Boshlang‘ich sinflarda bayon yozishga oʻrgatish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	59.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

35 Sotish

Boshlang‘ich sinflarda bayon yozishga oʻrgatish

Sotib olish

1‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
“INTERNATIONAL SCHOOL OF FINANCE TECHNOLOGY AND
SCIENCE” INSTITUTI
“FILOLOGIYA VA TILLARNI O‘QITISH” KAFEDRASI
ONA TILI O‘QITISH METODIKASI
fanidan kurs ishi
Mavzu: O‘quvchilar nutqidagi xatolarni aniqlash va bartaraf etish
BAJARDI: MEHRIDDINOVA TURSUNOY TUROP QIZI
GURUH 22-BTK-07
ILMIY RAHBAR: f.f.n. D.SH.SHADIYEVA
Toshkent - 2025

2 MUNDARIJA
Kirish………………………………………………………………….……......3
I BOB. O‘quvchilar nutqidagi xatolarni o‘rganishning nazariy asoslari
1.1. Nutq madaniyati va to‘g‘ri so‘zlash malakasining pedagogik ahamiyati….7
1.2. O‘quvchilar nutqidagi fonetik, leksik, grammatik va uslubiy xatolar
turlari……………………………………………………………………………9
1.3. Nutqdagi xatolarning kelib chiqish sabablari va ularni o‘rganishning
nazariy yondashuvlari…………………………………………………….……13
II BOB. O‘quvchilar nutqidagi xatolarni aniqlash va bartaraf etishning
amaliy usullari
2.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining og‘zaki va yozma nutqida uchraydigan
xatolarni aniqlash metodlari…………………………………………..……….18
2.2. Nutqdagi xatolarni tuzatishda interfaol metodlar va mashq turlaridan
foydalanish…………………………………………………………………….22
2.3. O‘quvchilarning nutqini to‘g‘rilashga qaratilgan dars namunasi va amaliy
tavsiyalar…………………………………………………………………..…..25
Xulosa…………………………………………………………………...…….27
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………...…28

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda ta’lim tizimida
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining nutq madaniyatini shakllantirish dolzarb
vazifalardan biri hisoblanadi. O‘quvchi nutqi nafaqat uning bilim darajasini,
balki tafakkur doirasini va muloqot madaniyatini ham ifodalaydi. Shuning
uchun nutqdagi fonetik, grammatik, leksik va uslubiy xatolarni aniqlash va
ularni bartaraf etish o‘qituvchining asosiy vazifalaridan biridir. Til — fikrni
ifodalash vositasi bo‘lgani sababli, nutqdagi xatolar bolaning fikrini to‘liq
yetkazishiga to‘sqinlik qiladi. Boshlang‘ich sinfda nutqni rivojlantirish, talaffuz
va yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish muhim pedagogik jarayon hisoblanadi.
Shu bois, o‘quvchilarning nutqdagi xatolarini tahlil qilish va tuzatish jarayoni
dolzarb ilmiy-amaliy masala sifatida ko‘riladi. Mavzu ayniqsa ahamiyatli,
chunki u o‘quvchi shaxsini har tomonlama rivojlantirishga, muloqot
madaniyatini yuksaltirishga xizmat qiladi. Nutqdagi xatolarni aniqlash va
bartaraf etish orqali o‘quvchilar to‘g‘ri, ravon va ifodali so‘zlashni o‘rganadi.
Bu esa ularning fikrlash va mantiqiy tafakkurini rivojlantiradi, nutqdagi
mantiqiy xatolarni kamaytiradi. Shuningdek, o‘quvchilarda til me’yorlariga
rioya qilish, grammatik tuzilmani to‘g‘ri qo‘llash ko‘nikmalari shakllanadi.
Boshlang‘ich sinfda o‘qituvchining vazifasi shundan iboratki, u har bir darsda
nutqdagi xatolarni aniqlash, tahlil qilish va tuzatish usullarini muntazam
qo‘llaydi. Shu bilan birga, o‘quvchilarga mustaqil ishlash, fikrini aniq ifodalash
ko‘nikmalari beriladi. Nutqdagi xatolarni bartaraf etish jarayoni
o‘quvchilarning o‘z-o‘zini baholash, muloqot va ijtimoiy faoliyat
ko‘nikmalarini ham rivojlantiradi. Bu esa sifatli ta’limga erishish,
o‘quvchilarning intellektual rivojlanishini ta’minlashga yordam beradi. Shu
sababli mavzu dolzarb, zamonaviy boshlang‘ich ta’lim metodikasi uchun zarur
ilmiy-amaliy yo‘nalish hisoblanadi.

4Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi O‘quvchilar nutqidagi
xatolarni aniqlash va ularni bartaraf etish masalasi ko‘plab metodistlar va
tilshunoslar tomonidan tadqiq etilgan. Mahalliy olimlar G‘.Abdurahmonova,
M.Hakimova, D.Xoliqova, N.Mahmudova, Sh.Sodiqova, R.Yoqubova nutq
madaniyati, talaffuz va grammatika bo‘yicha boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini
o‘qitishning psixologik va pedagogik asoslarini yoritganlar. Ularning ilmiy
ishlarida nutqdagi xatolarni aniqlash, tuzatish metodikasi va interfaol usullar
keng muhokama qilingan. Xorijiy tadqiqotchilar L.S.Vygotskiy, A.A.Leontyev,
M.I.Lyapina, E.I.Passov esa til rivoji, nutq faoliyati va psixolingvistika
masalalariga alohida e’tibor qaratgan. Shu bilan birga, ularning ishlarida nutqni
tahlil qilish, xatolarni aniqlash va ularni bartaraf etish metodikasi ilmiy asosda
bayon etilgan. Biroq zamonaviy ta’lim jarayonida raqamli vositalar, interfaol
mashg‘ulotlar, o‘yin elementlari va kommunikativ metodlar keng
qo‘llanilmoqda. Shu sababli, o‘quvchilar nutqidagi xatolarni tuzatishning yangi
samarali usullarini ishlab chiqish dolzarb ilmiy va amaliy masala hisoblanadi.
Mavzu shuningdek, o‘quvchilarning nutqini monitoring qilish, diagnostika
qilish va individual yondashuvni qo‘llash imkonini beradi. O‘quvchilarning
nutqidagi xatolarni aniqlash va ularni bartaraf etish tajribalari metodik
tavsiyalar ishlab chiqishda asos bo‘ladi. Shu bilan birga, nutqdagi xatolarni
to‘g‘rilash usullari o‘quvchilarning intellektual va kommunikativ rivojlanishini
ta’minlaydi. Shuningdek, bu jarayon o‘qituvchiga darsni interfaol, samarali va
o‘quvchiga yo‘naltirilgan shaklda tashkil etishga yordam beradi. Nutqdagi
xatolarni bartaraf etish, o‘quvchilarni to‘g‘ri talaffuz va yozuv ko‘nikmalariga
o‘rgatish uchun zamonaviy texnologiyalar va metodik vositalardan foydalanish
muhim ahamiyatga ega. Shu nuqtai nazardan, mavzu o‘zining ilmiy va amaliy
ahamiyati bilan dolzarb bo‘lib qoladi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati O‘quvchilar
nutqidagi xatolarni aniqlash va bartaraf etish mavzusining nazariy ahamiyati
shundaki, u tilshunoslik, pedagogika va psixologiya fanlari asosida shakllangan

5bilimlarni birlashtiradi. Nazariy jihatdan, nutq xatolarining turlari, ularning
kelib chiqish sabablari va shakllanish mexanizmlari o‘rganiladi. Shu bilan
birga, nutqdagi xatolarni tahlil qilish va to‘g‘rilash usullari pedagogik
nazariyani boyitadi, o‘quv jarayonini optimallashtirishga ilmiy asos yaratadi.
Amaliy ahamiyati esa kundalik dars jarayonida namoyon bo‘ladi, chunki
o‘qituvchi nutq xatolarini aniqlash orqali o‘quvchilarning talaffuz, grammatik
va leksik ko‘nikmalarini shakllantiradi. Nutqdagi xatolarni bartaraf etish
o‘quvchilarning ifodali so‘zlashini, fikrni mantiqan tuzilgan holda yetkazishini
ta’minlaydi. Shu bilan birga, bu jarayon o‘quvchilarning muloqot madaniyatini
rivojlantirishga xizmat qiladi. Nazariy bilimlarni amaliyotga tadbiq etish orqali
darslarni interfaol va samarali tashkil etish mumkin. Mavzu o‘quvchilarda
mustaqil fikrlash, nutqni o‘z-o‘zini baholash va xatolarni aniqlash
ko‘nikmalarini shakllantirishga yordam beradi. Shu sababli, mavzu nafaqat
boshlang‘ich sinf pedagogikasi uchun, balki o‘quvchilarning umumiy
intellektual rivojlanishi va til madaniyati uchun ham muhimdir. Bugungi
zamonaviy ta’limda nutq xatolarini tuzatish metodikasi o‘quvchilarning
o‘qishga bo‘lgan qiziqishini oshiradi, dars samaradorligini yuksaltiradi. Mavzu
o‘qituvchilarga individual yondashuvni tatbiq etishga imkon beradi. Shu bilan
birga, nutqdagi xatolarni bartaraf etish jarayoni o‘quvchilarda mantiqiy tafakkur
va tahliliy fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Bu esa ularni keyingi ta’lim
bosqichlariga tayyorlashda muhim poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Nutqni
to‘g‘rilash va ifodali so‘zlash ko‘nikmalarini shakllantirish orqali o‘quvchilarda
kommunikativ malakalar, ijodiy fikrlash va ijtimoiy muloqot qobiliyati
rivojlanadi. Shu bois, mavzu o‘zining nazariy va amaliy ahamiyati bilan
boshlang‘ich sinf pedagogikasi uchun strategik ahamiyat kasb etadi.
Kurs ishi mavzusining obyekti — boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining
og‘zaki va yozma nutqi, ularning nutqiy faoliyatida uchraydigan xatolar, ularni
aniqlash va tahlil qilish jarayonidir. Shu orqali o‘quvchilarda to‘g‘ri so‘zlash,
fikrni aniq ifodalash, til me’yorlariga rioya qilish ko‘nikmalari shakllantiriladi.

6Kurs ishi mavzusining predmeti— o‘quvchilar nutqida uchraydigan
xatolarni aniqlash, ularning kelib chiqish sabablari, turlari hamda ularni bartaraf
etishning metodik asoslari va samarali o‘qitish usullaridir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi — boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining
nutqida uchraydigan xatolarni tahlil qilish, ularni aniqlash va bartaraf etish
bo‘yicha samarali metodlarni ishlab chiqish hamda amaliy mashg‘ulotlarda
qo‘llash yo‘llarini ko‘rsatishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 o‘quvchilar nutqidagi xatolarning mohiyati va turlarini aniqlash;
 nutqdagi xatolarni yuzaga keltiruvchi omillarni o‘rganish;
 fonetik, leksik va grammatik xatolarni tuzatish bo‘yicha metodik
yondashuvlarni tahlil qilish;
 o‘quvchilarning nutqini to‘g‘rilashda interfaol va o‘yin texnologiyalaridan
foydalanish;
 nutqdagi xatolarni bartaraf etishga yo‘naltirilgan dars ishlanmasini ishlab
chiqish;
 olingan natijalar asosida metodik tavsiyalar berish.
Kurs ishi mavzusining metodlari Tadqiqot davomida quyidagi
metodlardan foydalaniladi: kuzatish, tahlil va taqqoslash, pedagogik tajriba,
suhbat, test, diagnostika, amaliy mashg‘ulotlar natijalarini tahlil qilish va
umumlashtirish metodlari. Shuningdek, zamonaviy interfaol o‘qitish usullari va
nutqiy faoliyatni baholash mezonlari ham qo‘llaniladi.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish qismi, ikki bob, har bir
bob uch bo‘limdan, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

7I BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA BAYON YOZISHNI
O‘RGATISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Boshlang‘ich sinflarda bayon tushunchasi va uning pedagogik
ahamiyati
Boshlang‘ich ta’lim bosqichi har bir o‘quvchining ta’lim olamiga ilk qadam
qo‘yadigan, unda til va nutq madaniyati, yozma va og‘zaki ifoda ko‘nikmalari
shakllanadigan davr sifatida katta ahamiyatga ega. Shu nuqtai nazardan,
boshlang‘ich sinflarda bayon tushunchasini o‘rganish va yozma ifodani
shakllantirish, o‘quvchilarning mantiqiy tafakkurini rivojlantirish va fikrlarini
tizimli ifodalash qobiliyatini mustahkamlashda muhim rol o‘ynaydi. Bayon, o‘z
navbatida, o‘quvchining tafakkur doirasini kengaytiradi, fikrlarni mantiqan
birlashtirishga, hodisalar va voqealarni izchil tarzda tavsiflashga yordam beradi.
Bayon tushunchasi boshlang‘ich sinflarda o‘qitish jarayonida o‘zining
pedagogik ahamiyati bilan ajralib turadi. Bayon, avvalo, o‘quvchida nutq
madaniyatini shakllantiradi, so‘z boyligini oshiradi, jumla va matnlarni tuzish
qobiliyatini rivojlantiradi. Shu bilan birga, bayon orqali o‘quvchilar voqea va
hodisalarni tafsilotlari bilan tasvirlashni, ularni tartib bilan ifodalashni
o‘rganadilar. Bayonning pedagogik ahamiyati shundaki, u o‘quvchilarda
og‘zaki va yozma nutqni uyg‘unlashtirish, fikrni aniq va izchil yetkazish
ko‘nikmalarini shakllantiradi. 1
Boshlang‘ich sinflarda bayon tushunchasini o‘rganishning nazariy asoslari
ko‘plab metodist olimlar tomonidan tadqiq etilgan. Xususan,
G‘.Abdurahmonova, M.Hakimova, N.Mahmudova, D.Xoliqova va boshqa
pedagog olimlar bayon orqali boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozma va
og‘zaki ifoda ko‘nikmalarini rivojlantirishning samarali usullarini taklif
qilganlar. Ularning tadqiqotlari bayon jarayonining psixologik, tilshunoslik va
pedagogik jihatlarini chuqur yoritadi. Shu bilan birga, bayon o‘quvchilarda
1
Mahmudov Nodirbek, G‘ulomov Abdurahmon. “Ona tili o‘qitish metodikasi.” – Toshkent:
O‘qituvchi, 2018. – B. 12–45.

8mantiqiy tafakkur, ijodiy fikrlash va voqealarni tahlil qilish qobiliyatini
shakllantirishga yordam beradi.
Bayon tushunchasi o‘quv jarayonida shunday tartibda kiritilishi kerakki,
o‘quvchi har bir bayon qilingan voqeani tushunib, uni o‘z so‘zlari bilan izchil
tarzda ifodalashga qodir bo‘lsin. Shu maqsadda darslarda interfaol metodlar,
o‘yin texnologiyalari va kommunikativ mashg‘ulotlardan foydalanish tavsiya
etiladi. Bu usullar o‘quvchilarning diqqatini jamlash, fikrni tizimli ifodalash va
muloqot malakasini oshirishga xizmat qiladi.
Boshlang‘ich sinflarda bayon tushunchasini shakllantirish jarayoni
o‘quvchilarda ijodiy fikrlashni rivojlantiradi. Ular oddiy voqealarni bayon
qilishdan boshlab, murakkabroq hikoyalar va matnlarni yaratishga o‘rgatiladi.
Bu jarayon o‘quvchilarning tafakkurini kengaytiradi, voqea va hodisalarni
xronologik tartibda joylashtirish, sabab-oqibat munosabatlarini aniqlash va
ularni izchil ifodalash qobiliyatini mustahkamlaydi.
Bayonning pedagogik ahamiyati shundaki, u o‘quvchilarda tilni to‘g‘ri va
ravon ishlatish, grammatik tuzilmani mustahkamlash, lug‘at boyligini oshirish
va nutq madaniyatini rivojlantirish imkonini beradi. Shu bilan birga, bayon
darslari bolalarda mustaqil fikrlash va ijodiy yondashuvni rag‘batlantiradi.
O‘quvchi voqea yoki mavzuni bayon qilayotganda, u nafaqat o‘z fikrini tuzadi,
balki ularni boshqalarga etkazish san’atini o‘rganadi.
Boshlang‘ich sinflarda bayon tushunchasi orqali o‘quvchilarda og‘zaki va
yozma nutqni uyg‘unlashtirish, matnlarni tuzish va ifodalash ko‘nikmalarini
rivojlantirish muhim vazifa hisoblanadi. Bu jarayon o‘quvchilarning muloqot
madaniyati va kommunikativ qobiliyatini oshirishga xizmat qiladi. Shu bilan
birga, bayon orqali o‘quvchilarda tanqidiy fikrlash, voqea va hodisalarni tahlil
qilish, tafsilotlarni aniqlash va ularni izchil ravishda bayon qilish ko‘nikmalari
shakllanadi.
Bayon tushunchasining pedagogik ahamiyati shundan iboratki, u
o‘quvchilarda fikrni mustahkam va izchil yetkazish, so‘z boyligini oshirish,

9jumla va matnlarni yaratish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Shu jarayon
natijasida o‘quvchi voqealarni tahlil qilish, sabab-oqibat munosabatlarini
aniqlash va mantiqan tartibga solish qobiliyatiga ega bo‘ladi. Bayon darslari
bolalarda nutq madaniyati, muloqot ko‘nikmalari va ijodiy tafakkur
rivojlanishiga xizmat qiladi.Shuningdek, bayon tushunchasini o‘rgatishda
pedagogik metodlar va didaktik vositalardan foydalanish muhimdir. Darslarda
hikoya, dialog, izoh berish, voqealarni ketma-ket bayon qilish, interfaol va
o‘yin metodlari o‘quvchilarning e’tiborini jamlash va ijodiy faoliyatini
rag‘batlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, bayon orqali
o‘quvchilarda nutqdagi xatolarni aniqlash va tuzatish qobiliyati rivojlantiriladi.
Boshlang‘ich sinflarda bayon tushunchasi o‘quvchilarga til va nutqning
to‘g‘ri ishlatilishini, fikrlarni izchil va aniq yetkazishni o‘rgatadi. Bu jarayon
o‘quvchining fikrlash doirasini kengaytiradi, voqea va hodisalarni tafsilotlari
bilan tavsiflashga yordam beradi. Shu sababli, bayon o‘quvchilarda ijodiy va
tanqidiy fikrlash, mantiqiy tafakkur va kommunikativ qobiliyatlarni
rivojlantirishda muhim vosita hisoblanadi 2
.
O‘quvchilarda bayon tushunchasini shakllantirish, ularni to‘g‘ri va izchil
fikr yuritishga, matnlarni yaratishga va nutq madaniyatini rivojlantirishga
qaratilgan pedagogik jarayonni talab qiladi. Shu nuqtai nazardan, boshlang‘ich
sinflarda bayon tushunchasini o‘rgatishning nazariy asoslarini chuqur o‘rganish
va uni amaliyotga tatbiq etish muhim vazifa hisoblanadi.
1.2. O‘quvchilar nutqidagi fonetik, leksik, grammatik va uslubiy
xatolar turlari
Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarning nutqini shakllantirish jarayonida
ularda uchraydigan turli xatolarni aniqlash va bartaraf etish muhim pedagogik
vazifa hisoblanadi. Nutqdagi xatolar o‘quvchining til ko‘nikmalari, fikrlash
2
Mirziyoyeva Shahrizoda. “Zamonaviy ta’limda innovatsion yondashuvlar.” – Toshkent:
Yangi asr avlodi, 2021. – B. 8–34.

10darajasi, shuningdek, kommunikativ qobiliyatini to‘liq ifodalay olmasligiga
sabab bo‘ladi. Shu nuqtai nazardan, pedagoglar o‘quvchilarning nutqidagi
xatolarni turkumlash, ularni fonetik, leksik, grammatik va uslubiy xatolar
sifatida aniqlashlari zarur.
Fonetik xatolar o‘quvchilarning talaffuzdagi noaniqliklaridan kelib
chiqadi. Bu xatolar harflarni noto‘g‘ri talaffuz qilish, so‘zlar orasidagi
bo‘shliqni noto‘g‘ri ishlatish, urg‘u va intonatsiya xatolarini o‘z ichiga oladi.
Masalan, “kitob” so‘zini “kitap” yoki “qalam” so‘zini “qolam” tarzida talaffuz
qilish fonetik xatolarga misol bo‘la oladi. Fonetik xatolar ayniqsa boshlang‘ich
sinflarda tez-tez uchraydi, chunki bolalar til va talaffuz ko‘nikmalarini
shakllantirish jarayonida turli tovushlarni to‘liq va aniq aytishni o‘rganadilar.
Leksik xatolar so‘z tanlashdagi xatoliklar bilan bog‘liq. O‘quvchilar
nutqida so‘zning ma’nosini noto‘g‘ri tushunish, sinonim va antonimlardan xato
foydalanish, so‘z birikmalarini noto‘g‘ri qo‘llash leksik xatolarga olib keladi.
Masalan, “chiroyli” so‘zi o‘rniga “yaxshi” so‘zini ishlatish yoki “qorong‘u
kecha” o‘rniga “qorong‘u tun” deyish bolalarning leksik xatolariga misol bo‘la
oladi. Leksik xatolar o‘quvchining lug‘at boyligini rivojlantirish va so‘zlarni
to‘g‘ri ishlatish ko‘nikmalarini shakllantirish orqali bartaraf etiladi.
Grammatik xatolar esa so‘zlarning bir-biri bilan bog‘lanishidagi qoidalarni
to‘g‘ri ishlatmaslikdan kelib chiqadi. Bu xatolar ot, sifat, fe’l, predlog va
boshqa grammatik birliklarning noto‘g‘ri ishlatilishi, jumla tuzilmasidagi
xatoliklar, fe’llarning zamon va shaxs bilan bog‘liq qo‘llanilishi, ko‘plik va
yagona shakllarini noto‘g‘ri ishlatish kabi holatlarni o‘z ichiga oladi. Masalan,
“Men ketadi” o‘rniga “Men ketaman” yoki “Ular o‘qidi” o‘rniga “Ular o‘qidi”
deyish grammatik xatolarga misol bo‘ladi. Grammatik xatolarni bartaraf etish
boshlang‘ich sinfda so‘zlarni to‘g‘ri biriktirish, jumla tuzish qoidalarini
o‘rgatish orqali amalga oshiriladi.
Uslubiy xatolar esa nutqning ifodaviy va stilistik tomonlariga bog‘liq
bo‘ladi. Bu xatolar so‘z va jumlalarni noaniq, chalkash, monoton yoki mavzuga

11mos kelmas tarzda ishlatishdan kelib chiqadi. Masalan, hikoya qilayotgan
o‘quvchi voqeani tasvirlashda bir xil so‘zlarni takrorlash, hodisani tartibsiz
bayon qilish yoki ifodani tushunarsiz qilish uslubiy xatolarga misol bo‘la oladi.
Uslubiy xatolarni bartaraf etish orqali o‘quvchining nutqi ravon, aniq va
o‘quvchi auditoriyasi uchun tushunarli bo‘lishi ta’minlanadi.
Fonetik, leksik, grammatik va uslubiy xatolar bir-biri bilan chambarchas
bog‘liq bo‘lishi mumkin. Masalan, so‘zning noto‘g‘ri talaffuzi (fonetik xato)
grammatik shaklning noto‘g‘ri ishlatilishiga (grammatik xato) yoki jumlaning
tushunarsiz bo‘lishiga (uslubiy xato) olib kelishi mumkin. Shu sababli,
pedagoglar o‘quvchilarning nutqini har tomonlama tahlil qilib, xatolarni tizimli
tarzda aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha kompleks yondashuvni
qo‘llashlari zarur.
Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarning nutqidagi xatolarni aniqlash va
tuzatish jarayoni nafaqat til ko‘nikmalarini rivojlantiradi, balki o‘quvchilarning
mantiqiy tafakkurini, fikrlarni izchil va tizimli tarzda bayon qilish qobiliyatini
ham oshiradi. Shu bilan birga, nutqdagi xatolarni bartaraf etish orqali
o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, ijodiy yondashuv va o‘z fikrini boshqalarga
aniq yetkazish qobiliyatlari shakllanadi 3
.
Fonetik xatolarni bartaraf etishda talaffuz mashqlari, ritmik o‘qish,
tovushlarni ajratish va urg‘uni to‘g‘ri qo‘yish kabi metodlardan foydalanish
samarali hisoblanadi. Shu bilan birga, o‘quvchilarga so‘zlarning to‘g‘ri talaffuzi
va intonatsiya qoidalarini o‘rgatish, mashqlar orqali ularni mustahkamlash
zarur. Leksik xatolarni bartaraf etish uchun esa so‘z boyligini oshirish,
sinonimlar va antonimlarni tushuntirish, kontekstual vaziyatlarda so‘z tanlash
ko‘nikmalarini rivojlantirish muhimdir.
Grammatik xatolarni aniqlash va tuzatish jarayonida o‘quvchilarga fe’l, ot,
sifat va boshqa grammatik birliklarning qoidalarini amaliy mashqlar orqali
3
Qodirov Bakhtiyor. “Grammatika va imlo o‘qitishning samarali usullari.” – Samarqand:
SamDU nashriyoti, 2017. – B. 30–72.

12o‘rgatish tavsiya etiladi. Shu bilan birga, jumla tuzish qoidalarini bosqichma-
bosqich o‘rgatish, qo‘llanma va interfaol mashqlar orqali grammatik xatolarni
kamaytirish mumkin.Uslubiy xatolarni bartaraf etish jarayonida pedagoglar
o‘quvchilarga voqealarni tartib bilan bayon qilishni, turli ifoda vositalarini
qo‘llashni, sinonim va bog‘lanish so‘zlarini ishlatishni o‘rgatadilar. Shu tarzda,
o‘quvchilar matnni aniq, izchil va tushunarli shaklda yaratish ko‘nikmalarini
rivojlantiradilar.Nutqdagi xatolarni aniqlash va tuzatish jarayoni individual
yondashuvni talab qiladi. Har bir o‘quvchining nutqida uchraydigan xatolar
tahlil qilinib, ularning darajasi va tabiati aniqlanadi. Shu asosda pedagoglar
shaxsiy va guruh mashg‘ulotlarini rejalashtiradilar, mashqlarni qiyinchilik
darajasi va o‘quvchining rivojlanishiga moslashtiradilar.
O‘quvchilarda nutqdagi xatolarni aniqlash va bartaraf etish nafaqat tilni
o‘rganish, balki ularning shaxsiy rivojlanishiga, muloqot madaniyatini
shakllantirishga, fikrlarni izchil bayon etish qobiliyatini oshirishga yordam
beradi. Shu sababli, boshlang‘ich sinflarda pedagoglar tomonidan nutqdagi
xatolarni tizimli tarzda o‘rganish va bartaraf etish metodikasi alohida ahamiyat
kasb etadi.
1.3. Nutqdagi xatolarning kelib chiqish sabablari va ularni
o‘rganishning nazariy yondashuvlari
Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarning nutqini shakllantirish jarayonida
nutqdagi xatolarni aniqlash va ularni tahlil qilish alohida ahamiyatga ega.
Nutqdagi xatolar nafaqat o‘quvchining til ko‘nikmalarini to‘liq egallamasligi,
balki uning tafakkur va muloqot qobiliyatining yetarli darajada rivojlanmasligi
bilan ham bog‘liq bo‘lishi mumkin. Shu sababli pedagoglar uchun nutqdagi
xatolarni kelib chiqish sabablarini aniqlash va ularni ilmiy asosda o‘rganish
muhim vazifa sifatida qaraladi. Nutqdagi xatolar ko‘plab omillardan kelib
chiqadi va ularni o‘rganishda psixologik, lingvistik, pedagogik va
kommunikativ yondashuvlarni qo‘llash zarur.

13Nutqdagi xatolarning birinchi sababi — fonetik va artikulyator
qobiliyatlarning yetarlicha rivojlanmaganligidir. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari
hali talaffuz va tovushlar o‘rtasidagi farqlarni to‘liq anglay olmaydi, shuning
uchun ular so‘zlarni noto‘g‘ri talaffuz qiladilar. Masalan, “qalam” so‘zini
“qolam” yoki “kitob” so‘zini “kitap” deb aytish kabi xatolar fonetik xatolarga
misol bo‘ladi. Bu holat bolalarning eshitish va talaffuz mexanizmlarining hali
shakllanayotganligi bilan bog‘liq. Shu sababli pedagoglar talaffuz mashqlari,
tovushlarni ajratish va urg‘uni to‘g‘ri qo‘yish mashqlarini muntazam o‘tkazish
orqali bu xatolarni bartaraf etishlari zarur.
Ikkinchi sabab — so‘z boyligining yetarlicha rivojlanmaganligi. Leksik
xatolar o‘quvchilarning nutqida ko‘p uchraydi, chunki ular so‘zlarning to‘liq
ma’nosini, sinonim va antonimlarni tushunmaydilar yoki noto‘g‘ri qo‘llaydilar.
Masalan, “yaxshi” va “go‘zal” so‘zlarini chalkashtirish, kontekstga mos
kelmaydigan so‘zlarni ishlatish leksik xatolarga misol bo‘ladi. Bu xatolarni
bartaraf etish uchun pedagoglar o‘quvchilarga kontekstual vaziyatlarda so‘z
tanlashni, lug‘at boyligini oshirishni va turli matnlarni o‘qib, so‘zlarni to‘g‘ri
ishlatishni o‘rgatishlari lozim.
Uchinchi sabab — grammatik qoidalarning noto‘g‘ri qo‘llanilishi.
Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar fe’l, ot, sifat, predlog kabi grammatik
birliklarni to‘g‘ri ishlata olishmaydi. Jumla tuzilmasida xatoliklar, fe’lning
zamon va shaxs bilan bog‘liq noto‘g‘ri ishlatilishi grammatik xatolarga olib
keladi. Masalan, “Men ketadi” o‘rniga “Men ketaman” deyish yoki “Ular
o‘qidi” o‘rniga “Ular o‘qidi” deyish grammatik xatolarga misol bo‘ladi.
Grammatik xatolarni bartaraf etish uchun amaliy mashqlar, jumla tuzish,
qo‘llanmalar va interfaol metodlar qo‘llaniladi.
To‘rtinchi sabab — nutqning stilistik va ifodaviy tomonlarini yetarlicha
anglamaslikdir. Uslubiy xatolar voqealarni tartibsiz bayon qilish, monoton yoki
chalkash jumlalar ishlatish, so‘zlarni takrorlash orqali yuzaga keladi. Masalan,
hikoya qiluvchi bir xil so‘zlarni takrorlash yoki voqeani tartibsiz bayon qilish

14orqali nutqning tushunarli bo‘lishini kamaytiradi. Pedagoglar o‘quvchilarga
voqealarni izchil bayon qilishni, sinonim va bog‘lanish so‘zlarini ishlatishni
o‘rgatish orqali uslubiy xatolarni kamaytiradilar.
Beshinchi sabab — psixologik omillar. Nutqdagi xatolar ko‘pincha
bolalarning o‘ziga bo‘lgan ishonchsizligi, yig‘ilish, charchash yoki e’tiborining
chalg‘ishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Ba’zi o‘quvchilar nutqni noto‘g‘ri
shakllantiradi, chunki ular so‘zlarni tez va xatolarsiz aytishga ishonchsizlik
bilan yondashadilar. Shu sababli pedagoglar psixologik qulay muhit yaratish,
o‘quvchilarning muvaffaqiyatlarini rag‘batlantirish va ijobiy fikrlar bilan
rag‘batlantirish orqali bu xatolarni kamaytirishlari mumkin.
Oltinchi sabab — lingvistik omillar. O‘quvchilarning ona tilini o‘rganish
jarayoni, nutq rivoji va atamalarni tushunish darajasi nutq xatolariga ta’sir
qiladi. Masalan, yangi so‘zlar bilan tanishish jarayonida ular noto‘g‘ri talaffuz
qilinadi yoki grammatik jihatdan noto‘g‘ri ishlatiladi. Shu sababli pedagoglar
so‘zlarni tushuntirish, ma’no va talaffuzni mustahkamlash uchun qo‘shimcha
mashqlar, o‘yinlar va interfaol faoliyatlardan foydalanadilar.
Yettinchi sabab — kommunikativ vaziyatlarning yetarlicha bo‘lmasligi.
O‘quvchilar nutq ko‘nikmalarini amaliyotda qo‘llash imkoniyatiga ega
bo‘lmasalar, ular so‘z va jumlalarni xatolarsiz ishlata olmaydilar. Masalan,
guruh mashg‘ulotlari yoki muloqotli darslar yetarlicha tashkil etilmagan bo‘lsa,
bolalar o‘z nutqini rivojlantira olmaydi. Shu sababli pedagoglar o‘quvchilarga
interfaol, muloqotga yo‘naltirilgan mashg‘ulotlar o‘tkazishlari muhimdir.
Sakkizinchi sabab — ta’lim metodikasi va o‘qituvchining yondashuvi.
Agar darslar metodik jihatdan noto‘g‘ri rejalashtirilsa yoki o‘quvchilarni nutqga
jalb etish yetarli darajada bo‘lmasa, nutq xatolari ko‘payadi. Masalan, darsda
o‘quvchilarga so‘z va jumlalarni to‘g‘ri talaffuz qilish, to‘g‘ri grammatika
ishlatishni amaliy mashqlar bilan mustahkamlash yetarli bo‘lmasa, xatolar
barqaror bo‘lib qoladi. Shu sababli pedagoglar darslarni puxta rejalashtirishi,
turli metod va texnologiyalarni qo‘llashi zarur.

15Pedagogik yondashuvlar esa nutqdagi xatolarni tizimli o‘rganish va ularni
bartaraf etishga asos bo‘ladi. Psixologik yondashuv o‘quvchilarning shaxsiy
xususiyatlarini, motivatsiyasini va e’tiborini hisobga oladi. Lingvistik
yondashuv nutq xatolarini tahlil qilishda fonetik, leksik, grammatik va uslubiy
xatolarni aniq tasniflaydi. Pedagogik yondashuv esa mashg‘ulotlarni
rejalashtirish va nutq ko‘nikmalarini mustahkamlash jarayonini tashkil etadi.
Nutqdagi xatolar va ularni bartaraf etish bo‘yicha jadval
Xato turi Kelib chiqish sababi Bartaraf etish
usullari Darsda qo‘llash
tavsiyalari
Fonetik
xatolar Talaffuz
qobiliyatining
rivojlanmaganligi,
tovushlarni
ajratishdagi
qiyinchilik Talaffuz mashqlari,
tovushlarni ajratish
mashqlari, urg‘u
mashqlari So‘zlarni talaffuz
qilish o‘yinlari,
ovozli mashqlar,
she’rlar
Leksik xatolar So‘z boyligining
yetarlicha
rivojlanmaganligi,
noto‘g‘ri kontekstda
ishlatish Lug‘at mashqlari,
sinonim va
antonimlarni
o‘rganish,
kontekstual
mashqlar Matnlarni o‘qish,
so‘zlarni izohlash,
hikoya yaratish
Grammatik
xatolar Qoidalarning
noto‘g‘ri
qo‘llanilishi, jumla
tuzilmasini
tushunmaslik Fe’l va otlarni
qo‘llash mashqlari,
jumla tuzish
mashqlari Guruh mashqlari,
jumlalarni to‘g‘rilash
mashqlari
Uslubiy
xatolar Voqealarni tartibsiz
bayon qilish, Matnni izchil tuzish,
bog‘lanish so‘zlarini Hikoya va dialog
mashqlari, muloqot

16monoton nutq,
takrorlashlar ishlatish, hikoya
qilish o‘yinlari
Psixologik
omillar O‘ziga ishonchsizlik,
charchash, e’tibor
chalg‘ishi Rag‘batlantirish,
ijobiy fikr, qulay
muhit yaratish Motivatsion o‘yinlar,
ijobiy fikrlar bilan
mashg‘ulot
Lingvistik
omillar So‘z va jumlalarni
tushunmaslik, ona
tilini o‘rganishdagi
kamchilik Ma’no va talaffuzni
mustahkamlash,
qo‘shimcha
mashqlar Interfaol mashqlar,
so‘z va jumlalarni
tartib bilan ishlash
Kommunikativ
omillar Muloqot
vaziyatlarining
yetishmasligi Guruh
mashg‘ulotlari,
muloqotga
yo‘naltirilgan
mashg‘ulotlar Dialoglar, rol
o‘yinlari, suhbat
mashqlari
Metodik
omillar Darslar
rejalashtirilmagan,
nutq mashqlari yetarli
emas Metodik reja, turli
metod va
texnologiyalarni
qo‘llash Rejalashtirilgan
mashqlar, interfaol
metodlar, o‘yin
mashqlari
Nutqdagi xatolarni o‘rganishning nazariy yondashuvlari bir-biri bilan
chambarchas bog‘liq bo‘lib, kompleks tarzda qo‘llanilganda o‘quvchilarning
nutq madaniyati, ifoda qobiliyati va til ko‘nikmalari samarali rivojlanadi. Shu
bilan birga, o‘quvchilarning individual xususiyatlari, nutqdagi xatolar darajasi
va tabiati inobatga olinadi.
Pedagoglar nutqdagi xatolarni aniqlash va ularni bartaraf etish jarayonida
turli metodlar va texnologiyalardan foydalanadilar. Interfaol mashqlar, o‘yinlar,
matnlarni tahlil qilish, so‘z va jumlalarni tartib bilan tuzish, talaffuz mashqlari
kabi usullar samarali natija beradi. Shu tarzda, nutqdagi xatolarni o‘rganish va

17bartaraf etish o‘quvchilarning muloqot qobiliyatini, mantiqiy tafakkurini, ijodiy
fikrlash va ifoda qobiliyatini rivojlantiradi.
Nutqdagi xatolarni o‘rganish jarayoni nafaqat pedagogik, balki ilmiy
tadqiqot sifatida ham ahamiyatli hisoblanadi. Bu jarayon o‘quvchilarning nutq
xatolarini tizimli tasniflash, sabablarini aniqlash va bartaraf etishning samarali
metodikalarini ishlab chiqishga imkon beradi. Shu bilan birga, o‘quvchilarning
individual rivojlanish darajasi va nutq ko‘nikmalari ham muntazam ravishda
baholanadi.

18II BOB. O‘quvchilar nutqidagi xatolarni aniqlash va bartaraf
etishning amaliy usullari
2.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining og‘zaki va yozma nutqida
uchraydigan xatolarni aniqlash metodlari
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining nutqini rivojlantirish jarayoni
murakkab va sistematik ishlarni talab qiladi. Nutqdagi xatolarni aniqlash
o‘qituvchining eng asosiy vazifalaridan biri bo‘lib, u nafaqat o‘quvchining
talaffuzi va grammatikasini, balki uning muloqot madaniyati, fikrni ifodalash
qobiliyatini ham shakllantiradi. O‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqidagi
xatolarni aniqlash metodlari bir necha bosqichdan iborat bo‘lib, har bir
bosqichning o‘ziga xos usullari va yondashuvlari mavjud.Og‘zaki nutqni
aniqlash metodlari asosan o‘quvchining tinglash, so‘zlash va dialogga kirish
qobiliyatini baholashga yo‘naltiriladi. O‘qituvchi o‘quvchidan hikoya aytishni,
she’r yoki matnni o‘qishni so‘raydi. Shu jarayonda talaffuz xatolari, urg‘u
noto‘g‘ri qo‘yilishi, tovushlarning o‘zgacha talaffuzi aniqlanadi. Shu bilan
birga, fonetik xatolarni kuzatish uchun o‘quvchining nutqi yozib olinadi va
keyinchalik tahlil qilinadi.Yozma nutqni aniqlash metodlari esa o‘quvchining
imlo, grammatik va uslubiy jihatlarini baholashga qaratiladi. Bu usulda
o‘quvchilarga diktant, insholar, izohli matnlar va turli yozma mashqlar beriladi.
O‘qituvchi har bir yozma ishni diqqat bilan o‘rganib, xatolarni belgilar orqali
qayd etadi. Shu orqali o‘quvchining yozma nutqidagi muammolar aniq
ko‘rinadi va ularni bartaraf etish uchun maxsus mashqlar ishlab chiqiladi.
Monitoring va kartochka metodlari o‘quvchining nutqidagi xatolarni
tizimli ravishda kuzatish imkonini beradi. O‘qituvchi har bir o‘quvchi uchun
alohida kartochka yoki jadval tuzadi va unga xatolarni yozadi. Vaqt o‘tishi
bilan xatolar kamayganini yoki takrorlanishini kuzatib boradi. Shu bilan birga,
xatolarni tahlil qilish orqali ularning kelib chiqish sabablari aniqlanadi va
o‘quvchiga shaxsiy mashqlar tuziladi.

19Interfaol metodlar va o‘yinlar ham og‘zaki va yozma nutqdagi xatolarni
aniqlashda samarali hisoblanadi. Masalan, "To‘g‘ri talaffuz qil", "Kim ko‘p
so‘z topadi?", "Xatoni top!" kabi o‘yinlar o‘quvchilarning diqqatini nutqdagi
xatolarga qaratadi. Shu usullar orqali o‘quvchilar nafaqat xatolarini ko‘radi,
balki ularni tuzatishga harakat qiladi. Bu jarayon qiziqarli bo‘lib, o‘quvchilarni
faol o‘rganishga undaydi.Audio va video monitoring metodlari bugungi kunda
keng qo‘llanilmoqda. O‘quvchining nutqi yozib olinadi, sinfda umumiy tahlil
qilinadi va xatolar ko‘rsatib beriladi. Shu orqali o‘quvchilar o‘z nutqidagi
xatolarni mustaqil ravishda ko‘rib, tuzatishni o‘rganadi. Bu usul ayniqsa
talaffuz va urg‘ularni aniqlashda juda samarali hisoblanadi.Guruh ishlari va
o‘quvchilarni bir-birining nutqini tahlil qilish usuli ham samarali. O‘quvchilar
bir-birining nutqini tinglab, xatolarni aniqlashga harakat qiladi. Shu jarayonda
ular nafaqat o‘z nutqini yaxshilash, balki tengdoshlari bilan muloqot qilish, fikr
almashish qobiliyatini rivojlantiradi. Bu metod interaktiv va amaliy
mashg‘ulotlar sifatida ishlatiladi.
Konkrekt vaziyatlar va misollar orqali xatolarni aniqlash ham muhim.
O‘quvchidan kundalik hayotdagi vaziyatlarni tasvirlash so‘raladi va nutqdagi
xatolar qayd etiladi. Shu usul o‘quvchining nutqini tabiiy va muloqotga
yo‘naltirilgan qiladi. Shu bilan birga, bu usul orqali o‘quvchilar real hayotdagi
nutqni o‘rganadi va xatolarini aniqlash ko‘nikmasini shakllantiradi.
Testlar va yozma mashqlar orqali ham xatolar aniqlanadi. Testlar leksik,
grammatik va uslubiy xatolarni tez va samarali aniqlash imkonini beradi. Shu
bilan birga, test natijalari asosida o‘quvchilarning qaysi jihatlarda zaifligi
aniqlanadi va ularni bartaraf etish uchun dars rejalari ishlab chiqiladi.
Motivatsion va rag‘batlantiruvchi usullar ham xatolarni aniqlashda
qo‘llaniladi. O‘quvchiga xatosi tushuntiriladi, to‘g‘ri javob topilganda esa
ijobiy rag‘bat beriladi. Bu o‘quvchi nutqiga e’tiborini oshiradi va xatolarni
tuzatishga undaydi. Shu tarzda o‘quvchilarda o‘z nutqini nazorat qilish
qobiliyati rivojlanadi.

20Ushbularga quydagilar orqali tushuntirishga harakat qilaman
Og‘zaki nutqni aniqlash metodlari:
O‘quvchidan hikoya yoki matnni o‘qish so‘raladi. Bu jarayonda
tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilish, urg‘u va intonatsiya e’tiborga olinadi. Misol:
O‘quvchi “qaychi” so‘zini “qayji” deb talaffuz qilsa, bu fonetik xatoga
misoldir.
Dialog va suhbatlarda o‘quvchining so‘z tanlovi va gap tuzilmasi tahlil
qilinadi. Misol: “Men maktabda o‘qiydi” gapidagi “o‘qiydi” o‘rniga
“o‘qiyman” qo‘llanishi kerak.
Yozma nutqni aniqlash metodlari:
Diktant va insholar orqali o‘quvchining imlo va grammatik xatolari
aniqlanadi. Misol: “Kitobni stol ustiga qo‘ydim” o‘rniga “kitobni stol ustiga
qoydim” yozilishi imlo xatosi hisoblanadi.
Yozma mashqlarda so‘z boyligi, talaffuz va grammatik tuzilma tahlil
qilinadi.Kartochka va monitoring usullari:
O‘qituvchi har bir o‘quvchi uchun kartochka tuzadi va xatolarni
kategoriyalarga ajratadi.
Masalan, fonetik, grammatik, leksik va uslubiy xatolar alohida belgilanadi.
Interfaol metodlar va o‘yinlar:
“Xatoni top!”, “Kim to‘g‘ri talaffuz qiladi?” kabi o‘yinlar o‘quvchida
nutqqa diqqatni oshiradi. Misol: O‘quvchilarga 10 ta so‘z beriladi, ulardan 3
tasi noto‘g‘ri talaffuz qilingan. O‘quvchilar xatoni topib, to‘g‘rilashadi.
Audio va video monitoring:
O‘quvchining nutqi yozib olinadi, keyin sinfda tahlil qilinadi.
Shu usul talaffuz va urg‘uni yaxshilashda juda samarali.
Guruh ishlari:
O‘quvchilar bir-birining nutqini tahlil qiladi, xatolarni aniqlaydi va
to‘g‘rilaydi.
Bu metod o‘zaro fikr almashish va muloqot madaniyatini rivojlantiradi.

21Konkrekt vaziyatlar orqali aniqlash:
Kundalik hayotdagi vaziyatlar haqida so‘raladi, nutqdagi xatolar qayd
etiladi. Misol: “Men do‘konga bordik” gapidagi “bordik” o‘rniga “bordim”
qo‘llanishi kerak.
Testlar va yozma mashqlar:
Leksik, grammatik va uslubiy xatolarni tez aniqlash imkonini beradi.
Xatolarni tahlil qilgan holda, o‘quvchiga individual mashqlar tuziladi.
Motivatsion usullar:
Xatolar tushuntiriladi, to‘g‘ri javob topilganda rag‘batlantirish qo‘llaniladi.
Bu o‘quvchida nutqini nazorat qilish va xatolarini tuzatish ko‘nikmalarini
shakllantiradi.
Misollar orqali xatolarni aniqlash
Xato
turi Misol xato To‘g‘ri variant Tavsif
Fonetik qayji qaychi Tovushlarni
noto‘g‘ri talaffuz
qilish
Grammatik Men maktabda
o‘qiydi Men maktabda
o‘qiyman Fe’lni noto‘g‘ri
qo‘llash
Leksik bolam kitobini
o‘qibdi bolam kitobini
o‘qidi So‘z tanlovidagi
xato
Imlo qoydim qo‘ydim Harf va imlo
xatolari
Uslubiy Men maktabga
bordim va u yerda
o‘qidim Men maktabga
bordim, u yerda
dars o‘qidim Gap tarkibidagi
uyg‘unlik xatolari

222.2. Nutqdagi xatolarni tuzatishda interfaol metodlar va mashq
turlaridan foydalanish
Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarning nutqidagi xatolarni aniqlash va
ularni bartaraf etish jarayonida interfaol metodlardan foydalanish ayniqsa
samarali hisoblanadi. Interfaol metodlar o‘quvchilarning darsga faolligini
oshiradi, ularni mustaqil fikrlashga, muloqotga jalb qiladi va nutqdagi xatolarni
o‘z-o‘zidan tuzatishga undaydi. Shu boisdan, o‘qituvchi nutqdagi xatolarni
faqatgina tekshirish va tuzatish vositasi sifatida emas, balki o‘quvchilarning
faoliyatiga asoslangan metod sifatida ishlatishi zarur.Interfaol metodlar
quyidagi asosiy yo‘nalishlarda qo‘llaniladi: o‘yinlar, rolli mashqlar, guruh
ishlari, muammoli vaziyatlarni muhokama qilish, kartochkalar va multimedia
vositalari yordamida mashg‘ulotlar. Har bir metod o‘zining didaktik
ahamiyatiga ega bo‘lib, o‘quvchida nutqini yaxshilashga bo‘lgan motivatsiyani
oshiradi. Masalan, “Xatoni top” o‘yini o‘quvchilarga og‘zaki yoki yozma
matnlarda xatolarni aniqlash va to‘g‘rilash imkonini beradi. Bu o‘yin fonetik,
leksik, grammatik va uslubiy xatolarni aniqlash bo‘yicha alohida mashqlar bilan
boyitilishi mumkin.
Rolli mashqlar nutqdagi xatolarni tuzatishda juda samarali metod
hisoblanadi. O‘quvchilar kundalik hayotdagi vaziyatlarni sahnalashtiradi, bir-
birining nutqini tahlil qiladi va xatolarni aniqlaydi. Masalan, bir o‘quvchi
do‘konchi rolini ijro etsa, boshqa o‘quvchi xaridor rolida nutqdagi xatolarni
aniqlashi mumkin. Shu tarzda, nutqdagi xatolar real kontekstda aniqlanadi va
tuzatiladi, bu esa o‘quvchida xatolarni tuzatishga bo‘lgan qiziqish va e’tiborni
oshiradi.Guruh ishlari ham interfaol metodning muhim qismi hisoblanadi.
Guruhlarda o‘quvchilar bir-birining nutqini tahlil qiladi, xatolarni aniqlaydi va
to‘g‘rilaydi. Masalan, guruh a’zolari berilgan matnni o‘qib, har bir xatoni
ajratib ko‘rsatadi va to‘g‘ri variantini yozadi. Bu metod o‘quvchilarda
hamfikrlilik, muloqot va hamkorlik ko‘nikmalarini rivojlantiradi.

23Muammoli vaziyatlarni muhokama qilish orqali o‘quvchilarni xatolarni
aniqlashga undash mumkin. Masalan, o‘quvchiga “Men do‘konga bordik”
jumlasi beriladi va u jumlani grammatik jihatdan tahlil qilishi kerak bo‘ladi.
Shu tarzda o‘quvchilar fe’lning shaxs, son va zamon jihatidan to‘g‘ri
ishlatilishini aniqlashadi. Bunday mashqlar o‘quvchilarda tahliliy fikrlashni
rivojlantiradi va nutqdagi xatolarni o‘z-o‘zidan tuzatishga o‘rgatadi.
Kartochka mashqlari ham interfaol metod sifatida keng qo‘llaniladi.
O‘qituvchi har bir o‘quvchi yoki guruhga kartochkalar beradi va ularda turli
xatolar bo‘ladi. O‘quvchilar xatolarni aniqlab, to‘g‘ri variantlarni yozadi.
Masalan, kartochkada “U maktabga bordi va dars o‘qiydi” jumlasi beriladi,
o‘quvchi “o‘qiydi” o‘rniga “o‘qidi” qo‘llanishi kerakligini tushuntiradi. Bu usul
xatolarni aniqlash va tuzatish jarayonini qiziqarli va samarali qiladi.
Multimedia vositalari orqali mashqlarni interfaol tarzda o‘tkazish mumkin.
Masalan, interfaol taxta yoki kompyuter dasturlari yordamida o‘quvchilarga
jumlalarni to‘g‘rilash topshiriqlari beriladi. O‘quvchi xatoni aniqlagach, darhol
to‘g‘ri variantni ko‘ra oladi va shaxsiy javobini baholash imkoniyati mavjud
bo‘ladi. Bu metod o‘quvchining diqqatini oshiradi va nutqdagi xatolarni tez va
samarali aniqlash imkonini beradi.
Qiziqarli o‘yinlar yordamida o‘quvchilarni nutqdagi xatolarni aniqlashga
jalb qilish mumkin. Masalan, “Kim to‘g‘ri talaffuz qiladi?” yoki “Xatoni tuzat”
kabi o‘yinlarda o‘quvchilar bir-biri bilan raqobatlashadi. Bu jarayonda
o‘quvchilar nafaqat grammatik, balki fonetik va leksik xatolarni ham aniqlashni
o‘rganadi. Shu bilan birga, motivatsiya va faollik oshadi.Doimiy monitoring va
tahlil interfaol metodlarning ajralmas qismidir. O‘qituvchi dars davomida
o‘quvchilarning nutqini kuzatadi, xatolarni qayd etadi va keyingi mashqlarda
shu xatolarni tuzatishga yo‘naltiriladi. Masalan, avvalgi mashqda fonetik
xatolar ko‘p uchragan bo‘lsa, keyingi mashq shu xatolarni tuzatishga qaratiladi.
Shu tarzda, interfaol metodlar bilan ishlash natijasida o‘quvchida nutqdagi
xatolarni aniqlash va tuzatish ko‘nikmalari shakllanadi.

24Amaliy misollar:
Fonetik xatolar: “qayji” → “qaychi”, “tushdi” → “tushdi”.
Grammatik xatolar: “Men maktabga bordik” → “Men maktabga bordim”.
Leksik xatolar: “bolam kitobini o‘qibdi” → “bolam kitobini o‘qidi”.
Uslubiy xatolar: “Men maktabga bordim va dars o‘qiydi” → “Men
maktabga bordim, u yerda dars o‘qidim”.
Jadval: Interfaol metodlar va mashq turlari
Metod turi Qo‘llanish usuli Misol Nutqdagi xatolarni
tuzatish samarasi
O‘yinlar Xatoni topish,
talaffuz o‘yini “Kim to‘g‘ri
talaffuz qiladi?” Fonetik,
grammatik va
leksik xatolarni
aniqlash
Rollo mashqlar Kundalik vaziyatlar
sahnalashtiriladi “Do‘konchi va
xaridor” Grammatik va
uslubiy xatolarni
tuzatish
Guruh ishlari Guruhdagi
o‘quvchilar bir-
birini tahlil qiladi Manlarni
tuzatish mashqi Leksik va
grammatika
xatolarini aniqlash
Kartochka
mashqlari Kartochkada xato
beriladi, tuzatish
kerak “U maktabga
bordi” jumlasi Grammatik va
fonetik xatolarni
tuzatish
Multimedia va
interfaol taxta Jumla va so‘zlarni
to‘g‘rilash
topshiriqlari Kompyuter
dasturida
mashqlar Barcha turdagi
nutq xatolarini
tezkor tuzatish

252.3. O‘quvchilarning nutqini to‘g‘rilashga qaratilgan dars namunasi
va amaliy tavsiyalar
Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarning nutqini to‘g‘rilash jarayoni aniq
rejalashtirilgan darslar orqali samarali tarzda amalga oshiriladi. Darsni tashkil
etishda o‘qituvchi birinchi navbatda o‘quvchilarning nutqidagi xatolar turini
aniqlashi va ularni tuzatishga qaratilgan maqsadlarni belgilashi kerak. Dars
namunasida o‘quvchilarning fonetik, leksik, grammatik va uslubiy xatolarini
bartaraf etishga yo‘naltirilgan turli mashq va vazifalar qo‘llaniladi. Shu bilan
birga, dars davomida interfaol metodlar, o‘yin elementlari va rolli mashqlar
orqali o‘quvchilarni faol qatnashishga undash muhimdir.
Darsning boshlanish qismida o‘qituvchi o‘quvchilarning diqqatini
jamlaydi, mavzuni e’lon qiladi va nutqdagi xatolar bilan ishlash maqsadlarini
tushuntiradi. Masalan, “Bugungi darsimizda biz og‘zaki va yozma nutqimizdagi
xatolarni aniqlash va tuzatishni o‘rganamiz” kabi so‘zlar bilan darsni ochish
o‘quvchilarda mavzu bo‘yicha qiziqish uyg‘otadi. Shu bosqichda
o‘quvchilarning oldingi darslarda o‘rgangan ko‘nikmalarini eslatish, ularni faol
fikrlashga jalb qilish dars samaradorligini oshiradi.
Keyingi bosqich — asosiy mashg‘ulotda o‘quvchilar bilan interfaol
mashqlar amalga oshiriladi. Masalan, o‘quvchilarga og‘zaki matnlar o‘qitiladi
va ulardagi xatolarni aniqlash topshiriladi. “Men maktabga bordik va dars
o‘qiydi” jumlasini o‘quvchilarga eslatib, fe’lning shaxs va zamon jihatidan xato
ekanligini ko‘rsatish mumkin. O‘quvchilar keyin bu xatoni tuzatib, “Men
maktabga bordim, dars o‘qidim” shaklida to‘g‘ri variantni aytadi yoki yozadi.
Shu tarzda o‘quvchi xatolarni aniqlash va to‘g‘rilash bo‘yicha faol mashq
qiladi. rolli mashqlar nutqdagi xatolarni bartaraf etishda samarali hisoblanadi.
Masalan, o‘quvchilar bir-biriga o‘yin vazifasini berib, kundalik hayotdagi
voqealarni sahnalashtiradi. Bir o‘quvchi do‘konchi, boshqa o‘quvchi xaridor
rolini ijro etadi va ularning nutqidagi xatolarni birgalikda aniqlaydi. Shu usul
o‘quvchilarni nutqni tahlil qilishga, xatolarni mustaqil tuzatishga o‘rgatadi,

26shuningdek, muloqot madaniyatini rivojlantiradi.Dars davomida gruppa
mashqlari ham amalga oshiriladi. Guruhdagi o‘quvchilar berilgan matnlarni
tahlil qilib, xatolarni aniqlaydi va to‘g‘ri variantlarini yozadi. Masalan, guruhga
“Biz maktabga bordik va sinfda dars o‘qiydi” jumlasi beriladi. O‘quvchilar
birgalikda fe’lning shaxsini va zamonini tekshiradi va “Biz maktabga bordik va
sinfda dars o‘qidik” shaklida to‘g‘ri variantni ishlab chiqadi. Bu metod
o‘quvchilarda hamfikrlilik, hamkorlik va nutqdagi xatolarni aniqlash
ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Darsda kartochka va topshiriqlar yordamida mustaqil mashqlar ham
o‘tkaziladi. O‘quvchilarga alohida kartochkalar berilib, ularda grammatik,
fonetik yoki leksik xatolar bo‘ladi. Masalan, kartochkada “U maktabga bordi va
dars o‘qiydi” jumlasi beriladi. O‘quvchi xatoni aniqlab, to‘g‘ri variantni yozadi.
Bu mashq o‘quvchilarning mustaqil fikrlash va xatolarni tuzatish
ko‘nikmalarini mustahkamlaydi.
Amaliy tavsiyalar sifatida, darsni rejalashtirishda quyidagilar e’tiborga
olinishi lozim:
Dars maqsadi aniq belgilanishi va o‘quvchilarga tushuntirilishi kerak.
Interfaol metodlar va o‘yin elementlaridan keng foydalanish.
Nutqdagi xatolarni aniqlash va tuzatish uchun real hayotiy misollar berish.
O‘quvchilarni faol qatnashishga jalb qilish, ularni mustaqil fikrlashga
undash.
Doimiy monitoring va tahlil orqali dars jarayonini samarali tashkil etish.
Shu tarzda, o‘quvchilarning nutqini to‘g‘rilashga qaratilgan dars
namunalari ular uchun qiziqarli, interfaol va amaliy bo‘lishi lozim. Dars
davomida o‘quvchi nafaqat xatolarni aniqlash, balki ularni to‘g‘rilash
ko‘nikmasini shakllantiradi, til me’yorlarini to‘g‘ri qo‘llashga o‘rganadi va
muloqot madaniyati rivojlanadi. Shu bilan birga, o‘quvchida mustaqil fikrlash,
tahliliy yondashuv va muloqotga tayyorgarlik ko‘nikmalari rivojlanadi.

27 Xulosa
Men, ushbu kurs ishini tayyorlash davomida “O‘quvchilar nutqidagi
xatolarni aniqlash va bartaraf etish” mavzusini puxta o‘rganib, boshlang‘ich
sinf o‘quvchilari nutqida uchraydigan fonetik, leksik, grammatik va uslubiy
xatolarni aniqlash, ularni tuzatish metodlarini chuqur tahlil qildim. Ish
davomida men o‘quvchilarning nutqini shakllantirish jarayonida darslarni
rejalashtirish, interfaol va o‘yin metodlaridan samarali foydalanish, mustaqil va
guruh mashqlari orqali xatolarni aniqlash va tuzatishni o‘rganish muhimligini
anglardim.Men o‘rganish jarayonida shuni tushundimki, nutqdagi xatolarni
bartaraf etish nafaqat til me’yorlarini to‘g‘ri qo‘llash, balki o‘quvchilarda
mantiqiy tafakkur, tahliliy fikrlash va mustaqil ish ko‘nikmalarini
shakllantirishga xizmat qiladi. Darslarda real hayotiy misollar va amaliy
mashqlar orqali xatolarni aniqlash va tuzatish metodlari o‘quvchilarning
qiziqishini oshiradi, ularning muloqot madaniyatini rivojlantiradi hamda
o‘qituvchi bilan faol muloqotda bo‘lishga rag‘batlantiradi.men nutqdagi
xatolarni tuzatish jarayonida interfaol metodlar va o‘yin elementlaridan
foydalanish samaradorligini o‘rganib, ularni amaliyotga joriy etishning
muhimligini angladim. Darslar davomida o‘quvchilarning og‘zaki va yozma
nutqini kuzatib, xatolarni aniqlash va to‘g‘rilash bo‘yicha individual va guruh
ishlari olib borish, o‘quvchilarda mustaqil fikrlash va o‘z nutqini tahlil qilish
ko‘nikmalarini rivojlantirish imkonini beradi.Umuman olganda, men ushbu
kurs ishini tayyorlash davomida o‘quvchilar nutqidagi xatolarni aniqlash va
bartaraf etish masalalarini nazariy va amaliy jihatdan o‘rganib, ularni
boshlang‘ich sinf darslarida samarali qo‘llash bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab
chiqdim. Shu orqali men o‘quvchilarning nutqini rivojlantirish, til madaniyatini
oshirish va muloqot ko‘nikmalarini shakllantirish borasida o‘z bilim va
tajribamni mustahkamlashga erishdim.

28Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
Prezident farmonlari va qarorlari ro‘yxati
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019-yil 29-
apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha
rivojlantirish konsepsiyasi to‘g‘risida”gi PF–5712-sonli Farmoni.
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020-yil 6-
noyabrdagi “Xalq ta’limi tizimini yanada takomillashtirishga oid
qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ–4884-sonli Qarori.
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2022-yil 11-
maydagi “Xalq ta’limi tizimida o‘quv-tarbiya jarayonlarini sifat jihatidan
yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–220-sonli
Qarori.
Ilmiy adabiyotlar
1) Mahmudov Nodirbek, G‘ulomov Abdurahmon. “Ona tili o‘qitish
metodikasi.” – Toshkent: O‘qituvchi, 2018. – B. 12–45.
2) Qodirova Mohira, Yuldasheva Malika. “Boshlang‘ich ta’limda o‘qitish
metodikasi.” – Toshkent: Fan va texnologiya, 2019. – B. 23–67.
3) Xudoyberganova Dildora. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari nutqini
rivojlantirishda innovatsion metodlar.” – Toshkent: Ilm ziyo, 2020. – B. 15–
50.
4) Mirziyoyeva Shahrizoda. “Zamonaviy ta’limda innovatsion yondashuvlar.”
– Toshkent: Yangi asr avlodi, 2021. – B. 8–34.
5) Qodirov Bakhtiyor. “Grammatika va imlo o‘qitishning samarali usullari.” –
Samarqand: SamDU nashriyoti, 2017. – B. 30–72.
6) Tursunova Sevara. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan nutq o‘stirish
mashg‘ulotlari.” – Toshkent: Noshir, 2019. – B. 10–42.
7) Karimova Zulfiya. “Ko‘rgazmali qurollar va o‘quv jarayonida ularning
ahamiyati.” – Toshkent: Fan, 2020. – B. 20–55.

298) Jo‘rayev Anvar. “Boshlang‘ich ta’limda pedagogik texnologiyalarni
qo‘llash.” – Toshkent: Universitet, 2021. – B. 17–60.
9) Mirzaahmedov Habib. “Ta’lim jarayonida vizuallik tamoyilining pedagogik
asoslari.” – Toshkent: Ilm Ziyo Nashriyoti, 2018. – B. 25–48.
10) Xolmatova Malohat. “Ona tili darslarida interfaol metodlardan
foydalanish.” – Toshkent: Barkamol avlod, 2022. – B. 14–39.
11) Shirinov Akmal. “Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning nutqiy
kompetensiyasini shakllantirish.” – Namangan: NamDU nashriyoti, 2023. –
B. 12–44.
12) Abdullayeva Nilufar. “Innovatsion ta’lim va ko‘rgazmali vositalarning
o‘rni.” – Toshkent: Innovatsiya, 2021. – B. 18–50.
13) Toshpo‘latova Dildora. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining psixologik
xususiyatlari va o‘qitish metodikasi.” – Toshkent: Noshir, 2020. – B. 22–57.
14) Jo‘raboyeva Lobar. “O‘qitishda didaktik materiallardan foydalanish
asoslari.” – Toshkent: Ziyo, 2018. – B. 9–36.
15) Saidova Gulnora. “Boshlang‘ich sinflarda ona tili fanini o‘qitishda
ko‘rgazmalilik va interfaollik.” – Buxoro: BuxDU nashriyoti, 2023. – B.
11–48.
Foydalanilgan internet manbalar
1. www.ziyonet.uz
2. www.pedagog.uz
3. https://uzedu.uz
4. https://president.uz
5. https://kitob.uz
6. https://eduportal.uz
7. https://school-edu.uz

Boshlang‘ich sinflarda bayon yozishga oʻrgatish

Sotib olish