• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 56.1KB
Покупки 0
Дата загрузки 23 Май 2025
Расширение docx
Категория Дошкольное и начальное образование

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarning madaniyatini shakllantirish kurs ishi

22uchun: “Agar sinfdoshingiz qalamingizni izinsiz olsa, nima qilasiz?”, “Keksalar bilan qanday muomala qilasiz?”, “Do‘stingiz xato qilsa, uni kechirasizmi?” kabi savollar orqali bola ichki axloqiy mezonlarini ochib beradi. Kuzatish natijalari asosida o‘quvchilarning madaniy darajasi uch bosqichli mezonlar asosida baholanishi mumkin: yuqori daraja, o‘rtacha daraja va past daraja. Yuqori daraja — o‘quvchi har doim toza, tartibli, xushmuomala, o‘zgalarga yordam beradi, o‘qituvchi va sinfdoshlariga hurmat bilan munosabatda bo‘ladi. O‘rtacha daraja — o‘quvchi ba’zida madaniyatli xatti-harakat ko‘rsatadi, ammo doimiy emas. Ba’zi odob-axloq me’yorlariga amal qiladi, lekin mustahkam emas. Past daraja — o‘quvchi madaniyatga e’tibor bermaydi, qo‘pol muomala qiladi, darsdagi tartibni buzadi, o‘z xatti-harakatiga tanqidiy qaray olmaydi. Bunday baholash faqatgina tanqid emas, balki pedagogik tuzatish kiritish, ya’ni individual yondashuv orqali har bir o‘quvchini yuqoriroq bosqichga olib chiqish imkonini beradi. O‘qituvchi o‘quvchining past darajadagi madaniyat sabablarini aniqlab, uni bosqichma-bosqich ijobiy tomonga yo‘naltirishi kerak. O‘quvchilarning madaniy darajasini aniqlashda ota-onalar bilan hamkorlikda suhbatlar o‘tkazish, ularning oiladagi tarbiyaviy yondashuvlarini bilish ham zarur. Chunki ko‘pincha bola xulq-atvori uydagi muhitdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri kelib chiqadi. Ota-onalar bilan fikr almashib, ular bilan birgalikda reja tuzish yaxshi natijalarga olib keladi. Amaliy kuzatishlar davomida o‘quvchilarning madaniyat darajasini aks ettiruvchi ko‘rsatkichlar jadvali tuzish ham mumkin. Bunda o‘qituvchi har bir o‘quvchi uchun alohida jurnalda “salomlashadi”, “navbat kutadi”, “sinfda tartibni saqlaydi”, “o‘rtoqlariga yordam beradi”, “maktab mulkiga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘ladi” kabi bandlar asosida “+” yoki “-” belgilarini qo‘yib 13o‘rgatilishidir. Boshlang‘ich sinfda bu jihat musiqa, tasviriy san’at, mehnat darslari, sinfni bezatish, toza yurish, daftarni chiroyli tutish, kiyinish madaniyati orqali shakllantiriladi. Masalan, o‘qituvchi daftarni chiroyli yozishga rag‘batlantiradi, yozuvdagi nafislikni qadrlashga o‘rgatadi. Yoki tasviriy san’at darsida ranglar uyg‘unligi, obrazlarni tasvirlashda go‘zallik va uyg‘unlik tamoyillarini tushuntiradi. Estetik madaniyatda xalq og‘zaki ijodi, milliy hunarmandchilik, milliy liboslar, milliy bayramlar va marosimlar, xalq qo‘shiqlari, milliy raqslar orqali bolalarning o‘z madaniy ildizlariga bo‘lgan hurmati shakllanadi. Bu esa nafaqat go‘zallikni ko‘rish, balki o‘z millatiga mehr, vatanparvarlik, ijtimoiy o‘zlikni anglashga zamin yaratadi. Har bir sinfdagi badiiy tadbirlar, ko‘rgazmalar, teatrlashtirilgan chiqishlar — estetik tarbiyaning amaliy usullaridandir. Axloqiy madaniyat esa insonning ichki odob-axloq mezonlariga asoslangan xatti-harakatlaridir. O‘quvchida halollik, mehr, to‘g‘rilik, rostgo‘ylik, kechirimlilik, sabr-toqat, uyat hissi, kattalarga hurmat, tengdoshlariga mehr kabi qadriyatlar shakllanishi kerak. Bu jihatlar faqat og‘zaki targ‘ibot bilan emas, balki o‘qituvchining shaxsiy namunasi, sinfdoshlar bilan muomala, darsdagi munosabatlar orqali hosil bo‘ladi. Axloqiy tarbiyani shakllantirishda badiiy matnlar muhim rol o‘ynaydi. O‘quvchilar ertak, hikoya, maqol, matal va dostonlar orqali yaxshilik va yomonlikni farqlashga, to‘g‘ri qaror chiqarishga, xulosa qilishga o‘rganadilar. Masalan, Alisher Navoiy, Abdulla Qodiriy, Xudoyberdi To‘xtaboyev asarlaridagi obrazlar bolada axloqiy mezonlarni shakllantiradi. Axloqiy tarbiyani shakllantirishda badiiy matnlarning roli Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning axloqiy dunyoqarashini shakllantirishda badiiy matnlar o‘ta muhim vosita sifatida xizmat qiladi. Chunki badiiy adabiyot bola qalbiga bevosita ta’sir etuvchi eng kuchli ta’limiy vositalardan biridir. Ertaklar, hikoyalar, maqollar, matallar, dostonlar orqali 23boradi. Bu tizim orqali o‘quvchilar o‘z-o‘zini baholashga ham o‘rganadilar.Shuningdek, o‘quvchilarning o‘zaro baholashi ham foydali usullardan biridir. Bu usulda sinfdoshlar bir-birining xatti-harakatini baholaydilar, kimni qanday madaniyatli deb hisoblashlari haqida fikr yuritadilar. Bu bolalarda tanqidiy fikrlash, axloqiy mezonlarga asoslanib baho berish, o‘zgalarga nisbatan e’tiborli bo‘lish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Tahlil natijalari asosida sinf kesimida umumiy holat bo‘yicha xulosa chiqariladi va shu asosda tarbiyaviy ishlar strategiyasi belgilanadi. Masalan, agar sinfda ko‘pchilik o‘quvchilar do‘stlik me’yorlariga amal qilmasa, shu mavzuga oid qo‘shimcha dars, o‘yin, sahna ko‘rinishi rejalashtiriladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining madaniy xulq-atvorini shakllantirishga qaratilgan tadqiqotlar va sinfiy-amaliy ishlar shuni ko‘rsatdiki, madaniy tarbiya faqatgina darslik va og‘zaki targ‘ibot bilan emas, balki o‘quvchilarning shaxsiy ishtirokiga asoslangan, amaliy faoliyat bilan chambarchas bog‘langan yondashuvni talab qiladi. O‘quvchilarning madaniyatini rivojlantirishga qaratilgan sinfdagi amaliy ishlar, kuzatishlar va baholash usullari orqali olib borilgan tahlil natijalari muayyan xulosalar chiqarish imkonini berdi. Avvalo, shuni alohida ta’kidlash kerakki, o‘quvchilarning madaniyat darajasi ular yashaydigan ijtimoiy muhit, oiladagi tarbiya, maktabdagi intizom va o‘qituvchining shaxsiy namunasi bilan bevosita bog‘liq. Har bir bola madaniy fazilatlarni egallashga tayyor bo‘lsa-da, bu fazilatlar turli darajada va turli tezlikda shakllanadi. Shu sababli har bir bola bilan individual yondashuv, unga mos tarbiyaviy strategiya zarur. Amaliy ishlar davomida aniqlanishicha, o‘quvchilarda madaniyatli muomala, tozalik, estetik did, nutq madaniyati, ijtimoiy xatti-harakatlarga nisbatan ijobiy munosabat mavjud. Biroq bu xatti-harakatlar ba’zida mustahkam bo‘lmasligi, vaziyatga qarab o‘zgarishi kuzatildi. Bu esa, tarbiyaviy ishlarning izchil, bosqichma-bosqich olib borilishi kerakligini yana bir bor tasdiqlaydi. 2 MUNDARIJA I.Kirish ……………………………………………………………………....…3 II. Asosiy qism 1 .Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida madaniyat tushunchasining nazariy asoslari ………………………………………………………………………….6 2 .Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida madaniy xulq-atvorni shakllantirish yo‘llari …………………………………………………………………………10 3 .Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarning madaniyati shakllanishining amaliy tajribalari ……………………………………………………………………….18 III.xulosa ……………………………………………………………………...26 IV. foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………..28 OLIY 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi globallashuv jarayonida yosh avlodni har tomonlama yetuk, madaniyatli va ijtimoiy jihatdan faol etib tarbiyalash har qachongidan ko‘ra dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Ayniqsa, inson shaxsining asosiy fazilatlari, madaniyati, axloqiy me’yorlari aynan boshlang‘ich ta’lim bosqichida shakllanishi ta’lim tizimi oldidagi asosiy vazifalardan biridir. Boshlang‘ich sinfda berilgan tarbiya bola butun umri davomida o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Madaniyatli bola — bu faqatgina adab-axloq qoidalarini biladigan emas, balki ularni amalda qo‘llay oladigan, atrofdagilarga hurmat bilan munosabatda bo‘ladigan, ijtimoiy hayotda faol ishtirok eta oladigan shaxsdir. Shunday qilib, madaniy dunyoqarashni shakllantirishda boshlang‘ich sinf darslari va o‘qituvchining o‘rni beqiyosdir. Mavzuning dolzarbligi shundaki, hozirgi davrda texnologiyalar, media va internet ta’sirining kuchayishi o‘quvchilarda real madaniy qadriyatlar, an’anaviy axloqiy qarashlar so‘nib borayotganini ko‘rsatmoqda. Shu sababli, bolalarda madaniyatni shakllantirish bo‘yicha amaliy yondashuvlarni ishlab chiqish va joriy etish zarurati kundan-kunga oshmoqda. Bu jarayonda o‘qituvchining roli, darsdagi yondashuvlar, sinfdan tashqari tadbirlar va oilaviy muhitning ta’siri muhim omillar sifatida qaraladi. Boshlang‘ich sinfda bu jarayonni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish orqali butun jamiyatda ma’naviy yetuk shaxslarni shakllantirishga asos solinadi. 1 Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining madaniyatini shakllantirishga oid masalalar ta’limning turli yo‘nalishlarida izchil o‘rganilgan. Jumladan, pedagogik adabiyotlarda o‘quvchilarda axloqiy tarbiyani shakllantirish, ma’naviy qadriyatlarni singdirish, estetik did va odob-axloq normalarini o‘rgatish bilan bog‘liq ko‘plab yondashuvlar mavjud. A.V. Petrov va L.I. Bojovich bolalar shaxsining 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4344-son qarori. “Xalq ta’limi tizimini takomillashtirish strategiyasi to‘g‘risida”. 2019-yil 5-sentabr. 10 cheklash 6 Milliy qadriyatlar Urf-odatlar, xalq odobi, tarixiy-madaniy meros bilan tanishtirish Bayramlar, an’anaviy tadbirlar, xalq ertaklari asosida mashg‘ulotlar 7 Shaxsiy psixologik holat Temperament, hissiy sezuvchanlik, individuallik Har bir bola uchun individual yondashuv, rag‘bat va ko‘mak berish 8 Jamiyat muhit Umumiy ijtimoiy norma va qadriyatlar Tashqi muhitdagi ijobiy hodisalarni darsda muhokama qilish Bundan tashqari, psixologik omillar — bolaning shaxsiy temperamenti, aqliy rivojlanish darajasi, hissiy holati ham madaniyat shakllanishiga ta’sir qiladi. Masalan, ayrim bolalar tug‘ma ravishda yengil sezuvchan, mehribon, ijtimoiy bo‘lishsa, boshqalar ko‘proq ichki taranglik bilan yashashadi. O‘qituvchi bu holatni inobatga olib, har bir bolaning o‘ziga xosligini hisobga olgan holda yondashishi lozim. Yana bir muhim omil — bu madaniyatli jamiyat muhitidir. Agar jamiyatda adolat, halollik, tozalik, odob-axloq me’yorlariga rioya etish umumiy norma bo‘lsa, bola bu me’yorlarni tabiiy holat sifatida qabul qiladi. Ammo aksincha holatda, ya’ni yolg‘on, befarqlik, qo‘pollik ustun bo‘lgan jamiyatda madaniyatni singdirish ancha murakkab bo‘ladi. 2 . Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida madaniy xulq-atvorni shakllantirish yo‘llari O‘quv jarayonida madaniyat elementlarini o‘rgatish usullari Boshlang‘ich ta’lim jarayoni nafaqat bilim berish, balki o‘quvchilarda jamiyatda yashash, ijtimoiy munosabatlarga kirishish va madaniyatli shaxs sifatida shakllanishga xizmat qiladigan asosiy bosqichdir. O‘quv jarayonida madaniyat elementlarini o‘rgatish bu jarayonning ajralmas qismi bo‘lib, bu orqali o‘quvchilar muomala madaniyati, gigiyena, nutq va kiyinish madaniyati, ijtimoiy tartiblar kabi 17huquqli ishtirokchisi sifatida ko‘rishi lozim. Shuningdek, ota-ona ham faqat “nazorat” qiluvchi emas, balki pedagogik hamkor bo‘lishi kerak. Ushbu hamkorlikni yo‘lga qo‘yishda quyidagi usullardan foydalanish mumkin: Ota-onalar yig‘inlarida madaniy tarbiya masalalari bo‘yicha ma’ruzalar o‘qish, tajriba almashish; Psixolog-pedagog maslahatlar orqali ota-onalarga bolalar ruhiyati va xulq- atvori haqida tushunchalar berish; Madaniy tadbirlarda ota-onalarni ishtirok etishga jalb qilish (masalan, sahna ko‘rinishlari, ko‘rgazmalar, “mening oilam” fotoko‘rgazmalari); Uyga topshiriqlar orqali madaniyatni oilada mustahkamlash (masalan, “Oila bilan tozalik kuni”, “Kiyim-bosh gigiyenasi” haqida suhbat); Pedagogik treninglar, amaliy seminarlar tashkil etish, masalan, “Farzandingizning madaniyati sizga bog‘liq” mavzusida mashg‘ulotlar. Bundan tashqari, ota-onalar bilan muntazam shaxsiy suhbatlar, ota-onalar kunlari, ochiq darslar orqali hamkorlikni mustahkamlash mumkin. O‘quvchining har bir madaniy yutuqlarini ota-onasi bilan birga nishonlash, oilaviy rag‘batlantirish tizimini yo‘lga qo‘yish ham samarali bo‘ladi. Masalan, eng madaniyatli o‘quvchi nomiga sazovor bo‘lgan bolaga ota-onasi ishtirokida faxriy yorliq topshirish, ularning mehnatini e’tirof etish foydali bo‘ladi. Shu bilan birga, madaniyat tarbiyasida oila va maktab o‘rtasida yagona qadriyatlar tizimini shakllantirish muhim. O‘quvchiga uyda boshqa, maktabda boshqa norma berilsa, bu ichki ziddiyatga olib keladi. Masalan, maktabda salomlashish madaniyatiga urg‘u berilsa, ammo uyda ota-onaning o‘zi bunday me’yorlarga amal qilmasa, bolaning ongida ikki yoqlama fikr paydo bo‘ladi. Shu bois o‘qituvchi ota-onalarga bu borada doimiy pedagogik yordam ko‘rsatib turishi kerak. Ota-ona va o‘qituvchi hamkorligida madaniyat tarbiyasi – Jadval T/r Hamkorlik shakli Maqsadi va mazmuni 61 . Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida madaniyat tushunchasining nazariy asoslari . Madaniyat tushunchasining pedagogik-psixologik asoslari Madaniyat tushunchasi insoniyat jamiyatining tarixiy taraqqiyoti davomida shakllanib kelgan murakkab va ko‘p qirrali tushuncha bo‘lib, u insonning axloqiy, estetik, intellektual, mehnat va ijtimoiy faoliyatining yig‘indisi sifatida qaraladi. Pedagogik nuqtai nazardan madaniyat — bu bolaning tarbiyasi, atrof-muhit bilan o‘zaro munosabatlari, ijtimoiy muhitda o‘zini tuta olishi, o‘z shaxsini anglay olishi va jamiyatda o‘z o‘rnini topishi kabi ko‘plab jihatlarni o‘z ichiga oladi. Madaniyat shunchaki odob-axloq qoidalariga rioya qilish emas, balki bolaning ichki dunyosi, dunyoqarashi, qadriyatlari tizimiga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan omillardir. 2 Psixologik jihatdan esa madaniyat inson shaxsining rivojlanishida asosiy ichki motivatorlardan biri bo‘lib, bolaning o‘zini anglashiga, ijtimoiy rollarni o‘zlashtirishiga, empatiya, mehr, hurmat kabi hissiy-irodaviy fazilatlarning shakllanishiga yordam beradi. Madaniyat psixologik o‘sish va ijtimoiy moslashuvning asosiy vositasidir. Ayniqsa, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun bu davr shaxsiy shakllanishning poydevori sanaladi. Shu sababli ularning madaniyatga bo‘lgan munosabatini to‘g‘ri shakllantirish psixologik tarbiyaning ajralmas bo‘lagidir. Pedagogikada madaniyatni shakllantirish jarayoni — bu o‘quvchi bilan o‘qituvchi o‘rtasidagi murakkab, o‘zaro ta’sirli va dinamik jarayon bo‘lib, u nafaqat bilim berish, balki o‘quvchining hayotiy qarashlari va odobiy mezonlarini shakllantirishni ham nazarda tutadi. O‘quvchiga kitobxonlik madaniyati, axloqiy me’yorlarga hurmat, gigiyena madaniyati, muomala madaniyati, kiyinish va xatti-harakat madaniyati singari jihatlarni bolalikdan boshlab berish lozim. Bu jihatlar bola ruhiyatida mustahkam o‘rnashib boradi 2 O‘qituvchi va tarbiya. Pedagogika asoslari / Tahrir hay’ati: B. To‘rayev va boshq. – Toshkent: O‘qituvchi, 2019. 27aniqlashtirildi.Shuningdek, ota-ona va o‘qituvchi o‘rtasidagi hamkorlikning tarbiyadagi hal qiluvchi o‘rni yana bir bor tasdiqlandi. O‘quvchilar faqat maktabda emas, balki oilaviy muhitda ham madaniy mezonlarga amal qilgan taqdirdagina bu fazilatlar barqaror holatga keladi. Ota-onalar uchun tavsiya sifatida, bolalarning har bir ijobiy xatti-harakatini ko‘rish, rag‘batlantirish va tushunmovchiliklarda sabr bilan tushuntirish berish madaniy tarbiya samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.Ushbu kurs ishini bajarish davomida shaxsiy kuzatuvlar, tajribalar va nazariy manbalar asosida quyidagi xulosalarga kelindi:Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari madaniyat elementlarini ongli ravishda o‘zlashtirishga tayyor, ammo bu jarayon doimiy mashq, takror, rag‘bat va ko‘makni talab etadi.Madaniyatli shaxsni shakllantirishda o‘qituvchining o‘rni hal qiluvchi bo‘lib, u nafaqat bilim beruvchi, balki shaxsiy namunasi orqali o‘rgatuvchi bo‘lishi kerak. Darsdan tashqari tadbirlar, guruhli ishlanmalar, rolli o‘yinlar orqali madaniyatni chuqur singdirish mumkin.O‘quvchilarning madaniy darajasini baholashda tizimli kuzatish, tahlil, anketa va suhbatlar qo‘llanilishi samaradorlikni oshiradi.Ota-ona va o‘qituvchi o‘rtasidagi hamkorlik muvaffaqiyatli madaniy tarbiyaning tayanchi hisoblanadi. Yakuniy xulosa shuki, bugungi kunda yosh avlodni madaniyatli, ijtimoiy faol, axloqiy yetuk shaxs sifatida kamol toptirish zamonaviy ta’limning asosiy maqsadlaridan biridir. Bu esa, ayniqsa boshlang‘ich sinf davrida — bola shaxsining poydevori qo‘yilayotgan davrda boshlanishi shart. Mazkur kurs ishi ushbu jarayonni ilmiy asoslash, metodik yondashuvlarni aniqlash va amaliy tavsiyalar ishlab chiqish nuqtai nazaridan muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4344-son qarori. “Xalq ta’limi tizimini takomillashtirish strategiyasi to‘g‘risida”. 2019-yil 5-sentabr. 15O‘quv dasturlarida bunday matnlar darsliklarga kiritilgan, ammo ularni jonli, tahliliy va his bilan o‘qitish o‘qituvchining pedagogik mahoratiga bog‘liq. O‘qituvchi har bir matnni faqat o‘qib bermasdan, uni hayot bilan bog‘lashi, o‘quvchi hayotiga tatbiq qilishi, matn orqali bolaning yuragiga yo‘l topishi kerak. Savol-javoblar, muhokamalar, rolli sahna ko‘rinishlari orqali bu jarayon yanada jonlanadi. 6 Axloqiy madaniyatni o‘stirishda o‘quvchilarning kundalik xatti-harakatlarini kuzatish, ularni ijobiy baholash va rag‘batlantirish ham katta rol o‘ynaydi. Masalan, “eng odobli o‘quvchi”, “eng halol bola”, “tozalik namunasi” kabi tanlovlar orqali bolalarda axloqiy yuksaklikka intilish uyg‘otiladi. Ijtimoiy madaniyat esa bolaning jamiyatda yashashga moslashuvi, ijtimoiy rollarni bajarishi, qonun-qoidalarga rioya qilishi, o‘z huquq va majburiyatlarini anglash darajasidir. Bu turdagi madaniyatni shakllantirish uchun o‘quvchining maktabdagi, oiladagi va keng ijtimoiy muhitdagi faol ishtiroki ta’minlanishi kerak. Sinf majlislarida fikr bildirish, jamoat ishlarida qatnashish, do‘stlarga yordam berish, sinfdagi jamoaviy mas’uliyatni his qilish kabilar ijtimoiy madaniyatga xizmat qiladi. Boshqa bir yo‘l esa rolli o‘yinlar va hayotiy vaziyatlarni sahnalashtirishdir. Masalan, “kutubxonadagi xulq”, “do‘stni himoya qilish”, “muammo paytida qanday yo‘l tutamiz” kabi mashg‘ulotlar orqali bola hayotiy holatlarga nisbatan to‘g‘ri munosabatni o‘rganadi.Shuningdek, ijtimoiy madaniyatni shakllantirishda fuqarolik tarbiyasiga ham e’tibor qaratish lozim. Bu degani — davlat ramzlariga hurmat, maktab tartib-qoidalariga rioya qilish, o‘z burchini bilish va hurmat bilan qarashni anglatadi. “Men O‘zbekiston fuqarosiman”, “Mening vazifam — yaxshi o‘quvchi bo‘lish”, “Vatanim — faxrim” kabi mavzular orqali bu yo‘nalish rivojlanadi. Yuqoridagi uch yo‘nalish — estetik, axloqiy va ijtimoiy madaniyat — o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lib, o‘quvchi shaxsining mukammal shakllanishiga 6 Alimova S., Kadirova M. Boshlang‘ich sinflarda estetik tarbiya. – Toshkent: TDPU, 2018. 19lozim bo‘ladi. Ayniqsa, sinfdagi amaliy ishlar o‘quvchilarda madaniy xatti- harakatlarni shakllantirishning asosiy manbai bo‘lib xizmat qiladi. Madaniy xulq-atvorni rivojlantirish bo‘yicha olib boriladigan amaliy ishlarning eng birinchi shakli bu — kunlik sinf ichki intizomini mustahkamlashdir. Darsga vaqtida kelish, o‘qituvchini va sinfdoshlarini salomlab kutib olish, kiyim-boshning saranjom bo‘lishi, o‘quv qurollarining tayyor holatda turishi — bularning barchasi kichik ko‘ringan bo‘lsa-da, madaniy odatlarni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. O‘qituvchi bu jarayonlarda bolaga nafaqat og‘zaki ko‘rsatma beradi, balki o‘zi amaliy namuna ko‘rsatadi. 7 Amaliy ishlar doirasida “Hafta madaniyatli o‘quvchisi” loyihasi tashkil etilishi mumkin. Har haftada sinfda eng madaniyatli, odobli, mehribon va tozalikni saqlaydigan bola tanlab olinadi va sinf oldida e’lon qilinadi. Bu orqali boshqa o‘quvchilar ham madaniyatli bo‘lishga intiladilar, musobaqalashadilar, yaxshi xulq-atvor ko‘rsatishga harakat qiladilar. Yana bir samarali usul bu — rolli o‘yinlar va sahna ko‘rinishlari orqali o‘quvchilarda muomala madaniyati, gigiyena, transportda o‘zini tutish, mehmonga borish, maktabda intizom, kutubxonada xulq kabi holatlar bilan tanishtirishdir. Masalan, “Avtobusda qanday tutish kerak?”, “Keksalar bilan qanday muomala qilish kerak?” kabi mavzularda sahna ko‘rinishlari uyushtiriladi. O‘quvchilar o‘zlari ushbu rollarni ijro etib, ijobiy va salbiy xatti- harakatlarni solishtirib ko‘radilar, xulosa chiqaradilar. Sinf ichida ma’naviyat va ma’rifat soatlarini tashkil etish ham madaniy xulq- atvorni rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu soatlarda o‘quvchilar bilan birgalikda muomala madaniyati, axloqiy qadriyatlar, milliy urf-odatlar, buyuk ajdodlarimizning hikmatli so‘zlari haqida suhbatlar o‘tkaziladi. “Salomlashish madaniyati”, “Gapni joyida gapirish”, “Yaxshilikka yaxshilik bilan javob 7 Jo‘rayev I. Pedagogik muloqot va o‘quvchilarda madaniy yondashuv. – Toshkent: Ilm Ziyo, 2022. 21bilan muhokama o‘tkazish, ularning o‘z fikrini erkin ifoda etishiga imkon berish, xulosa chiqarish orqali tarbiyaning natijadorligi oshadi. O‘quvchilar harakatda o‘rganadi, faol ishtirok orqali bilimlarni amaliy xulq-atvorga aylantiradi. O‘quvchilarning madaniy darajasini aniqlash bo‘yicha kuzatish va tahlilBoshlang‘ich ta’lim bosqichida o‘quvchilarda shakllanayotgan madaniyat darajasini baholash va aniqlash, bu borada olib borilayotgan tarbiyaviy ishlarning samaradorligini o‘lchashda muhim ahamiyat kasb etadi. O‘quvchilarning madaniy darajasi — bu ularning kundalik hayotda, darsda, tanaffusda, sinfdan tashqari faoliyatda namoyon etayotgan xulq-atvori, muomalasi, didi va ijtimoiy munosabatlaridagi madaniyati orqali ko‘rinadi. Bu jarayonda o‘qituvchi tomonidan puxta kuzatish, to‘g‘ri tahlil va ilmiy yondashuv talab etiladi. O‘quvchilarni kuzatish orqali ularning madaniyat darajasi haqida aniq tasavvur hosil qilish mumkin. Bu kuzatishlar nafaqat dars davomida, balki darsdan tashqari va uyga berilgan topshiriqlarda, sinfdagi ijtimoiy faoliyatlarda, ota-onalar bilan munosabatlarda ham olib borilishi kerak. Masalan, o‘quvchining salomlashishi, suhbatdagi ohangi, navbat kutish madaniyati, begona buyumlarni izn bilan olish-berishi, o‘z o‘rnini toza tutishi, boshqa bolalarga hurmati — bularning barchasi madaniy darajaning belgilaridir. Kuzatishlar tizimli olib borilishi kerak. O‘qituvchi har bir o‘quvchining kundalik xulq-atvori yuzasidan maxsus daftar yoki jurnalda qaydlar olib borishi mumkin. Masalan, o‘quvchilarning gigiyenaga rioyasi, gapirish madaniyati, ijtimoiy faoliyati, odob-axloqi kabi mezonlar bo‘yicha belgilab boriladi. Har oy yoki chorakda bu ma’lumotlar tahlil qilinadi va umumiy baho beriladi.Shuningdek, o‘quvchilarning madaniy darajasini aniqlashda anketalar va testlardan foydalanish ham muhim usullardan biridir. Testlar orqali o‘quvchining qanday xatti-harakatni tanlashi, qanday qaror qabul qilishi, turli hayotiy holatlarga qanday munosabat bildirishini aniqlash mumkin. Misol 7va keyinchalik uning jamiyatdagi faoliyati, munosabatlari va muvaffaqiyati bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. Madaniyatning pedagogik-psixologik asoslari bo‘yicha ko‘plab mutaxassislar tadqiqotlar olib borgan. Masalan, rus olimi L.S. Vygotskiy bolalarda sotsiokulturni rivojlanish nazariyasini ilgari surgan bo‘lib, bunda bola ijtimoiy muhit, nutq, tajriba va pedagogik ta’sirlar orqali shakllanadi, deya ta’kidlaydi. Uning fikricha, o‘quvchilarda madaniyat shakllanishi — bu ichki psixik o‘zgarishlar bilan bog‘liq kompleks jarayon. Shu bilan birga, A.V. Petrovskining shaxs rivojlanish bosqichlariga doir qarashlari ham boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida madaniy fazilatlarni bosqichma-bosqich rivojlantirishga asos yaratadi. Amaliyotda esa pedagoglar bolalarda madaniyatni shakllantirishda darslar, sinfdan tashqari tadbirlar, namunaviy xulq-harakatlar, rolli o‘yinlar, o‘qituvchining shaxsiy namunasi orqali samarali natijalarga erishishadi. Shu yerda o‘qituvchining o‘zi ham madaniyatli, namunali, o‘quvchilarga yaqin bo‘lishi muhimdir. Bola o‘qituvchiga taqlid qiladi, unga ergashadi, u orqali madaniy me’yorlarni o‘zlashtiradi. 3 Madaniyatning shakllanishiga ta’sir qiluvchi omillar Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida madaniyatning shakllanishi ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, bu jarayonga ta’sir qiluvchi omillar juda xilma-xildir. Ushbu omillar o‘zaro uzviy bog‘liq holda bolalar ongida madaniy qadriyatlar, odob-axloq me’yorlari, axborotlarni qabul qilish va ijtimoiy munosabatlarga kirishish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Madaniyatning shakllanishi bolalarning individual xususiyatlari bilan birga, tashqi muhit ta’siri asosida ham yuzaga keladi. Ayniqsa, boshlang‘ich sinf bosqichida bu omillar bolaning umumiy ijtimoiylashuvi uchun asosiy o‘rin tutadi. 3 Muxitdinova O. Boshlang‘ich ta’limda tarbiyaviy ishlar metodikasi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2020. 1OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI Boshlang‘ich ta’lim fakulteti “Boshlang‘ich ta’lim” bakalavr yo‘nalishi Boshlang‘ich ta’lim metodikasi kafedrasi “Matematika o‘qitish metodikasi” fanidan KURS ISHI Mavzu: Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarning madaniyatini shakllantirish Bajardi: Salimova Nigora 5 02 - guruh Boshlang‘ich ta’lim bakalavr yo‘nalishi 4-kurs talabasi Kurs ishi rahbari: Raxmonov I. JIZZAX – 2025 OLIY 4rivojlanish bosqichlari va ularning madaniyatga bo‘lgan munosabatini nazariy asosda tadqiq qilganlar. N. To‘raqulov esa O‘zbekistonda axloqiy tarbiya masalalariga e’tibor qaratib, o‘quvchilarning ongli xulq-atvorini rivojlantirish bo‘yicha izlanishlar olib borgan. Shuningdek, O. Muxitdinova va S. Raxmonqulova kabi zamonaviy pedagoglar boshlang‘ich ta’limda tarbiya va madaniyat masalalarini integratsiyalashgan yondashuvlar asosida o‘rganganlar. Biroq amaliy jihatdan boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan qanday usullar orqali madaniyatni samarali shakllantirish, o‘quv dasturlarida bu mavzuni qanday qo‘llash mumkinligi bo‘yicha hali ham izlanishlar yetarli darajada olib borilmayapti. Shu bois, ushbu kurs ishi mavzusi amaliyotga yaqin, yechimini kutayotgan muammolarga e’tibor qaratgan holda yozilmoqda. Kurs ishi mavzusining obyekti Boshlang‘ich ta’lim jarayoni, ya’ni boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining shaxsiy va ijtimoiy rivojlanish jarayoni. Kurs ishi mavzusining predmeti Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining madaniy xulq-atvori, odob-axloq me’yorlari, estetik tushunchalari va umumiy madaniy dunyoqarashini shakllantirish metodikasi. Kurs ishi mavzusining maqsadi Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining madaniyatini shakllantirishda o‘qituvchi faoliyatining o‘rni, samarali metodlar va pedagogik yondashuvlarni aniqlash hamda ularni amaliyotga tadbiq qilish imkoniyatlarini tahlil qilish. Kurs ishi mavzusining vazifalari “Madaniyat” tushunchasining mazmunini boshlang‘ich sinf kontekstida ochib berish; Madaniy xulq-atvor shakllanishiga ta’sir etuvchi pedagogik omillarni aniqlash; Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarning madaniyatini shakllantirishda samarali usul va shakllarni tahlil qilish; O‘qituvchining madaniy tarbiyada tutgan o‘rni va mas’uliyatini ko‘rsatib berish; Amaliy tajribalar asosida tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Nazariy jihatdan, mazkur kurs ishi madaniyat tushunchasining boshlang‘ich ta’limdagi ahamiyatini pedagogik nuqtai nazardan yoritishga xizmat qiladi. Amaliy 24Sinfda olib borilgan “Madaniyatli o‘quvchi” loyihasi, haftalik odob-axloq darslari, rolli o‘yinlar, viktorinalar, sahna ko‘rinishlari, baholash tizimlari o‘quvchilarda axloqiy mezonlar bo‘yicha o‘z-o‘zini nazorat qilish, boshqalarni hurmat qilish, ijtimoiy qoidalarga amal qilish kabi ko‘nikmalarni shakllantirganini ko‘rsatdi. Ayniqsa, ota-onalar bilan hamkorlikda tashkil etilgan faoliyatlar o‘quvchida o‘z xatti-harakatlari uchun mas’uliyatni his qilishiga olib keldi. 8 Kuzatish va tahlillar shuni ko‘rsatadiki, o‘quvchilar o‘z madaniy xatti- harakatlarini anglay boshlagan, ularga ijobiy yoki salbiy baho berishni o‘rganayotgan bosqichda turishadi. Bu bosqichda o‘qituvchi bolani qo‘llab- quvvatlashi, xatolarni tanqid qilish o‘rniga tushuntirish va rag‘batlantirish usulidan foydalanishi muhim. Tadqiqotlar davomida quyidagi xulosalar chiqarildi: Boshlang‘ich sinfda madaniy tarbiya berish o‘quvchining shaxsiy kamoloti uchun muhim asos hisoblanadi. O‘quvchilarda madaniy xatti-harakatlar interfaol metodlar, amaliy mashg‘ulotlar va mustahkamlovchi topshiriqlar orqali shakllanadi. Madaniy tarbiyani o‘rgatishda badiiy matnlar, xalq og‘zaki ijodi va milliy qadriyatlardan samarali foydalanish mumkin. O‘quvchilarning madaniy darajasi muntazam kuzatish, tahlil va baholash orqali aniqlanadi. Ota-onalar bilan samarali hamkorlik madaniyatli avlodni shakllantirishda hal qiluvchi omildir. Yuqoridagi xulosalardan kelib chiqib, quyidagi takliflar ilgari suriladi: Boshlang‘ich ta’lim dasturlariga “madaniy tarbiya”ga doir alohida blok kiritish, ayniqsa 1–4-sinflar uchun moslashtirilgan materiallar ishlab chiqish zarur; 8 Jo‘rayev I. Pedagogik muloqot va o‘quvchilarda madaniy yondashuv. – Toshkent: Ilm Ziyo, 2022. 25Har bir maktabda “Madaniyat maktabi” tashabbusi ostida amaliy, teatr, estetik va axloqiy mashg‘ulotlar o‘tkaziladigan sinf burchaklari tashkil etish kerak; O‘qituvchilar uchun madaniy tarbiya bo‘yicha metodik qo‘llanmalar, amaliy topshiriqlar to‘plami va o‘yinlar katalogi tayyorlanishi lozim; Ota-onalar bilan ishlashning innovatsion shakllarini (pedagogik klub, ochiq treninglar, oilaviy forumlar) yo‘lga qo‘yish foydali bo‘ladi; O‘quvchilar orasida “Eng madaniyatli sinf”, “Madaniyat elchisi”, “Odob timsoli” kabi rag‘batlantiruvchi loyihalar orqali motivatsiyani oshirish mumkin. B oshlang‘ich sinf o‘quvchilarining madaniyati amaliy faoliyat orqali shakllanadi. Tarbiya — bu bir martalik jarayon emas, balki uzluksiz, murakkab va ko‘p qirrali pedagogik faoliyatdir. O‘quvchi shaxsida madaniy fazilatlarni shakllantirishda sinfdagi har bir harakat, har bir so‘z, har bir faoliyat madaniyat ruhi bilan sug‘orilgan bo‘lishi kerak. Faqat shundagina biz madaniyatli jamiyat poydevorini yosh avlod ongida mustahkamlab boramiz. Xulosa Hozirgi davrda ta’lim jarayoni o‘z oldiga nafaqat bilim berish, balki shaxsiy kamolotga erishgan, madaniyatli, axloqan yetuk avlodni voyaga yetkazish kabi 12eslatmalar, qisqa qoidalar to‘plami bo‘lishi mumkin. Ularning yordamida o‘quvchilar turli hayotiy vaziyatlarga mos xatti-harakatlarni tanlashni o‘rganadilar. O‘quv jarayonida madaniyatni o‘rgatishning samaradorligini oshirish uchun tarbiyaviy mavzularni dars mazmuni bilan uyg‘unlashtirish muhimdir. Masalan, “Tozalik — salomatlik garovi”, “Hurmatli so‘z bilan yurakni ochish mumkin”, “Tartib — hamma ishning asosi” kabi mavzularda darslar tashkil etilishi mumkin. Bu mavzular o‘quvchilar uchun hayotiy, tushunarli va qiziqarli bo‘lishi kerak. Madaniyatga oid mavzularni o‘rgatishda o‘qituvchi o‘z shaxsiy namunasi bilan yetakchi rol o‘ynashi kerak. Agar o‘qituvchi o‘zi madaniyatli, intizomli, hushmuomala bo‘lsa, o‘quvchilar bunday fazilatlarni bevosita o‘zlashtiradilar. Aksincha holatda esa og‘zaki tarbiyaning ta’siri sustlashadi. 5 Yana bir muhim yo‘l — bu fanlararo integratsiya orqali madaniyat elementlarini mustahkamlashdir. Masalan, musiqa darsida milliy kuylar orqali estetik madaniyat, tasviriy san’at darsida chiroyli tasvirlar orqali didni shakllantirish, jismoniy tarbiya darsida sport etikasini o‘rgatish orqali o‘quvchilarda har tomonlama madaniyat asoslari yaratiladi. O‘quvchilarda estetik, axloqiy va ijtimoiy madaniyatni shakllantirish Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarda estetik, axloqiy va ijtimoiy madaniyatni shakllantirish ularning shaxs sifatida rivojlanishida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Bu uchta madaniyat yo‘nalishi o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib, bola ongida bir vaqtda shakllanadi va bir-birini to‘ldiradi. Har bir bola insoniylik, did, axloq va ijtimoiy ong asosida kamol topmog‘i kerak. Bunga erishishning asosiy poydevori esa aynan boshlang‘ich ta’limda qo‘yiladi. Estetik madaniyat — bu bola dunyoni chiroyli ko‘ra olish, san’atni his qila olish, muvozanat, nafislik, did va ifodaning go‘zalligini anglashga 5 Raxmonqulova S. Boshlang‘ich sinflarda tarbiya metodikasi. – Samarqand: Zarafshon, 2020. 16xizmat qiladi. Har bir o‘qituvchi bu jihatlarni tizimli ravishda, bir-biriga bog‘liq holda o‘rgatsa, natijada jamiyat uchun madaniyatli, ijtimoiy javobgar, odobli va estetik qarashga ega shaxslar voyaga yetadi. Ota-ona va o‘qituvchi hamkorligida madaniyat tarbiyasi Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining madaniyatini shakllantirishda eng muhim va samarali yondashuvlardan biri bu — ota-ona va o‘qituvchi hamkorligidir. Oila va maktab o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlik bo‘lmagan taqdirda, bolada shakllantirilayotgan madaniy ko‘nikmalar barqaror bo‘lishi qiyin. Farzand tarbiyasida oila asosiy muhit bo‘lsa, maktab esa bu tarbiyani nazariy va amaliy bilimlar bilan mustahkamlaydi. Bu ikki tizim uyg‘unlashgan taqdirda, bolada axloqiy, estetik va ijtimoiy madaniyat asoslari mustahkam shakllanadi. Ota-onaning bola tarbiyasidagi roli birlamchi hisoblanadi. Bola ilk qadamlardan boshlab atrofdagi har bir hodisani, xatti-harakatni, so‘z va munosabatni aynan o‘z yaqinlaridan — onasi, otasi, buvisi yoki akasidan o‘rganadi. Shu sababli bola shaxsiyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi bu muhit madaniyatli bo‘lishi kerak. Aks holda, maktabda berilayotgan madaniy tarbiya uydagi muhit bilan ziddiyatga tushadi va bolaning ongida chalg‘ish yuzaga keladi. Shu bois maktab o‘qituvchilari ota-onalar bilan doimiy hamkorlikda ishlashi lozim. Bu hamkorlikning asosiy vazifasi — madaniy tarbiyada yagona yondashuvni shakllantirishdir. O‘qituvchi qanday qadriyatlarni singdirayotgan bo‘lsa, ota-ona ham uyda o‘sha qadriyatlarni mustahkamlashi kerak. Masalan, o‘quvchiga “tozalik muhim” deb uqtirilayotgan bo‘lsa, uyda ota-ona ham bu qoidaga amal qilishi lozim. Aks holda, bola ikki xil standartni ko‘radi va bu uning shaxsiyati shakllanishiga salbiy ta’sir qiladi. Ota-ona va o‘qituvchi hamkorligida madaniyatli munosabat, o‘zaro ishonch va hurmat asosiy prinsiplar bo‘lishi kerak. O‘qituvchi ota-onani faqatgina “hisobot” beriladigan tomon sifatida emas, balki tarbiyaviy jarayonning teng 14o‘quvchilar insoniy fazilatlar — rostgo‘ylik, halollik, sabr, mehnatsevarlik, mehr-oqibat kabi axloqiy qadriyatlarni o‘zlashtiradilar. Bunday matnlar bolalarning fikrlash doirasini kengaytiradi, ularni hayotiy muammolar haqida o‘ylashga, o‘z qarorlarini axloqiy mezonlar asosida chiqarishga undaydi. Ertakdagi ijobiy va salbiy qahramonlar, ularning boshidan o‘tgan voqealar, oqibatda yaxshi odam yutib, yomon jazolanishi bolada “yaxshilik va yomonlik” tushunchasini chuqur shakllantiradi. Bu jarayon ong osti darajasida axloqiy immunitet hosil bo‘lishiga xizmat qiladi. Masalan, Alisher Navoiy asarlarida donolik, halollik, adolat, ilmu ma’rifatga intilish kabi fazilatlar asosiy g‘oya bo‘lib xizmat qiladi. Uning “Hayrat ul- abror”, “Mahbub ul-qulub” kabi asarlari axloqiy tarbiya uchun bebaho manbadir. Navoiy obrazlari orqali bola hayotda haqiqat va adolatning kuchli qurol ekanini tushunadi. Abdulla Qodiriy asarlarida esa odamiylik, ezgulik, fidoyilik kabi tushunchalar tasvirlanadi. Ayniqsa, uning “O‘tkan kunlar” romanidagi Otabek obrazi or-nomus, vatanparvarlik va insoniylik timsolidir. Bunday obrazlar orqali bola ichki axloqiy idealni shakllantiradi. Xudoyberdi To‘xtaboyevning bolalar uchun yozilgan asarlarida esa sodda, hayotiy til orqali bolalar turli axloqiy holatlarni tushunadilar. Masalan, “Sariq devni minib” yoki “Sehrli qalpoqcha” kabi asarlarida rostgo‘ylik, do‘stlik, mehribonlik, sabr-toqat kabi fazilatlar yorqin ifodalangan. Bunday asarlar o‘quvchining ongini ochadi, yuragiga yaqin tushadi, o‘zini qahramon o‘rniga qo‘yishga undaydi va axloqiy xulosa chiqarishga majbur etadi. maqollar va matallar ham bolalar uchun yengil, esda qoladigan shaklda axloqiy saboqlar beradi. Masalan, “Yaxshilik qil, qaytar bo‘lmas”, “Yomon bilan yurma — ishing yurmas” kabi xalq hikmatlari qisqa bo‘lsa-da, chuqur ma’noga ega. Ular o‘quvchilarda axloqiy sezgirlik, ongli tanlov qilish, ijtimoiy munosabatda to‘g‘ri yo‘l tutish ko‘nikmalarini shakllantiradi. 181 Ota-onalar yig‘ini Madaniy tarbiya mavzularida ma’ruza va fikr almashish 2 Ochiq darslar Ota-onalarga madaniyat elementlarining qanday o‘rgatilishini ko‘rsatish 3 Madaniy tadbirlarda ishtirok Oila-maktab hamkorligida bolada milliy-estetik qadriyatlarni mustahkamlash 4 Uyga topshiriqlar orqali faoliyat Oila ichida madaniyat ko‘nikmalarini mustahkamlash 5 Shaxsiy suhbatlar Bola tarbiyasidagi o‘ziga xos jihatlar bo‘yicha maslahatlar berish 6 Pedagogik trening va seminarlar Ota-onalarning pedagogik savodxonligini oshirish Bugungi kunda ayrim ota-onalarning madaniy tarbiya masalalariga yetarli e’tibor bermayotgani, bolani faqat maktabga ishonib topshirib qo‘yishi muammoli holatlarga olib kelmoqda. Bunday vaziyatda o‘qituvchi pedagogik takt bilan, bolaning tarbiyasiga zarar yetkazmasdan, ota-onani tarbiyaviy jarayonga jalb qilish yo‘llarini izlamog‘i lozim. 3. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarning madaniyati shakllanishining amaliy tajribalari Madaniy xulq-atvorni rivojlantirishga qaratilgan sinfdagi amaliy ishlar Boshlang‘ich ta’lim jarayonida o‘quvchilarning madaniyatli bo‘lishi, odob- axloq qoidalariga rioya qilishi, estetik did va ijtimoiy madaniyatga ega bo‘lishi ta’lim va tarbiyaning eng muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Bu borada o‘quv jarayonida berilayotgan nazariy tushunchalar yetarli bo‘lmaydi, balki ularni hayotiy holatlar, tajriba, amaliy mashg‘ulotlar orqali mustahkamlash 282) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–6108-son farmoni. “Ta’lim sifatini oshirish va innovatsion rivojlanishni jadallashtirish to‘g‘risida”. 2020-yil 29-oktabr. 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–3775-son qarori. “Ta’lim sifatini oshirish va o‘quvchilarning tafakkurini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. 2018-yil 6-iyul. Ilmiy adabiyotlar 1) Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. 2) O‘qituvchi va tarbiya. Pedagogika asoslari / Tahrir hay’ati: B. To‘rayev va boshq. – Toshkent: O‘qituvchi, 2019. 3) Muxitdinova O. Boshlang‘ich ta’limda tarbiyaviy ishlar metodikasi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2020. 4) To‘xtaboyev X. Sariq devni minib. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot, 2017. 5) Boboyev R. O‘quvchilarda axloqiy tarbiya: nazariy va amaliy yondashuv. – Toshkent: TDPU nashriyoti, 2021. 6) Vygotskiy L.S. Pedagogik psixologiya. – Moskva: Pedagogika, 1991. 7) Raxmonqulova S. Boshlang‘ich sinflarda tarbiya metodikasi. – Samarqand: Zarafshon, 2020. 8) Navoiy A. Mahbub ul-qulub. – Toshkent: G‘. G‘ulom nomidagi nashriyot, 2010. 9) Qodiriy A. O‘tkan kunlar. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2015. 10) Alimova S., Kadirova M. Boshlang‘ich sinflarda estetik tarbiya. – Toshkent: TDPU, 2018. 11) Jo‘rayev I. Pedagogik muloqot va o‘quvchilarda madaniy yondashuv. – Toshkent: Ilm Ziyo, 2022. 12) www.pedagog.uz – Boshlang‘ich ta’lim bo‘yicha elektron ilmiy-uslubiy portal. (2023-yil holati) 9axborotlarni qabul qilmoqdalar. Afsuski, har doim ham bu axborotlar foydali va madaniyatli emas. Shu sababli ota-ona va o‘qituvchilar tomonidan media iste’moli nazorat qilinishi, bolaga foydali va madaniyatli kontent tanlab berilishi lozim. Tarbiyaviy multfilmlar, bolalar uchun moslashtirilgan tarixiy voqealar, milliy bayramlar, xalq ertaklari asosida yaratilgan video materiallar bola madaniyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, milliy va diniy qadriyatlar ham bolalarda madaniyatni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekistonning qadimiy urf-odatlari, milliy bayramlari, ota-onaga hurmat, mehnatsevarlik, keksalarni e’zozlash, poklik va halollik kabi qadriyatlar bolalar tarbiyasida alohida o‘rin tutadi. Ularni sinf mashg‘ulotlarida va sinfdan tashqari tadbirlarda keng yoritish, amalda namoyish etish orqali bolalarning madaniy qarashlarini mustahkamlash mumkin. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida madaniyat shakllanishiga ta’sir qiluvchi omillar T/ r Omil nomi Ta’sir yo‘nalishi O‘qituvchining roli 1 Oila Axloqiy me’yorlar, muomala madaniyati, odatlar Ota-onalar bilan hamkorlikda tarbiyaviy tadbirlar tashkil etish 2 Maktab Intizom, nutq madaniyati, ijtimoiylashuv O‘zi namunali bo‘lish, muhitni sog‘lomlashtirish 3 O‘quv jarayoni Bilim, axloq, qadriyatlar haqidagi tushunchalarni singdirish Madaniyatga oid darslar, topshiriqlar, suhbatlar 4 Sinfdoshlar, do‘stlar Muomala, o‘zaro hurmat, hamkorlik, madaniy xatti- harakatlar Guruhli ishlarga e’tibor qaratish, sinf iqlimini nazorat qilish 5 Media vositalari Tasviriy va eshitishli axborot orqali bevosita ta’sir Foydali materiallar tavsiya etish, zararli kontentni 29Foydalanilgan internet manbalar www.ziyonet.uz www.pedagog.uz https://uzedu.uz https://president.uz https://kitob.uz https://eduportal.uz 8Avvalo, oilaviy muhit bolalarning madaniy rivojlanishida eng birlamchi va kuchli ta’sir ko‘rsatuvchi omil hisoblanadi. Bolaning madaniy xulq-atvori, gapirish ohangi, kiyinish madaniyati, ovqatlanish odoblari va o‘zini tutish uslubi asosan oilaviy tarbiya orqali shakllanadi. Agar ota-onalar o‘zlari madaniyatli bo‘lib, farzandlariga o‘zlari namunali xatti-harakatlar ko‘rsatsa, bola bu fazilatlarni osongina o‘zlashtiradi. Boshqa tarafdan, oilada e’tiborsizlik, qo‘pollik, ijtimoiy mas’uliyatsizlik hukmron bo‘lsa, bola bu kabi illatlarni ham egallashi mumkin. Keyingi muhim omil — bu maktab muhitidir. Maktab, ayniqsa boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi bola uchun ikkinchi ota-ona sanaladi. Darsdagi intizom, pedagogning o‘quvchilar bilan muomalasi, dars davomida va undan tashqaridagi o‘zini tutishi bolaning madaniy dunyoqarashiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. O‘qituvchining so‘zlashuv madaniyati, kiyinish tartibi, adolatli va e’tiborli munosabati bolalar uchun o‘rnak bo‘lib xizmat qiladi. Uchinchi omil sifatida o‘quv jarayoni va didaktik materiallarni ko‘rsatish mumkin. O‘quvchilarga mo‘ljallangan kitoblar, rasmli materiallar, hikoyalar, ertaklar, teatr ko‘rinishidagi darslar, rolli o‘yinlar — bularning barchasi bolalarning madaniy qarashlarini boyitadi. Masalan, “Yaxshi bola kim?”, “Hurmat nima?”, “Tozalik — salomatlik garovi” kabi mavzular asosida tashkil etilgan mashg‘ulotlar orqali madaniy me’yorlar bolalar ongiga singdiriladi. To‘rtinchi omil — bu do‘stlar va sinfdoshlar bilan bo‘lgan muloqotdir. Bola o‘z sinfdoshlaridan ko‘p narsani o‘rganadi. Bu ham madaniy ijobiy xatti- harakatlar, ham salbiy odatlar bo‘lishi mumkin. Shu bois, sinfdagi umumiy madaniy muhitni ijobiy shakllantirish, o‘quvchilar o‘rtasida sog‘lom raqobat va hurmat muhitini yaratish juda muhim. Bunday vaziyatda har bir bola jamoadagi o‘z o‘rnini tushunadi, mas’uliyatni his qiladi va ijtimoiy munosabatlarda madaniyatli bo‘lishga harakat qiladi. Madaniyatga ta’sir qiluvchi navbatdagi omil — media vositalari. Bugungi bolalar erta yoshdan boshlab internet, televizor, mobil qurilmalar orqali turli 11ko‘plab fazilatlarni o‘zlashtiradilar. Avvalo, bu ishlar boshlang‘ich sinf darslarining har bir mavzusiga integratsiyalashgan holda olib borilishi lozim. Masalan, ona tili darslarida madaniyatli so‘zlashuv, hurmatli murojaat shakllari, salomlashish va uzr so‘rash kabi iboralarni o‘rgatish orqali o‘quvchilar muomala madaniyatiga o‘rgatiladi. Bu orqali bola faqat grammatik bilimlarni emas, balki axloqiy-me’yoriy qadriyatlarni ham egallaydi. 4 Matematika darslarida esa tartib-intizom, sabr-toqat, e’tibor, aniq ishlash madaniyati rivojlantiriladi. Har bir amaliy mashq yoki masalada o‘qituvchi o‘quvchilarni bir-biriga yordam berishga, muloqot qilishga, o‘z fikrini madaniyatli tarzda ifoda etishga o‘rgatadi. Dars davomida savol-javoblar tartibida gapirganda ham o‘quvchining gapni navbat bilan aytishi, boshqalarni tinglashi, o‘zini hurmat bilan tutishi madaniy ko‘nikmalarni rivojlantiradi. Tabiatshunoslik yoki atrof-muhit fanlarida o‘quvchilar tozalik, tabiatni asrash, hayvonlarga mehr, ekologik madaniyat kabi tushunchalarni o‘rganadilar. Bu orqali ularning umumiy ijtimoiy va ekologik madaniyat darajasi oshadi. O‘qituvchi bu darslarda nafaqat nazariy ma’lumotlar, balki real hayotiy misollar, videomateriallar, loyihaviy topshiriqlar orqali o‘quvchilarni faol ishtirokga jalb qilishi lozim. Madaniyat elementlarini o‘rgatishda interfaol metodlar juda muhim o‘rin tutadi. Masalan, rolli o‘yinlar, dramatik sahnalar, dialoglar, insonga oid muammoli vaziyatlarni yechish kabi usullar bolalarda nafaqat bilish faoliyatini, balki hissiy va axloqiy olamini ham rivojlantiradi. “Qanday qilib madaniyatli bola bo‘lish mumkin?”, “Madaniyatli odamni qanday tanib olish mumkin?” kabi savollar bilan boshlanuvchi suhbatlar o‘quvchilarni o‘ylashga, tahlil qilishga va munosabat bildirishga o‘rgatadi. Shuningdek, madaniyat elementlarini darslarda o‘rgatish uchun maxsus didaktik vositalardan ham foydalanish tavsiya etiladi. Bular plakatlar, rasmli kartochkalar, videoroliklar, 4 Boboyev R. O‘quvchilarda axloqiy tarbiya: nazariy va amaliy yondashuv. – Toshkent: TDPU nashriyoti, 2021. 5jihatdan esa o‘qituvchilarga o‘quvchilar madaniyatini shakllantirishda foydalaniladigan samarali uslublar va tavsiyalarni taklif etadi. Kurs ishi mavzusining metodlari Ushbu kurs ishida quyidagi metodlardan foydalanildi: ilmiy adabiyotlar tahlili;kuzatuv;pedagogik tajriba va taqqoslash;suhbat va anketa;didaktik tahlil va amaliy tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 26keng ko‘lamli vazifalarni qo‘ygan. Boshlang‘ich ta’lim bu jarayonning eng muhim bosqichidir. Aynan shu davrda bola shaxsining poydevori — uning dunyoqarashi, ijtimoiy munosabatlari, axloqiy mezonlari va madaniy qadriyatlari shakllanadi. Ushbu kurs ishida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining madaniyatini shakllantirish jarayonlari, usullari, amaliy tajribalari va natijalari chuqur tahlil qilindi. Ish davomida aniqlanishicha, madaniyat tushunchasi o‘z ichiga axloqiy, estetik, ijtimoiy, nutqiy va shaxslararo munosabatlarga oid mezonlarni oladi. Bu esa, uni faqatgina darsliklar orqali emas, balki amaliy faoliyatlar, turli topshiriqlar, rolli o‘yinlar, darsdan tashqari tadbirlar orqali shakllantirish zarurligini ko‘rsatdi. Madaniy tarbiyada asosiy omillar sifatida oila, maktab, o‘qituvchi, jamiyat va media vositalarining o‘zaro uzviy hamkorligi alohida ajralib turadi. Tadqiqot davomida boshlang‘ich sinfda madaniyatni shakllantirishda badiiy adabiyotlarning, xalq ertaklarining, maqollar va hikmatlarning o‘rni beqiyos ekani aniqlandi. Ayniqsa, Alisher Navoiy, Abdulla Qodiriy, Xudoyberdi To‘xtaboyev kabi mualliflarning asarlari orqali o‘quvchilarda axloqiy ideallar, to‘g‘rilik, halollik, mehnatsevarlik, do‘stlik kabi fazilatlar shakllanishi mumkinligi isbotlandi. Kurs ishining ikkinchi bobida madaniyatni o‘rgatishning usullari tahlil qilinar ekan, o‘quv jarayoniga integratsiyalashgan madaniy topshiriqlar, suhbatlar, testlar, guruhli ishlanmalar, muhokamalar, teatr ko‘rinishlari samarador vosita sifatida ko‘rsatildi. O‘quvchilar o‘zlarini real hayotiy vaziyatlar ichida his qilgan holda, madaniyatli xatti-harakatni ongli ravishda tanlay boshlashadi. Uchinchi bobda sinfda olib borilgan amaliy tadbirlar asosida real kuzatishlar va tahlillar amalga oshirildi. O‘quvchilarning madaniy darajasi turli faoliyatlar — sahna ko‘rinishlari, odob burchaklari, viktorinalar, kitobxonlik tanlovlari orqali kuzatildi. Baholash mezonlari asosida o‘quvchilarda madaniy xulq-atvor shakllanayotgani, ammo bu jarayonning uzluksiz va tizimli bo‘lishi kerakligi 20berish” kabi mavzular har hafta yangilanib, tizimli olib boriladi.Shuningdek, sinfda “Odob burchagi” tashkil etilishi mumkin. Bu burchakda madaniyatga oid maqollar, rasmli ko‘rgazmalar, o‘quvchilar tomonidan tayyorlangan chizma va plakatlar, odob-axloq qoidalari aks ettirilgan eslatmalar bo‘ladi. Bu burchak bolalar ongida madaniyat tushunchasini mustahkamlashga xizmat qiladi. Guruhli topshiriqlar orqali ham madaniyatni o‘rgatish mumkin. Masalan, “Bir-biringga yordam ber”, “O‘z navbatini kut”, “Fikringni hurmat bilan bildir” kabi vazifalar guruhli ishlarda o‘z o‘rnini topadi. Bolalar biror topshiriqni bajarish jarayonida bir-biriga to‘g‘ri muomala qilish, madaniyatli tarzda fikr almashish, kelishmovchiliklarni odob bilan hal qilishni o‘rganadilar. Amaliy ishlar doirasida qiziqarli viktorinalar va testlar orqali ham madaniy xatti-harakatlar o‘rgatiladi. Masalan, “Madaniyatli bola qanday bo‘ladi?”, “Xulq-atvor testini yech” kabi interfaol faoliyatlar orqali bola o‘z xulqini tahlil qiladi va baholaydi. Kutubxona bilan hamkorlikda axloqiy kitoblar o‘qish haftaligi, “Odobli so‘z — qalbni ochadi” mavzusida kitoblar taqdimoti, eng yaxshi kitobxonni aniqlash kabi amaliy tadbirlar o‘tkazilishi mumkin. Bu o‘quvchilarda axloqiy-me’yoriy qadriyatlarni badiiy adabiyot orqali singdirishga yordam beradi. Shuningdek, ata-ona ishtirokidagi darslar orqali ham madaniy xatti-harakatlar mustahkamlanadi. Masalan, ota-onalar “Farzandim madaniyatli bo‘lishi uchun nima qilaman?” mavzusida qisqacha chiqish qilishadi. Bu bolalarda ota- onasining fikri va yondashuvini eshitish orqali ijtimoiy muomala madaniyatini shakllantiradi. Sinf sarguzashtlari, ekskursiyalar, maktab tadbirlari — bularning barchasi o‘quvchilar uchun madaniy faoliyatni amalda sinab ko‘rish imkonini beradi. Sayohat vaqtida umumiy tartibga rioya qilish, o‘qituvchini eshitish, ko‘rsatilgan joylarda o‘zini madaniyatli tutish — bu amaliy madaniyatning shakllanishidir. Yuqorida qayd etilgan barcha amaliy ishlar tizimli, rejalashtirilgan va maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. Har bir faoliyatdan so‘ng o‘quvchilar

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarning madaniyatini shakllantirish

Купить