Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	14999UZS
Размер	293.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	04 Июнь 2025
Расширение	doc
Категория	Дошкольное и начальное образование

Boshlang‘ich ta’lim didaktikasining maqsad va vazifalari

Kindiy substansiyani barcha ilmiy bilimlaming bosh predmeti sifatida ko‘rib
chiqishda, eng avvalo, miqdor va sifatni hissiy idrok etish zarurligini tasdiqladi.
Kimki miqdor va sifatni bilmasa, u substansiyani bilishdan ham mahrumligini
uqtirdi. Olim o‘zining didaktik g‘oyalarida hissiy va ratsional bilishni ifodaladi.
Hissiy bilish - yakka narsalarni bilishdan iborat bo‘lsa, oqilona bilish - umumiy
narsalarni bilish ekanini ta’kidladi. Uning fikricha, hissiy bilish faqat aql uchun
material beradi.
Sabablar haqiqatni bilishda va o‘zining ana shu haqiqatga muvofiq xatti-
harakatlarini anglashda insonning aqliga ko‘maklashadi. «Haqiqat, - deb yozgan
edi Kindiy, - har qanday narsani va uning barqarorligini bilishning sababidir,
binobarin, hayotdagi mavjud hamma narsa haqiqiyligi bilan mavjuddir. Haqiqatni
bilish zarur va shunga ko‘ra mavjud narsalarni bilish mumkin».
Forobiy o‘qitish metodlarining tasnifini ishlab chiqqan. Ularni amaliy va
nazariy metodlarga ajratgan, shu tariqa o‘qitishning amaliy yo‘nalishi va
kishilarning hayoti hamda kundalik faoliyati bilan bog‘liqligi g‘oyalarini olg‘a
surgan. Olim o‘qitishning tajriba ko‘rsatmali, induktiv va deduktiv, amaliy
metodlariga alohida e’tibor bergan. Barcha metodlami o‘quvchining hayotiy
tajribasiga, mantiqiytafakkurigatayangan holda birlashtirgan. O‘quv jarayonini
tashkil etishga qo‘yiladigan talablarni ishlab chiqishda deduktiv metodni ustun
qo‘yib, o‘quvchilarga materialni tushuntirishda nimalarga alohida e’tibor berish
haqida, eng muhim narsalarni fanga ishonchli bilimlar beradigan va
shubhalantirmaydigan dalillar bilan yoritish va hokazolar bo‘yicha o‘qituvchilar
uchun qimmatli tavsiyalarini bayon qilgan.
Forobiy matematika fani misollari asosida o‘qitishning ilmiylik,
ko‘rsatmalilik, tushunarlilik va izchillik prinsiplarini ishlab chiqqan. Bilish
jarayoni va fandagi bilim shakllarining mohiyatini yoritgan. Uning fikricha, ana
7

boshqalar. Natija - dars mashg‘ulotlari jarayonida rejalashtirilgan xulosaga kelingan va
ta’limning ma’lum muayyan jarayonidan olingan yakuniy natijasidir. Natijalar
(mahsullar)-o‘quv jarayonining so‘nggi natijasi, belgilangan maqsadlarni amalga
oshganlik darajasi.
Natijani o‘zlashtirish- olingan natijalarni amaliy o‘zlashtirilishiga tayyorlash
jarayonida iboratdir, ya’ni, iste’mol uchun tayyorlash. Bunga tadqiqotchi ishtiroki
muhim rol o‘ynaydi, chunki kerak bo‘lganda ayrim tuzatishlar kiritish har kimning
qo‘lidan kelavermaydi. Didaktik vositalar va tarqatma materiallar-bu fanni o‘qitishda
zarur bo‘lgan jihozlar, kompyuterli vositalar, modellar va maketlar, ko‘rgazmalar
va texnik vositalar, asbob-uskunalar va mahsulotlardir. Shuningdek, o‘qitish
jarayonida o‘qituvchi tomonidan qo‘laniladigan tarqatma materiallardir. Ular:
kartochkalar, savolnomalar, yo‘riqnomalar, qiziqarli savol va topshiriqlar, amaliy
ishni tashkil etish bo‘yicha texnologik haritalar va hakozalardir. [5.80-84- betlar]
Prof. B.Ziyomuhammedovning ijod mahsulida didaktik materiallar-
pedagog tomonidan har bir darsga alohida tayyorlangan, dars mazmunini to‘la
ifodalash va o‘quvchi-tinglovchilar dars mazmuniga yaxshi tushunib yetishlari
uchun xizmat qiladi, deb qayd etiladi. Bularga turli ko‘rgazmali qurollar, turli
muammoli vaziyatlarni yaratuvchi moslamalar, o‘yinlar va hakozolar kiradi.
Didaktik materiallar ham didaktikaning tamoyillariga mos ravishda yaratiladi. Dars
jarayoni faqat usul va uslublar orqali amalga oshirilib, darsning ajralmas qismi
hisoblanadi. Pedagogsiz va tinglovchisiz hamda o‘quv dasturi va rejasiz dars o‘tib
bo‘lmagani kabi, pedagogik usullar va uslublarsiz darsni amalga oshirib
bo‘lmaydi.
Didaktik qobiliyat- o‘quv materiali, ko‘rgazmali qurollar va vositalarini
tayyorlab qo‘yish, o‘quv materialini aniq, ifodali va izchil bayon qilish,
o‘rganishga bo‘lgan qiziqish hamda ma’naviy, hissiy istaklarni rag‘batlantirish,
o‘quv bilimini oshirish, faollashtirish mahoratlari majmuidan iboratdir.
Didaktik qobiliyatga ega bo‘lgan rahbarlar turli vaziyatlarda sharoitdan kelib
22

usullariga bog‘liqdir. Shu sababli doimo pedagogikada ta’lim metodlariga
o‘qituvchining ish usullari va ta’lim oluvchilarning bilish faoliyati usullari deb
qaraladiki, bu usullarning har ikkalasi o‘quv vazifalarini bajarishga qaratilgandir.
Ta’lim monitoringi-pedagogik tizim faoliyati haqida axborotlar yig‘ishni
tashkil etish, saqlash, qayta ishlash va ularni sinflarga ajratish tizimidan iborat
bo‘lib, kuzatilayotgan ob’ekt holatini va kelgusida uning rivojlanishi dinamikasini
oldindan bashorat qilish jarayoni.[4]
Ta’lim monitoringi ta’lim oluvchilarning o‘zlashtirish darajasini nazorat qilish
uchun ma’lumotlar yig‘ish texnologiyasi, ta’lim natijalari darajasini taqqoslash
uchun kerak bo‘ladigan ma’lumotlar majmuasini tayyorlashdni amalga oshirishga
imkon yaratadi.
Ta’lim monitoringi pedagogik tizim faoliyatidan olingan daliliy xulosaviy
natijalarni uning maqsadiga nechog‘lik mosligini ko‘rsatuvchi, tezkor aloqani
ta’minlovchi mustaqil boshqaruvchi vazifalarini amalga oshirishning didaktik asosi
hamdir.
Ta’lim monitoringi tadqiqot natijalarini muntazam ilmiy asoslangan holda
kuzatish (dinamik jarayonni kuzatish uchun) hamda ularni berilgan etolon bilan
qiyoslash jarayonida muntazam ravishda rivojlanib boradi.
Ta’lim sifati-bu ta’lim jarayonining turli qatnashchilarini o‘quv muassasasi
tomonidan ko‘rsatilgan ta’lim xizmatlaridan qoniqish darajasi, yoki ta’limda qo‘yilgan
maqsad va vazifalarga erishganlik darajasi.
Maxsus ma’noda “Ta’lim oluvchi ↔ ta’lim beruvchi” darajasida ta’lim sifati-
bu muntazam ravishdagi o‘lchamlar asosida ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilarning
o‘zaro munosabatini, ta’lim oluvchilar faoliyati, ta’lim natijalarining ta’lim
tarbiyasiga mosligini belgilovchi darajadir.
Umumiy ma’noda “Ta’lim oluvchi ↔ ta’lim muassasi” darajasida ta’lim sifati-
bu tizimli va kvalimetrik ko‘rinishlarda muntazam o‘lchamlar asosida aniqlanadigan
ta’lim-tarbiya natijalarini moslik darajasidir.Ta’lim standarti- bu standart tekshirish
13

kiritilgan nazariy va amaliy ma’lumotlar to‘plami hamdir.
Bilimlar bazasi-muayyan bir soha (yo‘nalish, fan, bob, bo‘lim, mavzu,
tushuncha va Shu kabilar) bo‘yicha to‘plangan bilimlar va ularning kompyuter
xotirasida mujassamlashtirilishi va qayta ishlangan axborotlarni saqlashga
mo‘ljallangan bilimlar majmui.
Ko‘nikma - bu o‘zlashtirib olingan bilimlar asosida amalga oshiriladigan va
amaliy jihatdan maqsadga muvofiq harakatlarga tayyorlikda ifodalangan ongli
faoliyat.
“Ko‘nikma- bu malakaning tarkibiy qismi bo‘lib, harakatning ayrim
qisimlarini nihoyatda tez, aniq va maqsadga muvofiq ravishda o‘z-o‘zidan
bajarilish qobiliyatini ifodalaydi va u tinglovchilarda ko‘p marta takrorlanadigan
mashqlar natijasida yuzaga keladi”.
Ko‘nikma- ongli faoliyat (harakat) ni tez, tejamli, to‘g‘ri, kam jismoniy va
aqliy kuch sarflangan holda bajarish jarayoni natijasi. U Shaxsning bilimlari
asosida tarkib topadi. Dastlabki shakllanish bosqichlarida bunday harakatlar jiddiy
diqqat bilan bajariladi, keyingi bosqichda diqqat bilan nazorat qilish kamayib
boradi va natijada avtomatlashgan harakatga aylanadi.
Ko‘nikmalar muntazam mashq qilish (takrorlash) orqali zarur darajada
saqlanadi. Ana shu sababli uning ta’lim-tarbiyadagi ahamiyati beqiyos. Ma’lum
vaqt takrorlanmaslik ko‘nikma darajasining pasayishiga olib keladi. U katta
hajmdagi mashqlar bajarish va malaka oshirish orqali tiklanadi.
Ko‘nikma-insonning ilgarigi tajribalari asosida muayyan faoliyat, yoki
harakatni amalga oshirish qobiliyati.
Ko‘nikma-bu Shunday aqliy va jismoniy harakatlar, usullar va yo‘l-
yo‘riqlardan iborat bo‘lib, ular yordamida rejalashtirilgan maqsadga erisxiladi,
yoki muayyan bir faoliyat amalga oshiriladi.
Ba’zan ko‘nikmalar shaxsga malaka hosil qiladi va uning malakali
ishlashiga yordam beradi, ba’zilari, aksincha, shaxsdagi malakalik sifatiga salbiy
16

Nukus innovatsion institutı
Boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishi ____ kurs talabasi
__________________________________ kurs ishini himoya qilish bo‘yicha 2024
yil «____» _____________ kungi № _________ sonli majlisining
B A YO N N O M A S I
Kurs ishining mavzusi_______________________________________________
__________________________________________________________________
Qatnashganlar:
Komissiya raisi _______________________________
A’zolari
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Ish rejasi bo‘yicha:
Kurs ishi rahbari ________________________________
Kurs ishi bo‘yicha quyidagi materiallar tafsiya etildi:
1. Yozish va tahrirlash ___________ _______ ___________________________
2. Himoya qilish vaqtidagi bayonot ___________________________________
3. Berilgan savollarga javoblari ______________________________________
4. Kurs ishi rahbarining yakuni _____________________________________
__________________________________________________________________
36

-o qitish jarayonida pedagogning o rgatuvchanlik faoliyatini tashkil etishʻ ʻ
-ta lim oluvchida dunyoqarash va ahloq me yorlarini hosil qilib qiziqish, qobiliyat,
ʼ ʼ
va bilish faolligini oshirish
 Kurs ishining ob’yekti: O‘qitish jarayonida bilim oluvchilarining bilim
faoliyatini, qobiliyatlarini shakllantirish va ularning faoligini oshirish.
 Kurs ishining predmeti: Ta’lim didaktikasining predmeti dars o‘tish va
bilim olishning o‘zaro bog‘liqligi va aloqadorligi hisoblanadi.
 Kurs ishining tarkibiy qismlari: Kirish, 2-bob, 4-paragraf, xulosa
va foydalangan adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
5

usullariga muvofiq keladigan va o‘qitish sifatining standart ko‘rsatkichlari bilan
ifodalangan mazkur ta’lim turida ta’lim oluvchini o‘qitish va tarbiyalashda
qo‘yiladigan talablar ko‘rsatkichlarining mazmuni.
Ta’lim tamoyillari- bu o‘qituvchining faoliyatini va ta’lim oluvchining bilish
faoliyati xususiyatini belgilovchi asosdir. Ta’lim tamoyillari ta’lim beruvchi va
ta’lim oluvchi faoliyatining muhim ichki tomonlarini aks ettiradi hamda turli
shaklda, turli mazmunda va har xil yo‘sinda tashkil etiladigan ta’limning
samaradorligini belgilaydi. Shuning uchun ta’lim tamoyillari ta’lim berishning
ma’lum ob’ektiv qonuniyatlarini o‘zida aks ettiradi.
Didaktik tamoyillar- bu ta’lim jarayoni qonuniyatlari, mazmuni va
metodlarini belgilab beruvchi o‘qitish tamoyillaridir. Shuning uchun ham
o‘qituvchining pedagogik mahorati va ta’lim oluvchining o‘rganuvchanlik faoliyatini
bir qolipga solib, belgilangan maqsadga erishishni ta’minlaydigan qoidalar
majmuasi ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan didaktik tamoyillar mohiyatini tashkil
etadi.
Didaktik tamoyillar nazariy va amaliy ta’limida maqsad, mazmun, metodlar,
tashkil etish shakllari, o‘qitish vositalari va usullari; mehnat va tarbiyaviy faoliyat;
ta’limning turli bosqichlari hamda pedagogik va mehnat jarayonlari; ta’lim
oluvchilarning jamoaviy rivojlanishi va har birining alohida rivojlanishi o‘rtasidagi
aloqadorliklarni aks ettiradi.
Ta’lim vositalari - o‘quv jarayonining tashkil etilishi va o‘tib borishini
ta’minlaydigan xilma-xil o‘quv jihozlari, o‘quv qo‘llanmalari va boshqalar.
Bilim - bu o‘quvchilar ongida muayyan tartibda mustahkamlangan, ularning
Shaxsiy mulkini tashkil etadigan va bundan ular zaruratga ko‘ra foydalana oladigan
faktlar, ma’lumotlar, ilmiy nazariyalar, qonunlar, tushunchalardir.
Bilim- borliqni bilish jarayonining amaliyotda tasdiqlangan natijasi.
Ob’ektiv reallikning inson ongida adekvat aks ettirilishi (tasavvur, tushuncha,
mulohaza, nazariyalar). U kundalik, ilmiy, empirik, nazariy bilimlarga ajraladi.
14

MUNDARIJA:
KIRISH……………………………………………………………..……...………3
I.BOB: BOSHLANG ICH TA LIM TA LIM DIDAKTIKASINING ʻ ʼ ʼ
MOHIYATI VA QONUNIYATLARI……..……………………..........................6
1.1. Boshlang‘ich ta’lim didaktikasining predmeti va uning vazifalari…………..6
1.2. Boshlang‘ich ta’lim didaktikasining asosiy kategoriyalari……………….....11
II.BOB: BOSHLANG‘ICH TA’LIM DIDAKTIKASI VA UNING PAYDO
BO‘LISH NAZARIYASI ……………………………………………………......24
2.1. Boshlang ich ta lim didaktikasining yaratilishi va rivojlanishi haqida…...….24
ʻ ʼ
2.2. Boshlang‘ich ta’lim didaktikasi nazariyasi va o‘qitish jarayonida asosiy
bosqichlari …………………………………………………….………………….28
XULOSA………………………………………………….....................................32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI …………………..……...33
2

Boshlang ich maktab Ya.A.Komenskiy tizimidagi ikkinchi bosqich bo lib,ʻ ʻ
ona tili maktabi yoki boshlang ich maktab (6 yoshdan 12 yoshgacha) deb atalgan.
ʻ
Bu maktabda har kimga hayotda amalga oshirib bo‘lmaydigan narsalarni o‘rgatish
kerak edi: bosma yoki qo‘lyozma matnni ona tilida ravon o‘qiy olish, yozish,
sanash va eng oddiy o‘lchovlarni amalga oshirish, kuylamoq. Bola qo‘llashni
o‘rganishi kerak bo‘lgan namunali qoidalar shaklida belgilangan axloqni o‘rgandi;
davlat va xo‘jalik hayoti haqidagi eng muhim tarixiy faktlar va elementar
ma’lumotlarni o‘rgandi; turli hunarmandchilik bilan tanishdi.
Ya.A.Komenskiyning “Buyuk didaktika” asarida o‘rganish uchun to‘rtta asosiy
umumiy talablar belgilangan:
- so‘zdan oldin narsalarni o‘rgatsangiz , o‘rganish muvaffaqiyatiga erishiladi; eng
oddiy boshlang‘ichlardan o‘rganishni boshlash, murakkablikka erishish; ma’lum
bir yosh uchun mo‘ljallangan kitoblardan o‘rganish;
- o‘rganish erta yoshdan boshlangan bo‘lsa , o‘rganish qulayligiga
erishiladi; o‘qituvchi ta’lim berishda osondan qiyinroqqa , umumiydan xususiyga
o‘tishi kerak; o‘quvchilar bilim bilan ortiqcha yuklanmaydi, asta-sekin oldinga
siljiydi; maktabda o‘rganilgan narsa hayot bilan bog‘liq;
- o‘qitishning puxtaligi o‘quvchilarning haqiqatan ham foydali narsalarni qilishini
nazarda tutadi; keyingisi avvalgisiga asoslanadi; barcha o‘quv materiallari bir-
biriga bog‘langan bo‘lishi kerak va o‘rganilgan barcha narsalar bosqichma-bosqich
mashqlar bilan mustahkamlanadi;
- hamma narsa puxta, qisqa va aniq o‘rgatilganda o‘rganish tezligi mumkin
bo‘ladi; hamma narsa ajralmas ketma-ketlikda, bugungi kun kechagi kunni
kuchaytirganda sodir bo‘ladi va sinfdagi darslarni hamma bilan bitta o‘qituvchi
olib boradi.
Ya.A.Komenskiy ta’lim tamoyillari, qoidalari, uning shakl va usullarini dastlab
asoslab berdi.
25

«BOSHLANG‘ICH TA’LIM VA GUMANITAR FANLAR» KAFEDRASI
Mutaxassisligi: “ Boshlang‘ich ta’lim ” bakalavr yo‘nalishi sirtqi bo‘lim”
II - kurs ____________-guruh
KURS ISHI
MAVZU: “BOSHLANG‘ICH TA’LIM DIDAKTIKASINING MAQSAD VA
VAZIFALARI”
Tayyorlagan:
Qabul qilgan:
Nukus - 2024

Kurs ishining himoya qilgandan keyin talabaga quyidagi savollar berildi:
1. ________________________________________________________________
2. ________________________________________________________________
3. ________________________________________________________________
Komissiya qarori:
1.Talaba___________________________________kurs ishini bajargangan va
_____bahoga himoya qilgan deb hisoblansin
Komissiya raisi: ________________________________
Komissiya a’zoları: ________________________________
________________________________
________________________________
Kotib: __________________________
37

14. Haydarova O.Q.Bo‘lajak o‘qituvchilarni innovatsion faoliyatga tayyorlash.
Qarshi, Nasaf, 2008.
15. Nuritdinova M.Tabiyatshunoslik o‘qitish metodikasi.Toshkent:2005-yil
16. Sharipova D.Xodiyeva M.M.Sharipov Tabiatshunoslik va uni o‘qitish
metodikasi: Darslik.-Barkamol fayz media : nashiryoti: Toshkent :2018 –yil 458b.
17. Buxoriy S. S. Buyuk Xorazmiylar. - T.: Yozuvchi. 1994. – 336 b. Bo‘riev M.
Yoshlarda tabiatni muhofaza qilish hissini tarbiyalash.
18. Boshlang’ich ta’lim o’quvchilarida inovasion faoliyat ko’nikmalarini
rivojlantirish yo’llari. //Uzluksiz ta’lim, 2010. – №3 46-49-betlar.
19. Ishmuhammedov R, Abduqodirov A. Tarbiyada innovatsion texnologiyalar.
T.: Iste’dod. 2008. 180-bet.
20. Ishmuhammedov R. Tarbiyada innovatsion texnologiyalar. T.: Iste’dod.
2010. 141 bet.
21. Ishmuhammedov R.J. Innovatsion texnologiyalar yordamida ta’lim
samaradorligini oshirish yo’llari. – Toshkent 2004 y
22. Interfaol metodlardan foydalanish. //Boshlang’ich ta’lim, 2008. №11, 26 31
bet Kto yest kto v mire, Moskva-2005
23. Egamberdieva N.M. Madaniy-insonparvarlik yondashuvi asosida bo’lajak
o’qituvchilarni shaxsiy va kasbiy ijtimoiylashtirish. – T.: “Fan va texnologuya”
nashriyoti, 2009. – 135 b.
24. Davletshin M.G. Modul ь naya texnologiya obucheniya. – T: TGPU, 2000.
Internet resurslari
1. www.ziyouz.com
3. www.tdpu.uz
4. www.pedagog.uz
35

batafsil ishlab chiqdi. U ta’limning ushbu bosqichiga alohida e'tibor berdi, chunki
u bu davrda bilim va g‘oyalar poydevori qanchalik mustahkam qo‘yilgan bo‘lsa,
unda shunchalik hajmli va mustahkamroq bino qurish mumkinligiga ishongan.
Ushinskiy didaktika asoslarini nazariy rivojlantirishni bolalar uchun o‘quv
kitoblari va ota-onalar va murabbiylar tomonidan foydalanish bo‘yicha tavsiyalar
yaratish bilan birlashtirdi. Uning tarbiyaviy kitoblari: «Ona so‘z» (1864) «Bolalar
dunyosi. O‘quvchi” (1861) asari yarim asr davomida qayta-qayta nashr etilgan.
Ular maktab yoki oilaviy ta’limning boshida ona tilini qanday o‘rganish
kerakligi haqidagi namuna edi. Boshlang‘ich ta’lim kitobi bilan ishlash bo‘yicha
qo‘llanmada «Ona so‘z. Talabalar uchun kitob. “Ona tili” darsligidan foydalanib,
ona tilini o‘rgatish bo‘yicha ota-onalar va murabbiylarga maslahatlar K. D.
Ushinskiy boshlang‘ich ta’limning asosiy jihatlarini: tashkil etilishi, mazmuni va
o‘qitish metodikasi , didaktik tamoyillari, o‘qitish metodikasi; o‘quvchilarning
psixofizik xususiyatlariga ko‘ra rivojlanishi va hokazo.Bu boshlang‘ich ta’lim
didaktikasiga bag‘ishlangan birinchi maishiy ish bo‘lib, ta’lim va tarbiya
nazariyasiga asos solgan va boshlang‘ich sinf amaliyotiga tadbiq etilgan.
K. D. Ushinskiyning pedagogik g‘oyalari ilmiy pedagogika va boshlang‘ich
maktabning keyingi rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi. [9]
27

Hozirgi ilg‘or pedagogika inson shaxsini maqsadga muvofiq shakllantirishga,
o‘zini o‘zi tarbiyalash va ijtimoiy tajribadan iborat tizim sifatida qaraydi. O‘zini
o‘zi tarbiyalash kichik tizimlar o‘rtasidagi bog‘lanish asosida
tarbiyalanuvchilarning ijtimoiy tajribani o‘zlashtirishi orqali tashkil topadi va shu
bilan insonning shaxsi shakllanadi. O‘quv jarayoni pedagogik jarayonning mag‘zi
sifatida tarbiya, o‘zini okzi tarbiyalash va ijtimoiy tajribaning birligini o‘zida
mujassamlashtiradi. O‘quv jarayonidagi tarbiya, asosan, o‘qitish shaklida, o‘zini
o‘zi tarbiyalash va ijtimoiy tajribaning birligi shaklida namoyon bo‘ladi. Shunga
ko‘ra o‘quv jarayoniga ta’lim (pedagogning faoliyati), o‘qish (o‘quvchining
mustaqil o‘rganish ishi) va ijtimoiy-pedagogik tizim sifatida qaraladi.
33

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzaribligi : O‘zbekiston mustaqillik yillarida
iqtisodiy hamda ijtimoiy-madaniy rivojlanishning o‘ziga xos yo‘liga ega bo‘ldi. Bu
yo‘ldagi chuqur o‘zgarishlar barcha jabhalarga shiddat bilan kirib bormoqda.
Prezident I.A.Karimov ta’kidlab o‘tganidek: «Bu murakkab dunyoning azaliy
va abadiy muammolari, shu bilan birga, har bir davrning dolzarb masalalariga har
tomonlama asosli ilmiy javoblar topilgan taqdirdagina ma’naviyat olami yangi
ma’no-mazmun bilan boyib boradi. Boshqacha aytganda, har bir ilmiy yangilik,
yaratilgan kashfiyot - bu yangicha fikr va dunyoqarashga turtki beradi,
ma’naviyatning shakllanishida o‘ziga xos ta’sir o‘ tkazadi».
Ta’lim-tarbiya tizimini tubdan isloh qilish, barkamol avlodni shakllantirish
ertangi taqdirimizni belgilab beruvchi dolzarb masalalardan biriga aylandi.
Respublikamiz Prezidenti Islom Karimov Oliy MajlisningXIVsessiyasida
«yangi darsliklarni, zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini o‘z vaqtida
ishlab chiqish va joriy etishni ta’minlashni nazorat ostiga olish zarur»- ligini
alohida ta’kidladilar.Shu o‘rinda bizga milliy pedagogikamizning jadal sur’atlarda
taraqqiy etishi, ta’lim-tarbiya jarayonining rivojlanishida o‘zining boy meroslarini
qoldirgan qomusiy olimlardan al-Buxoriy, at-Termiziy, Abu Rayhon Beruniy, az-
Zamaxshariy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Ogahiy, Abdulla
Avloniy singari ulug‘ olim-u adiblarning betakror asarlaridan foydalanish
imkoniyati yaratildi. Ular ta’limdagi milliy xususiyatlarga alohida e’tibor
berishgan.Mustaqillik yillariga qadar ularning pand-o‘gitlari yetarli darajada
o‘rganilmadi. Tarixdan ma’lumki, bir vaqtlar Sharq pedagogikasi nihoyatda gullab-
yashnagan. Olmon olimi Xerler «Sharq Yevropaning muallimidir» deganida ana
shu rivojlanish davrlarini ko‘zda tutgandir, ehtimol.Bobokalonlarimiz yosh avlod
tarbiyasi borasida dorilfunun yaratib qoldirganlar. Zardushtiylik dinining
3

6. Beruniy ta’kidlaganidek, o‘qitish izchil, ko‘rsatmali, maqsadga muvofiq
bo‘lishi va ma’lum tizimda olib borilishi lozim. Binobarin, ko‘rsatmalilik
ta’limning tushunarliroq, muayyanroq va qiziqarliroq boMshini ta’minlaydi,
tafakkurni rivojlantiradi.
Abdulla Avloniy o‘zining barcha tadqiqotlarida ilm muammosini birinchi
o‘ringa qo‘ygan. «Alhosil, - deb yozgan edi u, - butun hayotimiz, salomatligimiz,
saodatimiz, sarvatimiz, maishatimiz, himmatimiz, g‘ayratimiz, dunyo va oxiratimiz
ilm bilan bog‘liqdur... Shuning uchun o‘qimak, bilmak zamonlarini qo‘ldan
bermay, vujudimizning dushmani bo‘lgan jaholatdan qutulmakkajonimiz boricha
sa’y qilmagimiz lozimdur».A.Avloniy, ilm tarbiya jarayonida o‘zlashtiriladi va u
yaxshini yomondan, ezgulikni yovuzlikdan, joizni nojoizdan farqlash imkonini
beradi, deb hisoblaydi. U tarbiya bilan ta’limning birligi muammosini ishlab
chiqdi. Garchi Avloniy ta’lim bilan tarbiya o‘rtasida ozgina farq borligini aytgan
bo‘lsa ham, ular tana vajon singari bir-biriga chambarchas bog‘liqdir, deydi.
Hamza Hakimzoda Niyoziy 1 sinf uchun «Yengil adabiyot», 2 sinf uchun «O‘qish
kitobi» va «Qiroat kitobi» kabi darsliklar yozgan. Ammo mazkur darsliklar
qo‘lyozmaligicha qolib ketdi. O‘sha paytlarda nashr etish imkoni bo‘lmagan.
Hamza Hakimzoda o‘z tadqiqotlarida tovushli savod o‘rgatish metodini ishlab
chiqqan. Uning tadqiqotidagi asosiy g‘oya o‘qitish va tarbiyalashga kompleks
yondashish, yoshlarning aqliy, axloqiy va estetik tarbiyasini o‘zaro bog‘liq holda
amalga oshirishdan iborat edi.
Yuqoridagi asarlarning nomlaridan va pedagogik fikrlardan ayon bo‘ladiki,
mazkur mualliflar didaktikaga o‘qitish san’ati sifatida, shuningdek, o‘ziga xos
amaliy ko‘nikma sifatida qaraganlar. Didaktika tushunchasini Yan Amos
Komenskiy ham ana shu yo‘sinda sharhlagan. Uning bu boradagi fikr-mulohazalari
1657-yilda nashr etilgan «Hammaga hamma narsani O‘ qitishning universal san’ati
9

 I.BOB: BOSHLANG ICH TA LIM TA LIM DIDAKTIKASININGʻ ʼ ʼ
MOHIYATI VA QONUNIYATLARI
1.1. Boshlang‘ich ta’lim didaktikasining predmeti va uning vazifalari
Didaktikaning predmeti ta’lim-tarbiya muassasasi sharoitida muallimning
rahbarligi ostida amalga oshadigan o‘quv jarayonidir. Didaktikada ana shu
jarayonning qonuniyatlari tadqiq qilinadi, har xil tipdagi ta’lim-tarbiya
muassasalarida u yoki bu darajada beriladigan ta’lim mazmunini belgi- lashning
ilmiy asoslari, о ‘qitish vositalari va metodlarining samaradorligini oshirish yo‘llari
hamda ta’limning tashkiliy shakllari ishlab chiqiladi.
Didaktika pedagogikaning ta’lim va o‘qitish nazariyasini ishlab chiqadigan
tarmog‘idir.
Didaktika yunoncha «didaktikos» so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, o‘qitish,
o‘rganish ma’nosini bildiradi. Yaqin va O‘rta Sharqda Xorazmiy, Kindiy, Forobiy,
Beruniy, Ibn Sino, Umar Xayyom kabi mutafakkirlar ilmiy didaktikaga asos solgan
bo‘lsalar, Amos Komenskiy, shveysariyalik pedagog
I. G. Pestalossi, nemis pedagogi A. Disterveglar Yevropada didaktikaning
rivojlanishiga katta hissa qo‘shdilar.Xorazmiy, Kindiy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino,
Umar Xayyom, Tusiy va ularning izdoshlari qarashlarining muhim xususiyati
shundan iborat ediki, mazkur olimlar doimo predmetning qiyofasi inson ongida
mavhumlashuvi jarayoniga mana shu predmetning mohiyati va o‘ziga xosligini
tushunish sodir bo‘lishi hamda shakllanishiga e’tibor berganlar. Ular bilishning
predmeti va manbalariga, bilish jarayoni qanday bosqichlardan tarkib topishiga,
bilish faoliyati bilan amaliy faoliyat o‘rtasidagi munosabatlarga
qiziqqanlar.Xorazmiy shaxsning uzluksiz kamol topishi nazariyasini rivojlantirish
borasida muhim xizmat qildi, induktiv va deduktiv tafakkurdagi alohidalik hamda
umumiylikning birligi prinsipini muayyanlashtirdi.[2]
6

ob’yektivligini o‘z ichiga oladi. Bizning fan dialektik falsafa poydevoriga quriladi.
U voqelikning sovuqqonlik, loqaydlik bilan yozilgan tavsifi emas, balki moddiy
olam haqidagi qarama-qarshi tushunchalarning o‘zaro kurashish maydoni va
qurolidir. Fanlar - e’tiqodlarni shakllantirishning kuchli omili. Shuning uchun
yoshlarimiz olgan bilimlar ularning e'tiqodiga aylanishi juda muhimdir. Mana shu
vazifalarni amalga oshirishda o‘quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish
muhim talabdir. Biz faqat ana shunga asoslanib bolalarni mustaqil o‘ylashga
o‘rgatishimiz, ularda o‘zlarining qarashlari va nuqtayi nazari tizimini tarkib
toptirishimiz mumkin. Agar bilimlarni bayon etish, ishning usullarini ko‘rsatish
mumkin boisa, ijodiy faoliyatni o‘rgatish uchun o‘quvchilarni xuddi ana shu
faoliyat jaravoniga bevosita jalb etish shart. Mana shu muammo bo‘yicha ayrim
mulohazalarni ifodalashga harakat qilamiz. Avvalo, har qanday ijodkorlik,
xususan, o‘quvchilarning ijodkorligi maxsus tayyorlangan sharoitlarda amalga
oshishi mumkin. Bunda bilimlar, ko‘nikmalar va malakalar tizimi hal qiluvchi omil
bo‘ladi. Ijodni, ijodkorlikni qanday tushunish kerak? Odatdagi tushunchaga ko‘ra,
ijod ozchilik kishilarning, buyuk san’at asarlarini, yangi mashinalar, dastgohiar va
hokazolarni yaratadigan iste'dodli odamlarning qismatidir. Lekin ijod buyuk asarlar
yaratishdangina iborat emas, balki kishining fikr yuritishi, biror tadbirni o‘ylab
topishi, ozgina bo‘lsada, qandaydir yangilik yaratishi ham ijoddir. Ijod jaravoniga
tasodif sifatida emas, balki qoida sifatida qarash lozim.
O‘quvchining ijodini qanday tushunish kerak? Bolalar hech qanday yangilik
yaratmaydiku? O‘quvchining ijodkorligi, eng avval, uning har qanday faoliyat
jarayonidagi: o‘ziga xos usul bilan masala yechishi, insho yozishi, tajriba ishlari,
mehnat darslari va hokazolardagi mustaqil fikrlashida namoyon bo‘lishi lozim.
O‘quvchining ijodi - uning olgan bilimlarini hayotda ko‘rgan hodisalarga bog‘lay
olishi, ularni to‘g‘ri baholab, dastlabki ma’lumotlarni tahlil qila olishidan iborat.
Har qanday ijoddan maqsad borliqni. rad etish emas, balki borliqqa to‘laroq kirib
borishdir.[11]
31

Kundalik bilim sog‘lom fikrga va kundalik amaliy faoliyat shakllariga
asoslanadi va insonning atrof-muhitga moslashuvchi, uning hatti-harakatlari va
oldindan ko‘ra bilishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Uning vazifasi ta’lim-
tarbiya jarayonini nazorat qilishga ko‘maklashish.
Ta’lim-tarbiyani uyushtirishda nazariy, empirik va ilmiy bilimlar roli va
o‘rni beqiyos. Ilmiy bilim ta’lim-tarbiyani takomillashtirish muammolari
yechimlarini topishda qo‘l keladi va u tizimli, asosli narsa-hodisalar mohiyatiga
chuqur kirib boradigan bo‘ladi. U empirik va nazariy darajada bo‘ladi. Bilimdan
empirik va nazariy bilimlarni shakllantirishda foydalaniladi.
Nazariy bilim-empirik holatlarni tushuntirish, ya’ni narsa va hodisalar
mohiyatini bilish imkonini beradigan qonuniyatlarni
ochishni nazarda tutadi.
Bilim bilishni amalga oshiruvchi asosiy omil bo‘lib, dunyoni bilishning
negizini tashkil etadi va u tufayli ilm, fan, texnika- texnologiyalar rivojlanishi
ta’minlanadi. Demak, bilimni ob’ektiv mavjudod haqidagi yoki muayyan sohaga
oid ma’lumotlar majmui, deb ham ifodalash mumkin.
Bilimlar- bu odamlarning ijtimoiy-siyosiy amaliyot jarayonida to‘plangan
umumlashgan tajribasidir.
Ilmiy bilimlar, ob’ektiv olamni ancha to‘g‘ri (batafsil) ifodalaydi. Ular
doimiy emas, ular o‘zgarib, rivojlanib, takomillashib boradi va natijada doimiy
iste’moldagi bilimga aylanadi, ya’ni ular tadrijiy (evolyutsion) tarzda rivojlanib
turadi. Bilimlar asosida tinglovchilarning kuzatuvchanlik, sinchkovlik, tafakkur,
xotira singari bilish qobiliyatlari rivojlanadi, ularda e’tiqod hosil bo‘ladi, ilmiy
dunyoqarashni shakllantiruvchi g‘oyalar tizimi tarkib topadi.
Bilimlar banki-bu ma’lumotlar majmualarini bo‘lajak mutaxassislarni
tayyorlashdagi o‘quv rejasidagi fanlar bloklari bo‘yicha tizimlarga ajratib, ular
asosida shakllantirilgan bilimlar majmui. Shuningdek, bilimlar banki- bu
izlanuvchilar tomonidan bir necha yo‘nalishlar bo‘yicha kompyuter xotirasiga
15

XI asrda ta’lim va tarbiyaga oid ilg‘or g‘oyalarning eng izchil rivojlanishini
biz rus ilg‘or mutafakkirlari va pedagoglarining asarlarida uchratamiz. Rossiyada
ilmiy pedagogika, jumladan, boshlang‘ich maktab didaktikasining rivojlanishiga
K. D. Ushinskiy (1824-1870) juda katta hissa qo‘shgan. O‘zining fundamental
asarida «Inson tarbiya ob'ekti sifatida. “Pedagogik antropologiya tajribasi” (1686)
asarida u boshlang‘ich ta’limning psixologik-pedagogik asoslarini, uning
tamoyillari, mazmuni, shakl va usullarini ochib berdi.[8]
K. D. Ushinskiy aqliy faoliyatning boshlanishi va asosini hissiy idrok etishda
ko‘rgan, bu borada bolaning dunyoni bilishida kuzatishga, birinchi navbatda, aniq
materialni o‘zlashtirishga katta ahamiyat bergan. Bilish jarayonida faktik
materialni o‘zlashtirishning ahamiyati shunchalik kattaki , agar o‘quvchilar aqliy
mehnatda qiynalsa, uni qayta idrok etish zarur. Agar bolalar oldinga bora
olmasalar, bu ularning qobiliyatsizligi bilan bog‘liq emas, balki ularda o‘ziga xos
materiallar etarli emasligi va uning birlamchi qayta ishlanishi sifatli
bo‘lmaganligidir. Muayyan materialni qayta ko‘rib chiqish, uni boyitish va qayta
ishlash bo‘yicha qo‘shimcha ish olib borilishi bilanoq, bilimlarni o‘zlashtirishda
keyingi taraqqiyot uchun zarur bo‘lgan aqliy harakat bolalar uchun qiyinchilik
tug‘dirmaydi. K. D. Ushinskiy bu pozitsiyani katta psixologik qonuniyat deb
hisoblagan. Bu qonuniyatni anglash va undan foydalana bilish, K.D.Ushinskiyning
fikricha, didaktikaning asosini tashkil etadi, chunki o‘quvchilarning real materialni
o‘zlashtirishi asosida turli aqliy faoliyat amalga oshiriladi.
Tushunchalarning shakllanish jarayonini o‘quv jarayonining markaziy
bo‘g‘ini sifatida e’tirof etib, ularni bolalarda shakllantirishning ilmiy asoslarini
ishlab chiqdi. K. D. Ushinskiy bilish jarayoni haqidagi qarashlariga to`la mos
ravishda bolalar nutqining rivojlanish yo`llarini asoslab berdi. U kuzatish, tafakkur
va nutqning birligi tamoyilidan kelib chiqib, o`quvchida til qobiliyati va fikrlash
qobiliyatini rivojlantirish birgalikda borishi kerak, deb hisoblagan.
Ushinskiy boshlang‘ich ta’limning mohiyati, mazmuni va metodikasi masalalarini
26

chiqib, ta’lim muassasasida vujudga keladigan muammoli vaziyatlarda,
muammolarni hal qilishga vaziyatli yondashuv asosida hamda rahbarlarga xos
ravishda, o‘z vakolati darajasida faoliyat ko‘rsatadi, stereotiplarni, ya’ni jamoada
mavjud bo‘lgan sun’iy to‘siq va muammolarni hal etishda, turli yo‘nalishlarda
qarorlar qabul qilishda jamoa fikrini o‘rganadi. Bu qobiliyatlar asosida jamoaa
psixologiyasiga (ruhiyatiga) xos doimiy yo‘naltirish yotadi va bunday qobiliyat
egasi bo‘lgan rahbar o‘z xodimlarining bilim, ko‘nikma, malakasi, dunyoqarashini,
qiziqishlarini, boshqaruv jarayonida tarbiyaviy munosabatlar mavjudligini hamda
unda “rahbar- xodim” munosabatlarining ko‘p qirrali ekanligini, boshqaruv
jarayonida o‘zaro bevosita ta’sirlar mavjudligini tasavvur qila oladi.
Didakto sentrik texnologiyalar - bu o‘quv dasturidagi rejalashtirilgan
materialni har qanday yo‘l bilan bo‘lsa ham ta’lim oluvchilarga yyetkazishdagi
pedagog faoliyati jarayonidir. [7]
23

1.2. Boshlang‘ich ta’lim didaktikasining asosiy kategoriyalari
Didaktikaning asosiy vazifasi yosh avlodni ilmiy bilimlar, ko‘nikma va
malakalar tizimi bilan qurollantirishdan iborat.
Bularning barchasi o‘qituvchining ta’limiy, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi
vazifalarini amalga oshirishida o‘z aksini topmog‘i lozim. Ana Shu asosdan kelib
chiqib aytish mumkinki, ta’lim jarayonida o‘qituvchi o‘z ta’lim oluvchilariga
qo‘lga kiritilgan bilimlarni o‘rgatadi. O‘quv faoliyatida ularni ko‘nikma va
malakalar bilan qurollantiradi. Shu bilan bir paytda u ta’lim oluvchilarda
dunyoqarash va axloq me’yorlarini hosil qiladi, qiziqish va qobiliyatlarni
shakllantiradi, ularning bilish faolligini oshiradi. O‘qituvchining faoliyati ta’lim
oluvchi Shaxsining maqsadga muvofiq shakllanishiga katta imkoniyatlar ochib
beradi. Yanada aniq qilib aytsak, butun o‘quv jarayonini rejalashtiradi, ushbu
jarayonda ta’lim oluvchilar bilan birgalikdagi faoliyatni tashkil etadi. Ta’lim
oluvchilarga qiyinchiliklarni engib o‘tishda yordam beradi hamda ularning bilimlarini
va butun ta’lim jarayonini tashhis qiladi. O‘z navbatida ta’lim oluvchilarning
faoliyati o‘quv jarayonida o‘rganishga, bilim, ko‘nikma hamda malakalarni
egallashga, o‘zini jamiyatga foydali faoliyatga tayyorlashga yo‘naltiradi. Ta’lim
jarayonida ta’lim oluvchilarning faoliyati ko‘p qirrali yo‘nalgan harakatni ifodalaydi
va bu harakat bilishga doir vazifalarni hal qilishda ularga katta yordam beradi.
Didaktikaning asosiy tushunchalariga ta’lim, ta’lim jarayoni, ta’lim
tamoyillari, ta’lim metodlari, ta’lim shakllari, ta’lim vositalari, bilim,ko‘nikma,
malaka,
o‘qitish, o‘qish va Shu kabilar kiradi.
Ta’lim- ta’lim oluvchiga maxsus tayyorlangan mutaxassislar yordamida bilim
berish va ulardagi ko‘nikma hamda malakalarni shakllantirish jarayoni bo‘lib,
kishining Shaxs sifatida hayolga va mehnatga ongli ravishda tayyorlash vositasi.
Ta’lim deganda shaxsning jismoniy va ma’naviy kamol topishi, uning ongli
ravishda ayrim ibratli faoliyatlari yo‘nalishlari tarihan maydonga kelishi, ijtimoiy
11

FOYDALANILGAN ADABIYOTLARI
1. O zbekiston Respublikasi Prezidentining O qituvchi va murabbiylar kuniʻ ʻ
munosabati bilan so zlagan Murojaat nutqi.//
ʻ “Xalq so zi”gazetasi 2020 yil 1 ʻ
oktabr soni.
2. Prezident Shavkat Mirziyevning Oliy Majlis palatalari, sesiyasi partiyalar
hamda O‘zbekiston Ekologik harakati vakillari bilan videoselektor yig‘ilishidagi
ma’ruzasi 3 iyul 2017 yil Toshkent sh.
3. Abdullayeva B.S, Xoliqov A.A, Farsaxonova D.R, Muhammadiyeva
S.V, Sheranova M.B, UMUMIY PEDAGOGIKA PEDAGOGIKA NAZARIYASI
4. Abdullayeva B. va boshq. Общая педагогика . – T.,2017.
5. Pedagogika/M.Toxtaxodjayevaning umumiy tahriri ostida-T.Iqtisod-Moliya
2008
6. Hasanboyev J.va boshqalar .Pedagogika.-T.Fab 2006
7. Podlasiv I.P.Pedagogika-M.:Visshevi obrazovaniye 2008
8. Pedagogika.Pod.red.P.I.Pidkasistogo-M: Visshevi obrazovaniye 2008
9. Xodjayev B.O‘quvchilarning mustaqil fikrlashini shakllantirish yo‘llari -
T:TDPU,2008
10. Musurmonov Raxmatulla, Musurmanova Maluda. O qituvchilarning kasbiy
ʻ
kompetentligini rivojlantirishda innovatsiyalar. Academic research in educational
sciences, Issue 3, 2020, pp 777-783.
11. Baratov P.Tabiyatni muhafaza qilish.-T:O‘qituvchi,1991.
12. Egamberdiyev R.Ekologiya.-T:O‘zbekiston,1993
13. G‘afforova T.va boshqalar.Ta’limning ilg‘or texnologiyalari.–asri.
Nasaf.2003. -112b.
34

harakatlar bilan bog‘liq bo‘lib, ular yordamida tinglovchilar ma’lum bilimlarni
o‘zlashtiradilar. O‘qish va uning samaradorligi
tinglovchining har tomonlama faolligiga ko‘p jihatdan bog‘liq bo‘ladi va bu
jihatlar turli shakllarda namoyon bo‘ladi. Ular: mehnat faoliyati, jamoatchilik
faoliyati, kitobxonligi, kasbiy o‘yinlarni yaxshi ko‘rishligi, o‘z kasbiga oid yangi
bilimlarni egallashga o‘chligi va shu kabi shakllarda namoyon bo‘ladi.
Demak, o‘qish-bu tinglovchilarning voqelikni bilish davomida ma’lum
bilimlar, ko‘nikmalar va malakalarni rejali o‘zlashtirish jarayonidir. O‘qish jarayoni
ma’lum darajada kuchli motivlashtirishdan vujudga keladi va u shaxsning qarashlari,
e’tiqodi, hatti-harakati, umumiy kamolotiga, pirovardiga esa uning xulqiga ta’sir
etadigan bilimlar, ko‘nikmalar va malakalar majmuasining shakllanganligiga
bog‘liq bo‘ladi. Pedagog tinglovchilar ishining borishini kuzatish va ular erishgan
natijalarni baholash asosida o‘zining ko‘rsatmalari, yo‘naltiruvchi savollari,
tegishli tushuntirishlari va hakozolar bilan ularning o‘quv faoliyati jarayoniga
tuzatishlar kiritadi. Shunga ko‘ra ta’lim birinchidan, o‘qishni, ikkinchidan,
o‘qitishni, ya’ni o‘qishni va Shu bilan birga uni nazorat qilish hamda tuzatish
tadbirlarini o‘z ichiga oladi.
O‘qish. O‘qish jarayonining asosiy g‘oyalari:
 o‘qish-bevosita bajariladigan jarayon bo‘lib, uning yordamida odamlar
butun hayotlari davomida yangi axborotlar oladi;
 bolalarni o‘qishga o‘rgatishning o‘zi kamlik qiladi, ularni chuqur o‘ylanib
o‘qishga o‘rgatish kerak va bular natijasida o‘quvchi- tinglovchilarda yangi fikr
paydo bo‘lib, ularning ilmiy ijodga kirib kelishi ta’minlanadi;
 o‘qish oddiy o‘rganish fani emas, balki fikrlash va dunyoni bilish qurolidir;
 o‘qish va o‘qiganda javoban ta’sirlanish tanqidiy tahlilning asosiy yo‘lidir;
 har xil fanlarni o‘rganish, odatda ta’lim oluvchidan juda ko‘p mustaqil
o‘qishni talab qiladi, shuning uchun o‘qish jarayonini tushunish aniq fan bo‘yicha
o‘qilganni o‘zlashtirishni va tahlil qilishni yaxshilash mumkin;
19

ifodalangan buyuk didaktika» nomli asarida bayon qilingan.
Yan Amos Komenskiy didaktika faqat o‘qitish san’atidangina emas, balki
tarbiyalash san’atidan ham iboratligini qayd qilgan va tarbiya har tomonlama
axloqiylik yo‘nalishidagi fe’l-atvorni shakllantirishning zarur sharti ekanini ham
uqtirgan.
Didaktikani yuqoridagicha tushunish XIX asr boshigacha, ya’ni taniqli nemis
pedagogi va faylasufi logan Genrix Gerbart didaktikaning asosiy nazariyasini
ishlab chiqqunicha davom etgan. Binobarin, u didaktikani pedagogikaga
bo‘ysunadigan tarbiyalovchi ta’limning yaxlit va ziddiyatsiz nazariyasi sifatida
talqin qiladi.
Gerbart va xususan, uning izdoshlari ana shu nazariyaning rolini hisobga olib,
didaktikaning asosiy vazifasini - darsda bayon qilinadigan material ekanini rad
etdilar. Gerbart konsepsiyasiga muvofiq, O‘ qituvchi, asosan, o‘quvchilarni yangi
o‘quv materiali bilan tanishtirishga doir harakatlarini tahlil qilishi lozim edi.
XVIII asrda shveysariyalik pedagog I.G.Pestalossi kamol toptiruvchi ta’limning
prinsiplari tizimini asosladi. XIX asrda esa nemis pedagogi A.Disterveg o‘zining
«Nemis o‘qituvchilari uchun» qo‘llanmasida o‘quv jarayonini faollashtiradigan
talablarning butun bir kompleksini taklif qildi. Fan va texnika shunday tezlikda
taraqqiy topmoqdaki, maktab ta’limi bilan ularning ketidan quvib yetish mumkin
emas. Lekin maktabni bitirgan yoshlar, albatta, o‘zlari bilmaydigan ilmiy
kashfiyotlarga, jamiyatni rivoj lantirishning bozor iqtisodiyotiga asoslangan yangi
tizim iga duch keladilar. Lozim darajadagi aqlga, irodaga va hissiyolga ega bo‘lgan
kishilargina notanish ma’lumotlami tezroq o‘zlashtirib olishi mumkin.
Bilim va malakalarni tarkib toptirish naqadar zarur bo‘lsa-da, hozirgi didaktika ana
shu soha bilangina chegaralanib qola olmaydi.[3]
10

II.BOB: BOSHLANG‘ICH TA’LIM DIDAKTIKASI VA UNING PAYDO
BO‘LISH NAZARIYASI
2.1. Boshlang ich ta lim didaktikasining yaratilishi va rivojlanishi haqidaʻ ʼ
Ta’lim va tarbiya masalalari pedagogikaning butun tarixi davomida qadim
zamonlardan beri pedagogik tizimlarda muqaddaslikni topdi. So‘nggi to‘rt yuz yil
ichida ular eng puxtalik va to‘liqlik bilan ishlab chiqilgan.
Bolalarni tarbiyalash va tarbiyalash nazariyasini ishlab chiqish va tizimli ravishda
taqdim etishga birinchi jiddiy urinish zamonaviy pedagogikaning asoschisi Ya. A.
Komenskiy (1592-1670) tomonidan amalga oshirildi. Uning “Buyuk didaktikasi”
jamiyatning bolalarga ta’lim berishning yangi mazmuni , yangi shakl va usullarini
joriy etish ehtiyojiga javob bo‘ldi. Ya.A.Komenskiy o‘zining “Buyuk
didaktikasi”ga hamma narsani hammaga o‘rgatish, ishonchli muvaffaqiyat bilan,
tez, puxta o‘rgatish, o‘quvchilarni go‘zal axloq va chuqur taqvoga yetaklovchi
umuminsoniy san’at deb ta’riflaydi.
I. A. Komenskiy o‘zining ta’lim jarayoni haqidagi nazariyasini shov-shuvli
falsafa pozitsiyasi asosida qurdi: «Intellektda ilgari sezgilarda bo‘lmagan narsa
yo‘q». Bilimni esa inson his-tuyg‘ulari orqali egallaganligi sababli, bolalarga
shunday o‘rgatish kerakki, ular imkon qadar atrofdagi narsalarni kuzatish orqali
bilimga ega bo‘lsinlar. Shunday qilib, o‘rganish narsalarni og‘zaki talqin qilishdan
emas, balki kuzatishdan boshlanishi kerak. Ta’limni vizuallashtirish tamoyili
asosiy tamoyillardan biri sifatida Komenskiy tomonidan ilgari surilgan va uni
«didaktikaning oltin qoidasi» deb atagan. Talaba tomonidan vizual tarzda idrok
etilgan narsa yaxshi esda qolishi kerak, eng muhimi - tushunish va so‘z bilan
ifodalay olish. Shu bilan birga , «ta’lim juda oson va yumshoq, go‘yo o‘z-o‘zidan -
kaltaklarsiz va qattiqqo‘lliksiz yoki hech qanday majburlashsiz amalga oshirilishi
kerak».
24

o‘quvchilar o‘quv-bilish topshiriqlarini mustaqil holda bajarishidan iborat
harakatdir.
Buning yo‘l-yo‘riq ko‘rsatish jihati muallim o‘quvchiga o‘quv material!
bo‘yicha o‘rgatadigan narsalar va ular ustida ishlash metodlari bilan izohlanadi.
O‘quvchilar ana shu asosda o‘zlarining ma’lumot mazmunini o‘zlashtirishga doir
faoliyatlarini tashkil qiladilar. Shunday qilib, o‘quv jarayonining mohiyati
o‘quvchi bilish faoliyatining mantiqi bo‘lib, u birinchidan, bilish bizdagi
bilimlarning yagona manbayi doim ish amaliyotni o‘rganishdan boshlanishi va
mavhum fikrlar asosida nazariy umumlashtirish kerakligidan; ikkinchidan, bilib
olingan bilimlarni, nazariy umumlashtirishlarni, insondagi bilimlar haqiqiyligini
yagona ob’yektiv mezonlari sifatida ham xizmat qiladigan amaliyotga taqqoslash
zarurligidan kelib chiqadi. Bilish murakkab dialektik jarayon bo‘lib, jonli
mushohadadan abstrakt tafakkurga va undan amaliyotga o‘tish yo‘lidir. Dunyoni
bilishning, haqiqatni bilishning, ob’yektiv reallikni bilishning dialektik yo‘li shu.
Bilish nazariyasi inikos nazariyasi ham deyiladi. O‘qituvchi maktab o‘quvchilarini
yangi bilimlarni faol idrok qilishga, uni havotda qo‘lay olishga tavyorlaydi.
Bu tasodifiy hodisa bo‘lmay, o‘quv jarayonining mantiqi shuni taqozo etadi.
O‘quvchilarning o‘qituvchi sabog‘ini o‘zlashtirish jarayoni bilimlarni idrok qilish,
tushunish, mustahkamlash hamda ularni amalda qo‘lash bosqichlaridan iborat
bo‘ladi. Bilimlarni o‘zlashtirish voqelikdagi narsa va hodisalarni sezish va idrok
qilishdan boshlanadi. Bilish faoliyatidagi ikkinchi bosqich - bilimlarni tushunish va
umumlashtirish. Uchinchi bosqich - bilimlarni mustahkamlash va qo‘lashdir.
O‘qituvchi faoliyatining muvaffaqiyati, avvalo, u ta’limning mazmuni, metodlari
va tashkiliy shakllaridan iborat umumiy didaktik prinsiplarni qanchalik to‘g‘ri
amalga oshirishiga bog‘liq. [10]
Didaktik prinsiplar ta’limning bevosita bilish nazariyasidan, shuningdek,
maktabdagi ta’limning maqsadlari va ilmiy mazmunidan, o‘quvchilar jamoasining
29

takrorlash natijasida hosil qilinadi.
Malaka qanchalik puxta bo‘lsa, odam ishni shunchalik tez va to‘g‘ri bajaradi.
Ko‘nikma va malakalarning umumiy hamda farq qiluvchi tomonlari bor.
Umumiyligi shundaki, ko‘nikma va malakalar ta’lim oluvchilarning olgan bilimlari
asosida faoliyat usullarini tashkil etadi. Farqi shundaki, ta’lim oluvchilarning
faoliyati har xil xarakterda bo‘ladi.
Kasbiy nuqtai nazardan malaka bu xodimning kasbiy tayyorgarligi darajasi,
undagi ma’lum ishni bajarish uchun zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma va
malakalarning mavjudligi. U xodimning malakasini belgilovchi ko‘rsatkich bo‘lib,
kategoriya yoki diplomning mavjudligi bilan belgilanadi.
O‘qitish - o‘quvchilarni bilim, ko‘nikma va malakalar bilan qurollantirish
hamda ularning bilish faoliyati natijasida bu bilim, ko‘nikma va malakalarni
egallab olishga doir maxsus tashkil etilgan va biror maqsadga qaratilgan
faoliyatdir.
O‘qitish-insonlar orasida yashash, hayotda turmush kechirish va faoliyat
ko‘rsatish uchun zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalalar yig‘indisini
o‘zlashtirishga qaratilgan ongi faoliyat ifodasidir. Uning natijasida shaxs zaruriy
bilimlar bilan ta’minlanib, kelgusida turli darajadagi maxsus ma’lumotni olish
imkoniga ega bo‘ladi. O‘qitishda deyarli hamma vaqt uning tarbiyaviy jihatlari
yaqqol bilinib turadi. Ta’lim maqsad, mazmun, o‘qituvchining Shaxsi,
tinglovchilardagi o‘qitishning moddiy-texnik bazasi va boshqa omillar bilan
belgilanadi.
Xalq pedagogikasida inson aqlan barkamol bo‘lishining eng muhim sharti
uni bolaligidan o‘qitish va tarbiyalash, deb hisoblaydi.
O‘qish - bilim, ko‘nikma va malakalarni egallab olishning murakkab jarayoni
bo‘lib, o‘quvchining intellektual, irodaviy va jismoniy kuch - g‘ayratini talab etadi
hamda ularning rivojlanishini rag‘batlantiradi.
O‘qish o‘z mazmun-mohiyati jihatidan maqsad, vazifa, tamoyil, mezon va
18

namuna bo‘lishga va har tomonlama barkamollikka intilish jarayoni tushuniladi.
Ta’limning boshlang‘ich (dastlabki) vazifasi ta’lim oluvchini o‘qitishdan
iborat. Shuning bilan birga oila, ishlab chiqarish va boshqa sohalarga ma’lumot
berish vazifasini bajaradi.
Ta’lim berish-ta’lim oluvchining intellektual salohiyatini yuksaltirishga
qaratilgan pedagogik faoliyati bo‘lib, insonning aqliy faoliyatini rivojlantirish
jarayonidir. Ta’lim berish ta’lim oluvchilarning o‘qish-o‘qitish jarayonining
mazmun-mohiyatini ongli ravishda anglab etishlari orqali amalga oshiriladi.
Ta’lim dasturi-o‘quv fanlarining bakalavriat yo‘nalishlari va magistratura
mutaxassisliklariga qo‘yiladigan malaka talablariga muvofiq kadrlarning zaruriy va
etarli darajadagi tayyorgarligini ta’minlovchi bloklarga jamlangan ro‘yxati.
Ta’lim maqsadi-har bir pedagogik texnologiyani yaratishga asos bo‘lib
hisoblanadi. Maqsadning zamonaviy ta’lim va tarbiya muammolarini yuqori
samaradorlik bilan hal qilishga qaratilgan bo‘lishi zarur asos hisoblanadi. Biror
pedagogik texnologiyani yaratish uchun eng zarur shart Shunday dolzarb maqsadni
aniqlay olishdan iborat. Bunday maqsad zarur tadqiqotlar, ijodiy izlanishlar olib
borish, o‘zining va boshqa mutaxassislarning ish tajribalarini chuqur tahlil qilish orqali
aniqlanadi.
Ta’lim metodi-bu ta’lim jarayonida o‘qituvchi va tinglovchilarning aniq
maqsadga erishishga qaratilgan birgalikdagi faoliyatidir.
Ta’lim metodi o‘qituvchi bilan tinglovchilarning o‘qish vazifalarini bajarishga
qaratilgan nazariy va amaliy bilish faoliyati yo‘lidir.
Ta’lim metodlari o‘qitishning o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlariga erishish
usullarini hamda o‘quv materiallarini nazariy va amaliy yo‘naltirish yo‘llarini
anglatadi.
Ta’lim metodlari o‘quv materialini bayon qilishga va uni ta’lim oluvchilar
yaxshi bilim olishga qaratilgan faoliyatning yo‘li, usulidir. Ta’lim jarayoni va
natijalari o‘qituvchini ta’lim oluvchilar bilish faoliyati harakatini belgilovchi ish
12

va malakalar jarayonida u ta’lim oluvchilarning fikrlash, o‘ylash, mulohaza yuritishi orqali
amalga oshiriladi.
Tashkil etish - qo‘yilgan maqsadni yaxshi amalga oshirish uchun unga
zaruriy shaklni taqdim etadigan, aniq mezonlar bo‘yicha tartiblangan didaktik jarayon.
Shakl - o‘quv jarayonining mavjudlik usuli, uning ichki mohiyati, mantiqi,
mazmuni uchun qobiq.
Metod - o‘qitishning maqsad va vazifalariga erishish (amalga oshirish) yo‘li.
Metod (yunoncha-aynan nimagadir yo‘l) maqsadga erishish yo‘lini bildiradi.
Muayyan ma’noda tartibga solinadigan faoliyat.
Keng ma’noda qo‘llaniladigan “metod” terminini kishilarning o‘z oldiga qo‘ygan
maqsadlariga erishish, ma’lum ob’ektni o‘zlashtirish borasidagi nazariy va amaliy
faoliyatlari usullarini anglatadi.
Ta’lim jarayonidagi ma’lum bir maqsadni amalga oshirishga qaratilgan
faoliyatning turlicha bo‘lishi yangidan-yangi usullarni metodlarni keltirib chiqaradi.
Metod tanlashda albatta ayrim o‘quv predmetlarini o‘ziga xos xususiyatlariga
amal qilinmog‘i lozim. Shu bilan birga ta’lim jarayonida ko‘pchilik o‘quv predmetlarini
o‘qitishda qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan umumiy o‘qitish metodlari bilan birga ayrim
o‘quv predmetlarini o‘qitishda qo‘llanilgan o‘ziga xos xususiy metodlar va metodik
yondashuvlar ham bor. Ayrim predmetlarni o‘qitishda qo‘llaniladigan xususiy metodlar
umumiy o‘qitish metodlari bilan mustahkam bog‘liqdir.
Metodika-bu metodikaga tegishli, qat’iy ketma-ketlikka (algoritmik xarakterga),
ilgarian o‘rnatilgan reja (qoida), tizimga aniq rioya qilishdir. Metodika-biror ishni
maqsadga muvofiq o‘tkazish metodlari, yo‘llari majmuasi.
Pedagogika fani sohasida ma’lum o‘quv fanini o‘qitish qonuniyatlarini tadqiq
qiladi. Masalan, tillar metodikasi, matematika fanini o‘qitish metodikasi, tarbiyaviy ishlar
metodikasi va shu kabilar.[6]
Vosita - o‘quv jarayonini predmetli qo‘llab-qo‘vvatlanishi. Vositalarga
o`qituvchining jonli nutqi, keng ma’noda uning mahorati, darsliklar, sinf jihozlari va
21

shu jarayonlar qonunlar sifatida shakllanadi va ularga rioya qilish fikrlashni
takomillashtiradi hamda murakkab bilish jarayonida qo‘pol xatolarning oldini
oladi. Bilish jarayoni fikrlash mantiqi orqali amalga oshadi. Mantiq obyektni
anglashga qaratilgan va aql yetadigan mohiyatlar tahlil etiladigan fikrlash
jarayonining to‘g‘riligini belgilashga xizmat qiladi. Mantiq quroldir va u narsalarni
aniq bilishga yordam beradi.
Forobiy bilish faoliyatini tashkil etish masalalari bo‘yicha ham anchagina mufassal
tavsiyalarni ishlab chiqqan. Uning yozishicha, yaxshi nazariyotchi bo‘lish uchun
nazariya qaysi fanga taalluqli bo‘lsa-da, quyidagi uchta shartga rioya qilishi shart:
1. Mazkur fan asosidagi hamma prinsiplarni to‘liq bilish.
2. Mana shu prinsiplardan va mazkur fanga doir ma’ lumotlardan tegishli
xulosalar chiqara bilish.
3. Noto‘g‘ri nazariyani rad eta bilish va haqiqatni yolg‘ondan farqlash,
xatolarni to‘g‘rilash uchun boshqa mualliflarning fikrlarini tahlil qila bilish.
4. Borliqning aks etishi sifatidagi hissiy bilish muammosi va eng asosiy masala
- bilishning manbalari masalasi doimo Beruniy nazariy bilish faoliyatining diqqat
markazida turdi. Olim bilishning nazariy asosini cheksiz va uzluksizjarayon
sifatida tahlil va talqin qildi. U o‘zidan oldingi olimlar ishlab chiqqan bilishning
ilmiy metodlarini rivojlantirib, didaktik yo‘sinda muhim xulosalar chiqardi:
«O‘qish va takrorlash orqali, - deb yozgan edi Beruniy, - dunyoning tuzilishini,
osmonning va Yeming shakllarini bilish astronomiya fani uchun g‘oyatda
foydalidir. Binobarin, ana shu tariqa ta’lim oluvchi malaka hosil qiladi va mazkur
san'at ahli ishlatadigan so‘zlami o‘rganadi, bu so‘zlaming ma’nosini anglaydi.
5. Keyinchalik astronomiya fanidagi turli sabablar va isbotlarni o‘rganishda
ana shunday so‘zlar uchrasa, ularni bemalol tushunib boraveradi va u yoki bu
narsalarni o‘zlashtirishda charchamaydi».
8

muqaddas kitobi sanalmish «Avesto»dan tortib to hozirgi kunda yashab ijod
etayotgan pedagog-olimlar asarlarida nekbin pedagogik mafkura o‘z aksini topgani
bejiz emas.Bugungi kun o‘zbek pedagogikasi millat ruhiyatidagi nozik jihatlarni
hisobga olgan va dunyo tarbiyashunosligidagi eng so‘nggi yutuqlarga tayangan
holda taraqqiy etmoqda. Zamonaviy o‘zbek pedagogikasida barkamol insonni
shakllantirish rasmiy ravishda bosh maqsad qilib belgilangan.Prezidentimiz
I.A.Karimovning «Barkamol avlod orzusi» va «Yuksak ma’naviyat - yengilmas
kuch» nomli asarlarida «Kelajak bugundan boshlanadi. Hozir tarbiya masalasiga
e’tibor qilinmasa, kelajak boy beriladi. Tarbiyadan hech narsani ayamaymiz.
Ma’naviy va axloqiy poklanish, imon, insof, diyonat, or-nomus, mehr-oqibat va
shu kabi chinakam insoniy fazilatlar o‘z-o‘zidan kelmaydi, hammasining zaminida
tarbiya yotadi», degan fikrlarni ta’kidlaydi.
Ma’lumki, pedagogika jamiyatning rivojlanish qonun-qoidalariga tayangan
holda taraqqiy etadi. Bugungi kunda esa ana shu jarayon avj pallasiga kirdi. Inson
ongi taraqqiy etmas ekan, ijtimoiy hayot jabhalarida hech bir o‘zgarish sezilmaydi.
Modomiki, zamon jadal sur’atlarda o‘zgarayotibdimi, demak, pedagogika ham shu
o‘zgarishlarga hamohang bo‘lmog‘i darkor. Shularni nazarda tutgan holda biz
ushbu darslikni Sharq mutafakkirlari asarlaridan unumli foydalangan holda
yaratdik.
Asosiy tushunchalar: didaktika, ta’lim, ijtimoiy tajriba, jarayon.
 Kurs ishining maqsadi: O qitish (o qituvchi faoliyati) va bilim ʻ ʻ
olish(o quvchining o rganish faoliyati) o z aro bog liqligi va aloqadorligi
ʻ ʻ ʻ ʻ
jihatlarini o rganishdan iborat
ʻ
 Kurs ishining vazifalari: Darsning asosiy vazifasi, yosh avlodni ilmiy
bilimlar, ko‘nikma va malakalar tizimi bilan qurollantirishdan iborat.
-o qituvchining ta limiy, tarbiyaviy rivojlantiruvchi vazifalarini amalga oshirish
ʻ ʼ
4

XULOSA
Xulosa qilib aytganda O zbekiston sharoitida umumiy didaktika masalalariʻ
yaxshi tadqiq etilgan. Ayni paytda, boshlang ich ta lim didaktikasi bo yicha ilmiy
ʻ ʼ ʻ
ishlanmalar kam. Shu sababli oliy pedagogik ta lim jarayonida talabalarning
ʼ
boshlang ich ta lim didaktikasi muammolari bo yicha ilmiy tadqiqotchiligini
ʻ ʼ ʻ
kuchaytirish dolzarb bo lib turibdi. Boshlang ich ta lim didaktikasining umumiy
ʻ ʻ ʼ
samaradorligi 4-sinf bitiruvchilarining bilim va ko nikma darajasi bilan
ʻ
belgilanadi.
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning tashabbusi bilan
ʻ
boshlang ich ta lim bitiruvchilarini umumiy, Prezident va ixtisoslashtirilgan
ʻ ʼ
maktablarga tayyorlash vazifasi qo yildi.
ʻ
Shu ma noda boshlang ich ta limni bitiruvchilar ushbu ta lim maskanlarining
ʼ ʻ ʼ ʼ
qaysi birida ko p o qishiga qarab boshlang ich ta lim didaktikasining umumiy
ʻ ʻ ʻ ʼ
samaradorligi baholanishi tarkib topdi.
Bu yangilik boshlang ich ta lim didaktikasi samaradorligida asosiy
ʻ ʼ
mezonlardan biri sifatida qaralmoqda. Shunday qilib, hozirgi zamon “Boshlang ich
ʻ
ta lim didaktikasi” mazmuni o ziga xos xususiyatlarga egaligi bilan pedagogik
ʼ ʻ
fanlar tarkibida muhim o rin tutadi.
ʻ
Hozirgi kunning vazifalarini amalga oshirishda o‘qitishning chuqur ijtimoiy
e’tiqodlilik bilan uyg‘un ilmiyligiga qo‘yilayotgan talablar g‘oyatda muhimdir.
Didaktikada o‘qitishning ilmiyligi nima ekani asosli ravishda bayon qilinadi.
Malumki. maktab ta’limi mazmuniga kirgan barcha bilimlar voqelik qanday bo‘lsa,
uni shundayligicha, hech bir qo‘shimchalarsiz aks ettiradi. Pedagogning vazifasi
o‘quvchilarga ilmiy, haqqoniv bilimlarni asli holicha tushuntirishdan, ularni
bilimlarni mustaqil o‘rganishlarida o‘zlashtirilgan haqiqatlar borliqdagi - inson
ongidan tashqari ob’yektiv mavjud narsalarga muvofiqligini kafolatlaydigan yo‘lga
solishdan iboratdir.
32

 o‘qish va yozish orasida chambarchas aloqa bor. Bu aloqani tushunish
o‘qitish jarayonini boyitadi va rag‘batlantiradi.
O‘rgatish-ijtimoiy xulq-atvorni oddiy shaklga aylantirish maqsadida ta’lim
oluvchilar bilan rejali va tizimli tarzda tashkil etiladigan turli harakatlar, tashkiliy
va amaliy ishlarga undovchi faoliyatdir. O‘rgatish ta’lim oluvchilarni tarbiyalash
va rivojlantirishning barcha bosqichlarida samarali vosita sanaladi.
O‘rganish - anglash, mashq qilish va egallangan tajribalar asosida xulq- atvor va
faoliyatning yangi shakllarini egallash jarayoni, oldin egallanganlari o‘zgaradi.
O‘rganish-axborotdan foydalanish va turli harakatlarni ko‘rsatilgan tartibda
mustaqil bajarish ko‘nikmalarini egallash.
O‘qitish - qo‘yilgan maqsadga erishishga yo‘naltirilgan pedagog bilan
o‘quvchilarning tartiblangan o‘zaro harakati.
Maqsad (o‘quv, ta’limiy) - o‘qitish nimaga qaratilganligi, uning kuchlari
kelgusida nimaga safarbar etilishi.
Maqsad-qo‘yilgan muammo (maqsad) yechimiga intilishi yo‘nalishi va bu boradagi
harakatlar natijasi. Maqsadlar ta’limni boshqaruv faoliyatiga qarab, aynan bir oddiy
ta’limiy masala yechimiga qaralishidan tortib uzluksiz ta’lim tizimidagi turli
faoliyatlargacha belgilanib berilaveradi.
Maqsadga erishish belgilangan reja asosida olib boriladi va shu asosda maqsad sari
harakatlar boshlanadi. Bundan harakat jarayoni monitoringi muhim rol o‘ynaydi,
chunki bu harakatning borishi muntazam nazorat ostida
boradi hamda kerakli rostlash
ishlari olib boriladi.
Maqsadga erishildi deyiladi, agarda ta’lim oluvchining bilim darajasi
o‘qituvchining o‘rganilayotgan fanga taalluqli Davlat ta’lim standartlari asosida
ifodalangan talabi darajasiga etib borsa.
Mazmun (o‘qitish, ta’lim) - o‘quvchilar o‘qitish jaarayonida egallashi lozim
bo‘lgan ilmiy bilim, amaliy ko‘nikma, malakalar, faoliyat va fikrlash usullari tizimi.
Mazmun-ilmiy bilimlar yig‘indisi bo‘lib, amalda qo‘llash uchun beriladigan ko‘nikma
20

yoshi va psixologik xususiyatlaridan kelib chiqadigan qonuniyatlarni aks ettiradi.
O‘qitish prinsiplari qandaydir doimiy va o‘zgarmavdigan narsa emas. Ularning
ayrimlari boshqacha sharoitga bog‘liq holda o‘zining nomini saqlab, yangi
mazmun kasb etadi va ba’zilari, masalan, A.Y. Komenskiy olg‘a surgan «tabiatga
muvofiqlik prinsipi» singari opining ahamiyatini yo‘qotadi; yana boshqalari esa
yangi sharoitda jamiyatning o‘qitish jarayoniga qo‘vadigan malum talablarini
to‘laroq aks ettirishi sababli yetakchi prinsipga aylanadi.
Hozirgi kunning vazifalarini amalga oshirishda o‘qitishning chuqur ijtimoiy
e’tiqodlilik bilan uyg‘un ilmiyligiga qo‘yilayotgan talablar g‘oyatda muhimdir.
Didaktikada o‘qitishning ilmiyligi nima ekani asosli ravishda bayon qilinadi.
Malumki. maktab ta’limi mazmuniga kirgan barcha bilimlar voqelik qanday bo‘lsa,
uni shundayligicha, hech bir qo‘shimchalarsiz aks ettiradi. Pedagogning vazifasi
o‘quvchilarga ilmiy, haqqoniv bilimlarni asli holicha tushuntirishdan, ularni
bilimlarni mustaqil o‘rganishlarida o‘zlashtirilgan haqiqatlar borliqdagi - inson
ongidan tashqari ob’yektiv mavjud narsalarga muvofiqligini kafolatlaydigan yo‘lga
solishdan iboratdir. Hatto bolalar ta’limning birinchi pog‘onasida olgan uz’viy
bilimlar ham haqiqatni buzmasligi kerak. Ilmiy asosdagi to‘g‘ri o‘qitish natijasida
o‘quvchilar ongida ob’yektiv olamning haqqoniv manzarasi hosil bo‘ladi.
Pedagogika amaliyotida ba’zan g‘alati voqealar ham uchraydi. O‘quvchilar
qiziquvchanligi sababli o‘qituvchiga savol beradilar va xuddi ana shu paytda
o‘qituvchi asosli javob bera olmaydi, xijolat chekadi. Noto‘g‘ri javob bersam,
keyinchalik obro‘yim ketadi, deb o‘ylaydi. Masalan, birinchi sinf o‘quvchilari
o‘qituvchidan «Kosmos nima?» - deb so‘raydilar va u sarosimaga tushib qoladi.
Darhaqiqat, buni birinchi sinf o‘quvchilariga qanday tushuntirish kerak?
O‘qituvchi puxta o‘ylab olib, keyin, chunonchi, ertasiga javob berish o‘rniga,
shu zahoti «Kosmos bizdan juda uzoq narsa», - deb javob qildi. Shunday javobdan
keyin o‘quvchilarda kosmos haqida qandaydir tasavvur hosil bo‘ladimi? Chinakam
ilmiylik doimo ijtimoiy rivojlanish va moddiy olam qonuniyatlarining
30

2.2. Boshlang‘ich ta’lim didaktikasi nazariyasi va o‘qitish jarayonida
asosiy bosqichlari
Har qanday jarayon harakatdir, moddiy dunyodagi narsalar yoki hodisalarning
asta-sekin o‘zgarishidir. O‘qitish jarayoni ham yosh avlodda aqliy kuchlarni
rivojlantirishga va axloqiy sifatlarni shakllantirishga qaratilgan harakatdir. Biz
o‘qitish jarayonini qanday tushunamiz? O‘qitish jarayoni - o‘qituvchining va u
rahbarlik qiladigan o‘quvchilarning - ularda aqliy qobiliyatlarni o‘stirish, dialektik
dunyoqarash asoslarini tarkib toptirish va hayolga tayyorgarlikni amalga oshirish
maqsadida bilim, ko‘nikma va malakalar tizimini ongli hamda puxta
o‘zlashtirishga qaratilgan ilmiy asosdagi ishlarning majmuyidir. Maktabdagi
o‘qitish jarayoni qandaydir tasodifiy va, ayniqsa, pedagogning xususiy fikridan
kelib chiqadigan narsa emas. O‘qitish jarayoni bilish nazariyasi asosida tarkib
topadi va jamiyatning rivojlanish qonuniyatlaridan kelib chiqadigan talablarni aks
ettiradi.
Hozirgi ilg‘or pedagogika inson shaxsini maqsadga muvofiq shakllantirishga,
o‘zini o‘zi tarbiyalash va ijtimoiy tajribadan iborat tizim sifatida qaraydi. O‘zini
o‘zi tarbiyalash kichik tizimlar o‘rtasidagi bog‘lanish asosida
tarbiyalanuvchilarning ijtimoiy tajribani o‘zlashtirishi orqali tashkil topadi va shu
bilan insonning shaxsi shakllanadi. O‘quv jarayoni pedagogik jarayonning mag‘zi
sifatida tarbiya, o‘zini okzi tarbiyalash va ijtimoiy tajribaning birligini o‘zida
mujassamlashtiradi. O‘quv jarayonidagi tarbiya, asosan, o‘qitish shaklida, o‘zini
o‘zi tarbiyalash va ijtimoiy tajribaning birligi shaklida namoyon bo‘ladi. Shunga
ko‘ra o‘quv jarayoniga ta’lim (pedagogning faoliyati), o‘qish (o‘quvchining
mustaqil o‘rganish ishi) va ijtimoiy-pedagogik tizim sifatida qaraladi. O‘qitish
o‘quv jarayonining professional tomonini tashkil qiladi. Inson shaxs sifatida
shakllanishining ikki tomonlama tabiati (tarbiya va o‘zini o‘zi tarbiyalash),
shuningdek, o‘quv jarayonining ichki strukturasi yo‘l-yo‘riq ko‘rsatish va
28

ta’sir etadi va uni o‘zgartiradi. Bunday hol malaka va ko‘nikmalarning o‘zaro
ta’siri deb yuritiladi.[5]
Har qanday malaka ko‘nikma bo‘la oladi, lekin har qanday ko‘nikma malaka
bo‘la olmaydi. Ko‘nikmalar avtomatlashgan mohiyat kasb etsagina, malaka
bo‘ladi. Masalan, tinglovchining turli harakatlarini shakllarni yozish jarayoni
avtomatlashgan bo‘lgani uchun ko‘nikilgan harakat bo‘lib qolgan. Shuning uchun
tinglovchi harflarni chiroyli va soz yoza oladi. Bu harakat tinglovchining
malakalashgan ko‘nikmalaridir. Juda ko‘p marta takrorlash tufayli
tinglovchilarning harflar shakllarini yozishlar bilan bog‘liq harakatlari
avtomatlashadi.
Malaka - avtomatlashgan, o‘rganib qolingan, muayyan usul bilan bexato
bajariladigan harakatdir.
Malaka - bu shaxs harakatining amalga oshirilishi va boshqarilishining
avtomatlashgan shaklidir. Shaxsning malakalari shu bilan xarakterlanadiki, uning
harakatlari oson, tez, go‘yo o‘z-o‘zidan bajarilayotgandek bo‘ladi. Shu tufayli ham
bir hajmdagi ishni malakali va malakasiz turli muddat va turli sifat bilan bajaradi.
Shaxsning malakalari uning faoliyatining barcha sohalari uchun xosdir.
Faoliyatning biror sohasi uchun hosil qilingan malaka Shaxsning faqat Shu
sohadagi mehnatini osonlashtirib qolmasdan, faoliyatning boshqa sohalaridagi
harakatning tezligi va samarali bo‘lishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Turli sohalarga nisbatan bo‘lgan malakalar Shaxsda birdaniga, qisqa
muddatda vujudga kelmaydi. Shaxs malaka orttirishi uchun muayyan sohani
tizimli ravishda takrorlab turishi talab qilinadi.Bundan tashqari malaka muayyan
mehnat faoliyatini bajarish uchun lozim bo‘lgan nazariy va amaliy umumta’lim va
kasbiy bilim hamda ko‘nikmalar majmuasining mavjudligi asosida ham
shakllanadi.
Malaka-ongli hatti-harakatning avtomatlashtirilgan tarkibiy qismi hamdir.
Malaka bir hatti-harakatning o‘zini bir xil sharoitlarning o‘zida ko‘p marta
17

KURS ISHI BOSHLANG‘ICH TA'LIM PEDAGOGIKA

Купить