• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 209.6KB
Покупки 14
Дата загрузки 29 Январь 2025
Расширение docx
Категория Дошкольное и начальное образование

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Boshlang’ich sinflarda bayon yozishga o’rganish

onalariga sabzavotlar ekish, hosilni yig’ish, o’tin tayyorlash kabi ishlarda qanday yordamlashganliklari haqida yozadilar. Sinfda mehnat haqidagi insho muhokama qilinadi. Bolalar foydali, zaruriy ijtimoiy faoliyat sifatida mehnatning mohiyatini tushuntiradilar. Ular har qanday mehnat e’zozlanishini aytadilar. Kelajak haqida „Kim bo’lishni xohlayman?“ mavzusida tayyorgarliksiz hikoya qilish tarzidagi insho ham katta tarbiyaviy kuchga ega. Juda yaxshi yozilgan inshoni sinfda ifodali o’qib berish va tahlil qilish bolalarni tarbiyalaydi. Ba’zi maktablarda bolalar inshosi va hatto bolalar she’rlari to’plami tuziladi, yaxshi yozilgan hikoya uchun tanlov e’lon qilinadi. Insho mavzusi va uni yoritish. Mavzu insho predmeti bo’lib, uning mazmunini tashkil etadi. Mavzuga qarab inshoda aks ettiriladigan materiallar, dalillar, hodisalar tanlanadi. Inshoning to’g’ri va to’liq bo’lishi o’qituvchi mavzuni qanday shakllantirishi , o’quvchilar uni qanday tushunishlariga bog’liq. Insho ustida ishlashda mavzu tanlash, uni rejalashtirishda esa og’zaki va yozma insho mavzusini belgilab olish muhim rol o’ynaydi. O’quvchilar mavzuni yoritishga 1 -sinfdan boshlab o’rganadilar. Ular mavzuga oid gap tuzadilar. Masalan, bahor havosi haqida, ona qishlog’i (shahri) haqida, qo’rqoq quyon, ayyor tulki haqida gap tuzadilar. Keyin savollar asosida bir mavzuga oid bir necha gap tuzib, uni yozadilar. Insho uchun iloji boricha tor — aniq chegaralash mumkin bo’lgan mavzuni tavsiya qilish foydali. ,,Kuz“ mavzusi o’quvchilar uchun juda keng mavzu bo’lib, bunda o’quvchi umuman kuz haqida, kuzda qilinadigan ishlar haqida yozishi mumkin, lekin mavzuning aniq chegarasini bilmaydi. O’quvchilarga kuzga oid „Paxta terimiga yordam", „Kuz kunlarining birida", „Bog’da olma terdik", „Pomidor terishga yordamlashdik", „Kech kuzda bog’ manzarasi" kabi mavzularni tavsiya qilish mumkin. Og’zaki va yozma insho ustida ishlashda mavzu berib, uni yoritishni talab qilishdan tashqari , awal material to’plash va shu yig’ilgan materiallar asosida mavzuni shakllantirishni tavsiya qilish ham mumkin. Masalan, kech kuzda tabiatni kuzatish va material yig’ish tavsiya qilinadi, kuzatishlar „Kech kuzda" mavzusida insho yozish bilan yakunlanadi. Bunda o’quvchilar mavzuni to’liq yoritadilar.Insho rejasini tuzish. Reja har qanday og’zaki yoki yozma hikoya qilishning zaruriy pog’onasi, uning ,,loyihasi“dir. Kishi 31  harf va harf birikmalarini to g ri va aniq shakllantirish;ʻ ʻ  shoshmasdan, bo yamasdan yozish; ʻ  har bir mashqni uch-to rt marta takrorlash. ʻ 2-sinfda husnixat daqiqalarini tashkil etishda alifbodagi harflarni guruhlarga ajratib yozish talab etiladi. O xshash unsurli kichik harflar: ʻ 1-guruh: i, u, n, m, t, l, y; 2-guruh: h, j, k, f ; 3-guruh: o, o , q, a, g, g , p; ʻ ʻ 4-guruh: e, b, x; 5-guruh: r, v, s, sh, ch. O xshash unsurli bosh harflar: ʻ 1-guruh: U, L,Z, I; 2-guruh: M, H, K, N, A; 3-guruh: O, O , Q, X, Ch; ʻ 4-guruh: E, S, Sh, Z; 5-guruh: V, G, G , Y; ʻ 6-guruh: T, F, R, B, P. Dasturda 2−4-sinflarda har bir ona tili darsining 8−10 daqiqasini husnixat mashqlariga ajratish tavsiya etiladi. Husnixatga oid kamchilik (harflarning qiyaligiga yetarli e’tibor bermaslik, balandlik va kenglik o lchamini, shaklini buzib yozish kabi)larni, shuningdek, har ʻ qaysi o quvchining yozuviga xos bo lgan boshqa xatolarni tuzatish yuzasidan ʻ ʻ ayrim guruh o quvchilari bilan birgalikda va yakkama-yakka mashqlar ham ʻ o tkazib boriladi. Shu maqsadda yozuv namunalarini ko rsatib berish bilan birga, ʻ ʻ 1−2-sinf barcha o quvchilarning daftarlarini har kuni tekshirib borish, chiroyli va ʻ savodli yozishga oid mashqlar yordamida ona tilidan o rgangan bilimlarini ʻ mustahkamlab borish tavsiya etiladi. 9 9 N.Karimova. “Boshlang‘ish sinflarda insho yozishga o‘rgatish usullari”-maqola . 24 darslarida asosan og’zaki qayta hikoyalash mashq qilinsa, ona tili darslarida u ko’proq yozma tarzda o’tkaziladi. 4 Bayon o’qib berilgan namunaviy matn mazmunini ma’lum tayyorgarlikdan so’ng yozma qayta hikoyalashdir. O’qish darslarida matn ustida ishlash, o’qilgan matn yuzasidan savollarga javob berish, reja tuzish va reja asosida og’zaki qayta hikoyalash bolalarni bayon yozish ga tayyorlaydi. Qayta hikoyalashning turlari xilma-xildir. Har qanday qayta hikoya qilingan matn yuzasidan bayon yozish mumkin, ammo bayon yozish og’zaki qayta hikoyalashga nisbatan qiyin va murakkab faoliyatdir. Bundan tashqari, boshlang’ich sinf o’quvchilarining yozish sur’ati sekin, shunga ko’ra bayon uchun kichik hajmdagi, kompozitsiyasi sodda, til tom ondan ham mos matn tanlanadi. Bayon matni astasekin murakkablashtira boriladi: avval hikoya tarzidagi bir lavhani ifodalovchi matn tanlansa, unga yana lavhalar, tasvir elementlari kiritila boriladi, qatnashuvchilar soni orttiriladi , muhokama elementlari ham qo’shiladi; keyinroq shaxsini o’zgartirib bayon yozishga o’tiladi. Shunday qilib, bayon asta-sekin ijodiy tus ola boradi. Boshlang’ich sinflar ona tili dasturiga ko’ra, 2-sinfda katta bo’lmagan (30—40 so’zli) matn yuzasidan o’qituvchi yordamida so’roqlar asosida bayon yozish, 3-sinfda 40—60 so’zdan iborat matnning mazmunini jamoa bo’lib tuzilgan 3—5 ta reja asosida bayon yozish, 4- sinfda esa mustaqil tuzilgan reja asosida (70—90 so’zli) bayon yozish ko’zda tutiladi. Mashq sifatida bayonning ahamiyati katta: bayon bolalarda adabiy nutqni to’g’ri shakllantirishga yordam beradi, nutq madaniyatini yaxshilaydi, badiiy uslubni singdiradi, tilga sezgirlikni oshiradi. Bayon uchun kishilarning fidokorona mehnati, hayotini, ona tabiat tasvirini, fan, texnika, madaniyat borasidagi yutuqlarni aks ettiradigan yuksak g’oyali matn tanlanishi, bayon mavzusi o’quvchilaming bi lish tajribasini kengaytirishi, ulaming dunyoqarashini shakllantirishi zarur. 4 Q .Husanboyeva, M.Hazratqulov, Sh.Jamoldinova. “Boshlang‘ich sinflarda adabiyot o‘qitish metodikasi” Toshkent.”Innovatsiya-Ziyo”- 2020 10 Kirish “Biz yigit va qizlarimizning ma’lumotli kishi bo’lishi uchun”, - d е b yozgan edi Pr е zid е ntimiz Sh.M. Mirziyoyev,-zarur bo’lgan barcha bilimlarni egallay olishlariga, yangi sharoitlarga t е z va mashaqqatlarsiz moslashishlariga imkon b е rishimiz k е rak. Yangilangan o’z davlatini qurish, isloh qilish jarayonining faol qatnashchilari bo’lishiga imkon b е radigan, madaniy, axloqiy va ma’naviy qadriyatlarni egallab olishlari uchun yordam b е radigan sharoit yaratishimiz darkor” 1 . Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda adabiy ta’lim jarayonida o’quvchilar bilimi va intellektini rivojlantirishning turli metodlari, usullari yaratilgan bo’lsa-da, inshoning tarbiyalanuvchi tafakkuri mustaqilligini ta’minlashdagi, uning ruhiy kamoloti hamda ma’naviy sog’lomlashuvidagi bevosita o’rni chuqur tadqiq etilmagan. Inshoni tashkil etishning ilmiynazariy asoslari belgilanmaganligi, bu borada keng ko’lamli tadqiqotlar olib borilmaganligi tanlangan mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Binobarin, “Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’naviy salohiyatga ega bo’lib, dunyo miqyosida o’z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo’sh kelmaydigan insonlar bo’lib kamol topishi, baxtli bo’lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz”1 , deya ta’kidlanishi mamlakatimiz yoshlarini o’z fikrini og’zaki va yozma ravishda erkin hamda savodli bayon qila oladigan yuqori malakali mutaxassislar etib tarbiyalashda yozma nutq va mustaqil tafakkurning eng oliy shakli bo’lgan insho hamda uni yozishning tartib-qoidalarini o’rganish-o’rgatishga asoslangan o’qitishni maqsadli tashkil etish ta’limdagi dolzarb muammolardan biri sanaladi. Insho o’quvchi ma’naviyati va ma’rifati ko’zgusidir. Unda o’quvchining bilimlari, histuyg’ulari, fikrlarini bayon eta olish, ko’nikma va malakalari o’z aksini topadi.Boshlang’ich sinf o’quvchilarining yosh 1 Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutq / Sh.M. Mirziyoyev. - Toshkent : O‘zbekiston, 2016. — 56 b. 3 1. Osondan qiyinga tamoyiliga rioya qilgan holda og’zaki va yozma inshoni muntazam o’tkazib borish bilan o ‘quvchilarda mustaqillikni tarbiyalash. Mustaqil insho o’quvchilar faolligini o’stiradi. 2. Inshoni hayot bilan bog’lash. Bunda kuzatishlar asosidagi insho, kundalik yuritish, qilingan ishlar yuzasidan „hisobot" tarzidagi insho, xat, maqola, o’qilgan kitob haqida taqriz kabilarning tarbiyaviy ahamiyati juda katta. 3. Insho uchun maktab va o’qituvchining tarbiyaviy vazifalariga mos bo’lgan mavzu tanlash. Bunday mavzularga mehnat haqidagi, kishilaming maqtovga loyiq ishlari haqidagi, axloqiy muammolar , Vatan haqidagi mavzular kiradi. Mavzuni o’qituvchi maktab sharoiti va o ‘z sinfi o’quvchilarining xususiyatlarini hisobga olgan holda tanlaydi. 4. Insho ustida ishlashda ishning hissiy darajasini — ta’sirini oshirish. Bunda tabiat obrazli va emotsional, qahramonlik yoki foydali harakatlar qiziqarli, ta’sirchan qilib tasvirlanadi.,, 12 Vatan“ so’zini aytish bilan kishining bolalikda o ‘sib-ulg’aygan joyi tasviri ko’z oldida paydo boMadi. Ishlab chiqarishga ekskursiya materiali asosida mehnat haqidagi insho yangi tarbiyaviy imkoniyatlarni ochib beradi: unda bolalar ishlab chiqarishdagi muvaffaqiyat va qiyinchiliklar, ilg’or kishilar haqidagi, kasb va mutaxassislik haqidagi, texnika haqidagi ma’lumotlardan foydalanadilar. Ishlab chiqarishga ekskursiya va mehnatni tasvirlash bilan bog’liq holda kasb haqida suhbatlashishga to’g’ri keladi va bu inshoda o’z aksini topadi. Mehnat haqidagi insho gazetaga maqola shaklida yozilishi mumkin. Mehnat yoki ishlab chiqarish haqidagi insho mavzulariga „Bizning qishloq”, „Karam uzish“, ,,Bog’da“, „Bizning jamoa xo’jaIigimiz“, ,,Pochtada“, „Do’konda“, „Paxtakorlarga yordamimiz“, „Bizning hashar“ , „Maktab yer uchastkasida", „Daraxt o ‘tqazish“ kabilar kiradi. „Men nimalarni bilaman?“ mavzusidagi tanlovga bolalar juda qiziqadilar. Tanlov bolalaming mehnat ko’nikmalarini aniqlabgina qolmay, ulami uyda , polizda, bog’da ishlashga rag’batlantiradi. Maqsad kishilarga foyda keltiruvchi mehnatga hurmatni tarbiyalashdir. Qishloq maktab o’quvchilari ota- 12 .Roziqov,M.Mahmudov va boshqalar. “Ona tili didaktikasi”-Toshkent; “Yangi asr avlodi”,2005 30 oldini olish uchun matn butunicha puxta tahlil qilinadi, ko’pincha asosiy mazmunni ifodalaydigan qismi alohida tahlil qilinadi. Bunday kamchilikni yo’qotishga matnni qismlarga bo’lish, har bir qismga sarlavha topib, matn rejasini tuzish va reja asosida hikoya qilish ham yordam beradi. Bunda tanlab hikoya qilish (hikoya qilishning o’zaro uzviy bog’langan boshqa turlari ham) yor damchi vazifani bajaradi. Tilda kambag’allikka yo’l qo’ymaslik uchun lug’at, tasviriy vositalar va gap ustida izchil ishlab borish talab etiladi. To’liq yoki matnga yaqin bayon yozish savod o’rgatish davridanoq boshlanadi va barcha sinflarda o’tkaziladi. Bolalami o’z fikrini mustaqil yozishga (o’qilgan matnni hikoya qilishga) o’rgatishni, iloji boricha, erta boshlash ma’qul. Buning uchun o’quvchilar og’zaki hikoya qilayotganda qo’llagan alohida so’zni yozishdan gapni yozishga, so’ng matn qismlarini yozishga va 2 -sinfdan boshlab maxsus tanlangan kichik matn asosida bayon yozishga o’rgatiladi. Ish quyidagicha uyushtiriladi: bayon uchun tanlangan matnni o’quvchilar bir- ikki marta o’qiydilar (o’qituvchi o’qib berishi ham mumkin); bolalam ing matn mazmunini to’g’ri tushunganliklarini aniqlash, o’qilgan matnni, uning g’oyaviy mazmunini, qismlari orasi dagi bog’lanishni to’liq bilib olishga qaratilgan suhbat o’tkaziladi; matn rejasi tuziladi (reja suhbat vaqtida tuzilishi ham mumkin); lug’at ishi o’tkaziladi (so’zning ma’nosi va yozilishi tahlil qilinadi), m uhim -roq sintaktik tuzilmalarga va tilning tasviriy vositalariga diqqat jalb qilinadi. Ayrim gapiar, hatto matn qismlari tuzdiriladi; o’quvchilar bayon matnini mustaqil yozadilar, o’qituvchi esa ular ishini kuzatadi, sinfdagi boshqa o’quvchilarga xalaqit bermay ayrim bolalarga individual yordam beradi; bolalar yozgan bayonlarini o’zlari tekshiradilar, takomillashtiradilar va daftarni tekshirish uchun o’qituvchigamtopshiradilar. O’quvchilar yozgan bayon muhokama qilinayotganda, ular yoz gan matnni bayon matniga qiyoslash maqsadga muvofiq bo’lib, bu ish mazmunda va bolalar bayoni tilida yo’l qo’yilgan kamchiliklami aniqlashga yordam beradi. Tanlab hikoya qilish va bayon. Tanlab hikoya qilish matndan tor mavzuga, o’qituvchining topshirig’iga oid qismini tanlab qayta hikoyalashdir. Masalan, 13 Tekshiruv diktanti uchun sintaktik tuzilishi jihatidan shu sinf o quvchilariʻ saviyasiga mos, o rganilgan imlo qoidalari asosida yoziladigan so zlar va tinish ʻ ʻ belgilari ko proq qo llanilgan matn tanlanadi. Matnda o rganilmagan qoida asosida ʻ ʻ ʻ yoziladigan va imlosi qiyin so zlar bo lmasligi kerak. ʻ ʻ Tekshiruv diktanti uchun matnlardangina emas, balki o rganilgan qoidalarni ʻ o z ichiga olgan alohida terma gaplardan foydalanish mumkin. Lekin har ikki ʻ holda ham gaplardagi so zlar soni DTS talablariga mos bo lishiga e’tibor berish ʻ ʻ lozim. O quvchilarni har bir darsda kitob bilan ishlashga (o rganilayotgan mavzuni, ʻ ʻ kerakli qoidani, mashqni tezda topishga, mashq topshiriqlarini tartibi bilan izchil bajarishga), bajarilayotgan mashqning maqsadini (nimaga o rgatishini) ʻ tushunishga o rgatish kerak. ʻ O quvchilarda bilish jarayonini faollashtirish va ona tilidan beriladigan ʻ bilimlarni puxta o zlashtirish uchun ta’limiy o yinlar qatnashadigan turli qiziqarli ʻ ʻ mashqlar: boshqotirma; mustaqil ma’noga ega bo lgan, bir necha so zdan tuzilgan ʻ ʻ so zni topish (belbog , gultojixo roz); so z yoki gapni shakl, harf, belgilar bilan ʻ ʻ ʻ ʻ ifodalaydigan topishmoq; har xil ko rgazmali ʻ qurollar , texnik vositalardan foydalanish va darsda ish orqali o quvchilar toliqishining oldini olishga hamda ʻ dasturda tavsiya etilgan ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi vazifalarni birgalikda hal etishga erishish zarur. 26 2-sinf ona tili darsligida o quvchilarni rasmga qarab hikoya tuzish ishiga kattaʻ e’tibor berilgan. Ushbu metodik ko rsatmalardan 106 -, 173 -, 188 -, 206 -, 228 -, ʻ 267 -, 274 -, 287 -, 300 - mashqlarni bajarishda foydalanish tavsiya etiladi. Ona tili darslarida husnixat daqiqalarini o tkazish ʻ 2-sinfda chiroyli yozuv malakasi 1-sinfga nisbatan ancha qiyin va chuqur o rgatiladi. Buning sababi o quvchilarning 1-sinfda chiroyli yozuvdan olingan ʻ ʻ bilim va malakalari yozgi ta’tilda ancha esdan chiqadi. Shu bilan birga o qishning ʻ birinchi kunidan boshlab ular ona tili darsligidan foydalanadilar. Bu darslikda husnixat malakasini shakllantirish uchun hech qanday ko rsatma berilmagan. ʻ Dastur talabi bo yicha 2-sinfda bir chiziqli daftarda o xshash unsurli harflarni ʻ ʻ yozish va harfni bir-biriga to g ri tutashtirish, o xshash unsurli kichik harflar va ʻ ʻ ʻ shu harflardan tuzilgan bo g inlar va so zlarni yozish, o xshash unsurli bosh harflar ʻ ʻ ʻ ʻ va ularni o zidan keyin kelgan kichik harfga tutashtirish, so z va gapni kitobdan va ʻ ʻ doskadan to g ri, husnixat qoidalariga rioya qilib ko chirib yozish, yozganlarini ʻ ʻ ʻ tekshira olish va yo l qo ygan kamchilik hamda xatolarini o qituvchi rahbarligida ʻ ʻ ʻ yoki o zi tuzata olishi ko nikmalari shakllantiriladi. 2-sinfda qo l muskullari ʻ ʻ ʻ harakatini va ko z bilan chamalashni rivojlantirish uchun ayrim harflar, harf ʻ birikmalari, harflar guruhini yozishni murakkablashib borishiga qarab husnixat mashqlari o tkazib boriladi. O quvchilar harflardan tashqari so zlarni, gaplarni, ʻ ʻ ʻ ko chirib yozishni, eshitib yozishni mashq qiladilar. ʻ Shuningdek, dasturda ayrim yozuv qoidalari alohida qayd etilgan:  daftarning past tomonidagi burchagini ko krak o rtasining qarshisiga to g ri ʻ ʻ ʻ ʻ qo yish; ʻ  daftarni chap qo l bilan ushlab turib yozish; ʻ  boshini biroz pastga egib, to g ri o tirish; ʻ ʻ ʻ  oyoqni bo sh tutib, yerga qo yib o tirish; ʻ ʻ ʻ  qo lning tirsagini parta ustida tutish. Ruchkani uch ʻ barmoq orasida erkin ushlash ;  har bir harfni to g ri tutashtirishga rioya qilgan holda bo g in va so zlarni ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ aniq yozishga harakat qilish; 23 mehnati, hayoti, ona tabiat tasviri, fan, texnika, madaniyat borasidagi yutuqlari aks ettirilgan yuksak g oyaliʻ matn tanlanishi , bayon mavzusi o quvchilarning bilish ʻ tajribasini kengaytirishi, ularning dunyoqarashini shakllantirishi zarur. Qayta hikoyalash va bayonda o quvchilarning tabiiy nutqi eshitilishi, ya’ni berilgan ʻ matnni tushunmasdan yodlamasligi, nutq birliklaridan, sintaktik birlikdan foydalana olishi zarur. Til vositalari matnni o qish, suhbat, matn tahlili davomida ʻ o zlashtiriladi; matndagi so zlar va nutq birliklari “o ziniki” bo lib qoladi. Qayta ʻ ʻ ʻ ʻ hikoyalashda namunadagi u yoki bu gapni bola esga tushurishga harakat qiladi. O zlashtirgan mazmunni to liqroq va aniqroq berish uchun gaplar tuzadi. Bu bilan ʻ ʻ o quvchining mustaqil fikrlash darajasi va bilish faolligi o sadi. Ijodiy elementlar ʻ ʻ qo shila boradi. Qayta hikoyalashda namunadagi izchillik, bog liqlik saqlanishi ʻ ʻ asosiy faktlar berilishi ayniqsa, ilmiy matnni qayta hikoyalashda barcha muhim o rinlar to liq bayon qilinishi zarur. Vaqt-vaqti bilan ilgari eshitilgan, o qituvchi ʻ ʻ ʻ o qib bergan yoki radio televizordan yozib olingan matnni qayta hikoyalatish, ʻ o quvchi bir marta ovoz bilan yoki ichida o qigandan so ng qayta hikoyalashdan ʻ ʻ ʻ foydalanishni tajribada qo llab turish ham mumkin. Bu ishni turli xil uslublarda ʻ olib borish imkoniyatini yaratadi va uni jonlantiradi. Bayon yozdirishda o quvchilar matn mazmunini qanchalik tushunganliklari, ʻ o z fikr va tushunchalarini ijodiy va mustaqil ifodalaganlari, yozma nutq malakasi ʻ va savodxonligi sinab ko riladi. ʻ Boshlang ich sinfda bog lanishli nutqqa oid mashq turlariga quyidagilarni ʻ ʻ kiritish mumkin: 1) berilgan savolga to liq, mukammal javob; ʻ 2) o qilgan asarni tahlil qilish, grammatik materialni o rganish; o quvchilar ʻ ʻ ʻ lug atini faollashtirish bilan bo gliq ʻ ʻ holda har xil matnli mashqlar ; 3) muntazam o tkazilgan kuzatishlarni yozib borish va ob-havo kundaligini ʻ yuritish; 4) o qilgan matnni turli variatda og zaki qayta hikoyalash; ʻ ʻ 5) berilgan mavzu, rasm, kuzatishga oid boshi yoki oxiri berilgan hikoya, reja yoki sujet asosida o quvchilarning og zaki hikoyasi; ʻ ʻ 18 11. Qosimova K., Fuzilov S.,ne’matova A. Ona tili 2-sinf uchun darslik T.: Cho’lpon. 2005. 12. Qosimova K., Ne’matova A. 2-sinfda ona tili darsligi T.: Cho’lpon 2004 13. Fozilova S., Xudoberyonova M. Ona tili 3-sinf uchun T.: O’qituvchi 2005. 14. Xudoberganova M., Muxtorova M. 3-sinfda Ona tili darsligi. T.: O’qituvchi 15. Ikromova R., G’ulomova X., Yo’ldosheva Sh., Shodmonqulova Sh. Ona tili 4-sinf uchun T.: O’qituvchi 2007. 16. Qosimova K , Matchonov S, G’ulomova X, Yo’ldosheva Sh, Sariyev Sh. Ona tili o’qitish metodikasi. - Toshkent,” Noshir” nashriyoti ,2009, 231b. 35 Xulosa Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, o’quvchilar og’zaki va yozma nutqida yo’l qo’ygan nutqiy xatolarni o’z vaqtida to’g’rilab borish zarur. O’quvchi yo’l qo’ygan xatosining to’g’ri variantini o’zlashtirsin, imkoni bo’lsa, xatoning kelib chiqish sababini tushunsin. Xatoni to’g’rilashning eng foydali usuli yo’l qo’ygan xatosini o’quvchining o’zi to’g’rilashi hisoblanadi. O’quvchi xatosini to’g’rilay olmasa, uni o’qituvchi to’g’rilaydi. Xato turiga qarab to’g’rilanadi: gap yoki so’z birikmasi qayta tuziladi , so’z boshqasi bilan almashtiriladi, zarur so’z qo’shiladi, ortiqchasi ustidan chiziladi. Insho yoki inshoni tahlil qilish darsida xatolar ustida ishlash maqsadi uchun darsning ikkinchi qismi – 20-25 minuti ajratiladi. O´qituvchi o’quvchilar insho yoki inshoni qanday yozganlari haqida qisqa tushuncha berib, eng yaxshi yozilgan matnni o’qib beradi, mazmundagi, mavzuni yoritishdagi kamchiliklar, imloviy va nutqiy xatolar aniqlanadi. Yo’l qo’yilgan xatoni to’g’rilash yo’li tushuntiriladi. Shundan so’ng xato ustida birgalikda ishlanadi: o’qituvchi yo’l qo’yilgan xatoning bir turini to’g’rilash yuzasidan topshiriq beradi: «Noo’rin ishlatilgan so’zni boshqasi bilan almashtiring». Xatosi bor matnni o’qib yoki yozib beradi, o’quvchilar yo’l qo’yilgan xatoni topadilar, maqsadga muvofiq so’z bilan almashtirib, uni to’g’rilaydilar va tushuntiradilar. Ayrim o’quvchilar yo’l qo’ygan individual xatolar darsdan tashqari vaqtda, qo’shimcha mashg’ulot jarayonida to’g’rilanadi. O ´quvchi bilan individual suhbatda ham, sinfda jamoa bo’lib ishlash jarayonidagi kabi, bolalarning aqliy faolligiga, ya’ni u xatosi nimadaligini tushunibgina qolmay, 33 mazmunli bir rasm yuzasidan berilgan savollarga to liq javob berishlari va ularniʻ yozishlari talab etiladi. Bu sinfda insho yozishga o rgatishning asosiy usuli savollarga to liq javob ʻ ʻ berish va javobni yozish hisoblanadi. Bu ish quyidagi izchillikda amalga oshiriladi: o quvchi rasm yuzasidan og zaki hikoya tuzishga o rganadilar, so ngra fikrlarini ʻ ʻ ʻ ʻ yozma bayon qilishga kirishadilar. 2-sinf o quvchilariga insho yozishni o rgatish ʻ ʻ juda mas’uliyatli ish hisoblanadi. O qituvchi inshoni yozish tartibini yaxshi ʻ o rgatishi − sarlavhani to g ri qo yish, berilgan savollarga javobni husnixat ʻ ʻ ʻ ʻ qoidalariga rioya qilgan holda imlo xatolarsiz yozishga ko’niktirishi lozim. O’quvchilar tarbiyasida inshoning ahamiyati. O’quvchilar inshosini tahlil qilish va undan keying ishlar. O’quvchilar tarbiyasida inshoning ahamiyati. Inshoning tarbiyaviy ahamiyati tanlanadigan mavzuga, shuningdek, insho ustida o’quvchilar qanchalik mustaqil ishlashi va qiziqishiga, insho g’oyasiga ham bog’liq. Insho bolalaming voqea-hodisalarni chuqur his etishiga yordam beradi, izchil fikrlashga o’rgatadi, tilga va adabiy ijodga qiziqishlarini oshtiradi. Bolalar eng qiziqarli va o’zlariga yaqin voqea-hodisalar haqida hikoya qiladilar va yozadilar, ularning inshosi mustaqil ishlash malakasini o’stiradi, ommaviy faollikni oshiradi. Tanlangan mavzuning g’oyaviy yo’nalishini ochish tarbiyaviy vazifani hal qilishga imkon beradi. Bu jihatdan mehnat, mehnat qahramonlari haqidagi , bolalaming hayoti, maktab, tug’ilib o’sgan qishlog’i yoki shahri haqidagi, urush qahramonlari haqidagi mavzular ayniqsa qulay. Bu mavzulardagi insholar mehnat kishilariga, qahramonlarga chuqur hurmatni tarbiyalaydi. Insho jamiyat hayotini tushunishga o’rgatadi. Tabiatga, kishilarga, ularning yaxshilikka intilishlari va harakatlariga, mehnatga va mehnat mahsuliga muhabbatni tarbiyalaydi , kishilar xatti- harakatidagi chiroyli jihatlarni egallashga, hozirgi zamon axloqiy talablarini anglashda o’quvchilarga yordam beradi. Inshoning tarbiyaviy ahamiyatini oshirish uchun quyidagilarga rioya qilish talab etiladi: 29 bilimlari, axloqiy tarbiyaviy, ijtimoiy-siyosiy dunyoqarashi, fikr va mulohazalarini aks ettiruvchi isholar erkin insholar mavzusidagi insholardir. Bir metodist olimlarning ilmiy – uslubiy asarlarini, o’quv metrodik qo’llanmalarni, boshlang’ich hamda umumiy o’rta ta’lim sinflarining darsliklarini tahlil qilganda, boshlang’ich sinfda o’quvchilarni insho yozishga o’rgatish borasidagi masalalarga alohida e’tibor berishimiz lozim. Sinov insholari o’rganilgan mavzularga doir bilimlarni, insho yozish ko’nikma va malakalarini sinash uchun yirik mavzular tugagandan so’ng, choraklar yoki o’quv yili oxirida, olimpiadalarda o’tkaziladi. 2 Bundan tashqari ushbu darslikda inshoga epigraf tanlash xususida ham bir qator fikrlar bildirilgan. ”Inshoning mazmuniga mos keluvchi mashhur hikmatli so’z, maqol, ibora yoki badiiy parcha epigraf deyiladi”. Epigraf, odatda rejadan keyin, insho matnidan oldin, saxifaning o’ng chekkasiga yoziladi. Epigraf bo’lgan matndan so’ng (so’roq yoki undov gap bo’lmasa) nuqta qo’yiladi. Muallifi qavs ichida yoziladi. Inshoda epigraf bo’lishini qat’iy talab tushunmaslik kerak, u tamoman ixtiyoriydir. Lekin, mavzuga ichki mazmuniga xamoxang keluvchi epigraf bo’lsa inshoning badiiyligiga xizmat qiladi. Insho muallifining mahoratini ko’rsatadi. Xuddi shu mavzuni, ya’ni inshoga epigraf tanlashni boshlang’ich sinflardanoq boshlab o’rgatish kerak. 8-sinf ona tili darsidagi 51 mashqni tahlil qilib ko’raylik. 51-mashq Jadvalni kuzating. Uning birinchi ustunida insho mavzulari, ikkinchi ustunida muayyan mavzularning mazmunini ochib beruvchi fikr, maqol, mashhur bayt, keltirildi. Insho mavzularga mos keluvchi fikr (epigraf)larni tanlang va bir-biriga bog’lang. 1 – jadval 2 M.Qodirov, X. Nematov, M.Abdurahimova, R.Sayfullayev 8-sinf uchun darsligi. Cho’lpon nomidagi Nashriyot matbaa ijodiy uyi – T.: 2006. 17-bet 6 turtkidir.Shunday ekan, o’quvchining shaxsiy his-tuyg’ulari aks etmagan,nazorat ishi bo’lmagan, qo’shimcha tarzda yoki dars davomidagi olinadigan insholarni o’qituvchi o’zi tekshirmasdan bu vazifani o’quvchilar zimmasiga yuklashi lozim. Chunki bunda o’quvchilarda daftardagi bitiklarni chetdan kuzata olish, uni mustaqil tahlil qila olish, o’zinining inshosi bilan solishtira olish imkoniyati paydo bo’ladi. Ularga daftarni berish, ishdan qochish emas, aksincha, ular bilan muloqot doirasini kengaytirish, o’qituvchi va sinfdoshlari bilan hamkorlikka o’rgatish, ijodiy va ijtimoiy barkamollik ufqlari tomon yo’l ko’rsatish demakdir. Bunda o’qituvchi, xonaning o’quvchilarga yaxshi ko’rinadigan qismiga “Insho yozayotganingda esingda tut” qoidalari va tekshiruv belgilari aks etgan plakatni ilsa yanada yaxshi bo’ladi. O’quvchilar inshoni tekshirish jarayonida bu qoida va belgilarni juda yaxshi o’zlashtiradilar. 3 Daftar hoshiyasida yoki ish oxirida tekshiruvchi o’quvchi tomonidan plakatdagi talablarning insho javob bermaydigan tartib raqami yozib qo’yilsa bas-insho tekshirilgan hisob. Tekshirishning odatdan tashqari usuli kutilmagan – psixologik- ta’sir o’tkazadi: o’quvchilarning ko’pchiligi qoidalarni, tekshiruv belgilarini eslagan holda “birdaniga”, bo’lishi mumkin xatolarni oldindan bilib turib yaxshiroq, kuchliroq yozadilar. Hammaning muvaffaqiyati ko’pchilikning emas, balki har bir kishining ilgari intilishi bilan erishiladi. Lekin har bir shaxs alohida ilgarilaydi.Shunday ekan, biz har bir o’quvchini o’qituvchi va sinfdoshlari bilan hamkorlikda ishlash jarayoniga o’rgatishda, ularning o’z sur’ati, o’z yo’li, o’zining yashirin imkoniyatlaridan foydalanish va eng ,muhimi, o’zlariga bo’lgan ishonch tuyg’ularini shakllantiramiz. Zeroki,yurtga kerakli, o’z so’zini, o’zining mustaqil fikr va g’oyalarini baralla aytaoladigan, bilimli,tajribali, komil farzandlarni tarbiyalash biz pedagoglarning burchimizdir. 1.2 O’quvchilarni bayon yozishga o’rgatishning nazariy asoslari 3 K.Qosimova,S. Matjonov , X. G‘ulomova , Sh.Yo‘ldosheva ,Sh. Sariyev . “Ona tili o‘qitish metodikasi”-Toshkent, “Nosir” nashriyoti, 2009 8 I BOB . Boshlang’ich sinflarda o’quvchilarni bayon va insho yozishga o’rgatishning nazariy asoslari 1.1 Boshlang’ich sinflarda og’zaki va yozma inshoning turlari Insho o’quvchining ma’lum bir mavzuni mustaqil ravishda ochib bera olish va o’z fikrlarini yozma shaklda to’g’ri ravon savodli bayon qila olish ko’nikma va malakalarini namoyish etuvchi ijdoiy matn-kichik bir asardir. Insho arabcha so’z bo’lib, ”yaratish” “bino qilish”, ”qurish” ma’nosini beradi. Hozirgi tilimizda bu so’zning ma’nosi ancha toratib, asosan o’quvchi va talabalar tomonidan yoziladigan ”ijodiy yozma ish” ma’nosida qo’llaniladi. Ma’lumki inshoning barcha turi ijodiy xarakterga ega, albatta ammo ijodiy tajriba xarakterdagi insholarda hayotiy voqeralar haqidagi shaxsiy mulohazalar o’z ifodasini topishi bilan birga, o’quvchilarning original ish-asar yaratishga intilishlari ham asta-sekin o’sib boradi. Shuning uchun bu xil yozma ishlarga nisbatan ”ijodiy insho” turining qo’llanilishi bejiz emas. Insho muallifning ma’lum bir mavzu asosida o’z fikrlarini yozma shaklda bayon qiluvchi kichik bir asardir. Inshoda muallifning so’z qo’llash mahorati, fikriy tafakkuriy ko’nikmasi, bilim va dunyoqarashi savodi namoyon bo’ladi. Insho mazmun mohiyatiga ko’ra uch turga bo’linadi: Adabiy mavzudagi insholar Adabiy – ijodiy mavzudagi insholar Erkin mavzudagi insholar. Adabiy mavzudagi insholarga adabiyot darsligida qayd qilingam, o’qituvchi tomonidan tushuntirilgan mavzular asosida yoziladigan insholar kiradi. Muayyan badiiy asar yoki undagi qahramonlar haqidagi insho adabiy mavzudagi inshodir. Adabiy – ijodiy mavzulardagi insholarga adabiyot darslarida o’tilgan ma’lumotlarga o’quvchining ijodiy munosabati (shaxsiy fikrlari) oq’shib ifodalanadigan isholar kiradi. Erkin mavzulardagi insholar adabiyot fani dasturida qayd etilmagan mavzularda yoziladi. Boshqacha aytganda o’quvchining ma’lum bir mavzuga oid 5 6) badiiy matnni hikoya qilish, yod olish, o quvchilar saviyasiga mosʻ matnlarni yoddan yozish; 7) ertakni tayyorlanmasdan aytish, kichik she’r, hikoya tuzish; 8) namunasi berilgan badiiy, ilmiy-ommabop matn asosida bayon yozish; 9) o qituvchi bergan matnni o gzaki va yozma qayta tuzish (tanlab ʻ ʻ qayta hikoya qilish va bayon , ijodiy qayta hikoyalash va bayon, hikoyani sahnalashtirish kabilar); 10) har xil turdagi yozma insho. 7 Ushbu turdagi mashqlar ham o quvchilarni bayon yozishga tayyorlaydi. ʻ Bayon o quvchilarda ko nikma va malakalarni oshiradi u asosan dasturda ʻ ʻ bog lanishli nutq yoki nutq o stirish bo limida kiritiladi. ʻ ʻ ʻ Boshlang ich sinf o quvchilariga bayon yozdirishdan oldin ishning maqsadi ʻ ʻ va vazifasi belgilab olinadi. Shu bilan birga o quvchilarning bilimi yosh ʻ xususiyatiga moslab matn tanlanadi. 2-sinfda o quvchilarga bayon yozdirish ikki xil tartibda olib boriladi. ʻ 1. O qituvchi tuzgan reja asosida bayon yozish. ʻ 2. O qituvchi rahbarligida o quvchilarning o zlari tuzgan reja asosida bayon ʻ ʻ ʻ yozdirish. O quv yilining 1-yarimida bayon rejasini o qituvchi tuzadi. Keyinchalik ʻ ʻ o quvchilarning o zlari mustaqil tuzadilar. ʻ ʻ 2-sinf o quvchilariga bayon yozdirishda quyidagi maqsadlarga erishish ʻ ko zda tutiladi. ʻ 1. Asosiy fikr kim yoki nima haqida borayotganligini bilish; 2. Bayondan bir so zni takror ishlatavermay uning sinonimlaridan ʻ foydalanishni o rgatish; ʻ 3. Yozma nutqni o stirish; ʻ 4. Imlo xatolarni tuzatish. 2-sinfda o quvchilarni matn bilan tanishtirishda ishni tayyorgarlik ʻ mashqlaridan boshlash maqsadga muvofiq. Bu davrda gap ustida ishlashga katta 7 Fozilova S., Xudoberyonova M. Ona tili 3-sinf uchun T.: O‘qituvchi 2005. 19 3. Reja qismlariga mos ravishda matnni xatboshilarga bo lish va har biriniʻ xatboshidan yozish. 4. Insho matnini mustaqil tekshirish. O quvchilarning dunyoqarashi o sib borgani sayin, inshoga talab ham orta ʻ ʻ boradi. 2-sinfda o quvchilar mazmunli rasmlarga qarab gaplar tuza olish, o qituvchi ʻ ʻ rahbarligida bolalarning o yinlari, taassurotlari asosida hikoya (insho) tuzish ʻ ko nikma va malakasiga ega bo lishlari, ʻ ʻ shuningdek , seriyali rasmlar va mazmunli bir rasm yuzasidan berilgan savollarga to liq javob berishlari va ularni yozishlari ʻ talab etiladi. Bu sinfda insho yozishga o rgatishning asosiy usuli savollarga to liq javob ʻ ʻ berish va javobni yozish hisoblanadi. Bu ish quyidagi izchillikda amalga oshiriladi: o quvchi rasm yuzasidan og zaki hikoya tuzishga o rganadilar, so ngra fikrlarini ʻ ʻ ʻ ʻ yozma bayon qilishga kirishadilar. 2-sinf o quvchilariga insho yozishni o rgatish ʻ ʻ juda mas’uliyatli ish hisoblanadi. O qituvchi inshoni yozish tartibini yaxshi ʻ o rgatishi − sarlavhani to g ri qo yish, berilgan savollarga javobni husnixat ʻ ʻ ʻ ʻ qoidalariga rioya qilgan holda imlo xatolarsiz yozishga ko’niktirishi lozim. 2-sinfda o quvchilar seriyali va mazmunli rasm asosida insho yozishga ʻ o rganadilar. Insho muvaffaqiyatli bo lishi uchun quyidagi izchillikda ish olib ʻ ʻ borish kerak bo ladi: ʻ 1. rasmni diqqat bilan kuzatish; 2. rasmning oldi, o’rta va orqa qismlariga nimalar tasvirlanganligini aniqlash; 3. voqea-hodisa ro y berayotgan joyni tasvirlash; ʻ 4. ishtirok etuvchilarga ism qo yish; ʻ 5. ishtirok etuvchilarning xatti-harakatini tasvirlash; 6. xulosalash. Albatta, bu ish birdaniga amalga oshirilmaydi. Sinfdan sinfga o tgan sari ʻ to ldirib, takomillashtirilib boriladi. ʻ 22 xususiyatlarini inobatga olgan holda,ularni insho yozish qoidalari bilan tanishtirishda mavzuga mos materialni to’g’ri tanlay olish, uni tartibga solish, so’zlar ma’nodorligi va izchilligini aniqlash, eng zarur materiallarni ajratish va eng,avvalo, mavzuni to’liq yoritib beraoladigan reja tuzishga o’rgatish lozim. Bunda o’qituvchi insho yozish jarayonida o’quvchini juda qattiq nazoratga olmasligi, aksincha,unga qulay shart-sharoit yaratib berishi lozim. Agar u qanchalik o’quvchini qattiq nazoratga olsa, o’quvchida aqliy faoliyatni ishlatib ijod qilish o’rniga, nimadandur yoki kimdandur ko’chirish istagi paydo bo’laveradi. Kurs ishining maqsadi: Boshlang’ich sinflarda o’quvchilarni bayon yozishga o’rgatish usullarini ishlab chiqish. Kurs ishining obyekti : Boshlang’ich sinflarda o’quvchilarni bayon yozishga o’rganish jarayoni ; Kurs ishining predmeti: Boshlang’ich sinflarda o’quvchilarni bayon yozishga o’rganishning mazmuni, shakl va metodlari; Kurs ishining vazifalari : - boshlang’ich sinflarda o’quvchilarni bayon yozishga o’rgatish ustida ishlashning nazariy asoslarini tahlil qilish; - boshlang’ich sinflarda o’quvchilarni bayon yozishga o’rgatish metodikasini takomillashtirish; - boshlang’ich sinflarda o’quvchilarni bayon yozishga o’rgatishga doir dars ishlanmalari ni ishlab chiqish. 4 o’z nutqi haqida o’ylab, asosiy gaplarini belgilab oladi. Insho uchun reja tuzish shuning uchun ham zarur. 1 -sinfda reja rolini o’qituvchi savollari, ya’ni so’roq gapiar tarzidagi reja bajaradi; 2 -sinfda reja o’qituvchi rahbarligida jamoaviy tarzda tuziladi; 3—4-sinflarda esa mustaqil tuziladi. Boshlang’ich sinflarda 3—5 talik oddiy reja tavsiya qilinadi. Bolalar awal o’qigan hikoyalariga reja tuzadilar va uni reja asosida qayta hikoya qiladilar, keyin bayon rejasini tuzadilar, so’ng bir mavzuga oid bir necha rasm (rasmlar seriyasi) asosidagi insho rejasini , ya’ni rasmli reja tuzadilar, inshoga sarlavha topadilar. Shundan so’ng tasvirlangan voqea- harakatlar aniq ajratilgan, reja tuzishga qulay bo’lgan rasm yoki kuzatishlar asosida yoziladigan insho rejasini tuzishga o’tiladi. Reja tuzishga o’rgatishda oldin nima haqida to’xtalish, keyin uni qanday davom ettirish, undan so’ng nima haqda aytish, nihoyat, hikoyani qanday tugatish kerakligini o’quvchilarga tushuntirish foydali usul hisoblanadi. Reja awal so’roq gap tarzida, keyin darak gap, oxiri nominativ gap tarzida tuziladi. Reja ko’pincha insho yozishdan oldin unga tayyorlanish jarayonida (rasm asosida yoziladigan insho rejasi kabi) tuziladi. Ba’zan rejani ekskursiya , kuzatishdan oldin, unga tayyorgarlik jarayonida tuzish maqsadga muvofiq. Ekskursiya, kuzatish, ijtimoiy foydali mehnat rejasi shu ishlar bajarilishidan oldin yoki ular yuzasidan material to’plash, insho uchun material tanlash va uni tartibga solish jarayonida tuziladi. Bunday reja insho yozishdan oldin ko’rib chiqilib, unga ayrim aniqliklar kiritiladi. 32 Mundarija Kirish………………………………………………………………………………3 I BOB . Boshlang’ich sinflarda o’quvchilarni bayon va insho yozishga o’rgatishning nazariy asoslari 1.1 Boshlang’ich sinflarda og’zaki va yozma inshoning turlari…………………...5 1.2 O’quvchilarni bayon yozishga o’rgatishning nazariy asoslari…………………9 II BOB. Insho va bayon yozishni o’rgatish metodikasi. 2.1 Bayon – o’quvchilar nutqini o stirish omili…………………………………..17ʻ 2.2 Boshlang ich sinflarda insho yozishga o rgatish usullari…………………….27 ʻ ʻ Xulosa…………………………………………………………………………....33 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………………………34 2 imloviy, punktuatsion, nutqiy, mantiqiy xatolar va mazmunidagi yetishmovchiliklar ustida ishlanadi. Insho yozish darsida quyidagi qoidalarga rioya qilinadi: 1. Mavzuni, inshoning vazifasini e’lon qilish (yoki yodga tushirish), uni o quvchilar bilan muhokama qilish.ʻ 2. Kuzatish davrida to plangan materialni tartibga solish yoki material yig ish ʻ ʻ (masalan, rasmga qarab insho yozish uchun rasmni ko rish) maqsadida suhbat ʻ o tkazish. ʻ 3. Reja tuzish yoki avval tuzilgan rejaga aniqlik kiritish. 4. Matnni nutqiy tayyorlash, ya’ni zarur so zlarni yozish, so z birikmasi, gap ʻ ʻ yoki bog lanishli ʻ matnning ayrim qismini tuzish , imlosi qiyin so zlarning ʻ yozilishini tushuntirish va boshqalar. 5. Darsning asosiy qismi bo lgan inshoni yozish. Bu jarayonda o quvchilar ʻ ʻ inshoni yozayotganlarida, o qituvchi ular ishini kuzatadi, ayrim o quvchilarga ʻ ʻ (boshqalarga xalaqit bermay, ular e’tiborini chalg itmay) individual yordam beradi. ʻ 6. O quvchilar yozgan insholarini tekshiradilar, kamchiliklarini to ldirib, ʻ ʻ xatolarini to g irlaydilar. O’quvchilar inshoni oqqa ko chirmaydilar, kerakli ʻ ʻ ʻ tuzatishlarni ehtiyotlik bilan kiritadilar, bunday tuzatishlar uchun insho bahosi pasaytirilmaydi, aksincha, matnni yaxshi to g irlagan o quvchi rag batlantiriladi. ʻ ʻ ʻ ʻ 7. O quvchilar inshoni o qituvchiga tekshirish uchun topshiradilar, o qituvchi ʻ ʻ ʻ ikki kun ichida tekshiradi. Keyingi ona tili darsining ikkinchi qismidan 15 − 25 daqiqa vaqt ajratib, tekshirilgan insholar yuzasidan yakuniy mashg ulot o tkaziladi (insho tahlil qilinib, ʻ ʻ xatolar ustida ishlanadi). O qituvchi har bir insho turi uchun o quv vazifasini belgilab oladi. Masalan, ʻ ʻ rasmlar seriyasi asosida birinchi marta yozdiriladigan insho uchun quyidagi vazifalar belgilab olinadi: 1. O quvchilarni inshoning yangi turi bo lgan rasmlar seriyasi asosidagi insho ʻ ʻ bilan tanishtirish. 2. Rasmli reja asosida matn rejasini tuzish. 21 t/r t/r 1 Alisher Navoiy she’riyat quyoshi 1 Vatan,ona so’zi naqadar aziz Sensan, har narsadan, mo’tabar aziz (Uyg’un) 2 O’zbekiston - Vatanim mening 2 Bosh asrkim, nazmiy saroyni Titratadi zanirband bir sher (A.Oripov) 3 Mehnat baxt keltirar 2 Suv zar, suvchi zargar (Maqol) 4 Suv – hayot manbayi 4 Mehnat, mehnatning tagi rohat (Maqol) Xuddi shunga o’xshash mashqlarni boshlang’ich sinf darsliklarida ham kiritish kerak. Chunki bu mashqlarni bajarish mobaynida o’quvchilarda insho mavzusi, uning mazmunini ochib beruvchi fikrni bayon qilish malakasi rivojlanadi. O’quvchilar qiynalmasdan mavzuni yoritishda xizmat qiluvchi rivoyatlar, hikmatli so’zlar, maqollardan insho yozish davomida misollar keltira oladilar hamda foydalana oladilar. III sinf Fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi. Miqdoriy ko’rsatkich: 45-55 so’zdan iborat diktant yoza olish Talablar: imlo xatolariga yo’l qo’ymaslik Ijodiy matnning mantiqiy jihatdan izchilligi. Miqdoriy ko’rsatkich: 4-5 gapdan iborat bo’lgan matn (fikr ehtiyoji) bilan bog’liq mavzu asosida yaratish. Boshlang’ich sinf darsliklarini shunday tuzish kerakki, keyinggi o’quv yillarida nomuvaffaqiyatliklarga uchramasin. Shuning uchun ham darsliklardagi mavjud nuqson va kamchiliklarni tuzatish va ularga oydinlik kiritish lozim. Shundagina o’quvchilarning bilim malakasi mustahkam, xotirasi tiniq fikrlash doirasi keng bo’ladi va bu ta’lim – tarbiya jarayonini samarali bo’lishini ta’minlaydi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini insho yozishga o’rgatishning samarali usullaridan biri bu-ularni hamkorlikda ishlashga o’rgatishdir.Hech mubolag’asiz: o’quvchining daftario’qituvchi stolidagi eng qiziqarli va muhim “kitob”lardan biridir. Daftarlar- mustaqil o’rganishga bir 7 O’quvchilar nutqini o’stirish ularga aniq ko’nikmalarni singdirish demakdir. Boshlang’ich sinf o’quvchilari mustaqil mashq sifatida bog’lanishli nutqni o’stirishdan quyidagi ko’nikmalarni bilib oladilar: 1. Mavzuni tushunish, chegarasini aniqlash va uni nisbatan to’liq yoritish ko’nikmasi. Masalan, „Biz uy ishlarida ota-onamizga qanday yordamlashamiz?" mavzusi berilsa, o’quvchilar aniq bajargan ishlari haqida hikoya qiladilar. Ular mavzuni yaxshi tushunishlari uchun bayon matni qayta hikoya qildiriladi, inshoda esa berilgan mavzu yuzasidan mustaqil hikoyalash mashq qilinadi. 2. Inshoni asosiy fikrga bo’ysundirish ko’nikmasi. Bolalar ishi ma’ lum fikrni (tabiatning ajoyib tasvirini idrok etish, o’zlarining baxtli hayotidan g’ururlanish, mehnatga va mehnatkash insonlarga muhabbatni) ifodalaydi. 3. Hikoya, insho uchun mavzuga taalluqli, uni yoritishga zarur bo’lgan materialniyig’ish. Bu bayonga ham taalluqli bo’lib, namunaviy matn tahlil qilinadi, mazmunini to’g’ri tushunish ustida ishlanadi, asosiy mazmun ajratiladi. 4. Materialni tartibga solish, uni tegishli izchillikda joylashtirish, matn rejasini tuzish va shu reja asosida yozish ко ‘nikmasi. 5. Fikrni adabiy til me’yorlariga rioya qilgan holda to’g’ri ifodalay olish ko’nikmasi. Buning uchun bayon va inshoni nutqiy shakllantirishdan oldin unga til tom ondan tayyorgarlik ko’riladi. 6. Matnni og’zaki yoki yozma tuzish, inshoni yozish , ya’ni barcha tayyorgarlik ishlarini yakunlash ко 'nikmasi. 7. Yozilgan matnni takomillashtirish ko’nikmasi. Bu ko’nikma o’z ijodiga tanqidiy munosabatda bo’lish asosida tarbiyalanadi. O’quvchilar material tanlashda va uni joylashtirishda, so’z tanlash, so’z birikmasi va gap tuzishda o’zlari yo’l qo’ygan kamchilikni, xatoni fahmlashga o’rgatib boriladi. O’qituvchida Namunaviy matn og’zaki va yozma qayta hikoya qilinadi. O’qish 9 II BOB. Insho va bayon yozishni o’rgatish metodikasi. 2.1 Bayon – o’quvchilar nutqini o stirish omiliʻ O quvchilarni o z ʻ ʻ fikrini mustaqil yozishga , o qilgan matnni hikoya qilishga ʻ o rgatishni iloji boricha ertaroq boshlagan ma’qul. Buning uchun o quvchilar ʻ ʻ matnni og zaki hikoya qilayotganda qo llangan alohida so zlarni yozishdan gapni ʻ ʻ ʻ yozishga, so ng matnni qismlarini yozishga va ikkinchi sinfdan boshlab maxsus ʻ tanlangan kichik matn asosida bayon yozishga o rgatiladi. ʻ Bayon o qib berilgan namunaviy matn mazmunini ma’lum tayyorgarlikdan ʻ so ng yozma qayta hikoyalashdir. O qish darslarida matn ustida ishlash, o qilgan ʻ ʻ ʻ matn yuzasidan savollarga javob berish, reja tuzish va reja asosida og zaki qayta ʻ hikoyalash bolalarni bayon yozishga tayyorlaydi. Bayon yozishning turlari hilma-hildir. Har qanday qayta hikoya qilingan matn yuzasidan bayon yozish mumkin, ammo bayon yozish qayta hikoyalashga nisbatan qiyin va murakkab faoliyatdir. Bundan tashqari boshlang ich sinf o quvchilarining ʻ ʻ yozish sur’ati sekin, shunga ko ra bayon uchun kichik hajmdagi kompozitsiyasi ʻ sodda, til tomondan ham mos matn tanlanadi. Bayon matni asta-sekin murakkablashtirib boriladi. Avval hikoya tarzidagi bir lavhani ifodalovchi bir matn tanlansa unga yana bir qancha lavhalarning tasvir elementlari kiritila boriladi, qatnashuvchilar soni orttiriladi, muhokama elementlari qo shiladi; keyinroq shaxsini o zgartirib bayon yozishga o tiladi. ʻ ʻ ʻ Shunday qilib, bayon asta-sekin ijodiy tus oladi. Boshlang ich sinflar ona tili ʻ dasturiga ko ra 2-sinfda katta bo lmagan (30−40 so zli) matn yuzasidan o qituvchi ʻ ʻ ʻ ʻ yordamida so roqlar asosida bayon yozish ko zda tutiladi. ʻ ʻ Mashq sifatida bayonning ahamiyati katta: bayon o quvchilarda adabiy nutqni ʻ to g ri shakllanishiga yordam beradi, nutq madaniyatini yaxshilaydi, badiiy uslubni ʻ ʻ singdiradi, tilga sezgirlikni oshiradi. Bayon uchun kishilarning fidokorona 17 Shaxsini o’zgartirib qayta hikoyalash va bayon yozish o’qish darslarida olib borilgan bunday og’zaki tayyorgarlikning davomi sifatida o’tkaziladi. 2. Hikoyada ishtirok etuvchi biror personaj tilidan qayta hikoya qilish. 3. Matnni ijodiy to’ldirib qayta hikoyalash. O’quvchilar hikoya mazmunini, sharoitini yaxshi tushunsalargina, uni ijodiy to’ldirib qayta hikoyalay oladilar. Ijodiy qayta hikoyalashning bu turi ham ko’pincha og’zaki tarzda o’tkaziladi. 4. So’z bilan tasvirlash yoki sahnalashtirish. Ijodiy qayta hikoya lashning bu turi savollar yoki quyidagi kabi topshiriqlami bajartirish asosida o’tkaziladi: „Siz shu vaziyatda o’zingizni qanday sezasiz? Bular rasmda tasvirlangan deb o’ylang. Shu voqealar ko’z oldingizdan o’tyapti, siz ko’ryapsiz, eshityapsiz va o’zingiz tasvirlayapsiz deb o’ylang". O’quvchilarga topshiriq sifatida matndagi tabiat tasviri, qahramonlarning tashqi ko’rinishi, portretini so’z bilan tasvirlash berilishi mumkin. Bu asosan og’zaki bajariladi, ayrim hollardagina bayon shaklida yozdiriladi. 6 6 Qosimova K., Ne`matova A. 2-sinfda ona tili darsligi T.: Cho‘lpon 2004 16 2.2 Boshlang ich sinflarda insho yozishga o rgatish usullari.ʻ ʻ Boshlang ich sinflarda yozdiriladigan inshoning muhim turlaridan biri kichik ʻ yoshdagi o quvchining shaxsiy hayotiy tajribasiga asoslangan inshodir. Rasm ʻ asosidagi insho maktablarda tez-tez o tkaziladi, chunki rasm bolalar nutqiy ijodini, ʻ tasavvurini boyitishga xizmat qiladi. Rasm bolalar sezgisiga ta’sir etadi, hayotining bola tajribasida hali uchramagan tomonlarini ochadi. Rasm o quvchilarga tanish ʻ bo lgan hodisalarni chuqur anglashga ham yordam beradi. ʻ Rasm asosidagi inshoning uch asosiy turi bor: 1. Rasm rejasi yoki rasmli reja asosida yozilgan hikoya tarzidagi insho. 2. Syujetli − o quvchilarni o ylashga, faraz qilishga undaydigan bir rasm ʻ ʻ asosida yozilgan hikoya tarzidagi insho. 3. Rasmni tasvirlash (tasviriy insho). O quvchilar avval rasmlar seriyasi asosida, ʻ keyin bir rasm asosida , undan so’ng tasviriy insho yozishga o rgatiladi. ʻ Insho yozish uchun 2-sinfda odatda bir dars zarur bo lib qolsa, ikkinchi ʻ darsdan 15−20 minut, 3–4 - sinflarda bir yoki bir yarim dars, ayrim vaqtlarda ikki darsgacha ajratiladi. Bulardan tashqari, insho tahlili va xatolar ustida ishlash uchun 20−25 daqiqa vaqt ajratiladi. Bunda eng yaxshi yozilgan insholar tahlil qilinadi , imloviy, punktuatsion, nutqiy, mantiqiy xatolar va mazmunidagi yetishmovchiliklar ustida ishlanadi. Insho yozish darsida quyidagi qoidalarga rioya qilinadi: 1. Mavzuni, inshoning vazifasini e’lon qilish (yoki yodga tushirish), uni o quvchilar bilan muhokama qilish. ʻ 27 2. Kuzatish davrida to plangan materialni tartibga solish yoki material yig ishʻ ʻ (masalan, rasmga qarab insho yozish uchun rasmni ko rish) maqsadida suhbat ʻ o tkazish. ʻ 3. Reja tuzish yoki avval tuzilgan rejaga aniqlik kiritish. 4. Matnni nutqiy tayyorlash, ya’ni zarur so zlarni yozish, so z ʻ ʻ birikmasi , gap yoki bog lanishli ʻ matnning ayrim qismini tuzish, imlosi qiyin so zlarning ʻ yozilishini tushuntirish va boshqalar. 5. Darsning asosiy qismi bo lgan inshoni yozish. Bu jarayonda o quvchilar ʻ ʻ inshoni yozayotganlarida, o qituvchi ʻ ular ishini kuzatadi , ayrim o quvchilarga ʻ (boshqalarga xalaqit bermay, ular e’tiborini chalg itmay) individual yordam beradi. ʻ 6. O quvchilar yozgan insholarini tekshiradilar, kamchiliklarini to ldirib, ʻ ʻ xatolarini to g irlaydilar. O’quvchilar inshoni oqqa ko chirmaydilar, kerakli ʻ ʻ ʻ tuzatishlarni ehtiyotlik bilan kiritadilar , bunday tuzatishlar uchun insho bahosi pasaytirilmaydi, aksincha, matnni yaxshi to g irlagan o quvchi rag batlantiriladi. ʻ ʻ ʻ ʻ 7. O quvchilar inshoni o qituvchiga ʻ ʻ tekshirish uchun topshiradilar , o qituvchi ʻ ikki kun ichida tekshiradi. 11 O qituvchi har bir insho turi uchun o quv vazifasini belgilab oladi. ʻ ʻ Masalan, rasmlar seriyasi asosida birinchi marta yozdiriladigan insho uchun quyidagi vazifalar belgilab olinadi: 1. O quvchilarni inshoning yangi turi bo lgan rasmlar seriyasi asosidagi insho ʻ ʻ bilan tanishtirish. 2. Rasmli reja asosida matn rejasini tuzish. 3. Reja qismlariga mos ravishda matnni xatboshilarga bo lish va har birini ʻ xatboshidan yozish. 4. Insho matnini mustaqil tekshirish. O quvchilarning dunyoqarashi o sib borgani sayin, inshoga talab ham orta ʻ ʻ boradi. 2-sinfda o quvchilar mazmunli rasmlarga qarab gaplar tuza olish, ʻ o qituvchi rahbarligida bolalarning o yinlari, taassurotlari asosida hikoya (insho) ʻ ʻ tuzish ko nikma va malakasiga ega bo lishlari, ʻ ʻ shuningdek, seriyali rasmlar va 11 Abdullayeva K. va boshqalar. Ona tili. T.: o‘qituvchi 1999 28 o’qilgan matndan faqat personajning tashqi ko’rinishi tasvirlangan qismnigina qayta hikoya qilish, faqat ikki personajning uchrashish manzarasini qayta hikoyalash, faqat tabiat tasvirini hikoya qilish va boshqalar. Tanlab qayta hikoyalashning quyidagicha turlari mavjud: 1. O’qilgan matn qismini yoki bir voqeani unga chizilgan rasm asosida hikoya qilish. 2. O’qituvchi topshirig’i yoki berilgan savol asosida alohida lavhani hikoya qilish. 3. Berilgan mavzu bo’yicha matnning turli qismlaridan olingan parchalarni hikoya qilish. Bu ish tanlab hikoya qilishning murakkab roq turi hisoblanadi. 5 Tanlab hikoya qilish uchun o’quvchi matnni boshidan oxiriga cha qayta o’qib chiqishga yoki yodga tushirishga, kerakli materialni yig’ishga to’g’ri keladi. Buning uchun o’quvchilarga matnni ichda o’qish topshiriladi yoki ovoz bilan tanlab o’qish topshirig’i beriladi. Bunday tanlab hikoya qilish ba’zan yozma bayon sifatida ham o’tkaziladi. Qisqartirib qayta hikoyalash va bayon. Matn mazmunini qisqartiribmqayta hikoyalash va bayon yozish murakkab mantiqiy usullardan foydalanishni talab qiladi, shuning uchun ham u to’liq yoki matnga yaqin qayta hikoyalash va bayonga nisbatan qiyin. Bunda matndan ikkinchi darajali o’rinlarni tushirib qoldirib, asosiy, muhim o’rinlar tanlab oli nib, hikoya qilinadi. Buning uchun o’quvchining o’zi matnning asosiy mazmunini aniqlashi, bog’lanishli, izchil qayta hikoyalashi , uning hikoyasi matnni qisqartish tarzida bo’lmasligi, o’zlashtirilgan matnning asosiy mazmunini o’z so’zlari bilan bera olishi zarur. Qisqartirib qayta hikoyalashga o’rgatish uchun bayon mazmunini qisqartirib tuzish oson bo’lgan hikoya tarzidagi matn tanlash tavsiya etiladi. Qisqartirib qayta hikoyalash elementlari 1-sinfdan kiritiladi. O’qilgan matnni tahlil qi lish jarayonida o’quvchilardan uning bir qismini qisqa — bir gap bilan aytish so’raladi. Keyin o’quvchilarga matnning ikki qismini, nihoyat, butun matnni qisqartib qayta hikoyalash tavsiya etiladi.mO’quvchilar matnni to’liq qayta hikoya qilishga 5 Boshlang‘ich sinflarning takomillashtirilgan o‘quv dasturi. Boshlang‘ich ta`lim. 2006, 5-son. 14 Qayta hikoyalash va bayonda bolaning tabiiy nutqi eshitilishi, ya’ni berilgan namunani tushunmasdan yodlamasligi, namuna leksikasidan, nutq birliklaridan , sintaktik qurilishidan foydalana olishi zarur. Til vositalari matnni o’qish, suhbat, matn tahlili davomida o’zlashtiriladi; matndagi so’zlar va nutq birliklari bolalam ing „o’ziniki" bo’lib qoladi. Qayta hikoyalashda namunadagi u yoki bu gapni bola esga tushirishga harakat qiladi, o’zlashtirgan mazmunni to’liqroq, aniqroq berish u chun gapiar tuzadi. Bu bilan o’quvchining mustaqillik darajasi va bilish faolligi o’sadi, ijodiy elementlar qo’shila boradi. Qayta hikoyalashda namunadagi izchillik, bog’liqlik saqlanishi, asosiy faktlar berilishi, ayniqsa, ilmiy matnni qayta hikoyalashda barcha muhim o’rinlar to’liq bayon qilinishi zarur. Vaqti-vaqti bilan ilgari eshitilgan, o’qituvchi o’qib bergan yoki radio, televizordan yozib olingan matnni qayta hikoyalatish, o’quvchi bir marta ovoz bilan yoki ichda o’qigandan so’ng qayta hikoyalatishdan foydalanishni tajribada q o’llab turish ham mumkin. Bu ishni turli xil uslublarda olib borish imkoniyatini yaratadi va uni jonlantiradi. Ko’pincha qayta hikoyalashga maxsus tayyorgarlik ko’riladi, bunda quyidagilarga rioya qilinadi: 1. Qayta hikoyalash va uning turi haqida o’quvchilarogohlantiriladi: to’liq, detallari bilan, tilning tasviriy vositalaridan foydalanib matnga yaqin qayta hikoyalash; tanlab (masalan, bir qatnashuvchi shaxsga tegishli o’rinlarinigina) qayta hikoyalash, qisqartib qayta hikoyalash. 2. Suhbat, matn mazmunini tahlil qilish, matn tili ustidagi xilmaxil ishlar, qayta hikoyalashda zarur bo’lgan so’z, nutq birliklari va gaplarni ajratish va aniqlash. 3. Qayta hikoyalashda ifodalilikni berish uchun ifodali o’qishni puxtalash. 4. Hikoyani mantiqiy va kompozitsion qismlarga bo’lish, har bir qismga sarlavha topish, matnni qayta hikoyalashga mo’ljallangan rejani tuzish. 5. Matn qismlarini qayta hikoyalash, uning kamchiliklarini tahlil qilish. 11 ahamiyat berish talab qilinadi. Matnni tahlil qilish yo li bilan sodda gaplarni tuzishʻ ko nikmasi mustahkamlanadi. ʻ Bayon tahliliga quyidagicha e’tibor beriladi.  O quvchilar ishi haqida umumiy suhbat. ʻ  Eng yaxshi bayon namunasini ko rsatish. ʻ  Matnga mos bo lmagan ortiqcha so zlarni o qib eshittirish. ʻ ʻ ʻ  Qaysi asosiy fikr tushub qolganligini aytish.  Xatolar ustida ishlash. 2-sinf ona tili darsligida matnni savollar yordamida og zaki va yozma qayta ʻ hikoyalash (bayon) ishiga katta e’tibor berilgan. Ushbu metodik ko rsartmalardan ʻ 29-, 35-, 124-, 168-, 180-, 186-, 192-, 282- va 286-mashqlarni bajarishda foydalanish tavsiya etiladi. 8 Insho yozishga o rgatish usullari ʻ Boshlang ich sinflarda yozdiriladigan inshoning muhim turlaridan biri kichik ʻ yoshdagi o quvchining shaxsiy hayotiy tajribasiga asoslangan inshodir. ʻ Rasm asosidagi insho maktablarda tez-tez o tkaziladi, chunki rasm bolalar ʻ nutqiy ijodini, tasavvurini boyitishga xizmat qiladi. Rasm bolalar sezgisiga ta’sir etadi, hayotining bola tajribasida hali uchramagan tomonlarini ochadi. Rasm o quvchilarga tanish bo lgan hodisalarni chuqur anglashga ham yordam beradi. ʻ ʻ Rasm asosidagi inshoning uch asosiy turi bor: 1. Rasm rejasi yoki rasmli reja asosida yozilgan hikoya tarzidagi insho. 2. Sujetli − o quvchilarni o ylashga, faraz qilishga undaydigan bir rasm ʻ ʻ asosida yozilgan hikoya tarzidagi insho. 3. Rasmni tasvirlash (tasviriy insho). O quvchilar avval rasmlar seriyasi ʻ asosida, keyin bir rasm asosida, undan so’ng tasviriy insho yozishga o rgatiladi. ʻ Insho yozish uchun 2-sinfda odatda bir dars zarur bo lib qolsa, ikkinchi ʻ darsdan 15−20 minut, 3–4 - sinflarda bir yoki bir yarim dars, ayrim vaqtlarda ikki darsgacha ajratiladi. Bulardan tashqari, insho tahlili va xatolar ustida ishlash uchun 20−25 daqiqa vaqt ajratiladi. Bunda eng yaxshi yozilgan insholar tahlil qilinadi, 8 Qosimova K., Fuzilov S.,ne`matova A. Ona tili 2-sinf uchun darslik T.: Cho‘lpon. 2005. 20 Doimiy tekshirish va baholash berilgan bilimlarning mustahkamlashni ta’minlovchi ta’limiy shartlardan biridir. Ona tilidan o rganilgan bilimlarniʻ o quvchilar qanday o zlashtirganini aniqlashda yozma ish mashqlarning asosiy ʻ ʻ turlari bo lgan ko chirib yozish, ta’limiy (ta’kidiy, izohli, rasm, lug at, ijodiy, ʻ ʻ ʻ erkin) va tekshirish diktantlari hamda ta’limiy bayon va insholardan foydalaniladi. Tekshirish maqsadida o tkaziladigan yozma ishlar − lug at diktanti uchun ʻ ʻ taxminiy so zlar soni: 2-sinfda 10−12 ta; tekshirish diktanti uchun tanlanadigan ʻ matndagi so zlar soni: o quv yilining oxiriga kelib 2-sinfda 30−40 tani tashkil ʻ ʻ etadi. O quvchilarning og zaki va yozma nutqini o stirishda diktantning ahamiyati ʻ ʻ ʻ katta. O quvchilar diktant yozish jarayonida xato qilmaslikka harakat qiladilar, ʻ xato qilmaslik ularning fonetik, leksik va grammatik bilimlarni qay darajada o zlashtirishga bog liq bo ladi. O quvchilar darslik ustida, imlo qoidalari ustida ʻ ʻ ʻ ʻ ishlashga o rganadilar. Xato qilmaslikka bo lgan intilish ularning irodalarini, ʻ ʻ xotiralarini kuchaytiradi. O z ishlariga mas’uliyat bilan yondashish hissini ʻ tarbiyalaydi. Diktant o quvchiga ta’lim beribgina qolmay, ularning tarbiyasiga ham ʻ ta’sir ko rsatadi. O quvchilar diktant matnini yozish jarayonida barkamol inson ʻ ʻ bo lib yetishishi uchun lozim bo lgan xislatlarni o zlarida shakllantirib boradilar. ʻ ʻ ʻ Boshlang ich sinflarda o tkaziladigan diktantlar metodik adabiyotlarda maqsadiga ʻ ʻ ko ra ikki turga: ta’limiy diktantlar va tekshiruv diktantlariga ajratiladi. Ta’limiy ʻ diktant o rgatuvchi xarakterga ega bo lib, darsning ma’lum bir qismida o tkaziladi. ʻ ʻ ʻ Ta’limiy diktantlar tashkil etish va bajarilish usuliga ko ra quyidagi turlarga ʻ bo linadi: 1) ta’kidiy diktant; 2) o z diktant yoki yoddan yozuv diktanti; 3) ʻ ʻ izohli diktant ; 4) saylanma diktant; 5) erkin diktant; 6) rasm diktant; 7) lug at diktant; 8) ʻ ijodiy diktant. Shulardan saylanma, erkin va ijodiy diktantlarda matn ma’lum o zgarishlar bilan yoziladi. Tekshiruv diktanti o quv dasturining biror bo limi ʻ ʻ ʻ o rganilib, xilma-xil ta’limiy mashqlar bilan mustahkamlangach, ular o quvchilar ʻ ʻ tomonidan qay darajada o zlashtirilganini sinash maqsadida o tkaziladi. ʻ ʻ 10 10 G‘apporova T., Abdullayeva K. va boshqalar. Ona tili. T.: o‘qituvchi 1999. 25 6. O’quvchilaming hayotiga bog’lash (o’rni bilan), ya’ni o’qilgan matn mazmuniga bog’liq holda o’quvchilaming shaxsiy tajribasida uchraydigan va uchragan analogik holatga e’tibor berish. Boshqacha qilib aytganda, har bir darsda ma’lum ta’lim maqsadi asosida qayta hikoyalashga muntazam o’rgatib borish zarur. To’liq yoki matnga yaqinlashtirib qayta hikoyalash va bayon Qayta hikoya qilish va bayonning bu turi boshqa turlariga nisbatan boshlang’ich sinflarda ko’p o’tkaziladi, chunki bu o’qilgan matnni butun detallari va bog’lanishlari bilan bolalar yodida mustahkamlash, namunaviy matnning mazmuni va tilini o’zlashtirish vositasi bo’lib ham xizmat qiladi. Bolalar tez yodlab oladigan kichik matnni, she’riy misralarni buzmaslik uchun sh e’rni, ayniqsa, butun bir poetik obrazni tasvirlovchilirik she’rni hikoya qilish tavsiya etilmaydi. To’liq hikoya qilish uchun dastlab aniq sujetli, hikoya uslubida yozilgan matn tanlanadi, keyin bolalar hikoyaga tasviriy (tabiat lasviri, kishilar va boshqa predmetlarning tashqi ko’rinishi tasviri) va muhokama elementlarini kiritishni o’rganadilar. Hikoya qilishga o’rgatish vaqtida o’quvchilarni „Bu fikr yozuv chi asarida qanday ifodalangan?" savoliga javob berishga o’rgatish maqsadga muvofiqdir. Bola hikoya qilishga qiziqsa, agar hikoyani o’qituvchigina emas, sinfdagi barcha bolalar eshitsa, bunday hikoyalash jonli va qiziqarli bo’ladi. Hikoya qilishga o’quvchilaming qo’shimchasi, ma’lum qis mini qayta hikoya qildirish, hikoyachini rag’batlantirish sinfda ijodiy muhitni vujudga keltiradi. Matnga yaqin hikoya qilishda savollar matn mazmunigagina qaratilmasligi, o’quvchilar mustaqillik darajasini pasaytiradigan matn mazmuni yuzasidan beriladigan savollarni asta-sekin kamaytira bo rish, bolalarni kengroq, umumiyroq savollarga javob berishga o’rgata borish zaair. To’liq hikoya qilishda hikoyani qanday boshlashni bilmaslik, ya’ni boshlanishi berilgan matn mazmunini davom ettira olmaslik, to’liq bayon qila olmaslik yoki noto’g’ri bayon qilish, bayon tilining kambag’alligi kabi kamchiliklar uchraydi. Hikoya qilishdagi ikkinchi kamchilikni yo’qotish, uning 12 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI URGANCH INNOVATSION UNIVERSITETI Ijtimoiy-gumanitar fanlar va pedagogika fakulteti Boshlang’ich ta’lim yo’nalishi 22/01 -guruhi talabasi Raimova Umidaning “Boshlang’ich sinflarda bayon yozishga o’rganish” mavzusida yozgan Kurs ishi 1 o’rganganlaridan so’nggina matnni qisqartib qayta hikoyalashga o’rgatiladi. Qisqartirib qayta hikoyalash, o’z navbatida, matn rejasini tuzish, ya’ni matn qismlariga sarlavha topish bilan bog’liq, asarning asosiy mazmunini qisqa ifodalash esa matn ustidagi analitik-sintetik ishlaming natijasidir. Ba’zan o’quvchilar asarning asosiy mazmunini (g’oyasini) qisqa, bir gap bilan ifodalashga o’rgatilgach, matn rejasini tuzishga, keyin matn ni qisqartib qayta hikoyalashga, undan so’ng matn mazmunini to’liq qayta hikoya qilishga o’rgatilishi ham mumkin. Qayta hikoyalash bog’lanishli nutqni o’stirishning zaruriy bosqichidir. Boshlang’ich sinflar ona tili dasturiga ko’ra, matn mazmunini qisqartirib bayon yozishni 3-sinfda o’rgatish ko’zda tutiladi. Qisqartirib bayon yozishga tayyorgarlik matn qismlariga sarlavha topish, matn rejasini jamoa bo’lib tuzish bilan bog’liq holda 2-sinfdan boshlanadi. Qisqartirib bayon yozish uchun o’qituvchi yoki o’quvchilarning o’zlari matnni bir-ikki marta o’qiydilar, so’ng matn mazmuni yu zasidan suhbat o’tkaziladi va yoziladigan asosiy fikr hamda tushirib qoldiriladigan o’rinlar ajratiladi. Qisqartirib bayon yozishga og’zaki tayyorgarlik jarayonida matn rejasi tuziladi, lug’at ustida ishlanadi, gap va matnning ayrim qismlari tuzdiriladi. Og’zaki qisqa qayta hikoyalashdan matnni qisqartib bayon yozishga o’tiladi. Qisqartib bayon yozishga og’zaki tayyorgarlik mashqlari asta kamaytirilib boriladi. Ijodiy qayta hikoyalash va bayon. Metodikada ijodiy qayta hikoyalashning bir necha turi ajratiladi. Boshlang’ich sinflarda ijodiy qayta hikoyalashning quyidagi turlaridan foydalaniladi: 1. Shaxsini o’zgartirib qayta hikoyalash va bayon. Boshlang’ich sinflarda I shaxs tilidan berilgan hikoyani III shaxs tilidan qayta hikoya qilishdan ko’proq foydalaniladi, ijodiy qayta hikoyalashning bu turida o’quvchilar hikoyadagi gaplarni qayta tuzadilar. Masalan, I shaxs tili dan berilgan matnni o’quvchilar ITT shaxs tilidan qayta hikoya qilishlari uchun o’qituvchi rahbarligida gapning kesimini o’zgartiradilar, unga mos ravishda gapning o ‘zini qayta tuzadilar; hikoya qiluvchi shaxsning nomini va u yoki ular so’zini ishlatadilar. 15 balki uni to’g’rilashi va tushuntirishiga erishish muhimdir. Grammatik mavzuni o’rganishda o’quvchilar yo’l qo’yishi mumkin bo’lgan xatoning oldini olish uchun mazkur mavzu ularga qanday imkoniyatlar yaratishi tushuntiriladi. Masalan, «Olmosh» mavzusini o’rganganda, kishilik olmoshlarining takrorlangan so’zlar o’rnida qanday ishlatilishi o’quvchilarga misollar bilan tushuntirilsa, ular ham insho yoki insho yozishda shunga rioya qiladilar. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo’shma majlisidagi nutq / Sh.M. Mirziyoyev. - Toshkent : O’zbekiston, 2016. — 56 b. 2. Roziqov O.,Mahmudov M. va b. Ona tili didaktikasi. –Toshkent: „Yangi asr avlodi“, 2005 3. K.Qosimova,S. Matjonov , X. G’ulomova , Sh.Yo’ldosheva ,Sh. Sariyev . “Ona tili o’qitish metodikasi”-Toshkent, “Nosir” nashriyoti, 2009 4. Q .Husanboyeva, M.Hazratqulov, Sh.Jamoldinova. “Boshlang’ich sinflarda adabiyot o’qitish metodikasi” Toshkent.”Innovatsiya-Ziyo”- 2020 5. O.Roziqov,M.Mahmudov va boshqalar. “Ona tili didaktikasi”-Toshkent; “Yangi asr avlodi”,2005 6. N.Karimova. “Boshlang’ish sinflarda insho yozishga o’rgatish usullari”- maqola . 7. Boshlang’ich sinflarning takomillashtirilgan o’quv dasturi. Boshlang’ich ta’lim. 2006, 5-son. 8. Abdullayeva K. va boshqalar. Ona tili. T.: o’qituvchi 1999 9. G’apporova T., Abdullayeva K. va boshqalar. Ona tili. T.: o’qituvchi 1999. 10. G’ulomova X., G’apporova T. 1-sinf ona tili darsligi. T.: Sharq. 2003. 34

Boshlang’ich sinflarda bayon yozishga o’rganish

Купить