliyat o’quvchining o'zi mavqei,
jamiyatda yangi mavqega ega bo'lish istagini o'rganishga tayyorligini, ishtiyoqini
belgilaydigan muhim faoliyatdir. Boshlang’ich sinf o’quvchilari maktab kunini
15

bo’lsak, dunyo ko’z o’ngimizda shunday shakllanadi. Nima ko’rayotganimizni aytish
uchun og’iz juftlaganimizda, biz aslida o’zimizni, idrokimizni, paradigmalarimizni
tasvirlashni boshlaymiz.
Kognitiv faoliyat pedagogik hodisa sifatida ikki tomonlama o'zaro bog'liq
jarayondir: bir tomondan, kognitiv faoliyat o'quvchining o'zini o'zi tashkil etishi va
o'zini o'zi anglash shaklidir; ikkinchi tomondan, kognitiv faoliyat o'qituvchining
o'quvchining bilish faoliyatini tashkil etishdagi alohida harakatlarining natijasi sifatida
qaraladi.
G’arb olimlarining bir qator tadqiqotlarida kognitiv faoliyatni o’rganishning
nazariy asoslari ko’rib chiqilgan. Nazariy asos deganda o’rganilayotgan tadqiqotni
bilvosita asoslab beradigan oldingi ishlarning sharhi tushuniladi. Boshlang’ich sinf
o’quvchilarining kognitiv ta’limiy faoliyatini shakllantirish texnologiyasi bizning
yangi ishimiz, yangicha yondashuv va boshqa tadqiqotlarga nisbatan qo’shimcha
ma’lumotlarni aniqlashning yana bir muhim elementidir. Nazariy asos turli xil
manbalarga murojaat qilish va tadqiqot ishimizni boyitishga imkon beradigan
tushunchalar va kitoblardan foydalanish orqali ishlab chiqilishi mumkin.
Tadqiqotchi olim L.V.Zankov kognitiv faoliyatni “o’quvchilarning tafakkurini,
hissiy sohasini rivojlantiradi, materialning umumiy ma’nosini, asosiy mazmunini
tushunish va aniqlashga o’rgatadi” deb ta’kidlagan. I.F. Xarlamov esa kognitiv
faoliyatni “o’quvchining o’rganishga intilishi, aqliy zo’riqish va bilimlarni
o’zlashtirish jarayonida ixtiyoriy harakatlarning namoyon bo’lishi bilan tavsiflangan
faol holati” deb talqin qilgan. O’rganilayotgan materialni faol idrok etish va
tushunishda o'qituvchining o’z taqdimotiga maftunkor xarakter bera olishi, uni jonli va
qiziqarli qila olishi katta ahamiyatga ega. Avvalo shuni unutmasligimiz kerakki, o’quv
materialining o’zida o’quvchilarning qiziqishi va aqliy faoliyatini rag’batlantiradigan
ko’plab stimullar mavjud. Ilmiy axborotning yangiligi, faktlarning yorqinligi,
xulosalarning o'ziga xosligi, o'rnatilgan g'oyalarni ko'rib chiqishga o'ziga xos
yondashuv, hodisalarning mohiyatiga chuqur kirib borishi shular jumlasidandir.
12

xos turli fikrlar, xususiyatlar g`oyalar ko‘rinishi izohlab boriladi. Bir qarashda
oddiydek tuyulgan bu usul o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatini oshiradi, xotirani
kuchaytiradi. U yoki bu mavzu ustida mustaqil ishlashga undaydi. Ikki mavzuning
umumiy va individual, ya’ni faqat o‘ziga xos tomonlarini tez farqlaydi. Mavzu tez va
uzoq vaqt esda qoladi. «Diagramma vena» o‘quvchini hushyorlikka, sezgirlikka
chorlaydi. O‘quvchilar 4—5 tadan uch guruhga, jami 15 taga ajratiladi. 1-guruh
doiraning o‘ng tomoni, 2-guruh doiraning chap tomoni, 3-guruh ikki doiraning
qo‘shilishidan paydo bo‘lgan bo‘shliq ustida ishlaydi. Mavzuni keng qamrovli
o‘zlashtirib olishga ko‘maklashadi. Guruxdagi qolgan o‘quvchilar esa
kuzatuvchilardir, ya’ni «Diagramma vena» ustida ishlayotgan 3 guruhning
harakatlarini kuzatadilar. Hatto baholashlari ham mumkin. Dars, mavzu, harakatlar
uzoq vaqg esda saqlanib qoladi. «Diagramma vena» turli xil g`oya, fikrlar kurashi va
hujumini, munozaralarni keltirib chi-qaradi. O‘quvchilarni o‘ylantiradi, mustaqil
fikrlashga undaydi.
Bu metod o‘quvchini kattaliklarni qiyoslashga undaydi. quyidagiday doiralar
chiziladi. Ikkita kattalik taqqoslanadi. Bir xil jihatlari o‘rtada (aylanalar kesishgan
qismida yoziladi. O‘ziga xos jihatlari aylanada yoziladi.
Klaster metodi.
Klaster inglizcha so‘z bo‘lib (kluster) bosh, bir shingil, popuk ma’nosini
anglatadi. Klaster - bu ma’lum mavzu bo‘yicha erkin va ochiq fikrlashning notekis
shaklidir.
1-qadam: Yangi mavzuning asosiy tushunchasi aylana (elips) shaklidagi chizma
ichida yoziladi. Masalan yangi mavzu "Kvadrad" bo‘lsa quyidagicha daftarlariga
chizish va yozish taklif etiladi.
2-qadam: o‘quvchilarga kvadrat deganda ko‘z oldingizga kelgan fikrlarni
chiziqchalar yoniga yozish taklif etiladi. (Bunda o‘quvchi rasmini chizsa ham ruxsat
beriladi).
3-qadam: Taqdimot o‘tkaziladi. Bunda o‘quvchilar tomonidan yozilgan fikrlar
umumlashtirib aytib beriladi. (Guruhdan 1 o‘quvchi spiker aytib beradi). Bu fikrlarni
doskada bo‘r yoki plakatda flomasterlar bilan yozish mumkin.
25

quvonchli kutish birinchi sinf o'quvchilari orasida o'tadi, o'rganish uchun dastlabki
ishtiyoq paydo bo'ladi. Shuning uchun tashqarida emas, balki o'rganish jarayonida
yotadigan bunday motivlarni uyg'otish kerak.
II BOB. MATEMATIKA DARSLARIDA KOGNITIV FAOLIYATNI
RIVOJLANTIRISHNING AMALIY YONDASHUVLARI.
2.1. Boshlang’ich sinf matematika darslarini tizimli yondashuv asosida tashkil
etish.
Mazkur bo’limda tizimli yondashuv asosida boshlang’ich sinf matematika
darslarini tashkil etish va tizimli yondashuv asosida tashkil qilingan dars
samaradorligi haqida gap boradi.
Tizimli yondashuv tabiatda, jamiyatda va tafakkurda sodir bo'ladigan
jarayonlarni o'rganishda bilish va dialektika nazariyasini qo'llash shaklidir. Uning
mohiyati umumiy tizimlar nazariyasi talablarini amalga oshirishdan iborat bo'lib, unga
ko'ra uni o'rganish jarayonida har bir ob'ekt element sifatida o‘rganiladi. Tizimli
yondashuvning mohiyati shundaki, nisbatan mustaqil komponentlar alohida holda
emas, balki ularning o'zaro bog'liqligi, rivojlanishi va harakatida ko'rib chiqiladi va
o‘rganiladi. Tizimning bir komponenti o'zgarganda, boshqalari ham o'zgaradi. Bu
integratsion tizim xususiyatlarini ochish imkonini beradi.
Dars jarayonini tizimli yondashuv asosida tashkil etish ta’lim samaradorligini
oshiradi va o‘quvchilarni samarali bilim olishiga yordam beradi. 1 soatlik dars
jarayonini bir tizim deb hisoblasak, dars jarayonida amalga oshiriladigan bo’limlar
qism tizim hisoblanadi. Agar tizimdagi bironta qism tizim amalga oshirilmasa usha
dars jarayonida o’quv samaradorligi pasayadi va dars o’tishdagi oldimizga qo’yilgan
maqsad amalga oshirilmaydi.
Quyida 2-sinf matematika darsidan 1 soatlik dars ishlanma keltirib o‘tamiz.
16

BOSHLANG`ICH SINF O`QUVCHILARIDA MATEMATIKA O`QITISHDA O`QUVCHILARNING BILISH FAOLIYATINI RIVOJLANTIRISH

Купить