Boshlangʻich sinflarda matematika oʻqitish vositalari - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	258.0KB
Xaridlar	18
Yuklab olingan sana	02 Fevral 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Saidmuhammadalixon Ataullayev

Ro'yxatga olish sanasi 29 Noyabr 2023

164 Sotish

Boshlangʻich sinflarda matematika oʻqitish vositalari

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
“PEDAGOGIKA” KAFEDRASI

“Boshlang ich sinflarda matematika o qitish vositalari” mavzusidagi
ʻ ʻ

KURS ISHI
Bajardi: ______ guruh talabasi
__________________________
Rahbar: “Pedagogika” kafedrasi
__________________________

TOSHKENT-2024

MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………..5
I. BOB. BOSHLANG ICH SINFLARDA MATEMATIKA O QITISH ʻ ʻ
METODIKASI
1.1. Metodik tizimning asosiy komponentlari: o qitish maqsadi,
ʻ
mazmuni, shakllari, metodlari, vositalari……………………………………..…10
1.2. Boshlang ich sinflarda matematika o qitishning tarbiyaviy, ta’limiy,
ʻ ʻ
rivojlantiruvchi maqsadi va vasifalari……………………………………………16
II. BOB. BOSHLANG ICH SINFLARDA MATEMATIKA DARSLARI
ʻ
SAMARADORLIGINI OSHIRISHDA INTERFAOL METODLARDAN
FOYDALANISH
2.1.Pedagogik jarayonni loyihalash texnologiyasi.................................................24
2.2.Maktab matematika kursini o rganishda interfaol
ʻ
metodlardan foydalanish.........................................................................................32
XULOSA................................................................................................................36
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.................................... ................... .......37
2

Kirish
Mamlakatimizda yuz berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, Xalq ta’limi
tizimida bo layotgan o zgarishlar «ʻ ʻ Т a’lim to g risida»gi qonunda hamda «Kadrlar ʻ ʻ
tayyorlash milliy dasturi»da ko rsatib o tilgandek har bir boshlang ich sinf
ʻ ʻ ʻ
o qituvchisi oldiga muhim vazifa qo yilmoqda. Bu vazifalar boshlang ich ta’lim
ʻ ʻ ʻ
uchun xos bo g inlarni ajratish imkonini beradiki, bu bo g inlar xilma-xil o quv
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
fanlari dasturlarida, o quv rejalarida, darsliklarda ta’limning joriy etilishi hamda
ʻ
metodik tizimida biror tarmoqni hosil qilishi mumkin.
Davlat ta’lim standartlarining aniq o quv fani bo yicha emas, balki ta’lim
ʻ ʻ
sohalari bo yicha ishlab chiqilishio quv fanlarini variativ tanlash asosida o quv-
ʻ ʻ ʻ
metodik majmualar (dastur, o quv rejasi, darsliklar)ni yaratish uchun keng
ʻ
imkoniyatlar ochib beradi, shuningdek, o quv fanlararo bog lanish va bilimlarini
ʻ ʻ
muvofiqlashtirish tamoyili asosida o quv fanlarining ichki bog liqligi va fanlararo
ʻ ʻ
aloqasini ta’minlashga xizmat qiladi.
Boshlang ich sinflar o qituvchisining metodik-matematik tayyorgarligi
ʻ ʻ
deyilganda biz uni ilmiy dunyoqarash asosida matematika o qitish metodikasini
ʻ
umumiy pedagogik-psixologik va matematik tayyorgarlik bilan uzviy bog lanishda
ʻ
tayyorlanishni tushunamiz. Bunday tayyorlanish vazifasiga matematikadan
boshlang ich ta’lim sohasida ma’lum bilim va uquvlarni egallash va bolalarni
ʻ
o qitish orqali tarbiyalashni o zlashtirishi kiradi.
ʻ ʻ
Metodik-matematik tayyorgarlik boshlang ich sinf o qituvchisini
ʻ ʻ
tayyorlashning tarkibiy qismi bo lib, uning ta’limiy-tarbiyaviy faoliyatidan
ʻ
ajralgan holda qaralishi mumkin emas. Ikkinchi tomondan, boshlang ich sinflarda
ʻ
matematikani o qitish birinchi bosqichdir, ya’ni bolalarni navbatdagi matematika
ʻ
kursini o zlashtirishga tayyorlash bosqichidir. Matematikadan boshlang ich
ʻ ʻ
ta’limning bu ikki jihati (aspekti) (boshlang ich ta’limning tarkibiy qismi va
ʻ
matematik tayyorgarligi) metodikada o zining munosib aksini topishi lozim.
ʻ
Boshlang ich matematika kursi, bir tomondan, bilimlar boshqa sohalarida
ʻ
foydalaniladi va bolalar tafakkuri rivojlanishiga yordam beradi. Shu bilan
3

boshlang ich bilimlar yagona majmuini yaratadi, ikkinchi tomondan zaruriyʻ
metodologik tasavvurlarni va fikrlashning mantiqiy tuzilishlarini shakllantirishga
yo naltirilgan bo ladi.
ʻ ʻ
6–10 yoshli bolalarining fikrlash qobiliyatlarini shakllanishida mas’ul davr
ekanligini psixologlar isbot qilishgan. Mana shu bolalikda shakllantirilmagan
narsalarni keyinchalik to ldirish juda qiyin.Shu sababli boshlang ich ta’lim
ʻ ʻ
metodikasining, xususan, matematikadan boshlang ich ta’lim metodikasining
ʻ
markaziy vazifalaridan biri o qitishning yetarlicha yuqori rivojlantiruvchi
ʻ
samaradorligini oshirishni ta’minlashda o qitishni bolalarning aqliy
ʻ
rivojlanishlariga ta’sirlarini jadallashtirishdan iborat.
Matematikadan boshlang ich ta’lim-tarbiyaviy vazifalarini nazariy bilimlar
ʻ
tizimi asosidagina hal etishi mumkin. Bu ilmiy dunyoqarash, psixologiya,
didaktika, matematikani o qitish nazariyasini (matematika didaktikasi) o z ichiga
ʻ ʻ
oladi. Biroq birgina nazariy bilimlarning o zi yetarli emas.O qitishning ma’lum
ʻ ʻ
mazmuni va o qituvchilarning aqliy faoliyati saviyasi bilan ta’sirlanadigan u yoki
ʻ
bu o quv yo nalishi uchun eng yaroqli usullarini va qo llay bilish darsga
ʻ ʻ ʻ
tayyorlanishda yoki darsning o zida yuzaga keladigan aniq metodik vazifalarni hal
ʻ
etishni bilishi zarur.
Ayni shu boshlang ich sinflarda bolalarning aqliy rivojlanishlariga asos
ʻ
solinishi sababli boshlang ich sinf o qituvchisi uchun o quvchilarning aqliy
ʻ ʻ ʻ
faoliyatlari darajasini va imkoniyatlarini bilish va hisobga olish ayniqsa muhimdir.
Kelgusidagi amaliy faoliyat uchun xususiy, amaliy, laboratoriya ishlarida
matematikani o qitish metodikasi bajariladigan ishlar orqali egallanadi.
ʻ
Nazariy bilimlarni amaliy mashg ulotlarga tayyorlanishda va
ʻ
mashg ulotlarning o zida o qitish amaliyotida foydalanish jarayonida yuzaga
ʻ ʻ ʻ
keladigan turli-tuman metodik masalalar hal etilishi lozim.
Metodik masalalar har bir darsda yuzaga keladi, shu bilan birga, odatda ular bir
qiymatli yechimga ega emas.O qituvchi darsda yuzaga kelgan metodik masalaning
ʻ
mazkur o quv vaziyat uchun eng yaroqli yechimining tez topa olishi uchun bu
ʻ
4

sohada yetarlicha keng tayyorgarlikka ega bo lish talab etiladi. Keltirilganʻ
masalalar darsda iloji boricha turli usullar bilan hal etilishi lozim.
Boshlang ich ta’lim metodikasi o qitish vositasi sifatida mavjud didaktik
ʻ ʻ
o yinlar mantiq ilmi va matematika nuqtayi nazaridan mazmunan yetarli emasligi
ʻ
tufayli didaktik o yinlardan foydalaniladi va o rganilgan materialni faqat
ʻ ʻ
mustahkamlash vositasi sifatida foydalaniladi.
Bolalarni 6–7 yoshdan o qitishning mazmuni va usullarida muammolar yuzaga
ʻ
keladi. Bu bog cha -maktablarda o qitish orqali hal etiladi. Sanoqni o rganish,
ʻ ʻ ʻ
qo shish va ko paytirishni birinchi bosqichda o rgatish (20 ichida) boshlang ich
ʻ ʻ ʻ ʻ
ta’limning markaziy vazifasi bo lib kelgan va shundoq bo lib qoladi. Biroq, bu
ʻ ʻ
vazifa yagona bo lib qolmasdan, balki u bolalarni matematikani o rganishga
ʻ ʻ
yanada kengroq va har tomonlama tayyorlash ishining tarkibiy qismi bo lib qoladi.
ʻ
Ushbu ikkita asosiy yo l bilan belgilanadi: 1) pedagogik yo l, ya’ni bolalar
ʻ ʻ
fikrlashini qo llaniladigan matematik mulohazalarga tayyorlash; 2) matematika
ʻ
yo li, ya’ni bolalarni eng muhim matematik tushunchalarni va eng avvalo natural
ʻ
son va geometrik shakl tushunchalarini o rganishga tayyorlash.
ʻ
So ngi yillarda mamlakatimizda maktabda matematika o qitish ayniqsa
ʻ ʻ
boshlang ich ta’lim tizimida o z ko lami va ahamiyati jihatidan nihoyatda katta
ʻ ʻ ʻ
bo lgan o zgarishlarni amalga oshirdi va oshirmoqda.
ʻ ʻ
Masalan, 1997-yil 27-avgustdagi « Т a’lim to g risida»gi Qonunning 12-
ʻ ʻ
moddasi I–IV sinflarni o qitishga bag ishlangan. 1997-yil 6-oktyabrdagi
ʻ ʻ
«O zbekiston Respublikasida kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ning 3.3.1 bandi
ʻ
uzlusiz ta’limni rivojlantirishda I-IV sinflarda O qitishni tashkil qilishning rejalari
ʻ
ko rsatilgan.
ʻ
Maktab ta’limi oldiga tamoyili yangi maqsadlarning qo yilishi matematika
ʻ
o qitish mazmunining tubdan o zgarishiga olib kelmoqda. Matematika
ʻ ʻ
boshlang ich kursi mazmunida ham, darslik va qo llanmalardan foydalanish
ʻ ʻ
metodikasida ham rivojlanish bo lishini talab qiladi.
ʻ
Bugungi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning shakllanish jarayoni, bozor
munosabatlarining raqobatlashuvi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “ Т a’lim
5

to g risida”gi Qonun talablari Boshlang ich sinflarda matematikao qitishʻ ʻ ʻ ʻ
metodikasiga o z ta’sirini o tkazmasdan qo ymaydi.
ʻ ʻ ʻ
Matematika so zi grekcha “mathema” so zidan olingan bo lib, uning ma’nosi
ʻ ʻ ʻ
“fanlarni bilish” demakdir. Matematika fanining o rganadigan ob’ekti fazoviy
ʻ
shakllar va ular orasidagi miqdoriy munosabatlardan iboratdir.
Maktab matematika kursining maqsadi o quvchilarga ularning psixologik
ʻ
xususiyatlarini hisobga olgan holda matematik bilimlar tizimini berishdan
iboratdir.
Bu matematik bilimlar tizimi ma’lum usullar (metodika)orqalio quvchilarga
ʻ
yetkaziladi.
“Metodika” grekcha so z bo lib, “metod” degani “yo l” demakdir.
ʻ ʻ ʻ
Matematika metodikasi pedagogika fanlari tizimiga kiruvchi pedagogika
fanining tarmog i bo lib, jamiyat tomonidan qo yilgan o qitish maqsadlariga
ʻ ʻ ʻ ʻ
muvofiq matematika o qitish qonuniyatlarini matematika rivojining ma’lum
ʻ
bosqichida tatbiq qiladi. O qitishda yangi maqsadlarning qo yilishi matematika
ʻ ʻ
o qitish mazmunining tubdan o zgarishiga olib keldi.
ʻ ʻ
Boshlang ich sinf o quvchilariga matematikadan samarali ta’lim berilishi
ʻ ʻ
uchun bo lajak o qituvchi boshlang ich sinflar uchun ishlab chikarish matematika
ʻ ʻ ʻ
o qitish metodikasi egallab, chuqur o zlashtirib olmog i zarur.
ʻ ʻ ʻ
Matematika boshlang ich ta’lim metodikasining predmeti quyidagilardan
ʻ
iborat:
1. Matematika o qitishdan ko zda tutilgan maqsadni asoslash (Nima uchun
ʻ ʻ
matematika o qitiladi, o rgatiladi).
ʻ ʻ
2. Matematika o qitish mazmunini ilmiy ishlab chiqish (nimani o rgatish) bir
ʻ ʻ
tizimga kiltirilgan bilimlar darajasini o quvchilarning yosh xususiyatlariga mos
ʻ
keladigan qilib qanday taqsimlansa, fan asoslarini o rganishda izchillik
ʻ
ta’minlanadi, o quv ishlariga o quv mashg ulotlari beradigan yuklama bartaraf
ʻ ʻ ʻ
qilinadi, ta’limning mazmuni o quvchilarning aniq bilim bilish imkoniyatlariga
ʻ
mos keladi.
6

3. O qitish metodlarini ilmiy ishlab chiqish (qanday o qitish kerak, ya’ni,ʻ ʻ
o quvchilar hozirgi kunda zarur bo lgan iqtisodiy bilimlarni, malaka,
ʻ ʻ
ko nikmalarni va aqliy faoliyat qobiliyatlarini egallab olishlari uchun o quv
ʻ ʻ
ishlari metodikasi qanday bo lishi kerak?
ʻ
4. O qitish vositalari – darsliklar, didaktik materiallar, ko rsatmali,
ʻ ʻ
qo llanmalar va o quv- texnik vositalaridan foydalanish (nima yordamida
ʻ ʻ
o qitish).
ʻ
5. Т a’limni tashkil qilishni ilmiy ishlab chiqish. (darsni va ta’limning darsdan
tashqari shakllarini qanday tashkil etish)
O qitish maqsadlari
ʻ
O qitish mazmuni o qitish shakllari
ʻ ʻ
O qitish metodlari
ʻ
O qitish vositalari
ʻ
O qitishning maqsadi, mazmuni, metodlari, vositalari va shakllari metodik
ʻ
jihatlarining asosiy tarkiblarida murakkab, uni o ziga xos grafik bilan tasvirlash
ʻ
mumkin.
7

BOB. BOSHLANG ICH SINFLARDA MATEMATIKA O QITISHʻ ʻ
METODIKASI
1.1.Metodik tizimning asosiy komponentlari: o qitish maqsadi,
ʻ
mazmuni, shakllari, metodlari, vositalari.
Matematika o qitish metodikasi boshqa fanlar, eng avvalo, matematika fani –
ʻ
o zining tayanch fani bilan uzviy bog liq.
ʻ ʻ
Hozirgi zamon matematikasi natural son tushunchasini asoslashda to plamlar
ʻ
nazariyasiga tayanadi.
Boshlang ich sinflar uchun mo ljallangan hozirgi zamon matematika
ʻ ʻ
darsligining birinchi uchun berilgan quyidagi topshiriqlarga duch kelamiz:
“Rasmda nechta yuk mashinasi bo lsa, bir qatorda shuncha katakni bo ya,
ʻ ʻ
rasmda nechta avtobus bo lsa, 2-qatorda shuncha katakni bo ya».
ʻ ʻ
Bunday topshiriqlarni bajarish bolalarni ko rsatilgan to plamlar elementlari
ʻ ʻ
orasida o zaro bir qiymatli moslik o rnatishga undaydi, bu esa natural son
ʻ ʻ
tushunchasini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega.
MO M umumiy matematika metodikasiga bog liq. Umumiy matematika
ʻ ʻ
metodikasi tomonidan belgilangan qonuniyatlar kichik yoshdagi o quvchilarning
ʻ
yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda ishlab chiqiladi.
2. Matematika metodikasining pedagogika va psixologiya, pedagogik
texnologiya fanlari bilan aloqasi. Boshlang ich sinf MO M pedagogika va
ʻ ʻ
yangi pedagogik texnologiya fani bilan uzviy bog liq bo lib, uning
ʻ ʻ
qonuniyatlariga tayanadi. MO M bilan pedagogika orasida ikki tomonlama
ʻ
bog lanish mavjud.
ʻ
Bir tomondan , matematika metodikasi pedagogikaning umumiy nazariyasiga
tayanadi va shu asosda shakllanadi. Bu hol matematika o qitish masalalarini hal
ʻ
etishda metodik va nazariy yaqinlashishning bir butunligini ta’minlaydi.
8

Ikkinchi tomondan , pedagogika umumiy qonuniyatlarini shakllantirishda
xususiy metodikalar tomonidan erishilgan ma’lumotlarga tayanadi, bu uning
hayotiyligi va aniqligini ta’minlaydi.
Shunday qilib, pedagogika metodikalarning aniq materialidan “oziqlanadi”,
undan pedagogik umumlashtirishda foydalaniladi va o z navbatida metodikalarniʻ
ishlab chiqishda yo llanma bo lib xizmat qiladi.
ʻ ʻ
Matematika metodikasi pedagogika, psixologiya va yosh psixologiyasi bilan
bog liq. Boshlang ich matematika metodikasi ta’limning boshqa fan metodikalari
ʻ ʻ
(ona tili, tabiatshunoslik, rasm, mehnat va boshqa fanlar o qitish metodikasi) bilan
ʻ
bog liq.
ʻ
O qitishda predmetlararo bog lanishni to g ri amalga oshirish uchun
ʻ ʻ ʻ ʻ
o qituvchi buni hisobga olishi juda muhimdir.
ʻ
Ilmiy-tadqiqot metodlari – bu qonuniy bog lanishlarni, munosabatlarni,
ʻ
aloqalarni o rnatish va ilmiy nazariyalarni tuzish maqsadida ilmiy axborotlarni
ʻ
olish usullaridir.
Kuzatish, tajriba, maktab hujjatlari bilan tanishtirish, o quvchilar ishlarini
ʻ
o rganish, suhbat va so rovnomalar o tkazish ilmiy-pedagogik tadqiqot metodlari
ʻ ʻ ʻ
jumlasiga kiradi.
So nggi vaqtlarda matematik va kibernetik metodlardan, shuningdek,
ʻ
matematekani o qitishda modellashtirish metodlaridan foydalanish qayd
ʻ
qilinmoqda.
Matematika metodikasi ta’lim jarayoni bilan bog liq bo lgan quyidagi uch
ʻ ʻ
savolga javob beradi:
1. Nima uchun matematikani o rganish kerak?
ʻ
2. Matematikadan nimalarni o rganish kerak?
ʻ
3. Matematikani qanday o rganish kerak?
ʻ
Matematika metodikasi haqidagi tushuncha birinchi bo lib Shveytsariyalik
ʻ
pedagog matematik G.Pestalosining 1803-yilda yozgan “Sonni ko rgazmali
ʻ
o rganish” asarida bayon qilingan. Boshlang ich ta’lim haqida ulug mutafakkir
ʻ ʻ ʻ
Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino va boshqalar ta’lim va tarbiya haqidagi
9

hur fikrlarida boshlang ich ta’lim asoslarini o rganish muammolari haqida o zʻ ʻ ʻ
davrida ilg or g oyalarni olg a surganlar.
ʻ ʻ ʻ
MO M o zining tuzilish xususiyatiga ko ra shartli ravishda uch bo limga
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo linadi.
ʻ
1. Matematika o qitishning umumiy metodikasi.
ʻ
Bu bo limda, matematika fanining maqsadi, mazmuni, metodologiyasi shakli,
ʻ
metodlari va vositalarining metodik tizimi pedagogika, psixologik qonunlari
hamda didaktik tamoyillar asosida ochib beriladi.
2. Matematika o qitishning maxsus metodikasi.
ʻ
Bu bo limda matematika o qitish umumiy metodikasining qonun va qoidalarini
ʻ ʻ
aniq mavzu materiallariga tatbiq qilish yo llari ko rsatiladi.
ʻ ʻ
3. Matematika o qitishning aniq metodikasi.
ʻ
Bu bo lim ikki qismdan iborat:
ʻ
1.Umumiy metodikaning xususiy masalalari.
2.Maxsus metodikaning xususiy masalalari.
Boshlang ich sinflarda matematikao qitish metodikasi butun pedagogik
ʻ ʻ
tadqiqotlarda pedagogik texnologiya, axborot texnologiyalari yutuqlarida
qo llaniladigan metodlardan foydalanadi. Kuzatish metodi – odatdagi sharoitda
ʻ
kuzatish natijalarini tegishlicha qayd qilish bilan pedagogik jarayonni bevosita
maqsadga yo naltirilgan holda idrok qilishdan iborat.
ʻ
Kuzatish aniq maqsadni ko zlagan reja asosida uzoq va yaqin vaqt oralig ida
ʻ ʻ
davom etadi. Kuzatish tutash yoki tanlanma bo lishi mumkin.
ʻ
Т utash kuzatishda kengroq olingan hodisa (masalan, matematika darslarida
kichik yoshdagi o quvchilarning bilish faoliyatlari) tanlanma kuzatishda kichik-
ʻ
kichik hajmdagi hodisalar (masalan, matematika darslarida o quvchilarning
ʻ
mustaqil ishlari) kuzatiladi.
Tajriba – bu ham kuzatish hisoblanib, maxsus tashkil qilingan, tadqiqotchi
tomonidan nazorat qilib turiladigan va tizimli ravishda o zgartirib turiladigan
ʻ
sharoitda o tkaziladi.
ʻ
10

Tajriba natijalarini tahlil qilish taqqoslash metodi bilan o tkaziladi.Pedagogikʻ
tadqiqotda suhbat metodidan ham foydalanishi mumkin.
Т adqiqotning maqsad va vazifalarini yaqqol aniqlash, uning nazariy asoslari va
tamoyillarini ishlab chig arish, ishchi faraz tuzish, boshlang ich sinflarda
ʻ ʻ
matematika O qitish metodikasining shakllanishida asosiy mezonlar hisoblanadi.
ʻ
2-reja
«Metod» atamasi yunoncha «methodos — tadqiqot yoki bilish yo li, nazariya,
ʻ
ta’limot» so zidan kelib chiqqan bo lib — tadqiqot yo li, liaqiqalga ifililisli, bilisli,
ʻ ʻ ʻ
liarakaf qilish yo llari, kutilayotgan natijaga erishish usuli ma’nosini anglatadi.
ʻ
Metod deganda voqyelik- ni amaliy yoki nazariy o zlashlirish usullari tushuniladi.
ʻ
Faoliyat ning lurli jabhalarini o rganishni qamrab olgani holda ilmiy bilish va uning
ʻ
usullari metodikaning asosiy yo nalishidir. Unda ta’lim va larbiya berish usullari
ʻ
asosiy o rinda turadi. Metod — o qituvchi bi
ʻ ʻ lan o quvchi-talabalarning ta’lim- ʻ
tarbiyadan qo yilgan maqsadga erishishga qaratilgan tartibga solingan,
ʻ
tizimlashtirilgan faoliyatdir.
Metod nihoyatda serqirra bo lib, juda ko p komponentlarni jamlaydi. Uning
ʻ ʻ
qirralariga: ta’lim-tarbiyaning maqsadi; o qituvchi tanlagan maqsadga yetish
ʻ
usullari; o qituvchi bilan o quvchi- talabalarning hamkorlik qilish yo llari; ta’lim
ʻ ʻ ʻ
maqsadini aniq o quv materiali mazmunida ifodalash; ta’lim-tarbiya jarayonining
ʻ
(qonun, qonuniyatlar, prinsiplar) mantig i; axborotlar manbasi; o qituvchining
ʻ ʻ
mahorati; ta’lim-tarbiya jarayoni qatnashchilarining faolligi; o qitish vositalari va
ʻ
usullari tizimi va boshqalarni yozish mumkin. Murakkabligi uchun ham metodni
yagona ma’noga ega tarzda ifodalash qiyin. Shu bois metodning mazmun-
mohiyatini, sifatlarini soddalashtirilgan variantdagi ta’riflarda berishga to g ri
ʻ ʻ
keladi.
O qitish metodlarining serqirraligi, murakkab tuzilishga ega ekanligi unga turli
ʻ
jihatdan yondashuvlarda o z ifodasin
ʻ 1
topadi. P. Podlasiyning fikricha, metod-
jarayonning o zagi, rejalashtirilgan maqsadni yakuniy natija bilan bog lovchi
ʻ ʻ
bo g in. Uning «Maqsad — mazmun — metodlar — shakllar - o qitish vositalari»
ʻ ʻ ʻ
11

tizimidagi roli hal qiluvchidir 1
. Pedagogik amaliyotda, an'anaga muvofiq, o quv -ʻ
tarbiyaviy maqsadlarga erishish uchun qo llanilayotgan, tartibga solingan faoliyat
ʻ
usuli metod deb tu shuniladi. Bunda o qituvchining o qitish faoliyati usullari bilan
ʻ ʻ
o quvchining o qish faoliyatining usullari bir-biriga bog liqligi ta’kidlanadi.
ʻ ʻ ʻ
0‘qitish metodi quyidagicha tavsiflanadi: o qitishning maqsadi, o zlashtirish usuli^
ʻ ʻ
o quv jarayoni qatnashchilari (o qituvchi-; o quvchi, talaba)ning o zaro
ʻ ʻ ʻ ʻ
munosabati. Ta'lim metodlari bir tomondan, obyektiv xarakterga ega bo lib, qaysi
ʻ
pedagog qollashidan qat’i nazar, doimiy amal qiladigan mustahkam qonun-
qoidalar bilan bog liq. Ular barcha didaktik qoidalar, qonunlarning talabi hamda
ʻ
maqsadlarning doimiy komponentlari, o quv faoliyatining mazmuni, shaklini
ʻ
ifodalaydi. Ikkinchi tomondan, subyektiv xarakterga ega bo lib, u pedagog shaxsi,
ʻ
o quvchi-talabalarning o ziga xos tomonlari, aniq sharoit bilan belgilanadi,
ʻ ʻ
Metodlarning obyektiv hamda subyektiv xarakteri haqidagi fikrlar xilma-xildir.
Metodlarning obyektiv xarakterini butunlay inkor qilib, uni to liq subyektiv
ʻ
xarakterga ega, shuning uchun ham takrorlanmasdir, u har bir pedagogning ijodi
tarzida yuzaga chiqadi, degan fikr bildiruvchilardan tortib, uning tamomila aksi
bo lgan, tola obyektiv xarakterga ega deydiganlar ham mavjud.
ʻ Haqiqat, odatda,
barcha fikrlarning o rtasida tug ‘Uadi.
ʻ Aynan hamma metodlar uchun doimo
umumiy bo lgan obyektiv tomoni, didaktika nazariyasi, ko p holatlarda esa eng
ʻ ʻ
yaxshi bo lgan amaliyot yo llari tavsiya etiladi. Metodlarning obyektiv jihatlarida
ʻ ʻ
barcha didaktik qoidalar, qonunlar, tamoyillar, ta’riflar, mazmun butunligining
doimiy komponentlari, o quv faoliyatining shakllariga xos bo lgan umumiy
ʻ ʻ
tomonlar aks etadi. Metodlarning subyektiv jihati pedagog shaxsi, uning mahorati,
ta’lim oluvchilarning o ziga xosligi va aniq sharoitga bog liq. Dars jarayoni har
ʻ ʻ
ikki tomon bir butun bo lib, birlashgan holda tashkil etiladi. Uning amaliy ifodasi
ʻ
qo yilgan maqsadga
ʻ ко ' ra eri- shilgan natijada o z aksini topadi. Metodlarning ʻ
obyektiv jihatini didaktik prinsip nuqtayi nazaridan talqin etish, uning nazariyasini
Tarbiyalash funksiyasi:
O quv materialini o rganish, o zlashtirish jarayoniga mustaqil qarash, fikrlash,
ʻ ʻ ʻ
iroda xususiyatlari, axloqiy, ma’naviy qarashlar- ning shakllanishiga olib keladi.
12

Bilim olishga da’vat etish, istak, xohish uyg otish funksiyasi:ʻ
Metodlar talabalarni bilim olishga da’vat qiluvchi vosita hisoblanadi. Asosiy,
gohida bilishga qiziqtiruvchi, istak, xohish tug diruvchi yagona stimulyator
ʻ
vazifasini bajaradi.
Nazorat funksiyasi:
Metodlar yordamida o qituvchi o quvchi, talabalarning bilimini nazorat qilibgina
ʻ ʻ
qolmay, o quv jarayoni natijalariga ko ra unga zarur o zgartirishlar kiritadi.
ʻ ʻ ʻ
Dars jarayonidagi metodlar qo llash imkoniyatlariga ko ra quyi- dagi sifatlarni o z
ʻ ʻ ʻ
ichiga oladi:
Bilim berish, idrok etish, o zlashtirish, e’tiqodni ta’min- lovchi metodlar. Bu
ʻ
guruhga ma’ruza, talabalarning mustaqil ishlari, mustaqil tahsil olish bo ykha
ʻ
ishlar, ishlab chiqarish jarayonlarini kuzatish, maslahatlar, ko rsatmalar berish,
ʻ
ommaviy axborot, dasturlashtirilgan materiallarni idrok etish va boshqalar kiradi.
Bilimlarni tatbiq etish va mustahkamlash, malaka va ko nik- malarni hosil qilish,
ʻ
e’tiqodni chuqurlashtirish metodlari. Bu gu ruhga seminar, amaliy, laboratoriya
mashg ulotlari, nazorat ishlarini bajarish, dasturlashtirilgan o qitish kabinetlaridagi
ʻ ʻ
mashg u-lotlar, ishlab chiqarish amaliyoti kiradi.
ʻ
Bilimlar, e’tiqodlami shakllantirish, talabalarning kasbiy tay- yorgarligini aniqlash
metodlari. Bu o quv jarayonining reytinglari, kollokviumlar, suhbat o tkazish, kurs
ʻ ʻ
va bitiruv malakaviy ishlari, davlat attestatsiya natijalarini baholash kabilarni o z
ʻ
ichiga oladi. .
Metodlarni ajratib turuvchi sifatlarga: birinchi guruhda bilimni idrok qilish va
o zlashtirish, ikkinchi guruhda tatbiq etish va mustahkamlash, uchinchi guruhda
ʻ
attestatsiya va olingan bilimlar darajasini aniqlash kiradi.
Metodlarni fanlarni o rganishdagi qo llashdagi qamroviga ko ra uch guruhga
ʻ ʻ ʻ
bo lish mumkin: umumiy metodlar, turkum fanlarni o rganishda qo llaniladigan va
ʻ ʻ ʻ
xususiy metodlar
Dars o tishning umumiy metodlari barcha fanlarni o rganishda qo llaniladi.
ʻ ʻ ʻ
Masalan, savol-javob, suhbat, tarqatma materiallardan foydalanish kabilar.
13

Ayrim metodlarni esa ma’lum turkum fanlarni o qitishdagina qo llash mumkin.ʻ ʻ
Bularga masala yechish, munozara kiradi.
Xususiy metodlar faqat ayrim olingan fanni o rganishda qo llaniladigan metodlar
ʻ ʻ
yoki usullar bo lib, u o rganilayotgan fan
ʻ ʻ ning xususiyatidan kelib chiqib
qo llaniladi.
ʻ
14

1.2.Boshlang ich sinflarda matematika o qitishning tarbiyaviy,ʻ ʻ
ta’limiy, rivojlantiruvchi maqsadi va vasifalari.
Hozirgi vaqtda ilimiy-texnika taraqqiyoti asrida matematika muhim rol
o ynaydi. shuning uchun keyingi o n yilliklarda maktab matematikasini bir necha
ʻ ʻ
marta dasturiga o zgarishlar kiritildi. yangi DTS va dastur bo yicha
ʻ ʻ
matematikadan yangi metodik sistema ishlab chiqildi. matematika o qitish
ʻ
metodikasi eng avvalo kichik yoshdagi o quvchilarni umumiy sistemada o qitish
ʻ ʻ
va tarbiyalash vazifasini qo yadi.
ʻ
Umumiy metodika boshlangich sinf matematikasining mazmunini va
tuzilishini ochib beradi, har bir bo limni o qitishning o ziga xos xususiy
ʻ ʻ ʻ
metodlarini o rgatadi.
ʻ
Xususiy metodika matematika o qitishning asoslangan metodlarini va
ʻ
o qitish formalarini, shuningdek o quv faoliyatlarini tashkil qilish yo llarini
ʻ ʻ ʻ
ko rsatadi. ma’lumki o qitish tarbiyalash bilan bog liqdir. metodika o qitishni
ʻ ʻ ʻ ʻ
tarbiyalash bilan qo shib olib borish yo llarini o rgatadi.
ʻ ʻ ʻ
Boshlangich matematika o qitish metodikasi bir necha fanlar bilan
ʻ
chambarchas bog liqdir.
ʻ
1. O qitish asosi bo lgan matematika bilan.
ʻ ʻ
2. Umumiy pe dagogika.
3. Yosh davrlari p sixologiya si, pedagogik psixologiya.
4. Boshqa o qitish metodikalari bilan (
ʻ ona tili, mehnat , ...).
Boshlangich matematika o qitish kursi o quv predmetiga aylangan.
ʻ ʻ
Boshlangich matematika o qitish metodikasining o qitish vazifalari:
ʻ ʻ
1. Ta’lim-tarbiyaviy va amaliy vazifalarni amalga oshirishi,
2. Nazariy bilimlar sistemasini o rganish jarayonini yoritib berishi kerak.
ʻ
3. O quvchilarning
ʻ ijtimoiy- siyosiy dunyoqarashini shakllantirish yo llarini ʻ
o rgatishi kerak.
ʻ
4. Insonni tarbiyalash vazifasini yoritib beradi.
15

5. Matematika o qitish jarayonida insonni mehnatni sevishga, o zining qadr-ʻ ʻ
qimmati, bir-biriga hurmati kabi fazilatlarini tarbiyalashni ko rsatib beradi.
ʻ
6. O qitish metodikasi I-IV sinflar matematikasining davomi bo lgan V-VI sinf
ʻ ʻ
matematikasi mazmuni bilan bog lab o qitishni ko rsatadi.
ʻ ʻ ʻ
Boshlang ich matematika kursining vazifasi maktab oldiga qo yilgan
ʻ ʻ
“o quvchilarga fan asoslaridan puxta bilim berishda yangi
ʻ pedagogik
texnologiya lardan foydalanish, ularda hozirgi zamon ijtimoiy-iqtisodiy bilimlarni
berish, turmushga, kasblarni ongli tanlashga o rgatish” kabi vazifalarni hal qilishda
ʻ
yordam berishdan iborat.
Shunday qilib, boshqa har qanday o quv predmeti kabi matematika
ʻ
boshlang ich kursi matematika o qitishning maqsadi quyidagi uch omil bilan
ʻ ʻ
belgilanadi:
1.Matematika o qitishning umumta’limiy maqsadi.
ʻ
2.Matematika o qitishning tarbiyaviy maqsadi.
ʻ
3.Matematika o qitishning amaliy maqsadi.
ʻ
Matematika o qitishning umumta’limiy maqsadi o z oldiga quyidagi
ʻ ʻ
vazifalarni qo yadi:
ʻ
a) o quvchilarga ma’lum bir dastur asosida matematik bilimlar sistemasini
ʻ
berish. Bu bilimlar sistemasi fan sifatidagi matematika to g risida o quvchilarga
ʻ ʻ ʻ
yetarli darajada ma’lumot berishi, ularni matematika fanining yuqori bo limlarini
ʻ
o rganishga tayyorlashi kerak.
ʻ
Bundan tashqari, dastur asosida o quvchilar o qish jarayonida olgan
ʻ ʻ
bilimlarning ishonchli ekanligini tekshira bilishga o rganishlari, nazorat qilishning
ʻ
asosiy metodlarini egallashlari lozim.
b) o quvchilarning og zaki va yozma matematik bilimlarni tarkib toptirish
ʻ ʻ
Matematikani o rganish o quvchilarning o z ona tillarida xatosiz so zlash,
ʻ ʻ ʻ ʻ
o z fikrini aniq, ravshan va lo nda qilib bayon eta bilish malakalarini
ʻ ʻ
o zlashtirishlariga yordam berishi kerak.
ʻ
v) o quvchilarni matematik qonuniyatlar asosida real haqiqatlarni bilishga
ʻ
o rgatish.
ʻ
16

Bunday bilimlar berish orqali esa o quvchilarning fazoviy tasavvur qilishlariʻ
shakllanadi hamda mantiqiy tafakkur qilishlari yanada rivojlanadi.
Boshlang ich matematika o qitishning tarbiyaviy maqsadi o z oldiga
ʻ ʻ ʻ
quyidagi vazifalarni qo yadi:
ʻ
a) o quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish.
ʻ
b) o quvchilarda matematikani o rganishga bo lgan qiziqishlarni tarbiyalash.
ʻ ʻ ʻ
Boshlang ich sinf o qituvchisining vazifasi o quvchilarda mustaqil mantiqiy
ʻ ʻ ʻ
fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish bilan birga ularda matematikaning
qonuniyatlarini o rganishga bo lgan qiziqishlarini tarbiyalashdan iboratdir.
ʻ ʻ
v) o quvchilarda matematik tafakkurni va matematik madaniyatni
ʻ
shakllantirish.
Matematika darslarida o rganiladigan ibora, amal belgilari, tushuncha va ular
ʻ
orasidagi qonuniyatlar o quvchilarni atroflicha fikrlashga o rgatadi.
ʻ ʻ
Boshlang ich sinflarda matematika o qitishning amaliy maqsadi o z oldiga
ʻ ʻ ʻ
quyidagi vazifalarni qo yadi:
ʻ
a) o quvchilar matematika darsida olgan bilimlarini kundalik hayotda
ʻ
uchraydigan elementar masalalarni yechishga tadbiq qila olishga o rgatish,
ʻ
o quvchilarda arifmetik amallar bajarish malakalarini shakllantirish va ularni
ʻ
mustahkamlash uchun maxsus tuzilgan amaliy masalalarni hal qilishga o rgatish,
ʻ
b) matematika o qitishda texnik vosita va ko rgazmali qurollardan
ʻ ʻ
foydalanish malakalarini shakllantirish. Bunda diqqat o quvchilarning jadvallar va
ʻ
hisoblash vositalaridan foydalana olish malakalarini tarkib toptirishga qaratilgan.
v) o quvchilarni mustaqil ravishda matematik bilimlarni egallashga o rgatish.
ʻ ʻ
O quvchilar imkoni boricha mustaqil ravishda qonuniyat munosabatlarini
ʻ
ochish, kuchlari yetadigan darajada umumlashtirishlar qilishni, shuningdek og zaki
ʻ
va yozma xulosalar qilishga o rganishlari kerak.
ʻ
O qitish samaradorligining zaruriy va muhim sharti o quvchilarning
ʻ ʻ
o rganilayotgan materialni o zlashtirishlari ustidan nazoratdir. Didaktikada uni
ʻ ʻ
amalga oshirishning turli shakllari ishlab chiqilgan: bu o quvchilardan og zaki
ʻ ʻ
so rash; nazorat ishlari va mustaqil ishlari; uy vazifalarini tekshirish, testlar, texnik
ʻ
17

vositalar yordamida sinash. Didaktikada dars turiga, o quvchilarning yoshʻ
xususiyatlariga va h.k. bog liq ravishda nazoratning u yoki bu shaklidan
ʻ
foydalanishning maqsadga muvofiqligi masalalari, shuningdek, nazoratni amalga
oshirish metodikasi yetarlicha chuqur ishlab chiqilgan.
Boshlang ich maktabda matematika o qitish metodikasida mustaqil va nazorat
ʻ ʻ
ishlari, o quvchilardan individual yozma so rov o tkazishning samarali vositalari
ʻ ʻ ʻ
yaratilgan. Ba’zi didaktik materiallar dasturning chegaralangan doiradagi
masalalarining o zlashtirilishini reyting tizimida nazorat qilish uchun, boshqalari
ʻ
boshlang ich maktab matematika kursining barcha asosiy mavzularini nazorat
ʻ
qilish uchun mo ljallangan. Ayrim didaktik materiallarda (ayniqsa, kam komplektli
ʻ
maktab uchun mo ljallangan) o qitish xarakteridagi materiallar, boshqalarida esa
ʻ ʻ
nazoratni amalga oshirish uchun materiallar ko proqdir.
ʻ
Boshlang ich maktab matematikasida barcha didaktik materiallar uchun
ʻ
umumiy narsa - topshiriqlarning murakkabligi bo yicha tabaqalashtirilishidir. Bu
ʻ
materiallarni tuzuvchilarning G oyasiga ko ra, ma’lum mavzu bo yicha
ʻ ʻ ʻ
topshiriqning biror usulini bajarishi o quvchining bu mavzuni faqat
ʻ
o zlashtirganligi haqidagina emas, balki uni to la aniqlangan darajada
ʻ ʻ
o zlashtirganligi haqida ham guvohlik beradi.
ʻ
Matematika o qitish metodikasida “o quv materialini o zlashtirilish darajasi”
ʻ ʻ ʻ
tushunchasining mazmuni to la ochib berilmagan. o qituvchilar uchun
ʻ ʻ
qo llanmalarda didaktik materialning u yoki bu topshiriG i qaysi darajaga mos
ʻ ʻ
kelishini aniqlashga imkon beradigan kriteriylar (mezonlar) yo q.
ʻ
Amaliyotda o qituvchilar ko pincha biror topshiriqning usullaridan biri
ʻ ʻ
boshqalaridan soddaroq yoki murakkabroq deb aytadilar. Bundan tashqari, didaktik
materiallar qanchalik san’atkorona tuzilgan bo lmasin, ularning mazmuni va
ʻ
tuzilishida qanchalik sermahsul va chuqur G oyalar amalga oshirilmasin, ular
ʻ
baribir barcha metodik vazifalarni tezda hal etishga qodir emas, chunki hatto hech
qanday o rgatuvchi mashina o qituvchining intuisiyasini almashtira olmaydi.
ʻ ʻ
Shunday qilib, didaktik materiallarni o quvchilarning o quv materialini
ʻ ʻ
o zlashtirish darajasini nazorat usullaridan biri sifatida qarash lozim. Shu bilan
ʻ
18

birga muayyan usul mazkur sinf, mazkur o qituvchi uchun eng yaxshi usulʻ
bo lmasligi ham mumkin. Shu sababli didaktik materiallar o qituvchini
ʻ ʻ
o quvchilarning bilim va uquvlarni o zlashtirish darajasini aniqlash imkonini
ʻ ʻ
beradigan individual tekshirish uchun ishlar matnini tuzishdan xalos eta olmaydi.
Bu umum metodikaning asosiy vazifalaridan biridir.
O quvchilarni matematika kursini o rganishga tayyorlash.
ʻ ʻ
I-IV sinflarda matematika o qitishning asosiy vazifasi bo lgan talim -
ʻ ʻ
tarbiyaviy vazifalarni hal qilishda ulardagi matematika kursini qanday darajada
tayyorgarligi borligiga, bolalar bog chalarining tayyorlov guruhlari dasturi orqali
ʻ
hamda uylarda matematik tushunchalarni o rganib qanday bilimlarga egaligiga
ʻ
bog liq.
ʻ
Shuning uchun 1-sinfga kelganlarning bilimlarini aniqlash, sinf
o quvchilarining bilimlarini tenglashtirish, ya’ni past bilimga ega bo lgan
ʻ ʻ
o quvchilarning bilimlarini yaxshi biladigan o quvchilarga yetkazib olish vazifasi
ʻ ʻ
turadi. O qituvchi quyidagi sistema bilan o quvchilar bilimini maxsus daftarga
ʻ ʻ
hisobga olib boradi:
1. Nechagacha sanashni biladi?
2. Nechagacha sonlarni qo shishni biladi?
ʻ
3. Nechagacha sonlarni ayirishni biladi?.
4. >, <,  belgilarini ishlata oladimi?
5. Nomalumlar bilan berilgan qo shish
ʻ va ayirishda bu nomalumlarni topa
oladimi ?
6. Qaysi figuralarning nomlarini biladi va chiza oladi?
7. Nechagacha sonlarni yoza oladi?
8. O
ʻ ng , chap , kam , ko p ʻ , og ir ʻ , yengil , teng kabilarni farqlay oladimi ?
9. Pul , narx , soat , minut , uzunlik , massa o lchov
ʻ birliklari bilan muomala qila
oladimi ?
B olalarni tayyorlashda asosiy ish metodi tahlil , sintez , taqqoslash ,
umumlashtirish , tabaqalash kabi aqliy operasiyalarni bajarish malakalarini
19

shakllantirishga qaratilgan bo lishiʻ kerak . Bunday ishlar o quvchilarnig ʻ og zaki ʻ va
yozma nutqlarini rivojlantirishga katta yordam beradi , matematik bilimlarni
o zlashtirishga
ʻ qiziqishi kuchaya boradi .
Matematika so zi
ʻ qadimgi grekcha – mathema so zidan ʻ olingan bo lib ʻ , uning
ma ’ nosi “ fanlarni bilish ” demakdir . Matematika fanining o rganadigan
ʻ narsasi
( obekti ) fazoviy formalar va ular orasidagi miqdoriy munosabatlardan iboratdir .
Maktab matematika kursining maqsadi o quvchilarga
ʻ ularning psixologik
xususiyatlarini hisobga olgan holda matematik bilimlar sistemasini berishdan
iboratdir .
Bu matematik bilimlar sistemasi ma ’ lum usullar ( metodika ) orqali
o quvchilarga
ʻ yetkaziladi .
“ Metodika ” grekcha so z
ʻ bo lib ʻ , “ metod ” degani “ yo l ʻ ” demakdir .
Matematika metodikasi pedagogika fanlari sistemasiga kiruvchi pedagogika
fanining tarmog i
ʻ bo lib ʻ , jamiyat tomonidan qo yilgan ʻ o qitish ʻ maqsadlariga
muvofiq matematika o qitish
ʻ qonuniyatlarini matematika rivojining ma ’ lum
bosqichida tadbiq qiladi . Maktab oldiga hozirgi zamon prinsipial yangi
maqsadlarning qo yilishi
ʻ matematika o qitish ʻ mazmunining tubdan o zgarishiga ʻ
olib keldi .
Boshlang ich
ʻ sinf o quvchilariga ʻ matematikadan samarali ta ’ lim berilishi
uchun bo lajak
ʻ o qituvchi ʻ boshlang ich ʻ sinflar uchun ishlab chikarish MO M ʻ ni
egallab , chuqur o zlashtirib
ʻ olmo g ʻ i zarur .
Matematika boshlang ich
ʻ ta ’ limi metodikasining predmeti quyidagilardan
iborat :
1. Matematika o qitishdan
ʻ ko zda ʻ tutilgan maqsadlarni asoslash ( Nima uchun
matematika o qitiladi
ʻ , o rgatiladi ʻ ).
2. Matematika o qitish
ʻ mazmunini ilmiy ishlab chiqish ( nimani o rgatish ʻ )
sistemalashtirilgan bilimlar darajasini o quvchilarning
ʻ yosh xususiyatlariga mos
keladigan qilib qanday taqsimlansa , fan asoslarini o rganishda
ʻ izchillik
ta ’ minlanadi , o quv
ʻ ishlariga o quv ʻ mash g ʻ ulotlari beradigan nagruzka bartaraf
20

qilinadi , ta ’ limning mazmuni o quvchilarningʻ real bilish imkoniyatlariga mos
keladi .
3. O qitish
ʻ metodlarini ilmiy ishlab chiqish ( qanday o qitish ʻ kerak , ya ’ ni ,
o quvchilar
ʻ hozirgi kunda zarur bo lgan ʻ ijtimoiy- iktisodiy bilimlarni , malaka ,
ko nikmalarni
ʻ va aqliy faoliyat qobiliyatlarini egallab olishlari uchun o quv ʻ
ishlari metodikasi qanday bo lishi
ʻ kerak ? )
4. O qitish vositalari–darsliklar, didaktik materiallar, ko rsatma- qullanmalar
ʻ ʻ
va texnik vositalarini ishlab chiqish (nima yordamida o qitish).
ʻ
5.Ta’limni tashkil qilishni ilmiy ishlab chiqish. (darsni va ta’limning darsdan
tashqari shakllarini qanday tashkil etish)
O qitish
ʻ
maqsadlari
o qitish mazmuni
ʻ o qitish ʻ shakl lari
o qitish metodlari
ʻ o qitish vositalari ʻ
O qitishning maqsadlari, mazmuni, metodlari, vositalari va
ʻ shakl lari metodik
sistemasining asosiy komponentlarida murakkab sistema bo lib, uni o ziga xos
ʻ ʻ
grafik bilan tasvirlash mumkin.
Matematika o qitish
ʻ metodikasi boshqa fanlar , eng avvalo , matematika fani –
o zining
ʻ bazaviy fani bilan uzviy bog liq ʻ .
Hozirgi zamon matematikasi natural son tushunchasini asoslashda to plamlar
ʻ
nazariyasiga tayanadi .
Boshlang ich
ʻ sinf uchun mo ljallangan ʻ hozirgi zamon matematika
darsligining birinchi sahifalarida biz o quvchilar
ʻ uchun berilgan topshiriqlarga
duch kelamiz : “ Rasmda nechta yuk mashinasi bo lsa
ʻ , bir qatorda shuncha katakni
bo ya
ʻ , rasmda nechta avtobus bo lsa ʻ , 2- qatorda shuncha katakni bo ya ʻ ”.
21

Bunday topshiriqlarni bajarish bolalarni ko rsatilganʻ to plamlar ʻ elementlari
orasida o zaro
ʻ bir qiymatli moslik o rnatishga ʻ undaydi , bu esa natural son
tushunchasini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega .
Matematika O qitish Metodikasi umumiy matematika metodikasiga bog liq.
ʻ ʻ
Umumiy matematika metodikasi tomonidan belgilangan qonuniyatlar kichik
yoshdagi o quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda boshlang ich
ʻ ʻ
matematika o qitish metodikasi tomonidan ishlatiladi.
ʻ
Boshlang ich sinf MO M pedagogika va yangi pedagogik texnologiya fani
ʻ ʻ
bilan uzviy bog liq bo lib, uning qonuniyatlariga tayanadi. MO M bilan
ʻ ʻ ʻ
pedagogika orasida ikki tomonlama bog lanish mavjud.
ʻ
Bir tomondan , matematika metodikasi pedagogikaning umumiy nazariyasiga
tayanadi va shu asosda shakllanadi, bu hol matematika o qitish masalalarini hal
ʻ
etishda metodik va nazariy yaqinlashishning bir butunligini ta’minlaydi.
Ikkinchi tomondan – pedagogika umumiy qonuniyatlarini shakllantirishda
xususiy metodikalar tomonidan erishilgan ma’lumotlarga tayanadi, bu uning
hayotiyligi va konkretligini ta’minlaydi.
Shunday qilib, pedagogika metodikalarning konkret materialidan
“oziqlanadi”, undan pedagogik umumlashtirishda foydalaniladi va o z navbatida
ʻ
metodikalarni ishlab chiqarishda yo llanma bo lib xizmat qiladi.
ʻ ʻ
Matematika metodikasi pedagogika, psixologiya va yosh psixologiyasi bilan
bog liq. Boshlang ich matematika metodikasi ta’limning boshqa metodikalari (ona
ʻ ʻ
tili, tabiatshunoslik, rasm va boshqa fanlar metodikasi) bilan boqliq.
Predmetlararo bog lanishni to g ri amalga oshirish uchun o qituvchi buni
ʻ ʻ ʻ ʻ
hisobga olishi juda muhimdir.
Ilmiy tadqiqot metodlari – bu qonuniy bog lanishlarni, munosabatlarni,
ʻ
aloqalarni o rnatish va ilmiy nazariyalarni tuzish maqsadida ilmiy informasiyalarni
ʻ
olish usullaridir.
Kuzatish, eksperement, maktab hujjatlari bilan tanishtirish, o quvchilar
ʻ
ishlarini o rganish, suhbat va anketalar o tkazish ilmiy-pedagogik tadqiqot
ʻ ʻ
metodlari jumlasiga kiradi.
22

So nggi vaqtlarda matematik va kibernetik metodlardan, shuningdek,ʻ
modellashtirish metodlaridan foydalanish qayd qilinmoqda.
Matematika metodikasi ta’lim jarayoni bilan bog liq bo lgan quyidagi uch
ʻ ʻ
savolga javob beradi:
1. Nima uchun matematikani o rganish kerak?
ʻ
2. Matematikadan nimalarni o rganish kerak?
ʻ
3. Matematikani qanday o rganish kerak?
ʻ
Matematika metodikasi haqidagi tushuncha birinchi bo lib Shveysariyalik
ʻ
pedagog matematik G.Pestalosining 1803 yilda yozgan “Sonni ko rgazmali
ʻ
o rganish” asarida bayon qilingan, boshlang ich ta’lim haqida uluG mutafakkir
ʻ ʻ ʻ
Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino va boshqalar ta’lim va tarbiya haqidagi
hur fikrlarida boshlang ich ta’lim asoslarini o rganish muammolari haqida o z
ʻ ʻ ʻ
davrida ilG or G oyalarni olG a surganlar.
ʻ ʻ ʻ
O zbekistonda boshlang ich sinflarda matematika o qitish metodikasi bilan
ʻ ʻ ʻ
N.U.Bikboyeva, M.Axmedov, R.Ibragimov, Z.Tadjiyeva, M.E.Jumayev va
boshqalar shuG ullanmoqdalar.
ʻ
Boshlang ich matematika o qitish metodikasi butun pedagogik
ʻ ʻ
tadqiqotlarda pedagogik texnologiya, axborot texnologiyalari yutuqlarida
qo llaniladigan metodlarning o zidan foydalaniladi.
ʻ ʻ
Kuzatish metodi – odatdagi sharoitda kuzatish natijalarini tegishlicha qayd
qilish bilan pedagogik prosessni bevosita maqsadga yo naltirilgan holda idrok
ʻ
qilishdan iborat.
Kuzatish aniq maqsadni ko zlagan reja asosida uzoq va yaqin vaqt
ʻ
oraliG ida davom etadi. Kuzatish tutash yoki tanlanma bo lishi mumkin.
ʻ ʻ
Tutash kuzatishda kengroq olingan hodisa (masalan, matematika darslarida
kichik yoshdagi o quvchilarning bilish faoliyatlari) tanlanma kuzatishda kichik-
ʻ
kichik hajmdagi hodisalar (masalan matematika darslarida o quvchilarning
ʻ
mustaqil ishlari) kuzatiladi.
23

Eksperiment – bu ham kuzatish bo lib, maxsus tashkil qilingan, tadqiqotchiʻ
tomonidan nazorat qilib turiladigan va sistematik ravishda o zgartirib turiladigan
ʻ
sharoitda o tkaziladi.
ʻ
Eksperiment natijalarini analiz qilish taqqoslash metodi bilan o tkaziladi.
ʻ
Pedagogik tadqiqotda suhbat metodidan ham foydalaniladi.
Tadqiqotning maqsad va vazifalarini yaqqol aniqlash, uning nazariy asoslari va
prinsiplarini ishlab chiqarish, ishchi gipotezani tuzish, boshlang ich sinflarda
ʻ
matematika o qitish metodikasining shakllanishida asosiy mezonlar hisoblanadi.
ʻ
24

II. BOB. BOSHLANG ICH SINFLARDA MATEMATIKA DARSLARIʻ
SAMARADORLIGINI OSHIRISHDA INTERFAOL METODLARDAN
FOYDALANISH
2.1. Pedagogik jarayonni loyihalash texnologiyasi
Pedagogik jarayonni loyihalash texnologiyasi
Pedagogik jarayonni tashkil etish va uning muvaffaqiyatli kechishini
ta’minlovchi muhim shartlaridan biridir.
Pedagogik jarayonni loyihalashda:
1. Pedagogik faoliyat mazmunini tahlil qilish;
2. Natijalarni oldindan ko ra bilish;
ʻ
3. Rejalashtirilgan faoliyatni amalga oshirish loyihasini yaratish kabi
vazifalar bajariladi.
Bu bosqichda o qituvchining mustaqil, shu bilan birga o quvchi bilan
ʻ ʻ
hamkorlikda o quv jarayonining mazmuni, vositalarini belgilash asosida
ʻ
loyihalashtirilgan faoliyati yetakchi o rin tutadi. Loyihalar predmet va uning
ʻ
yo nalishiga ko ra bir-biridan farqlanadi.
ʻ ʻ
Loyihalarda pedagog tomonidan quyidagi faoliyatlar namoyon bo ladi:
ʻ
- ketma-ket amalga oshiriluvchi va tashhisning qo yilishi yakunlanuvchi
ʻ
tahliliy faoliyat;
- oldindan ko ra bilish va loyihalash.
ʻ
Tashhis, oldindan ko ra bilish va loyihalash har qanday pedagogik vazifani
ʻ
hal etishning ajralmas uchligi hisoblanadi. Loyihaning maqsadi oldindan qog ozda
ʻ
taqvim-reja, qisqacha yozma bayon sifatida aks ettriladi. Strategik, taktik va
operativ vazifalarning samarali hal etilishi loyihalash texnologiyasining sifatiga
bog liq.
ʻ
O quv dasturi
ʻ yoki o quvchi shaxsi ta’lim mazmunini loyihalashning asosi ʻ
bo lib, bu vaziyatda o qituvchi pedagogik faoliyat, maqsadi va sharoitlarga
ʻ ʻ
muvofiq holda o quvchilarga nimani taqdim etish xususida mustaqil qaror qabul
ʻ
qiladi.
25

Qaror qabul qilish jarayonida quyidagilarni hisobga olish maqsadga muvofiqdir:
1. O quvchilar tavsiya etilayotgan ma’lumotdan nimani va qanday hajmdaʻ
o zlashtirishlari zarurligi;
ʻ
2. O quvchilarning dastlabki tayyorgarlik darajasi, ularning o quv
ʻ ʻ
ma’lumotlarini qabul qilish imkoniyatlari;
3. O qituvchining kasbiy mahorati, shuningdek, ta’lim muassasasi moddiy-
ʻ
texnik bazasi.
Bu o rinda o quv ma’lumotlarini loyihalash texnologiyasi muhim o rin tutadi.
ʻ ʻ ʻ
Unda:
- o quvchilarga taqdim etiladigan materiallar;
ʻ
- o quvchilarga mustaqil bajarish uchun beriladigan vazifalar;
ʻ
- o quvchilar tomonidan o zlashtirilgan ma’lumot (bilim) turlari o z aksini
ʻ ʻ ʻ
topadi.
Agar pedagog faoliyati o quvchilarning talablarini qondirish, ya’ni yakuniy
ʻ
maqsadlarga qaratilsa, u holda pedagog yaxlit pedagogik jarayonni yoki alohida
dars va tarbiyaviy tadbirlarni loyihalashda ham qiyinchilikka duch kelmaydi.
Muayyan o quv mashg uloti jarayonining loyihasini ishlab chiqish quyidagi
ʻ ʻ
bosqichlardan iborat bo ladi:
ʻ
1. Ta’lim jarayonini loyihalashning dastlabki bosqichi o quv predmetining
ʻ
mundarijasidan joy olgan mavzu yoki faoliyat mazmuniga doir manbalarni
o rganish, chunonchi, materiallarni yig ish va ularning g oyasi bilan ularda ilgari
ʻ ʻ ʻ
surilgan g oyalarni umumlashtirish, turkumlashtirish hamda yaxlitlashdan iborat.
ʻ
O quv predmetining mavzusi yoki faoliyat mazmuniga doir manbalar
ʻ
mohiyatini o rganib chiqish o qituvchi uchun o quvchilar e’tiboriga taqdim
ʻ ʻ ʻ
etilayotgan mavzu xususida ularga batafsil, mukammal ma’lumotlarni bera olish,
ta’limning umumiy jarayonini tasavvur etish imkonini beradi.
2. Bu bosqich o quv predmetining mavzusi yuzasidan yagona, umumiy
ʻ
maqsadni aniq belgilash, umumiy maqsad doirasida kichik bo limlar bo yicha hal
ʻ ʻ
etiluvchi xususiy maqsadlarni ham belgilash, ta’lim maqsadiga erishish yo lda
ʻ
ijobiy hal etib borilishi lozim bo lgasn vazifalarni ishlab chiqishga yo naltiriladi.
ʻ ʻ
26

Ta’lim maqsadi va vazifalarining aniq, puxta belgilab olinishi o qituvchi,ʻ
shuningdek, o quvchilar faoliyatini muayan yo nalishga solish, ta’lim maqsadiga
ʻ ʻ
erishishda vaqtdan unumli foydalanish, ta’lim jarayonida yuzaga kelishi mumkin
bo lgan didaktik va tarbiyaviy muammolarning oldini olish, mavjud sart-
ʻ
sharoitlardan oqilona foydalanishga zamin hozirlaydi. Bosqich natijasi o quv
ʻ
predmetining mavzusi bo yicha yagona, umumiy hamda xususiy maqsadlar,
ʻ
shuningdek, vazifalarni qayd etish bilan tavsiflanadi.
3. Mazkur bosqich ta’lim maqsadi va vazifalariga tayanilgan holda, o quv
ʻ
jarayonining mazmunini ishlab chiqishdan iboratdir.
Ta’lim jarayoni o quv materiali mazmunini yoritishga xizmat qiluvchi
ʻ
muayan mavzu bo yicha nazariy va amaliy bilimlar majmuini ifoda etish imkonini
ʻ
beradi. Ta’lim mazmunida, shuningdek, o quvchilar tomonidan o zlashtirilishi
ʻ ʻ
lozim bo lgan tushuncha, ko nikma hamda malakalarning hajmi ham o z ifodasini
ʻ ʻ ʻ
topa olishi lozim. Zero, ta’lim mazmunining g oyaviy jihatdan mukammalligi
ʻ
o quvchilar tomonidan muayan bilim, ko nikma va malakalarning o zlashtirilish
ʻ ʻ ʻ
darajasi bilan belgilanadi. Bu bosqich samarasi o quvchilar tomonidan ma’lum
ʻ
tushunchalarning o zlashtirilishi, ko nikma va malakalarning shakllanishini
ʻ ʻ
ta’minlovchi shartlarning ishlab chiqilganligida namoyon bo ladi.
ʻ
4. Ta’lim jarayonini loyihalashning eng muhim bosqishi sanalgan bu
bosqichda mashg ulotning shakli, metodi va vositalarini tanlash kabi harakatlar
ʻ
amalga oshiriladi.
Mazkur bosqichning muhimligi shundaki, aynan mashg ulot shakli, metod va
ʻ
vositalari ta’lim jarayonining muvaffaqiyatli ta’minlanishiga olib keladi. Ular
yordami bilangina o quv predmetining mavzusi borasidagi nazariy bilimlar
ʻ
o quvchilarga uzatiladi, o quvchilar tomonidan esa ushbu bilimlar qabul qilinadi.
ʻ ʻ
Muayyan mashg ulot uchun eng maqbul deb topilgan shakl, metod va
ʻ
vositalarning belgilanishi ta’lim jarayonining qariyb 90 foizlik muvaffaqiyatini
kafolatlaydi. Yangi, zamonaviy pedagogik texnologiyalarning asosiy mohiyati
aynan mana shu bosqichda ochib beriladi. O quvchilarni ijodiy izlanish, faollik,
ʻ
erkin fikr yuritishga yo naltiruvchi ta’lim shakli, metod va vositalarining to g ri
ʻ ʻ ʻ
27

tanlanishi mashg ulotlarning qiziqarli, bahs-munozaralarga boy bo lishi, ijodiyʻ ʻ
tortishuvlarning yuzaga kelishiga turtki beradi. Mana shu holatdagina o quvchilar
ʻ
tashabbusni o z qo llariga oladilar, o qituvchining zimmasida esa ularning
ʻ ʻ ʻ
faoliyatini ma’lum yo nalishga solib yuborish, umumiy faoliyatni nazorat qila
ʻ
olish, murakkab vaziyatlarda yo l-yo riq ko rsatish, maslahatlar berish hamda ular
ʻ ʻ ʻ
faoliyatini baholash kabi vazifalar qoladi.
5. Navbatdagi bosqichda o quvchilar tomonidan bilim, ko nikma va
ʻ ʻ
malakalarning o zlashtirilishi uchun yetarli deb belgilangan vaqt hajmi, ya’ni,
ʻ
muayyan mavzu yuzasidan ma’lum tushuncha, ko nikma va malakalarning
ʻ
o quvchilar tomonidan qancha vaqt oralig ida o zlashtirilishi mumkinligi
ʻ ʻ ʻ
aniqlanadi.
6. Mazkur bosqichda mashqlar tizimi ishlab chiqiladi. Bosqich natijasi
sifatida ishlab chiqilgan mashqlar tizimining samaradorligiga alohida ahamiyat
berish talabi mazkur bosqichning asosiy sharti hisoblanadi.
Mazkur bosqichda ishlab chiqilgan mashqlar tizimini quyidagi guruhlarga bo lish
ʻ
maqsadga muvofiqdir:
a) mashg ulot jarayonida o quvchilar tomonidan yechilishi lozim bo lgan
ʻ ʻ ʻ
mashqlar;
b) darsdan tashqari sharoitlarda bajarilishi ko zda tutilgan mashqlar.
ʻ
O quvchilar e’tiboriga havola etilayotgan mashqlar bir-birini to ldirishi,
ʻ ʻ
o zaro aloqadorlik, bog liqlik va eng muhimi evolyutsion xususiyat kasb eta olishi
ʻ ʻ
lozim.
7. Ta’lim jarayonini loyihalashtirishning bu bosqichida o quvchilarning
ʻ
umumiy faoliyatlarini nazorat qilish va test tizimini ishlab chiqish kabi vazifalar
amalga oshiriladi.
Nazariy va amaliy jihatdan to g ri bo lgan test tizimining ishlab chiqilishi
ʻ ʻ ʻ
o quvchilarning mavzu yuzasidan muayyan tushunchalarni o zlashtirish,
ʻ ʻ
shuningdek, amaliy ko nikma va malakalarni shakllantira olganlik darajalarini
ʻ
aniq va xolis aniqlay olish imkonini beradi. Test tizimini ishlab chiqishda
28

testlarning izchil, uzviy hamda bir-biri bilan uyg un bo lishlariga ahamiyat berishʻ ʻ
maqsadga muvofiqdir.
8. Ta‘lim jarayonini loyihalashning so nggi bosqichi yaratilgan loyihaning
ʻ
ta’lim jarayoniga tatbiq etilishi, ta’lim jarayonining yakuniy darajasini o rganish
ʻ
bilan nihoyalanadi.
Mazkur bosqichda ta’lim jarayonining umumiy ahvoli, erishilgan yutuq
hamda yo l qo yilgan kamchiliklar, ularning yuzaga kelish sabablari tahlil etiladi,
ʻ ʻ
navbatdagi mashg ulotlar jarayonida sodir bo lgan kamchiliklarning oldini olishga
ʻ ʻ
qaratilgan chora-tadbirlar belgilanadi.
Bildirilgan fikrlardan anglanadeki, har bir bosqichda amalga oshirilayotgan
vazifalar o rtasida muayyan izchillik mavjud bo lib, u ta’lim jarayonini samarali
ʻ ʻ
tashkil etish imkonini beradi.
Interfaol metodlar va ularning tavsifi
Zamonaviy ta’limni tashkil etishga qo yiladigan muhim talablardan biri
ʻ
ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga
erishishdir. Qisqa vaqt orasida muayyan nazariy bilimlarni talabalarga yetkazib
berish, ularda ma’lum faoliyat yuzasidan ko nikma va malakalarni hosil qilish,
ʻ
shuningdek, talabalar faoliyatini nazorat qilish, ular tomonidan egallangan bilim,
ko nikma va malakalar darajasini baholash o qituvchidan yuksak pedagogik
ʻ ʻ
mahorat hamda ta’lim jarayoniga nisbatan yangicha yondashuvni talab etadi.
Pedagogik texnologiya o z mohiyatiga ko ra sub’ektiv xususiyatga ega.
ʻ ʻ
Qanday shakl, metod va vositalar yordamida tashkil etilishidan qat’iy nazar
texnologiyalar:
- pedagogik faoliyat samaradorligini oshirishi;
- o qituvchi va talabalar o rtasida o zaro hamkorlikni qaror toptirishi;
ʻ ʻ ʻ
- talabalar tomonidan o quv predmetlari bo yicha puxta bilimlarning
ʻ ʻ
egallanishini ta’minlashi;
- talabalarda mustaqil, erkin va ijodiy fikrlash ko nikmalarini
ʻ
shakllantirishi;
29

- talabalarning o z imkoniyatlarini ro yobga chiqara olishlari uchun zarurʻ ʻ
shart-sharoitlarni yaratishi;
- pedagogik jarayonda demokratik va insonparvarlik g oyalarining
ʻ
ustivorligiga erishishni kafolatlashi zarur.
Pedagogik texnologiyalardan majburan foydalanish mumkin emas. Aksincha,
tajribali pedagoglar tomonidan asoslangan yoki ular tomonidan qo llanilayotgan
ʻ
ilg or texnologiyalardan maqsadga muvofiq foydalanish bilan birga, ularni ijodiy
ʻ
rivojlantirish maqsadga muvofiqdir.
Bugungi kunda bir qator rivojlangan mamlakatlarda o quvchilarning o quv
ʻ ʻ
va ijodiy faolliklarini oshiruvchi hamda ta’lim-tarbiya jarayonining
samaradorligini kafolatlovchi pedagogik texnologiyalarni qo llash borasida katta
ʻ
tajriba to plangan bo lib, ushbu tajriba asoslarini tashkil etuvchi metodlar interfaol
ʻ ʻ
metodlar nomi bilan yuritiladi. Quyida amaliyotida foydalaniladigan interfaol
metodlardan bir nechtasining mohiyati va ulardan foydalanish borasida so z
ʻ
yuritamiz.
“Fikriy hujum” metodi
Mazkur metod o quvchilarning mashg ulotlar jarayonidagi faolliklarini
ʻ ʻ
ta’minlash, ularni erkin fikr yuritishga rag batlantirish hamda bir xil fikrlash
ʻ
inertsiyasidan ozod etish, muayyan mazvu yuzasidan rang-barang g oyalarni
ʻ
to plash, shuningdek, ijodiy vazifalarni hal etish jarayonining dastlabki bosqichida
ʻ
paydo bo lgan fikrlarni yengishga o rganish uchun xizmat qiladi.
ʻ ʻ
“Fikriy hujum” metodi A.F.Osborn tomonidan tavsiya etilgan bo lib, uning
ʻ
asosiy tamoyili va sharti mashg ulotning har bir ishtirokchisi tomonidan o rtaga
ʻ ʻ
tashlanayotgan fikrga nisbatan tanqidni mutlaqo ta’qiqlash, har qanday luqma va
hazil-mutoyibalarni rag batlantirishdan iboratdir. Bundan ko zlangan maqsad
ʻ ʻ
o quvchilarning mashg ulot jarayonidagi erkin ishtirokini ta’minlashdir. Ta’lim
ʻ ʻ
jarayonida ushbu metoddan foydalanish o qituvchining pedagogik mahorati va
ʻ
tafakkur ko lamining kengligiga bog liq bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
30

“Fikriy hujum” metodidan foydalanish chog ida o quvchilarning soni 15ʻ ʻ
nafardan oshmasligi maqsadga muvofiqdir. Ushbu metodga asoslangan mashg ulot
ʻ
bir saotga qadar tashkil etilishi mumkin.
“Yalpiy fikriy hujum” metodi
Ushbu metod J.Donald Filips tomonidan ishlab chiqilgan bo lib, uni bir
ʻ
necha o n (20-60) nafar o quvchilardan iborat sinflarda qo llash mumkin.
ʻ ʻ ʻ
31

2.2.Maktab matematika kursini o rganishda interfaol metodlardanʻ
foydalanish
Metod o quvchilar
ʻ tomonidan yangi g oyalarning o rtaga tashl ʻ ʻ a nishi uchun
sharoit yaratib berishga xizmat qiladi. Har bir 5 yoki 6 nafar o quvchilarni o z
ʻ ʻ
ichiga olgan guruhlarga 15 daqiqa ichida ijobiy hal etilishi lozim bo lgan turli xil
ʻ
topshiriq yoki ijodiy vazifalar belgilangan vaqt ichida ijobiy hal etilgach, bu haqida
guruh a’zolaridan biri axdorot beradi.
Guruh tomonidan berilgan axborot (topshiriq yoki ijodiy vazifaning
yechimi) o qituvchi va boshqa guruhlar a’zolari tomonidan muhokama qilinadi va
ʻ
unga baho beriladi. Mashg ulot yakunida o qituvchi berilgan topshiriq yoki ijodiy
ʻ ʻ
vazifalarning yechimlari orasida eng yaxshi va o ziga xos deb topilgan javoblarni
ʻ
e’lon qiladi. Mashg ulot jarayonida guruhlar a’zolarining faoliyatlari ularning
ʻ
ishtiroklari darajasiga ko ra baholab boriladi.
ʻ
“Fikrlarning shiddatli hujumi” metodi
“Fikrlarning shiddatli hujumi” metodi Ye.A.Aleksandrov tomonidan
asoslangan hamda G.Ya.Bush tomonidan qayta ishlangan.
Metodning mohiyati quyidagidan iborat:
- jamoa orasida muayyan topshiriqlarni bajarayotgan har bir o quvchining
ʻ
shaxsiy imkoniyatlarini ro yobga chiqarishga ko maklashish;
ʻ ʻ
- o quvchilarda ma’lum jamoa tomonidan bildirilgan fikrga qarshi g oyani
ʻ ʻ
ilgari surish layoqatini yuzaga keltirishdan iborat.
32

“Fikrlarning shiddatli hujumi” metodidan foydalanishga asoslangan mashg ulotʻ
quyidagi bosqichlarda tashkil etiladi:
1-bosqich: Ruhiy jihatdan bir-biriga yaqin bo lgan o quvchilarni o zida
ʻ ʻ ʻ
biriktirilgan hamda son jihatdan teng bo lgan kichik guruhlarni shakllantirish;
ʻ
2-bosqich: Guruhlarga hal etish uchun topshirilgan vazifa yoki topshiriqlar
mohiyatidan kelib chiqadigan maqsadlarni aniqlash;
3-bosqich: Guruhlar tomonidan muayyan g oyalarning ishlab chiqilishi
ʻ
(topshiriqlar hal etilishi);
4-bosqich: Topshiriqlarning yechimlarini muhokama etish, ularni to g ri hal
ʻ ʻ
etilganligiga ko ra turkumlarga ajratish;
ʻ
5-bosqich: Topshiriqlarning yechimlarini qayta turkumlashtirish, ya’ni
ularning to g riligi, yechimni topish uchun sarflangan vaqt, yechimlarning aniq va
ʻ ʻ
ravshan bayoni etilishi kabi mezonlar asosida baholash;
6-bosqich: Dastlabki bosqichlarda topshiriqlarning yechimlari yuzasidan
bildirilgan muayyan tanqidiy mulohazalarni muhokama etish hamda ular borasida
yagona xulosaga kelish.
Metodni qo llash jarayonida quyidagi holatlar yuzaga keladi:
ʻ
- o quvchilar tomonidan muayyan nazariy bilimlarning puxta
ʻ
o zlashtirilishiga erishish;
ʻ
- vaqtni iqtisod qilish;
- har bir o quvchini faollikka undash;
ʻ
- ularda erkin fikrlash layoqatini shakllantirish.
“6x6x6” metodi
“6x6x6” metodi yordamida bir vaqtning o zida 36 nafar o quvchini muayyan
ʻ ʻ
faoliyatga jalb etish orqali ma’lum topshiriq yoki masalani hal etish, shuningdek,
guruhlarning har bir a’zosi imkoniyatlarini aniqlash, ularning qarashlarini bilib
olish mumkin. Bu metod asosida tashkil etilayotgan mashg ulotda har birida 6
ʻ
nafardan ishtirokchi bo lgan 6 ta guruh o qituvchi tomonidan o rtaga tashlangan
ʻ ʻ ʻ
muammoni muhokama qiladi. Belgilangan vaqt nihoyasiga yetgach o qituvchi 6 ta
ʻ
guruhni qayta tuzadi. Qaytadan shakllangan guruhlarning har birida avvalgi 6 ta
33

guruhdan bittadan vakil bo ladi. Yangidan shakllangan guruh a’zolari o zʻ ʻ
jamoadoshlariga guruhi tomonidan muammo yechimi sifatida taqdim etilgan
xulosani bayon etib beradilar va mazkur yechimlarni birgalikda muhokama
qiladilar.
“6x6x6” metodining afzallik jihatlari quyidagilardir:
- guruhlarning har bir a’zosining faol bo lishiga undaydi;
ʻ
- ular tomonidan shaxsiy qarashlarning ifoda etilishini ta’minlaydi;
- guruhning boshqa a’zolarining fikrlarini tinglay olish ko nikmalarini
ʻ
hosil qiladi;
- ilgari surilayotgan bir necha fikrni umumlashtira olish, shuningdek, o z
ʻ
fikrini himoya qilishga o rgatadi.
ʻ
34

Xulosa
Eng muhimi, mashg ulot ishtirokchilarining har bir qisqa vaqt (20 daqiqa)ʻ
mobaynida ham munozara qatnashchisi, ham tinglovchi, ham ma’ruzachi sifatida
faoliyat olib boradi.
Ushbu metodni 5, 6, 7 va 8 nafar o quvchidan iborat bo lgan bir necha
ʻ ʻ
guruhlarda qo llash mumkin. Biroq yirik guruhlar o rtasida “6x6x6” metodi
ʻ ʻ
qo llanilganda vaqtni ko paytirishga to g ri keladi. Chunki bunday
ʻ ʻ ʻ ʻ
mashg ulotlarda munozara uchun ham, axborot berish uchun birmuncha ko p vaqt
ʻ ʻ
talab etiladi. So z yuritilayotgan metod qo llanilayotganda mashg ulotlarda
ʻ ʻ ʻ
quruhlar tomonidan bir yoki bir necha mavzuni qilish imkoniyati mavjud.
“6x6x6” metodidan ta’lim jarayonida foydalanish o qituvchidan faollik,
ʻ
pedagogik mahorat, shuningdek, guruhlarni maqsadga muvofiq shakllantira olish
layoqatiga ega bo lishni talab etadi. Guruhlarning to g ri shakllantirmasligi
ʻ ʻ ʻ
topshiriq yoki vazifalarning to g ri hal etilmasligiga sabab bo lishi mumkin.
ʻ ʻ ʻ
Bu metod yordamida mashg ulotlar quyidagi tartibda tashkil etiladi:
ʻ
1. O qituvchi mashg ulot boshlanishidan oldin 6 ta stol atrofiga 6 tadan stul
ʻ ʻ
qo yib chiqadi.
ʻ
2. O quvchilar o qituvchi tomonidan 6 ta guruhga bo linadi. O quvchilarni
ʻ ʻ ʻ ʻ
guruhlaga bo lishda har o rindiqni nomlab, nomlangan varaqchalarni olganlar o z
ʻ ʻ ʻ
o rinlariga joylashadilar.
ʻ
3. O quvchilar joylashib olganlaridan so ng o qituvchi mashg ulot
ʻ ʻ ʻ ʻ
mavzusini e’lon qiladi va guruhlarga muayyan topshiriqlarni beradi. Ma’lum vaqt
belgilanib, munozara jarayoni tashkil etiladi.
4. O qituvchi guruhlarning faoliyatini kuzatib boradi, kerakli o rinlarda
ʻ ʻ
guruh a’zolariga maslahatlar beradi, yo l-yo ruqlar ko rsatadi hamda guruhlar
ʻ ʻ ʻ
tomonidan berilgan topshiriqlarning to g ri hal etilganligiga ishonch hosil
ʻ ʻ
qilganidan so ng guruhlardan munozaralarni yakunlashlarini so raydi.
ʻ ʻ
35

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Karimov I.A. Barkamol avlod – O zbekiston taraqqiyotining poydevori. –ʻ
Toshkent: Sharq nashriyot-matbaa kontserni. 1997.
2. Karimov I.A. O zbekiston XXI asrga intilmoqda. – Toshkent: O zbekiston.
ʻ ʻ
1999.
3. Karimov I.A. Yusak malakali mutaxassislar – taraqqiyot yo li. - Toshkent:
ʻ
O zbekiston. 1995.
ʻ
4. O zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” / Barkamol
ʻ
avlod – O zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent: Sharq nashriyot-
ʻ
matbaa kontserni. 1997.
5. O zbekiston Respublikasining “Ta’lim to g risida”gi Qonuni (1997 yil 29
ʻ ʻ ʻ
avgustda qabul qilingan) /Barkamol avlod – O zbekiston taraqqiyotining
ʻ
poydevori. – Toshkent: Sharq nashriyot-matbaa kontserni. 1997.
6. O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Umumiy o rta ta’limning
ʻ ʻ
davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to g risida”gi qarori (1999 yil 16
ʻ ʻ
avgust)/Xalq ta’limi j. 1999. № 5
36

Boshlangʻich sinflarda matematika oʻqitish vositalari

Sotib olish