Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	201.8KB
Покупки	11
Дата загрузки	29 Январь 2025
Расширение	docx
Категория	Дошкольное и начальное образование

Boshlang’ich sinf o’quvchilariga savod o’rgatish davrida sinfdan tashqari ishlar, xususan “Savodxonlik bayrami” va shu kabi tadbirlarni uyushtirish

13O’qituvchi barcha darslarda, sinfdan va maktabdan tashqari mashg’ulotlarda
faqat orfoepik talaffuz va adabiy til normalariga rioya qilgan holda ifodali,
ta’sirli so’zlashi, shuningdek, ham doim o’quvchi daftariga barcha hujjatlarga
husnixat va imlo qoidalariga rioya qilgan holda yozishi zarur.[3.105b]
2.2. “Savodxonlik bayrami” tadbirining mazmuni va uni uyushtirish
usullari
“Savodxonlik bayrami” tadbiri odatda bilim olish, kitobxonlikni
targ’ib qilish, savodxonlikni oshirish va o’quvchilarning ijodiy
salohiyatini rivojlantirishga qaratilgan madaniy-ma'rifiy tadbir
hisoblanadi. Ushbu tadbir maktablarda, kutubxonalarda, madaniyat
markazlarida yoki jamoatchilik joylarida o’tkazilishi mumkin. Quyida
tadbirning mazmuni va uni uyushtirish usullari haqida batafsil
ma'lumot beriladi. Tadbirning maqsadi : O’quvchilarni kitob o’qishga
rag’batlantirish;
Savodxonlik darajasini oshirish va ijodkorlikni rivojlantirish;
Yoshlarni bilim olishning ahamiyatiga oid tushunchalar bilan
tanishtirish;
Milliy va jahon adabiyotiga qiziqishni shakllantirish.
Savodxonlik t adbirning mazmuni :
1. Tadbirni ochilish marosimi:
o Tantanali ochilish so’zlari (masalan, maktab direktori, kutubxona
mudiri yoki boshqa rasmiy shaxslar).
o Savodxonlik va kitobning ahamiyati haqida qisqa ma’ruza yoki
video namoyish.
2. Ijodiy chiqishlar:
o O’quvchilar tomonidan she’r, hikoya yoki drama parchalari ijrosi.
o Mashhur adiblar hayoti va ijodiga bag’ishlangan qisqa chiqishlar.
3. Tanlovlar va viktorinalar:
o Kitobxonlik bo’yicha savol-javob tanlovi.

13fikrni shaklantirishga yordam beradi, takomillashtiradi. O’quvchilar nutqini
o’stirishning mashg’ulotning boshqa turlari bilan bog’liqligi. O’quvchilar
nutqini o’stirish boshqa o’quv predmetlaridan o’tkaziladigan mashg’ulotlar bilan
ham uzviy ravishda bog’lanadi.
Ona tili darslarida o’quvchilar til yordamida tabiat va kishilar hayoti haqida
bilim oladilar: ular kuzatishni, o’ylashni va ko’rganlari, eshitganlari, o’qiganlari
haqida to’g’ri bayon qilishni o’rganadilar. Ona tili darslari bolalar lug’atini
boyitishga samarali yordam beradi, nutqni to’g’ri tuzishni o’rgatadi. O’qish
darsi va u bilan bog’liq holda olib boriladigan kuzatish, ekskursiya
o’quvchilarga tabiat hodisalari, kishilar hayoti va mehnati haqida, axloq
qoidalari, boshqa kishilar bilan muomala normalari haqida bilim beradi; bu
darsda bolalar nutqiga, uni shakllantirish va o’stirishga keng imkoniyat mavjud.
Grammatika va to’g’ri yozuv darslarida tilni maxsus o’rganish bilan bolalar
alohida tovush, bo’g’in, so’z va gaplarni eshitishga va aytishga o’rganadilar.
Ular predmet, harakat, belgi bildiradigan ko’pgina so’zlarni, shuningdek,
tovush, harf, bo’g’in, o’zak, so’z, so’z yasovchi, forma yasovchi, qo’shimcha,
so’z turkumi, ot, sifat, son, fe’l, olmosh, bog’lovchi, gap, gap bo’lagi, bosh
bo’lak, ikkinchi darajali bo’lak, darak gap, so’roq gap, undov gap; turlanish,
bosh kelishik singari juda ko’p yangi terminlarni bilib oladilar. Boshlang’ich
sinfdagi boshqa darslarda ham o’quvchilar nutqi xilma-xil so’zlar bilan
boyitiladi.
Matematika darslarida bolalar yangi tasavvur va tushunchalar, juda ko’p so’z
va terminlar bilan o’z nutqlarini boyitadilar. O’quvchilar tabiatshunoslik darslarida
va ekskursiya vaqtida ko’rgan predmetlarini o’qituvchi yordamida guruhlaydilar,
ularni o’zaro taqqoslab, o’xshash va farqli tomonlarini topib aytadilar. Bular, o’z
navbatida, tabiatga oid ayrim tushunchalarni aniq bilib olishga imkon beradi va
tafakkurini o’stiradi. Mehnat va rasm darslari ham, jismoniy tarbiya, ashula
darslari ham, shuningdek, darsdan tashqari mashg’ulotlar ham o’quvchilar nutqi va
tafakkurini o’stirishga imkon beradi.

13I BOB. Savod o’rgatish davrining mazmuni va ahamiyati
1.1. Boshlang’ich sinfda savod o’rgatishning asosiy maqsadlari va
vazifalari
Ta’lim tarbiya tizimining bugungi kundagi vazifasi o’sib-ulg’ayib
kelayotgan yoshlarni vatanparvar, zamonaviy bilim, ko’nikma va malakalarini
o’zlashtirgan kelajakda jamiyatda o’z o’rnini egalashga erishgan-komillikka
intiladigan barkamol avlodni voyaga yetkazishdir. Mamlakatimizda ta’lim
sohasida olib borilayotgan islohatlarda umumta’lim maktablari hal qilivchi
kuchga aylangani ayni haqiqatdir. Maktablarda kelajak avlod vorislarini
tarbiyalashga yo’naltirilgan imkoniyatlar o’z navbatida, pedagog xodimlardan
sifatli ta’lim-tarbiya berishni, o’quvchi yoshlardan esa puxta bilim olishni talab
etadi. Bu o’z navbatida har bir o’qituvchi zimmasiga yanada yuksak mas’uliyat
va vazifalarni yuklaydi. bosqichlarida hech qiynalmasdan yanada yuksak
natijalarga erisha oladi. Boshlang’ich ta’lim ta’lim-tarbiyaning poydevoridir.
Poydevor qanchalik mustahkam bo’lsa imorat shunchalik chidamli
bo’lganidek, mukammal boshlang’ich ta’lim olgan o’quvchilar yuqori sinflarda
va ta’limning keyingi bosqichlarida hech qiynalmasdan yanada yuksak
natijalarga erisha oladi. Savod o’rgatish metodikasi kichik yoshdagi
o’quvchilarni elementar o’qish va yozishga o’rgatish metod va usullarini
aniqlash va ularni ta’lim jarayoniga tatbiq etish masalalari bilan shug’ullanadi.
Bolalarga savod o’rgatish pedagogika fanidagina emas, balki ijtimoiy hayotda
ham juda jiddiy masalalardan hisoblanadi. Chunki xalqning savodxonligi
milliy istiqlol g’oyalaridan oziqlanish uchun, siyosiy onglilik uchun, yuksak
ma’naviy madaniyat uchun kurash qurolidir. Hozirgi globallashuv sharoitida
Respublikada har bir kishining savodxon bo’lishiga alohida e’tibor berilishi
huquqiy demokratik davlat qurilishi talablariga muvofiqdir. Savod o’rgatish
metodikasining maqsadi - bolalarni boshlang’ich o’qish va yozishga o’rgatish.
O’zbek alifbosiga asoslangan holda qisqa vaqt ichida o’quvchilar o’qish va
yozish ko’nikmasini egallaydilar. Savod o’rgatish davrida til ta’limi mazmuni

1314. Safarova R.,Inoyatova M., Shokirova M., Shermamatova L. Alifbekitobi (1-
sinf uchun darslik). –T.:O’qituvchi, 2024. –80 b.
15. .Sh., Sariyev Sh. Ona tili o’qitish metodikasi. –T.: Noshir, 2009. –163 b.
16. Qosimova K., Matjonov S., G’ulomova X., Yo’ldosheva Sh., Sariyev Sh.
Ona tili o’qitish metodikasi. –T.: Noshir, 2009. –163 b.
17. Qo’ldoshev R. К макиӯ педагог ӣ ба к дакони ӯ чапдаст дар соли якуми
хониш . –GlobeEdit, 2020.
18. Qo’ldoshev R. A. Left-handed children and the learning process EPRA
International Journal of Research and Development (IJRD) Volume. – Т . 5. – С .
277-281.
19. Avezmurodovich Q. R. Psychological aspects of left-handedness:
Concept, causes, and peculiarities Academicia: an international
multidisciplinary research journal. –2021. – Т . 11. –No. 1. – С . 623-631.
20. Azimov Y. Y., Qo’ldoshev R. A. Husnixatga o’rgatishning amaliy asoslari
(metodik qollanma). GlobeEdit, 2020.-141bet.
21. Qo’ldoshev A. R. G’aforovna Habiba Jumayeva.(2021). Forming Writing
Skills in Left-Handed Students. Middle European Scientific Bulletin, 10 (1).
22. Qo’ldoshev A. R. G'aforovna Habiba Jumayeva.(2021) //Forming Writing
Skills in Left-Handed Students. Middle European Scientific Bulletin. – Т . 10. –
No. 1.
23. QO’LDOSHEV. Chapaqay bolalarni maktabga qanday tayyorlash kerak. – С .
145-147.
24. Qo ’ ldoshev R . A . Cognitive activity of left - handed children .«НАЧАЛЬНОЕ
ОБРАЗОВАНИЕ: ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ» III -Международная
научнопрактическая конференция. –2020.
25. Rustambek Q . O . L . Birinchi sinf chapaqay o ‘ quvchilarining maktabga
moslashishi , maktabgamoslashishi davridagi pedagogik yordamning
mazmuni ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ ( buxdu . uz ). –2020. –Т. 1.
– No .

13rivojlangan jamiyat qurish yo’liga kirdi. Zahmatkash halqimiz o’zining fidoiy
mehnati va tinch hayoti bilan dunyodagi taraqqiy topgan mamlakatlar qatoridan
mustahkam o’rin egallash maqsadida barcha sohalarda chuqur islohotlarni amalga
oshira boshladi. Kelajagi buyuk davlat barpo etish borasida amalga oshirilayotgan
barcha tarixiy o’zgarish va yangilanishlar yurtdoshlarimiz qalbi, ongiga ulkan
ta’sir ko’rsatmoqda. O’quvchini savod o’rgatish jarayonida o’qish va yozishga
o’rgatishda o’quvchilarning faoliyat ko’rsatishi va nutq faoliyatiga kirishishlari
uchun talab qo’yilishi, o’z fikrini og’zaki yoki yozma ifodalashi uchun zaruriyat va
ehtiyojni yuzaga keltiruvchi vaziyat yaratilishi lozim. O’qish va yozish malakasi
biri ikkinchisining muvaffaqiyatli amalga oshuvini ta’minlaydi. Shuning uchun
ham o’qishga o’rgatish bilan yozuvga o’rgatish parallel olib boriladi va bu faoliyat
muntazam ravishda mashq qildiriladi. SHunday ekan, savod o’rgatish jarayonida
bola juda ko’p o’qishi va yozishi zarur. O’qish uchun ham, yozish uchun ham
yangi matn olinadi, chunki bir matnni bir necha bor qayta o’qish bilan maqsadga
erishish qiyin. Bu ko’pincha o’qilgan matnni yuzaki yodlab olishga olib keladi.
Takroriy faoliyatda vaziyat va mazmunning almashinishi malakani
mustahkamlashga yordam beradi, qobiliyatni o’stiradi. O’quvchi oldida uzoq
muddatda amalga oshadigan maqsad - o’qish va yozishni o’rganish hamda hozirda
bajarishi shart bo’lgan kundalik maqsad - topishmoqni o’qish va javobini topish,
so’z va gaplarni o’qish, rasm asosida so’zlab berish kabilar turadi. O’zbek tili
yozuvi tovush yozuvi, ya’ni fonematik yozuvdir. Har bir tovush uchun, har bir
fonema uchun maxsus grafik shakl (harf) olingan. O’qishda grafik shakllar
tovushga aylantirilsa, yozuvda aksincha, tovushlar harflarga aylantiriladi. Bu
o’qish va yozish faoliyatida o’quvchi uchun qiyinchilik tug’dirgandek tuyulsa-da,
aslida o’qish va yozish jarayonini soddalashtiradi, chunki tilimizdagi tovushni
ifodalovchi harflar soni uncha ko’p emas. O’qish va yozishni o’zlashtirish uchun
tovush va harflarning o’zaro munosabatiga oid qoidalarni o’zlashtirish kifoya.
Savod o’rgatish metodikasida o’zbek tili tovushlar va harflar tizimining o’ziga xos
xususiyatlarini hisobga olish talab etiladi.

13MUNDARIJA:
KIRISH.....................................................................................................................3
I BOB. SAVOD O’RGATISH DAVRINING MAZMUNI VA AHAMIYATI
1.1. Boshlang’ich sinfda savod o’rgatishning asosiy maqsadlari va vazifalari …….
5
1.2. O’quvchilarda o’qish va yozish ko’nikmalarini shakllantirishning
bosqichlar. 11
1.3 Sinfdan tashqari ishlar va tadbirlarning o’quv jarayonidagi
o’rni......................15
II BOB. SINFDAN TASHQARI ISHLAR ORQALI O’QUVCHILARDA
O’QISHGA QIZIQISH UYG’OTISH
2.1. Tashkil etiladigan tadbirlarning ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyati ……………
19
2.2. “Savodxonlik bayrami” tadbirining mazmuni va uni uyushtirish
usullari …….23
XULOSA................................................................................................................
30
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR..............................................................32
ILOVALAR………………………………………………………………………35

13shakllantirish, yoshlar o rtasida kitobxonlikni targ ib qilish, xotin-qizlar bandliginiʻ ʻ
ta minlash yuzasidan 5 ta muhim tashabbus ilgari surildi [2]. Shu ma’noda ana
‟
besh muhim tashabbuslardan biri - yoshlar o rtasida kitobxonlikni targ ib qilish,
ʻ ʻ
ularda kitobxonlik madaniyatini shakllantirishda sinfdan tashqari o qish darslari
ʻ
ham muhim vosita bo lib xizmat qiladi.
ʻ Ta’lim tarbiya tizimining bugungi kundagi
vazifasi o’sib-ulg’ayib kelayotgan yoshlarni vatanparvar, zamonaviy bilim,
ko’nikma va malakalarini o’zlashtirgan kelajakda jamiyatda o’z o’rnini egalashga
erishgan-komillikka intiladigan barkamol avlodni voyaga yetkazishdir.
Mamlakatimizda ta’lim sohasida olib borilayotgan islohatlarda umumta’lim
maktablari hal qilivchi kuchga aylangani ayni haqiqatdir. Maktablarda kelajak
avlod vorislarini tarbiyalashga yo’naltirilgan imkoniyatlar o’z navbatida, pedagog
xodimlardan sifatli ta’lim-tarbiya berishni, o’quvchi yoshlardan esa puxta bilim
olishni talab etadi. Bu o’z navbatida har bir o’qituvchi zimmasiga yanada yuksak
mas’uliyat va vazifalarni yuklaydi.
Kurs ishning maqsadi. Boshlang’ich sinf o’quvchilariga savod o’rgatish
davrida sinfdan tashqari ishlar, xususan “Savodxonlik bayrami” va shu kabi
tadbirlarni uyushtirish hamda to’liq tasavvurni shakllantirish.
Kurs ishning vazifalari:
– Bolalarda o’qish va yozishga bo’lgan qiziqishini uyg’otish
– Bolalarni yozish, o’qish ko’nikmalarini shakllantirishni ifodala sh .
– Mashhulotlar jarayonida bolalarni savodga o’rgatish
Kurs ishining ob’ekti: Boshlang’ich sinflarda 1-4-sinf O’qish darsliklari.
Kurs ishning predmedi: Boshlang’ich sinf o’quvchilarida savod o’rgatish
jarayonida tayyorlov darslarini tashkil qilish jarayoni.
Kurs ishi tuzilishi : Kirish, ikkita bob, rejalar, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxati va ilovadan iborat.

13B.Umarov “Biz bolalarga nimani emas, qanday o’ylash, fikr yuritishni
o’rgatishimiz lozim. Vazifamiz bilim beribgina qolmay, ularga oqillikni ham
o’rgatishdir. Oqillik esa, faqat bilimlar majmui emas, balki ulardan samarali
foydalanish hamdir. SHu nuqtai nazardan, bolalarga dunyoni kashf qilishga va
unda o’z nuqtai nazaridagi haqiqatni izlashga halaqit bermaslik kerak. Tasavvurni
takomillashtirish, vijdonlilik va mas’uliyatni shakllantirish, mehr asosida
tarbiyalash – XXI asr ta’lim tizimining asosiy masalalaridan. Umuman olganda,
insoniyatning kelajakdagi mohiyati ham shunda” , – deb ta’kidlaydi [0]. XX asr
oxirida o’tgan ta’lim bo’yicha xalqaro kongressda pedagog-olim J.Delorf
“Ta’lim– yashirin xazina” nomli ma’ruzasida “ta’lim tayanadigan to’rt jihatni
ta’riflab berildi: – bu bilishni o’rganish, bajarishni o’rganish, birgalikda yashashni
o’rganish, yashashni o’rganish” [8.22bet]. Uning fikriga ko’ra, bajarishni
o’rganish deyilganda, nafaqat kasbiy malakaga ega bo’lish, balki keng ma’noda
kompetentli bo’lish guruhlarda ishlay olish va ish paytida yuzaga keladigan
ko’plab murakkab vaziyatlardan muvaffaqiyatli chiqib keta olishi nazarda
tutiladi.
Ingliz olimi J.K.Raven shaxsning ijtimoiy jihatdan “samarali xulq-atvori
xususiyatlari ro’yxati”ni keltirib, kompetentlik asoslarini yaratdi. Uning fikriga
binoan umumta’lim tizimi o’quv jarayoni o’quvchilarning bilimdonlik, ijtimoiy
harakatchanlik, iqtisodiy va madaniy moslashuviga har tomonlama yo’naltirilishi
zarur. “Davlat maktablari mukammal ta’lim bera olishlari uchun turli xil
qadriyatlar va tanlov erkinligini hisobga olib, o’z o’quvchilariga bu
imkoniyatlarni yaratib berishiga to’g’ri keladi” 9 . Rus olimi M.I.Rojkov ijtimoiy
faol shaxsni tarbiyalash texnologiyasida ijtimoiy moslashuvchan va ekzistentsial-
rivojlanayotgan yondashuvining o’zaro bog’liqligini quyidagicha bayon etilgan:
– Shaxs bo’lish ehtiyojini tarbiyalash;
– ijtimoiy yetuklikni va bozor sharoitida faol faoliyatga tayyorlikni
shakllantirish;

13mehnat, siyosiy axborot, bayram kechlari va ertaliklari, to’garak
mashg`ulotlarini o’z ichiga oladi.
O’quvchilarning sinfdan tashqari ishlari o’z mazmuniga ko’ra tafakkur
faoliyati va munosabat vositasi hisoblanadi. Chunki sinfdan tashqari ishlarda
olingan axborot idrok etiladi, qayta ishlanadi va shu asosda yangi bilimlar hosil
qilinadi. O’quvchilar sinfdan tashqari ishlarda qatnashib, turli kishilar bilan
muayyan munosabatga kirishadi, turli vazifatlarga duch keladilar. Shuning
uchun ham o’quvchilarning sinfdan tashqari faoliyatlari qanchalik xilma-xil
bo’lsa, ularning munosabatlari shunchalik boy, munosabat doirasi keng va
ma’naviy o’sishi samarali bo’ladi. Sinfdan tashqaridagi tarbiyaviy ishlarda
o’quvchilar jamoada ishlashni o’rganadilar ijtimoiy mehnat quvonchini his
qiladilar, ishlab chiqarish mehnatiga qo’shiladilar, jamoatchilik fikriga
bo’ysunishga, jamoa sharafi uchun kurashishga odatlanadilar. Sinfdan tashqari
faoliyat unda qatnashuvchilarning ma’naviy va jismoniy rivojlanishi hamda
yosh xususiyatlariga ko’ra belgilanadi. Bu jarayonga ular ta’lim olayotgan
maktabning sharoiti ham ta’sir etadi. Garchand mamlakatimizdagi barcha
maktablarning vazifalari bir bo’lsa-da, o’sha maktablarning o’ziga xos
xususiyatlari bor va bu xususiyatlr madaniy va milliy sharoitlarda yaqqol
ko’rinadi.

13yozma nutq malakasi shunchalik muvaffaqiyatli va to’g’ri shakllanadi. Savod
o’rgatish jarayonida bolalar juda sekin yozadilar. Yozuv malakasi o’qish
malakasi bilan uzviy bog’liqdir.
Bola yomon o’qisa, yozuvni egallashi ham qiyin bo’ladi, chunki bo’g’inlab
o’qish malakasidan so’ng, bo’g’inlab yozish malakasi shakllanadi. Yozish va
o’qish uchun bolaning umumiy nutqiy rivojlanishi katta ahamiyatga ega.
Keyinroq, bolalarda o’z fikrini yozma ifodalash malakasi bir oz
barqarorlashganda, bu malaka nutqqa, fikrni ifodalash jarayoniga ham ijobiy
ta’sir qiladi. Yozuv daftarida o’quvchilar “Alifbe”da o’rganilgan harfni yozma
shakllantiradilar. Suhbat uchun daftarning yuqori qismida predmet rasmi yoki
biror mazmunli rasm keltirilishi, ayrim predmet nomlarini ifodalovchi so’z
chizmasi katakchalarga ajratib berilishi, gap nusxalarining keltirilishi
maqsadga muvofiqdir. Ba’zi o’rinlarda o’quvchilar berilgan gap yoki so’z
chizmasini o’zlari mustaqil tasvirlaydilar.
Predmet rasmi berilgan o’rinlarda shu predmet nomi so’z bo’g’in-tovush
jihatdan tahlil qilinadi, so’zdagi tovushlar soni suhbat yo’li bilan aniqlanadi
va katakchalarda ranglar bilan belgilanadi. Mazmunli rasm asosida gap
chizmasiga mos gap tuziladi, keyin o’sha gapning tahlili ustida ish olib
boriladi.Harflarning yozma shakli ularning bosma shakli bilan taqqoslash
orqali tanishtiriladi. Yozuv daftarida turli belgilar qo’llangan. Ular shu belgi
uchragan o’rinlarda tanishtirib boriladi.
Yozuvga o’rgatishda o’quvchilarning ko’ruv, eshituv, qo’l harakati
sezgilarini ishga solish lozim. Shunda yozuv quruq yozuv bo’lmay, ongli
yozuvga aylanadi.
Yozuv darslarida ham o’quvçhilar ,nutqini o’stirish, fikrlashga o’rgatish
asosiy vazifalardan hisoblanadi. Yozuvga o’rgatishning dastlabki kunlaridanoq
bolalarning o’z fikrini yozma ifodalashi muhim ekanligini, u insonlarning
aloqaga kirishuvida muhim vositaligini tushunishlariga erishish lozim. Buning
ııchun o’quvchilar yozadigan birinchi so’z ularning jonli nutqidan yoki o’z1ari

13II BOB. Sinfdan tashqari ishlar orqali o’quvchilarda o’qishga qiziqish
uyg’otish
2.1. Tashkil etiladigan tadbirlarning ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyati
Sinfdan tashqari o qish darslari yosh avlod qalbida ezgulikka muhabbat,ʻ
yovuzlikka nafrat tuyg ularini uyg otish, matn mazmunini qayta hikoyalash,
ʻ ʻ
ma’lum reja asosida qisqartirib yoki shaxsini o zgartirib hikoyalash, badiiy
ʻ
tasvir vositalarini aniqlash, asar qahramonlarining fe’l-atvorini, xatti–harakatini
baholash orqali ularning bog lanishli nutqini o stirish, qisqa qilib aytganda,
ʻ ʻ
kitobxonlik madaniyatini kamol toptirishda katta imkoniyatlarga ega.
Komil insonni tarbiyalashda sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarni amalga
oshirishning nazariy va amaliy g’oyalarining asoslash, sharhlash hamda
sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni tashkil etishda kasbiy mahoratni
oshirishga xizmat qiluvchi samarali shakl, metod va vositalarning
aniqlanganligi, shuningdek, komil insonni tarbiyalashda tarbiyaviy ishlarning
amalga oshirish texnologiyasining ishlab chiqish. O’quvchilarning erishgan
yutuqlarini o’rganishda barcha o’quvchilardan emas, balki ushbu qatlamning
vakillari sifatida tanlab olingan o„quvchilardan obyektiv testlarni o’tkazish
orqali baholanadi. Shuningdek, maktab direktorlari, o’qituvchilar, o’quvchilar,
hattoki ota-onalardan so’rovnomalar o’tkazilib, maktabdagi ta’lim sifatiga
ta’sir ko’rsatuvchi omillar, jumladan, maktab resurslari, o’quvchilarning ta’lim

13hosil qiladilar. Dasturga muvofiq o’quvchilar yozuvdan quyidagi malakalarni
egallashlari lozim:
1. Partada to’g’ri o’tirish, daftarni to’g’ri qo’yish, chiziqlarni chamalash,
yozayotganda ruchkadan to’g’ri foydalanish, hoshiyaga rioya qilish (1-rasm).
2. Ish daftari yoki alifbe asosida o’zbek alifbosidagi barcha katta va kichik
harflarni yozish, shuningdek, harflarni so’zda bir-biriga bog’lab yoza olish:
bosma matnni yozma matnga aylantirib yozish.
3. Tahlil qilingan so’z va ikki-uch so’zli gaplarni o’qituvchi yordamida yozish.
4. Talaffuzi bilan yozilishida farq qilmaydigan so’zlarni ko’chirib yozish va
eshitib yozish: yozganlarini matnga qarab, shuningdek, izohlab o’qish bilan
tekshirish.
5. Og’zaki tuzilgan hikoyadan olingan gapni yozish. Analitik-sintetik tovush
metodi (tovush-tarkib metodi) tamoyiliga muvofiq, o’qish va yozuv birligi
saqlanadi. Harflarni yozishda o’qishga o’rgatishdagi tarkib asos qilib olinadi,
ya’ni o’qish darsida o’quvchilar harfni o’zlashtiradilar, matnni o’qiydilar,
yozuv darsida esa shu harfli so’zni yozadilar. Yozuvga o’rgatish, birinchi
navbatda, grafik malaka hosil qilishdir. Har bir malaka ham ta’lim berish,
ko’nikmani shakllantirish va shu asosda qator mashqlarni bajarish natijasida
hosil qilinadi.
Grafik malaka, birinchidan, qo’l-harakat malakasidir, bu harakat
birinchi qarashda muskul kuchiga asoslanadi. Ikkinchidan, yozuv jarayonida
nutqning o’zlashtirilgan birligi bo’lgan tovush grafik belgilarga, ya’ni harfga
tarjima qilinadi. Bu yozuvga ongli faoliyat tusini beradi. Yozuvning ongliligi,
birinchidan, tovush va harfning to’g’ri nisbatini, ikkinchidan, bir qancha grafik
va imloviy qoidalarga rioya qilishni, uchinchidan, o’z fikrini, taassurotini,
istaklarini ifodalashda yozuv malakasidan foydalanishni talab qiladi.
Yozishdan birdan-bir maqsad fikrni ifodalashda yozuv malakalaridan
foydalanish hisoblanadi. Bu maqsadni bolalar tez anglab yetsalar, ularda

13tuzgan gapdan olinishi kerak. Bu jarayonda ko’chirib yozish va diktant ijodiy
yozuvdan so’ng o’tkaziladi. Bu yozma mashq turlari- n’ıng ongli bajarilishini,
o’quvchilarning bilish faolligini ta’minlaydi. Masal an, bolalar o’qish darsida
„Alifbe“ da berilgan rasmga qarab gap yoki hikoya tuzadilar, yozuv darsida esa
o’sha gap yoki hikoyadagi ma’lum bir so’zni yozadilar. Bu ular uchun ijodiy
yozuv — inshodir. Keyinchalik o’quvchilar alohida so’z yozishdan kichik-
kichik gaplarni yozishga o’tadilar.
O’quvchilar gap yoki hikoyani og’zaki ravishda erkin tuza oladilar, lekin
yozish uchun o’rganilmagan harf bo’lmagan so’zni tanlashda qi- ynaladilar. Bu
jarayonda o’qituvchi yordam berishi va yozuvni kuzatib borishi lozim. Ijodiy
yozuv mashqini doimo izchil ravishda o’tkazib, asta-sekin murakkablashtiri6
borish kerak. 8unday mashqlar o’quvchitarni insho va bayon yozishga
tayyorlaydi, o’z fıkrlarini mustaqil ravishda yozma bayon qilishga o’rgatadi.
Yozuv darslarida yuqoridagi kabi mashqlar o’quvchilarning yozma nutqini
og’zaki nutqi bilan bog’liq holda o’stirishni ta’minlaydi. Dars ta’limning asosiy
shakli hisoblanadi. Analitik-sintetik tovush metodi asosida olib boriladigan
savod o’rgatish darslari xilma-xil bo’lishi, o’quvchilarni zeriktirmasligi va
charchatib qo’ymas1igi kerak.
Savod o’rgatish davridagi o’qish yoki yozuv darslari va ularning ayrim
turlari uchun umumiy bo’lgan asosiy talablar mavjud:
1. Umumdidaktik talablar:
il) har bir darsning tarbiyaviy maqsadi bo’lib, unda bironta axloqiy sifat
o’stiri1ishi lozim
b) darsning ta’limiy maqsadi, ya’ni o’quvchilar darsda qanday yangilikni
bilishi, nimani o’rganishi, qanday ko’nikma va malakalar o’stirilishi,
o’quvchilarning mustaqil fıkrlashi va faolligining qanday bo’lishi aniq belgilab
olinishi kerak;

13holda boshqalar bilan ochiq va samarali o’zaro munosabatlarda erkin ishtirok etish
qobiliyatini aniqlash ekan, tom ma’noda bir–biriga bog’liq bo’lib borayotgan
dunyoda munosib o’qish, ishlash va yashash uchun asosan kommunikativ
kompetentlik hal qiluvchi ahamiyatga ega. Tadqiqot ishimiz mavzusiga ko’ra,
kompetentsiyaviy yondashuv strategiyasini kichik maktab yoshining o’ziga xos
xususiyatlari bilan o’zaro bog’lab, yangilanayotgan ta’lim kontekstiga mos
keladigan innovatsion mazmunini aniqlaymiz. “Insonning o’z–o’zini
tashkillashtirishi uchun esa, u birinchi navbatda erkinlikka ega bo’lishi, erkin
jamiyatda, qadr-qimmati qadriyat darajasida baholanadigan jamiyatda yashashi
lozim” [11] , – deydi O.Mo’minova. SHundagina, inson o’z-o’zini
tashkillashtirishi, o’z-o’zini boshqarishi, jamiyat o’z–o’zini tashkillashtirishi, o’z-
o’zini boshqarishi darajasiga ko’tariladi. Kompetentsiyaviy ta’lim yondashuvining
asosiy g’oyasi ta’lim jarayonida o’quvchilarga ko’proq erkinlik va mustaqillikni
taqdim etuvchi sharoitlarni yaratishdan iborat . Ma’lumki, shaxsga yo’naltirilgan
ta’lim o’qitish muhitining o’quvchi imkoniyatlariga moslashtirilishi ta’lim turi
sifatida o’quvchining “fikrlash va harakat strategiyasini inobatga olgan holda,
uning shaxsi, o’ziga xos xususiyatlari, qobiliyatini rivojlantirish” ni nazarda tutadi.
1.3 Sinfdan tashqari ishlar va tadbirlarning o’quv jarayonidagi o’rni.
Maktabning o’quvchilar bilan olib boradigan o’quv mashg`ulotlaridan
tashqari xilma-xil ta’lim-tarbiya ishlari sinfan tashqari ishlar nomini olgan.
Sinfdan tashqari ishlar maktab ta’lim-tarbiya jarayonining tarkibiy qismi
o’quvchilarning bo’sh vaqtlarini yo’lga qo’yish shakllaridan biridir. Sinfdan
tashqari ishlar shaxsni har tomonlama kamol toptirish va uni hayotga faoliyatga
tayyorlash uchun keng imkoniyatga ega. Bu ishlar bolalarning qiziqishlariga
muvofiq tarzda ko’ngillilik asosida tashkil qilinadi. O’quvchilar sinfdan va
maktabdan tashqari ishlarda o’zlarini qiziqtiradigan mashg`ulotlarni tanlab
olishadi ularda mustaqil tashabbuskorona ishtirok etishadi.
Maktab va sinfdan tashqari muassasalarning tashkiliy ishlarini, mazmuni
va maqsadini belgilash bugungi kunimizning barcha qirralarini hisobga olishni
talab etmoqda. Sinfdan tashqari mazkur tarbiyaviy ishlar shaxs kamoloti

133. Mirziyoyev Sh.M “Qonun ustuvorligi-inson manfaatlarini ta’minlash
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi” “O’zbekiston”. 2017
4. Mirziyoyev Sh.M. Tanqid tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil
istiqbollariga bag’ishllangan majlisidagi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
nutqi. Xalq so’zi gazetasi.2017 yil yanvar; 11-son.
5. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil
istiqbollariga bag’ishlangan majlisidagi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
nutqi. // Xalq so’zi gazetasi, 2017.16 yanvar, №11
6. Mirziyoyev Sh.M.Buyuk kelajgimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz “O’zbekiston” 2017
7. Xalq ta’limi vazirligi va Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bolalar
jamg’armasi (YUNISEF) bilan birgalikda “O’zbekistonda darsliklar
tayyorlanishi, chop etilishi va qo’llanilishi sohasini tartibga soluvchi siyosat
tahlili”. – Toshkent; 2020.
8. O’zbekiston Respublikasi Davlat ta'lim standartlari. O’zbekiston Respublikasi
uzluksiz ta'lim standartlarining davlat tizimi. Oliy ta'lim. 5141600 -
Boshlang’ich ta'lim va sport-tarbiyaviy ish yunalishi. - Toshkent: 2006
9. Uzviylashtirilgan Davlat ta’lim standarti vao’quv dasturi –T.: Yangiyo’l
poligraf service, 2017. –1-160. b.
10. "O'qish madaniyatini oshirish" ilmiy-amaliy seminari materiallari. 2018
11. Ona tili va o'qish savodxonligi. 1-qism [Matn]: darslik 2-sinf uchun /K.
Mavlonova [va boshq.]. -Toshkent: Respublika ta'lim markazi, 2021.
12. Nodira Egamberdiyeva "Ijtimoiy pedagogika" F. Qodirova, Sh. Toshpo latova,ʻ
M. A’zamova "Maktabgacha pedagogika"
13. .Azimov Y. Y., Qo’ldoshevR. A. Husnixatga o’rgatishning amaliy asos-
lari (metodik qo’llanma). Buxoro, 2020.-130bet.

13– atrof–muhitning salbiy ta’siriga qarshi immunitetni shakllantirish;
ijtimoiy foydali va muhim faoliyatning turli sohalarida shaxsan o’zini
ko’rsatishga tayyor, harakatdagi odamni tarbiyalash[10] .
M.I.Rojkov tadqiqot ishida ijtimoiy faollikning sub’ekti – bu “axborotning
to’liqligi va tanlash erkinligi sharoitida o’z foydasini maksimal darajada oshirishga
intiladigan – oqil shaxs. U quyidagilar bilan ajralib turadi: “sub’ektiv faollik,
kompetentlik, ehtiyotkorlik, ishbilarmonlik, tavakkal qilishga tayyorlik, o’z
xattiharakatlari uchun shaxsan javobgar bo’lish”[11] . XX asrning oxirlarida
ijtimoiylashtirish va o’z yo’lini belgilash masalalari bilan shug’ullanuvchi
ko’pgina rus olimlari ijtimoiylashuvning potentsial moslashuvchan jarayonlari
boshlanganda individual-shaxsiy integratsiya g’oyalariga moyil edilar. Hatto o’sha
paytda ham ushbu tushunchalar bir xil deb talqin qilinmagan. Aksincha, o’z yo’lini
belgilash axloqiy (L.I.Bojovich, A.A.Guseynov, O.G.Drobnitskaya), ma’naviy
(D.J.Valeev), oilaviy (N.N.Obozov), A.G.Xarchev), kasbiy (V.A.Krutetskiy),
P.A.SHavir), siyosiy (A.M.CHern ы sh]), fuqaroviy (I.S.Kon) b.) kabi qismlarga
bo’lingan.
O’z yo’lini belgilash va ijtimoiylashuv sharoitida faoliyatga oid
kommunikatsiyalarni qidirish shunday bir tushunchaga olib keldiki, unda
“shaxsning o’z yo’lini belgilash jarayoni hayot faoliyatining barcha jabhalarida
yuzaga keladi va u shaxsning mustaqil ijodiy faoliyatga tayyorligiga mos ravishda
shakllanishiga yo’naltirilgan” [11] . Shu nuqtai nazardan o’quvchi rivojlanishning
tashuvchisi bo’lib, keyin uning tashkilotchisiga aylanadi va o’quvchining o’z
yo’lini belgilashi, o’zini anglashini, o’zini rivojlantirishini hayotning o’zi talab
qiladi. Ko’rib turganimizdek, kompetentsiyaviy yondashuv ijtimoiy o’z yo’lini
belgilash nazariyasi va amaliyotida ko’pqirrali faoliyat jabhalarini o’zida
mujassamlashtiradi. Maktab o’quvchilariga kelsak, biz ijtimoiy o’z yo’lini
belgilash masalalarini shaxsni ijtimoiylashtirish vositasi nuqtai nazaridan ko’rib
chiqamiz, bu yerda yetakchi o’rinni kommunikativ kompetentlik egallaydi.
Xalqaro iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkilotining PISA xalqaro baholash
dasturlari mazmunida, asosan, odamning harakatchanligi, hurmatga asoslangan

136. Nutq ifodali bo’lsin.
7. Nutq to’g’ri bo’lsin.
Nutq o’quvchilar tafakkurini o’stirishda muhim vositadir. Nutq fikrini
bayon etish vositasigina bo’libgina qolmay, uni shakllantirish quroli hamdir.
Fikr nutqning psixologik asosi vazifasini bajaradi, uni o’stirish sharti esa fikrni
boyitish hisoblanadi. Aqliy faoliyat sistemasini egallash asosidagina nutqni
muvafaqqiyatli o’stirish mumkin. Shuning uchun o’quvchilar nutqini
o’stirishda materialni tayyorlash, takomillashtirish, mavzuga oidini tanlash,
joylashtirish, mantiqiy operatsiyalarga katta ahamiyat beriladi.
Tafakur til materiali yordamida nutqiy shakllantirilsa va bayon etilsagina
muvafaqqiyatli o’sadi. Tushuncha so’zlar yoki so’z birikmalari bilan
ifodalanadi, shunday ekan, tushuncha til vositasi bo’lgan so’zda muhim aloqa
materialiga aylanadi. Kishi tushuncha ifodalaydigan so’z (so’z birikmasi)ni
bilsagina, shu tushunchaga asoslangan holda, tashqi nutqda fikrlash imkoniga
ega bo’ladi. Nutqda fikr shakllantiriladi, shu bilan birga, fikr nutqni yaratadi.”
Nutq tafakkur bilan chambarchas bog’langandir. Nutq bo’lmasa, tafakkur ham
bo’lmaydi, til materiali bo’lmasa, fikrni ifodalab berib bo’lmaydi”. Fikrni
nutqiy shakllantirish uning aniq, tushunarli, sof, izchil, mantiqiy bo’lishini
ta’minlaydi. Tilni egallash shu tilning fonetikasini, lug’at sostavini, grammatik
qurilishini bilib olish, fikrni takomillashtirish uchun, tafakkurni o’stirish uchun
shart-sharoit hozirlaydi.
Bilimlar, faktlar, har xil axborotlar tafakkurning ham, nutqning ham
materialidir. Nutq tafakkur jarayonini o’rganishning muhim vositasi bo’lib
xizmat qiladi. Nutqdan o’quvchining fikriy rivojining asosiy o’lchovlaridan biri
sifatida foydalaniladi. O’quvchilarning barcha predmetlaridan materialni
o’zlashtirishi va umumiy aqliy rivojlanishi haqida fikr yuritganda, u yoki bu
mavzuni bola o’z nutqida (yozgan inshosida, axborotida, qayta hikoyalashda,
savollarga bergan javobida) qanday bayon eta olishiga qaratiladi. Shunday qilib,
nutqni tafakkurdan ajratib bo’lmaydi, nutq tafakkur asosida rivojlanadi; fikr nutq
yordamida pishib yetiladi, yuzaga chiqadi. Ikkinchi tomondan, nutqning o’sishi

132. Unli va undosh tovushlar haqida tushuncha berish.
3. Jarangli va jarangsiz tovushlarni ajratishga o’rgatish asosida fonematik idrokni
va tasavvurni rivojlantirish
4. Oddiy tahlil va sintez qilish ko’nikmalarini rivojlantirish:
A ) Gapni so’zlarga bo’lish, so’zlarni bo’g’inlarga bo’lish;
b ) ma’lum tovushlarni o’rnini aniqlash (so’zning boshida, o’ rtasida va oxirida);
v ) so’zda tovushlar ketma-ketligini va sonini aniqlash;
g ) tovushlardan bo’g’inlar, so’zlar tuzishga o’rgatish;
d ) tovushlarni eshitishda farqlashga o’rgatish;
Tayyorlov guruhida nutq, o’qish va savodga tayyorlash yo’nalishining savodga
o’rgatish bo’limining 2- bosqichi - asosiy davrida (oktyabr- may) quyidagi ishlar
olib boriladi:
1. Berilgan tovushni harf belgisi bilan tanishtirish
2.Kesma harflar yordamida tovush-harf tahlil va sintezi
bo’yicha mashqlarni bajarishga o’rgatib borish;
3. Bo’g’in o’qish;
4 . Kesma harflar yordamida bo’g’in va so’zlarni tuzish va ularni bo’g’inlab
o’qishga o’rgatish.
Tayyorlov guruhlarida yil davomida o’tkaziladigan mashg’ulotlar bolalar
yoshiga mos bo’lishi va ketma—ketlikda olib borilishi kerak.
Mashg’ulotlar ishlanmasida mavzuning maqsad-vazifalari, kutilayotgan
natijalar, kerakli jihozlar, mashg’ulotning borishi to’liq yoritiladi. Mashg’ulot
mavzulari bolalar uchun tushunarli, amaliy ishlar va turli interfaol o’yinlar bolalar
yoshiga mos, qiziqarli va turli bo’lishi lozim. Mashg’ulotlar davomida bolalar
barmoq mashqlarini tetiklashtiruvchi daqiqalarda bajaradilar, harflar bilan maxsus
o’yinlar, (yig’ish, terish), amaliy ishlarni bajarib, alifbeni bilib, bo’g’inlarni o’qiy
olish ko’nikmalari mustahkamlanib boradi. Har bir mashg’ulotning oxirida
bolalarning bilimlarini aniqlash va mustahkamlash uchun savollar berilgan.
O’zbekiston o’z mustaqilligini qo’lga kiritgan dastlabki kunlardanoq yangi,

13o’stiradi. O’quvchi oldida uzoq muddatda amalga oshadigan maqsad - o’qish va
yozishni o’rganish hamda hozirda bajarishi shart bo’lgan kundalik maqsad -
topishmoqni o’qish va javobini topish, so’z va gaplarni o’qish, rasm asosida
so’zlab berish kabilar turadi.
O’zbek tili yozuvi tovush yozuvi, ya’ni fonematik yozuvdir. Har bir tovush
uchun, har bir fonema uchun maxsus grafik shakl (harf) olingan. O’qishda grafik
shakllar tovushga aylantirilsa, yozuvda aksincha, tovushlar harflarga aylantiriladi.
Bu o’qish va yozish faoliyatida o’quvchi uchun qiyinchilik tug’dirgandek tuyulsa-
da, aslida o’qish va yozish jarayonini soddalashtiradi, chunki tilimizdagi tovushni
ifodalovchi harflar soni uncha ko’p emas. O’qish va yozishni o’zlashtirish uchun
tovush va harflarning o’zaro munosabatiga oid qoidalarni o’zlashtirish kifoya.
Savod o’rgatish metodikasida o’zbek tili tovushlar va harflar tizimining o’ziga xos
xususiyatlarini hisobga olish talab etiladi.
Savod o’rgatish jarayonidagi o’qish darslarining asosiy vazifasi o’quvchilarga
tovush va harfni tanishtirish, ularning to’g’ri talaffuzini o’rgatish orqali bolalarda
to’g’ri, ongli, ifodali o’qish ko’nikmalarini shakllantirishdan iborat. SHuningdek,
o’quvchilar lug’atini boyitish, bog’lanishli nutqini o’stirish, bilimini boyitish,
tafakkurini shakllantirish, eshitish, qabul qilish sezgisini o’stirishda ham bu davr
mas’uliyatliligi bilan alohida o’rin tutadi.Tayyorgarlik davri o’qishga o’rgatish
uchun zamin hozirlaydi. Bu davrda bolalarda o’zgalar nutqini eshitish, diqqatni
to’plash, til birliklarini (tovush, bo’g’in, so’z, gap) farqlash, ajratish, ularning
vazifalarini anglash kabi xususiyatlar shakllantiriladi. Bular o’quvchilarning
o’qishni muvaffaqiyatli egallashlariga yordam beradi. Savodga tayyorlash
bo’yicha o’tkaziladigan mashg’ulotlarda savodga o’rgatish ikki davrga ajratiladi.
1. Tayyorgarlik davri
2. Asosiy davr (Savodga tayyorlash)
Savodga o’rgatishning tayyorgarlik davri vazifalari sentyabr, oktyabr oylarida
rejalashtiriladi. Bu davrda quyidagi ishlar olib boriladi:
1. T ovushlarni to’g’ri talaffuz etish va so’zning tovush tarkibi haqidagi
tasavvurlarini aniqlash va shakllantirish

13 Savod o’rgatish davrida til ta’limi mazmuni o’quvchilarga beriladigan til va
nutq sohasidagi bilim va ko’nikmalar bilan belgilanadi. Savod o’rgatish davrida
o’qish va yozish harakatinimaqsadga muvofiq ravishda bajara olish o’qish va
yozish ko’nikmasi deyiladi. Bu ko’nikma bilimni talab qiladi, chunki ko’nikma
bilimsiz shakllanmaydi. Bilim ko’nikmaga aylanmagan bo’lishi mumkin. Masalan,
bola v harfining elementlarini, yozuv chiziqlari orasiga qanday joylashtirilishini
bilib, uni daftarda yoza olmasligi yoki harflarni tanib, ular ishtirok etgan so’zni
o’qiy olmasligi mumkin.
Yozish ko’nikmasini hosil qilish uchun boshqa faoliyat turlari, ya’ni yozish
jarayonida partada to’g’ri o’tirish, ruchkani barmoqlar orasida tutish, daftarni
qiyalikda qo’yish kabilar ham o’rgatiladi. O’qish va yozish ko’nikmasi
takomillashtirila borib, malakaga aylantiriladi. Malakaning shakllanishi uchun bir
faoliyat bir necha bora takrorlanishi lozim. Yozish malakasida o’quvchi ruchkani
qanday ushlash, qanday yurgizish haqida o’ylab o’tirmay, so’z va gaplarni yoza
boshlaydi. Demak, o’qish va yozish malakasi harakatning o’ylab o’tirmay amalga
oshirilish jarayonidir. Malaka o’qitishning keyingi bosqichlarida mustahkamlanib,
avtomatlashish darajasiga yetkaziladi.
O’quvchini savod o’rgatish jarayonida o’qish va yozishga o’rgatishda
o’quvchilarning faoliyat ko’rsatishi va nutq faoliyatiga kirishishlari uchun talab
qo’yilishi, o’z fikrini og’zaki yoki yozma ifodalashi uchun zaruriyat va ehtiyojni
yuzaga keltiruvchi vaziyat yaratilishi lozim. O’qish va yozish malakasi biri
ikkinchisining muvaffaqiyatli amalga oshuvini ta’minlaydi. Shuning uchun ham
o’qishga o’rgatish bilan yozuvga o’rgatish parallel olib boriladi va bu faoliyat
muntazam ravishda mashq qildiriladi. SHunday ekan, savod o’rgatish jarayonida
bola juda ko’p o’qishi va yozishi zarur.
O’qish uchun ham, yozish uchun ham yangi matn olinadi, chunki bir matnni
bir necha bor qayta o’qish bilan maqsadga erishish qiyin. Bu ko’pincha o’qilgan
matnni yuzaki yodlab olishga olib keladi. Takroriy faoliyatda vaziyat va
mazmunning almashinishi malakani mustahkamlashga yordam beradi, qobiliyatni

13O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
URGANCH INNOVATSION UNIVERSITETI
K URS ISHI
M avzu: Boshlang’ich sinf o’quvchilariga savod o’rgatish davrida
sinfdan tashqari ishlar, xususan “Savodxonlik bayrami” va shu kabi
tadbirlarni uyushtirish .
Bajardi:
Qabul qildi: _____________________

13tipdagi sodda yig’iq gap (Bolalar yuguryaptilar), sodda yoyiq gap (Lola
magazinga bordi), uyushiq bo’lakli gap (Anvar oyisiga yordamlashadi, ukasiga
qaraydi), qo’shma gap (o’g’il bolalar qushlarga in yasashyapti, qizlar don
b е rishyapti) tuzadilar. Ular bu ko’nikmalarni amaliy—mashqlar yordamida
egallaydilar. Bolalarning shaxsiy tajribalari, kishilar hayoti va tabiati,
kuzatishlari nutq o’stirish uchun asosiy manba hisoblanadi. Pr е dm е tlar, uy—
ro’zg’or asboblari, o’simliklar, hayvonlar qiziqarli suhbat uchun mavzu bo’lib
xizmat qiladi. Suhbat jarayonida bolalarda hosil qilingan tasavvur asosida aniq
tushunchalar shakllanadi.
Birinchi sinf o’quvchilari nutqini o’stirishda bolalarning o’yin va
ertaklari, rasm ko’rish va Bu nima? Bu kim? Bu qanday pr е dm е t? Kim nima
qilyapti? kabi savollar asosida suhbatdan ham foydalaniladi. Savod o’rgatish
davrida nutq o’stirishga oid ish turlariga atrofdagi jonli pr е dm е tlarning
nomini, ularning b е lgilarini aytish, pr е dm е tlarni ma’lum b е lgilari asosida
gruppalash kabi mashqlar kiradi.Masalan, o’qituvchining topshirig’iga
muvofiq, ma’lum bir t е mada (kuz, m е vali bor, sila, sinf, maktab haqida) ikki
so’zdan iborat gap tuzadilar; k е yinroq esa shunday yirik gaplar tuzib, uni
savollar yordamida yoyiq gapga aylantiradilar. Urgangan harflaridan so’zlar
va kichik gaplar tuzib yozadilar.
Daftar tutishda bolalarni hoshiya qoldirishga, daftar chiziqlariga rioya
qilishga, harflarni bir xil hajmda yozishga, sarlavhani aniq va to’g’ri ajratishga,
xat boshidan yozishda joy qoldirishni unutmaslikka o’rgatib borish ularda
saranjom-sarishtalikni tarbiyalaydi. Yozuv darsida o’quvchilar “Yozuv daftari”
bilan ishlaydilar. Sinfda o’rganilgan harfni uyda mashq qilish uchun alohida
daftar bo’lishi kerak. O’qituvchi yozish vaqtida 65˚ qiyalikda yozishni, buning
uchun daftar parta ustiga 25˚ qiyalikda qo’yilishini ta’kidlab turadi.
Hozirgi vaqtda yozuvga o’rgatish uchun ikki chiziqli daftar tavsiya
etiladi.Yozuv daftari bilan ishlash. Savod o’rgatish jarayonida o’quvchilar
o’qishga o’rganish bilan parallel ravishda yozuvdan ham elementar malaka

13sinfdan tashqari ishlar yo’nalishiga bevosita rahbarlik qilgan holda,
o’qituvchilar, sinf rahbarlari, ota-onalar, o’quvchilar tashkilotlari, sinf faollariga
uslubiy yordam ko’rsatish;
umummaktab va maktablararo o’tkaziladigan eng muhim tarbiyaviy
tadbirlarda qatnashish;
o’quvchilarning bo’sh vaqtlarini tashkil qilishda tarbiya va madaniyat
muassasalari hamda jamoatchilik kuchidan keng foydalanish;
Bu borada tashkilotchilar faolligini uchta asosiy tomonini ko’rish mumkin:
tashkilotchilik, uslubiy va ma’muriy. Bular ko’pincha o’zaro uzviy bog`langan
holda namoyon bo’ladi. Tashkilotchining tashkilotchilik faoliyatiga quyidagi bir
qator ishlarni kiritish mumkin:
tarbiyaviy ishlar sohasida erishilgan yutuq va kamchliklarni tahlil qilish;
tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalarini aniqlash;
tarbiyaviy, ommaviy-siyosiy ishlarni rejalashtirish va ularning mazmuni,
shakl va usullarini aniqlash;
sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarni guruhlashtirish, boshqaruvchi shaxslarni
aniqlash.
Maktabda tarbiyaviy ishlarni aniq rejalashtirmasdan uning mazmuni, shakl va
usullarini aniqlamasdan, ma’lum bir tizimga solmasdan turib ko’zda tutilgan
maqsadga erishish qiyin. Sinfdan tashqari ishlarning tarbiyaviy ta’siri ko’p
darajada o’quv jarayonini tashkil etish saviyasiga hamda o’quvchilar
jamoachining xilma-xil ishlarni qanday yo’lga qo’yishga bog`liqdir. Sinfdan
tashqari faoliyat majburiy dastur bilan chegaralanmaydi, balki yoshlari har xil
o’quvchilarni ihtiyoriy ravishda birlashtiradi. Ularning tashabbusi asosida
ishlarni amalga oshiradi, fanga qiziqtiradi, ularni xalqning madaniy hayoti
muhitiga olib kiradi. Sinfdan tashqari ishlar shaxsdagi ijtimoiy faollik, ijtimoiy
ong hamda axloqiy odatlarni tarkib toptirishning eng muhim omilidir. Bu
faoliyat ilmiy jamoa, adabiy va maktab teatrlarining ishlari, turli mavzularda
o’tkaziladigan kitobxonlar konferensiyasi va munozaralar, siyosiy, axloqiy,
ilmiy-ommabop va mehnat mavzularidagi ma’ruza va suhbatlar, ijtimoiy-foydali

13olishga oid qarashlari, o’qitish usullari hamda uy sharoitida o’quvchilarning
bilim olishi qanchalik darajada qo’llab-quvvatlanayotganligiga doir qimmatli
ma’lumotlar to’planadi.
Nutq va uni o’stirish tushunchasi. Nutq-kishi faoliyatining turi, titl vositalari
(so’z, so’z birikmasi, gap) asosida tafakkurni ishga solishdir. Nutq o’zaro aloqa
va xabar funktsiyasini, o’zaro fikrni his-hayajon bilan ifodalash va boshqalarga
ta’sir etish vazifasini bajaradi. Yaxshi rivojlangan nutq jamiyatda kishining
aktiv faoliyatining muhim vositalaridan biri sifatida xizmat qiladi. O’quvchi
uchun esa nutq maktabda muvafaqqiyatli ta’limolish qurolidir. Nutq –ustirish
nima?Agar o’quvchi va uning tildan bajargan ishlari ko’zda tutilsa, nutq
o’stirish deganda tilni har tomonlama (talaffuzi, lug’ati, sintaktik qurilishi,
bog’lanishli nutqni) aktiv amaliy o’zlashtirish tushuniladi. Agar o’qituvchi
ko’zda tutilsa, nutq o’stirish deganda, o’quvchilar tilning talaffuzi, lug’ati,
sintaktik qurilishi va bog’lanishli nutqni aktiv egallashlariga yordam beradigan
metod va priyomlarni qo’llash tushuniladi.
Nutq faoliyati uchun, shuningdek, o’quvchilar nutqini o’stirish uchun bir
necha shartga rioya qilish zarur:
1. Kishi nutqining yuzaga chiqishi uchun talab bo’lishi kerak. O’quvchilar
nutqini o’stirishning metodik talabi o’quvchi o’z fikrini, nimanidir og’zaki va
yozma bayon xohishi va zaruriyatni yuzaga keltiradigan vaziyat yaratish
hisoblanadi.
2. Har qanday nutqning mazmuni, materiali bo’lishi lozim. Bu material
qanchalik to’liq, boy, qimmatli bo’lsa, uning bayoni shunchalik mazmunli
bo’ladi.
3. Fikr tinglovchi tushunadigan so’z, so’z birikmasi, gap, nutq oborotlari
yordamida ifodalasagina tushunarli bo’ladi. Shuning uchun nutqni
muvaffaqiyatli o’stirishning uchinchi sharti –nutqni til vositalari bilan
qurollantirish hisoblanadi. Nutqni egallashning qator aspektlari mavjud. Bular:
1. Adabiy til normalarini o’zlashtirish.

13o’quvchilarga beriladigan til va nutq sohasidagi bilim va ko’nikmalar bilan
belgilanadi. Savod o’rgatish davrida o’qish va yozish harakatinimaqsadga
muvofiq ravishda bajara olish o’qish va yozish ko’nikmasi deyiladi. Bu
ko’nikma bilimni talab qiladi, chunki ko’nikma bilimsiz shakllanmaydi. Bilim
ko’nikmaga aylanmagan bo’lishi mumkin. Masalan, bola v harfining
elementlarini, yozuv chiziqlari orasiga qanday joylashtirilishini bilib, uni
daftarda yoza olmasligi yoki harflarni tanib, ular ishtirok etgan so’zni o’qiy
olmasligi mumkin. Yozish ko’nikmasini hosil qilish uchun boshqa faoliyat
turlari, ya’ni yozish jarayonida partada to’g’ri o’tirish, ruchkani barmoqlar
orasida tutish, daftarni qiyalikda qo’yish kabilar ham o’rgatiladi. O’qish va
yozish ko’nikmasi takomillashtirila borib, malakaga aylantiriladi. Malakaning
shakllanishi uchun bir faoliyat bir necha bora takrorlanishi lozim. Yozish
malakasida o’quvchi ruchkani qanday ushlash, qanday yurgizish haqida o’ylab
o’tirmay, so’z va gaplarni yoza boshlaydi. Demak, o’qish va yozish malakasi
harakatning o’ylab o’tirmay amalga oshirilish jarayonidir. Malaka o’qitishning
keyingi bosqichlarida mustahkamlanib, avtomatlashish darajasiga yetkaziladi.
Savod o’rgatish metodikasi kichik yoshdagi o’quvchilarni elementar o’qish
va yozishga o’rgatish metod va usullarini aniqlash va ularni ta’lim jarayoniga
tatbiq etish masalalari bilan shug’ullanadi. Bolalarga savod o’rgatish
pedagogika fanidagina emas, balki ijtimoiy hayotda ham juda jiddiy
masalalardan hisoblanadi. Chunki xalqning savodxonligi milliy istiqlol
g’oyalaridan oziqlanish uchun, siyosiy onglilik uchun, yuksak ma’naviy
madaniyat uchun kurash qurolidir.
Hozirgi globallashuv sharoitida Respublikada har bir kishining savodxon
bo’lishiga alohida e’tibor berilishi huquqiy demokratik davlat qurilishi
talablariga muvofiqdir. Savod o’rgatish metodikasining maqsadi - bolalarni
boshlang’ich o’qish va yozishga o’rgatish. O’zbek alifbosiga asoslangan holda
qisqa vaqt ichida o’quvchilar o’qish va yozish ko’nikmasini egallaydilar.

13d) darsning izchilligi va istiqboli, uning oldingi va keyingi darslar bilan
bog’liqligi aniq belgilab olinishi zarur;
e) o’tiladigan materialning xarakteri va ta’lim maqsadidan kelib chiqib dars
uchun xilma-xil va qiziqarli metodik usullar va vositalar tanlanishi lozim;
f) dars davomida o’quvchi1arga differensial va individual yon- dashish, ishni
barcha o’quvchilarning imkoniyati, bilimi, ko’nikma va malakasi hamda
fikrlash faoliyatini hisobga olgan holda uyushtirish kerak;
g) o’qtıvchilarni aqliy mehnat (o’qish) tıstıllariga o’rgatish, ularda maktabda
o’qish uchun kerakli ko’nikmalarni hosil qilish zarur;
i) beriladigan material ilmiy, o’quvchilar yoshiga mos va muvofıq bo’lsin va
hokazo.
2. Maxsus metodik talablar:
a) o’qtıvchilar nutqi uchun qayg’tirish, darsda adabiy til nuqtai nazaridan
to’g’ri, ifodali, obrazli, aniq nutqqa erishish lozim;
b) o’qish darsida ham, yozuv darsida ham o’quvchilar nutqini o’stirishga,
lug’atini boyitishga, gap tuzish va uni tahlil qilishga, og’zaki hikoyalash va shu
kabi ish turlariga alohida ahamiyat qaratish kerak;
d) maktab va sinf devorlariga osilgan, xattaxtaga yozilgan har qanday yozuv
mazmtınan va imlo jihatdan savodli bo’lishi zarur;
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, boshlang’ich sinf o’quvchilariga savod o’rgatishda
o’qituvchi e'tiborli bo’lishi lozim. Chunki boshlang’ich sinflarda olingan bilimlari
bilan o’quvchi shakllanadi. Tayyorlov darslari bolalarning o’quv jarayoniga
moslashishiga, o’qish va yozishga oid boshlang’ich bilim va ko’nikmalarni
shakllantirishga xizmat qiladi. Bu bosqichda to’g’ri metodlar va interaktiv usullar

13qo’llanilganda, o’quvchilarning qiziqishi ortadi va o’zlashtirish darajasi
oshadi.O’qitishning uslub va metodlari: Savod o’rgatishda qo’llanilgan o’yinli
mashg’ulotlar, vizual materiallar va zamonaviy texnologiyalardan foydalanish
o’quvchilarda o’qish va yozishga nisbatan ijobiy munosabatni shakllantiradi. Bu
esa ularning mustaqil o’qish va yozishni o’rganish jarayonini tezlashtiradi.Tajriba
va kuzatishlar natijasi: O’tkazilgan tajriba va kuzatishlar orqali tayyorlov darslari
samaradorligini o’lchash imkoniyati yuzaga keladi. Natijalar shuni ko’rsatadiki,
tayyorlov bosqichida o’quvchilar bilan muloqotga kirishish, ularning yosh va
psixologik xususiyatlarini hisobga olish jarayonni yengillashtiradi va yaxshilaydi.
Tavsiyalar: Savod o’rgatish tayyorlov darslarini tashkil etishda o’qituvchilar
uchun samarali metod va usullarni tanlash tavsiya etiladi. Shuningdek, darslarni
qiziqarli va o’yinli tarzda tashkil etish orqali o’quvchilarni faol ishtirok etishga jalb
qilish lozim. Xulosa sifatida aytish mumkinki, savod o’rgatish tayyorlov
darslarini tashkil etish, to’g’ri yondashuv va usullardan foydalangan holda amalga
oshirilsa, bolalarda o’qish va yozish ko’nikmalari shakllanishi samarali kechadi.
Shu bilan birga, o’quvchilarni tayyorlov bosqichidan muvaffaqiyatli o’tkazish
uchun metodik materiallarni boyitish va interaktiv usullarni joriy etish zarur.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1. 1 O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2022 yil 3 oktyabrdagi
558-son “Umumiy o’rta ta’lim muassasalarida ma’naviy-ma’rifiy hamda
tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshirish kontseptsiyasini tasdiqlash
to’g’risida”gi Qarori // Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 04.10.2022 y.,
09/22/558/0887-son.
2. .O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi «O’zbekiston
Respublikasi Xalq ta limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini‟
tasdiqlash to’g’risida»gi PF-5712-sonli farmoni.

13
1.2. O’quvchilarda o’qish va yozish ko’nikmalarini shakllantirishning
bosqichlar
Dunyoda boshlang’ich sinf o’quvchilarida o’qish madaniyatini
rivojlantirishning innovatsion modellarini ishlab chiqish, didaktik ta’minotni
globallashuv davri pedagogikasi talabalariga muvofiq holda takomillashtirish,
kommunikativ ko’nikmalarni tarkib toptirishga yo’naltirilgan konstrukiv
mashqlar tuzish, izohli va ideografik lug’atlar bilan ishlash, obrazli tafakkur va
so’z-mantiq xotirasini mustahkamlashga qaratilgan qator ilmiy izlanishlar olib
borilmoqda.
Badiiy matn ustida ishlash orqali ijodiy va nutqiy salohiyatni tarkib toptirish,
kommunikativlik va nutqning emotsionalligi hamda ta’sirchanligini ta’minlashda
mnemik faoliyatga asoslanilgan kontseptual yondashuvlar o’quvchilarning nutq
va tafakkuri integratsiyasiga muvofiq tarzda belgilanmoqda. Mamlakatimizda
o’quvchilarning o’qish savodxonligini xalqaro baholash dasturlari orqali
rivojlantirish, kitobxonlik va mutolaa madaniyatini rivojlantirishga katta e’tibor
qaratilmoqda. “O’quvchilarga kitob mutolaasi jarayonida “oddiydan
murakkabga” tamoyili asosida badiiy asarlarni tanlash va sinchiklab o’qish
malakasini hosil qilish bo’yicha uslubiy tavsiyalar ishlab chiqish, o’quvchilarning
mustaqil fikrini og’zaki va yozma ravishda bayon etish malakasini oshirish
maqsadida ular o’qigan kitoblari bo’yicha “Notiq o’quvchi” hamda insholar
tanlovlarini o’tkazish, boshlang’ich sinf o’quvchilarini “Jajji akademik”
to’garaklariga jalb etish hamda ularga mutolaa sirlari va kitobxonlik madaniyati
bo’yicha tushunchalar berib borish”[3.] o’quvchilarda kitob mutolaasi va
kitobxonlik madaniyatini oshirishning ustuvor yo’nalishlari sifatida belgilab
berilgan.
Bu esa, boshlang’ich sinf ona tili va o’qish darslarida produktiv o’qish orqali
o’quvchilarning kommunikativ kompetentsiyasini shakllantirish mazmunini
yoritib berish, produktiv o’qish orqali o’quvchilarning kommunikativ
kompetentsiyasini shakllantirishning didaktik modelini ishlab chiqish,

1326. Qo ’ ldoshev R . CHAPAQAY O ’ QUVCHILARDA YOZUV
KO ’ NIKMALARINI SHAKLLANTIRISH ЦЕНТР НАУЧНЫХ
ПУБЛИКАЦИЙ ( buxdu . uz ). –2021. –Т. 7. – No .
27. Qo ’ ldoshev R . BIRINCHI SINF CHAPAQAY O ’ QUVCHILARNI
YOZISHGA O ‘ RGATISH ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ ( buxdu .
uz ). –2021. –Т. 7. – No . 7.
28. Qo ’ ldoshev R . ЧАПАҚАЙ ЎҚУВЧИЛАРНИ ЁЗУВГА
ЎРГАТИШНИНГ ИЛМИЙ АМАЛИЙ АСОСЛАРИ //ЦЕНТР НАУЧНЫХ
ПУБЛИКАЦИЙ ( buxdu . uz ). –2021.–Т. 7. – No .
29. Qo ’ ldoshev R . ЎҚУВЧИЛАРНИНГ ЧАПАҚАЙЛИГИНИНГ
ФИЗИОЛОГИК, ПСИХОЛОГИК ВА ПЕДАГОГИК
ХУСУСИЯТЛАРИ ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ ( buxdu . uz ). –
2021. –Т. 7. – No .
30. ҚўлдошевР. А. БОШЛАНҒИЧ СИНФ Ч A П A Қ A Й ЎҚУВЧИЛ A РНИ
ЁЗУВГ A ЎРГ A ТИШНИНГ ИЛМИЙ-Н A З A РИЙ A С O СЛ A РИ Scientific
progress . –2021. –Т. 2. – No . 6. –С. 1120-1129.
31. Habiba G. BIRINCHI SINF O’QUVCHILARIDA YOZUV
MALAKALARINI SHAKLLANTIRISH Scientific progress. –2021. – Т . 2. –
No. 7. – С . 983-989.
Internet saytlar
www.ziyouz.com .
www.tdpu.uz .

13boshlang’ich sinf o’quvchilarining kommunikativ kompetentsiyasini
shakllantirishning produktiv o’qish texnologiyasini takomillashtirishni taqozo
etadi.
SHaxs ijodiy individualligi va intellektual-axloqiy erkinligining rivojlanishini
namoyon etuvchi instrument sifatida belgilangan kommunikativ kompetentlik
mamlakatimiz umumta’lim maktablarida joriy etilgan DTSning tayanch
vakolatlari doirasida yetakchi hisoblanadi. Bu kabi yondashuv esa, boshlang’ich
sinf o’quvchilarida kommunikativ kompetentsiyani shakllantirish tuzilmasi,
komponentlari, mezonlari va ko’rsatkichlarini aniqlashtirish, o’quvchilarida
kommunikativ kompetentsiyani shakllantirish modeli va didaktik ta’minotini
takomillashtirishni taqozo etdi.
“Kommunikativ kompetentsiya”ni o’rganish jarayonida sinergetik
yondashuvning o’ziga xosligi shundaki, unda o’zaro bog’liqlik va hamkorlik
asosida masalaga munosabat bildiriladi. Chunki bu tushuncha bugungi kunga
kelib turlicha qarashlar, qarama–qarshi fikrlar, g’oyalar ta’sirida qolayotganini
guvohi bo’lib turibmiz. Tartibga kelish uchun esa, albatta, bu bosqichlarni bosib
o’tish tabiiy holat hisoblanadi. Bu jarayonda sinergetik metolologiyaga xos
bo’lgan nochiziqli tafakkur tarzi samarali natijaga olib keladi. Dars
mashg’ulotlari ijtimoiy tavsifga ega bo’lib, ta’lim maqsadi ham ijtimoiy, ham
akademik ahamiyatga ega. Hissiy jihat ham o’quvchilarning o’qishga bo’lgan
qiziqishini rag’batlantirishda muhim ahamiyatga ega.
Xalq ta’limi vazirligi va Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bolalar
jamg’armasi (YUNISEF) bilan birgalikda “O’zbekistonda darsliklar
tayyorlanishi, chop etilishi va qo’llanilishi sohasini tartibga soluvchi siyosat
tahlili” qo’llanmasida “Ijtimoiy va hissiy tarkibiy qism muvaffaqiyatli
pedagogikada muhim rol o’ynaydi” 5 , – deb ta’kidlangan. “Darsliklar
o’qituvchilarga o’quvchilarning nafaqat amaliy bilimlarni olishlarini, balki talqin
qilish, fikrlash, hissiy ta’sir, samarali muloqot va ijodkorlik qobiliyatlarini
rivojlantirishini ta’minlash uchun keng imkoniyatlar yaratish” [6.128bet].da
yordam berishi kerak.

13o Eng yaxshi insho yozish yoki kitob taqrizi tayyorlash tanlovi.
o "Eng yaxshi o’quvchi" yoki "Eng ko’p kitob o’qigan o’quvchi"
nominatsiyalarini e’lon qilish.
4. Interaktiv mashg’ulotlar:
o Kitob yarmarkalari yoki kitob almashish tadbirlari.
o "Sevimli kitob qahramonini yarat" nomli badiiy ishlanmalar
ko’rgazmasi.
5. Ma’rifiy dasturlar:
o Mutaxassislar (adiblar, yozuvchilar, pedagoglar) bilan
uchrashuvlar.
o Zamonaviy texnologiyalarning ta’lim va savodxonlikka ta’siri
haqida suhbatlar.
Ona tilidan olib boriladigan ishlarning hammasi, shu jumladan savod
o’rgatish ham, o’quvchilar nutqi va tafakkurini o’stirish bilan bog’liq holda
uyushtiriladi. Savod o’rgatish davridagi ishlarning miqyosi k е ng bo’lib,
ekskursiyalar, bolalarning kuzatishlari, pr е dm е t darslar, rasm yuzasidan
suhbat va boshqalar bilan bog’lanadi. Bu davrda o’quvchilar nutqini
o’stirishning vazifalari:
1) bolalar nutqidagi kamchiliklarni to’g’rilash;
2) ularning tasavvur va tushuncha doirasini k е ngaytirish bilan bog’liq
holda lug’atini boyitish;
3) o’quvchilar nutqidagi ayrim so’zlarning ma’nosiga aniqlik kiritish;
4) gap va uch—to’rt gapli kichik hikoyacha (bog’lanishli nutq)ni
og’zaki turli tuzish ko’nikmasini o’stirishdan iborat.
Bolalar bu davrda, birinchidan, kiyim-k е chak, ish qurollari, m е valar kabi
pr е dm е tlar bilan tanishish yordamida so’zni ongli ishlatishga; ikkinchidan, turli

13bosqichlarini belgilab olishga qaratilganligi bilan tavsiflanadi. Mazkur
muammoni ijobiy hal etish uchun sinfdan tashqari, tarbiyaviy ishlar tizimida
quyidagilar bo’lishi lozim: pedagoglar va o’quvchilar o’rtasida o’zaro hurmat
munosabatlarini shakllanganlikning o’ziga xos an’ana vositalariga tayanish;
ulg`ayayotgan inson shaxsini tarbiyada oliy ijtimoiy qadriyat deb tan olish, har
bir bola, o’smir va yosh yigitning betakror va o’ziga xosligini hurmatlash,
ijtimoiy huquqini e’tiborda tutish zarur. Sinfdan tashqari ishlarni to’la qamrab
olgan to’garaklar bir necha xilda bo’lishi mumkin:
a) fan to’garaklari;
b) mohir qo’llar to’garaklari;
v) duradgorlik to’garaklari;
g) sport to’garagi;
d) badiiy havaskorlik to’garagi.
O’rta umumta’lim maktablarida bu ishlarni sinf rahbari va tarbiyaviy
ishlar tashkilotchisi uyushtiradi. Sinf rahbari to’garak rahbarlariga yaqindan
yordam beradi. Qiziqishlari, intilishlari bir xil bo’lgan o’z o’quvchilarini
biror to’garakka a’zo bo’lishga chorlaydi. Sinfdan tashqari tashkil qilingan
ishlar o’quvchilar hayotidagi tarbiyaviy faoliyatni to’ldiradi. Ularni dunyo
qarashini to’g`ri shakllanishiga, axloqiy kamol topishiga ko’maklashadi.
Nazariy bilimlarni amaliyot, ishlab chiqarish bilan chambarchas
bog`lanishiga zamin yaratadi. Sinfdan tashqari ishlarga rahbarlik qiluvchi
tashkilotchilarning vazifalari ham ko’p qirralidir.
Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar tashkilotchisining vazifalariga quyidagilar
kiradi:
darsdan tashqari tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish va amalga oshirishni
nazorat qilish;
o’quvchilarning sinfdan tashqari ko’p qirrali ishlarni pedagogik jamoa,
o’quvchilar tashkilotlari sinf faollari yordamida yo’lga qo’yish;

13KIRISH.
Mavzuning dolzarbligi. Ijtimoiy jamiyat taraqqiyoti, xususan, milliy
istiqlol g oyalarining hayotimizga tobora chuqur ildiz otib borishi ta’lim tizimidagiʻ
islohotlarning ham mazmunini boyitmoqda. Ta’lim jarayonida o qitishning
ʻ
tajribada sinovlardan o tgan shakl va usullari boyitilib, zarurat bo lganda,
ʻ ʻ
yangilanib amaliyotga tadbiq qilinmoqda. Bu boradagi davlat siyosati ham
uzluksiz ta’lim vositasida ma’naviy – axloqiy jihatdan tarbiyalangan har
tomonlama barkamol shaxsni shakllantirishni nazarda tutadi. Uning nechog li
ʻ
to g ri amalga oshirilishi ko p jihatdan boshlang ich ta’lim tizimining
ʻ ʻ ʻ ʻ
samaradorligiga bog liq. Boshlang ich ta lim uzluksiz ta’limning eng muhim
ʻ ʻ ‟
bo g inidir. “O zbekiston Respublikasida umumiy o rta ta lim to g risida“ gi
ʻ ʻ ʻ ʻ ‟ ʻ ʻ
Nizomda ta’’kidlanganidek: “Boshlang ich ta lim o qish, yozish, sanash, o quv
ʻ ‟ ʻ ʻ
faoliyatining asosiy malaka va ko nikmalari, ijodiy fikrlash, o zini-o zi nazorat
ʻ ʻ ʻ
qilish uquvi, nutq va xulq-atvor madaniyati, shaxsiy gigiena va sog lom turmush
ʻ
tarzi asoslarining egallab olinishi ta minlashga da’vat etilgan”[1]. Shu asosga
‟
ko ra, boshlang ich sinflarda o quvchilarning umummadaniy va axloqiy
ʻ ʻ ʻ
ko nikmalari, dastlabki savodxonlik malakalari shakllantirilishi lozim.
ʻ
Boshlang ich ta lim jarayoni bolaning mantiqiy tafakkur qila olish salohiyati, aqliy
ʻ ‟
rivojlanishi, dunyoqarashi, kommunikativ savodxonligi va o z-o zini anglash
ʻ ʻ
salohiyatini shakllantirishga, jismonan sog lom bo lishga moddiy borliq
ʻ ʻ
go zalliklarini his eta olishga, go zallik va nafosatdan zavqlana olish, milliy urf-
ʻ ʻ
odatlarni o zida singdirish va ardoqlash, ularga rioya qilishga o rgatadi.
ʻ ʻ Bunda
boshlang ich sinflardagi sinfdan tashqari darslarning ham alohida o rni bor.
ʻ ʻ
Boshlang ich ta limda sinfdan tashqari o qish ham sinfda o qish kabi
ʻ ‟ ʻ ʻ
o quvchilarni erkin fikrlashga o rgatish va mustaqil mutolaaga rag bat uyg otishga
ʻ ʻ ʻ ʻ
ko ra alohida ahamiyat kasb etadi. Respublikamizda joriy yilda O zbekiston
ʻ ʻ
Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoev tashabbusi bilan yoshlarga e”tiborni
kuchaytirish, yosh avlodni madaniyat, san’’at, jismoniy tarbiya va sportga keng
jalb etish, ularda axborot texnologiyalaridan to g ri foydalanish ko nikmasini
ʻ ʻ ʻ

132. Jamiyatimizning har bir a’zosi uchun zarur bo’lgan muhim nutq
malakalarini, ya’ni o’qish va yozish malakalarini o’zlashtirish.
3. O’quvchilar nutq madaniyatini takomillashtirish.
Nutq o’stirishda uch yunalish aniq ajraladi:
1) so’z ustida ishlash;
2)so’z birikmasi va gap ustida ishlash;
3) bog’lanishli nutq ustida ishlash. So’z, so’z birikmasi va gap ustida ishlash
uchun lingvistik baza bo’lib leksikalogiya (frazealogiya va stilistika bilan
birgalikda), morfologiya, sintaksis xizmat qiladi; bog’lanishli nutq esa
mantiqqa, adabiyotshunoslik va murakkab sintaktik butunlik lingvistikaga
asoslanadi.
Nutq o’stirishda izchyaillik to’rt shartni, ya’ni mashqlarning izchilligi,
istiqboli, xilma-xilligi, xilma-xil mashq turlarini umumiy maqsadga
bo’ysundirish ko’nikmasini amalga oshirish bilan ta’minlanadi. Nutq turlari.
Kishilar tildan fikr bayon qilish quroli sifatida foydalanadilar. Ular o’z
fikrlarini ovoz bilan eshittirib bayon qilishdan oldin u haqda o’ylab oladilar. Bu
ichki nutq hisoblanadi. Ichki nutq eshittirilmagan va yozilmagan “o’ylangan”
(fikrlangan) nutqdir. Tashqi nutq tovushlar yordamida eshittirilib yoki grafik
belgilar bilan yozilib, boshqalarga qaratilgan nutqdir. Ichki nutq materialni
tushunish va yodda saqlashga yordam beradi.
Fikrni ifodalash usuliga ko’ra nutq og’zaki va yozma bo’ladi. Og’zaki nutq
ko’pincha dialog tarzida, yozma nutq esa monolog tarzida bo’ladi. O’quvchilar
nutqiga qo’yilgan talablar.
O’quvchilar nutqini o’stirishda aniq belgilangan bir qator talablarga rioya
qilinadi.
1. O’quvchilar nutqi mazmundor bo’lsin.
2. Nutqda mantiqiylik bo’lsin.
3. Nutq aniq bo’lsin.
4. Nutq til vositalariga boy bo’lsin.
5. Nutq tushunarli bo’lsin.

Boshlang’ich sinf o’quvchilariga savod o’rgatish davrida sinfdan tashqari ishlar, xususan “Savodxonlik bayrami” va shu kabi tadbirlarni uyushtirish

Купить