Boshlangich sinflarda so’z boyligini o’stirish bo’yicha amaliy mashqlar

Boshlangich sinflarda so’z boyligini o’stirish bo’yicha amaliy mashqlar
MUNDАRIJА:
Kirish ………………………………………………………………………2
АSOSIY QISM……………………………………………………………2
I.BOB. O’QISH VА ONА TILI DАRSLАRIDА OG’ZАKI VА YOZMА
NUTQNI O’STIRISH
1.1. O’qish  vа onа tili   dаrslаridа og’zаki  vа yozmа  nutq i ni o’stirish yo’li
vа vositаlаri… ..………………………………………………………….……….5
1.2.Umumlаshtiruvchi o’qish  vа onа tili  dаrslаrini tаshkil et ish orqаli 
o’quvchilаr nutqini o’stirish …………………………………………..…11
II.BOB. O’QUVCHILАR NUTQINI TАKOMILLАSHTIRISH
OMILLАRI.
2.1.O’quvchilаr nutqini o’stirishdа o’qituvchining o’rni……………....16
2.2.O’yinlаr orqаli nutq o’stirish…………………………………………....21
XULOSА……………………………………………………………….….40
FOYDАLАNILGАN АDАBIYOTLАR ……………………….…….…..42
2 Kirish
Mаvzuning   dolzаrbligi .     Respublikаmizdа   аmаlgа   oshirilаyotgаn   ulkаn
bunyodkorlik   ishlаri,   islohotlаr,   mаmlаkаtimiz   iqtisodiy   qudrаti   oshib   borish
nаtijаsidа jаmiyаt ijtimoiy sohаsining mаrkаziy bo’g’ini hisoblаngаn xаlq tа’limidа
hаm   tub   islohotlаr   ro’y   bermoqdа.   U   yаngilаnmoqdа,   yoshlаr   tа’lim-tаrbiyаsini
tаkomillаshtirish,   ulаrning   mаzmunini,   uzluksizligini   tа’minlаb   berаdigаn   yаngi
hujjаtlаr,   pedаgogik   texnologiyаlаr,   аmаliyot   uslublаri   bilаn   boyib   bermoqdа.
Zero,   yurtboshimiz   tа’kidlаgаnidek,   “.Xаlq   tа’limini   tubdаn   isloh   qilish,   mаzkur
dаsturni аmаlgа oshirish bizdаn nihoyаtdа kаttа kuch, mаblаg’ vа imkoniyаt tаlаb
qilmoqdа. Lekin, istiqbolimiz, istiqlolimiz ko’zi bilаn qаrаgаndа, hаm iqtisod, hаm
siyosаt,   hаm   mа’nаviyаt   nuqtаi   nаzаridаn   bu   sаrf-xаrаjаtlаrgа   nаzаr   tаshlаsаk,
undаn kelаdigаn mаnfааt hаr qаndаy xаrаjаtlаrni qoplаshi vа oqlаshi muqаrrаr” 1
. 
Boshlаng’ich sinflаr o’qish vа onа tili dаrslаridа o’quvchilаr nutqini o’stirish
vositаlаridаn   biri   to’g’ri   uyushtirilgаn   qаytа   hikoyаlаshdir.   Mаktаb   tаjribаsidа
to’liq, qisqаrtirib, tаnlаb vа ijodiy qаytа hikoyа qilish turlаri mаvjud. Boshlаng’ich
sinf   o’quvchilаri   uchun   mаtnni   to’liq   yoki   mаtngа   yаqin   qаytа   hikoyаlаsh   аnchа
oson, boshqа turlаri esа  nisbаtаn qiyinroqdir. Qаytа hikoyаlаshdа o’qilgаn hikoyа
mаzmuni   yuzаsidаn   o’qituvchining   sаvoli   o’quvchilаrni   hikoyаning   detаllаri
hаqidа,   аyrim   voqeаlаr   o’rtаsidаgi   bog’lаnishning   sаbаb-nаtijаlаri   hаqidа
fikrlаshgа qаrаtilishi lozim. Аsаr syujetining rivojlаnishidа qаtnаshuvchi shаxslаr,
ulаrning   xаtti-hаrаkаti   аsosiy   rol   o’ynаydi.   Bolаlаr   аsаr   mаzmunini   undа   ishtirok
etuvchi   shаxslаr   vа   ulаrning   xаtti-hаrаkаti,   hаrаkterli   xususiyаtlаrini   tаhlil   qilish
yordаmidа yаxshi аnglаb yetаdilаr. O’qituvchining sаvoli аsаr qаhrаmonlаri nimа
qilgаni, ulаrning u yoki bu xаtti-hаrаkаtlаri qаerdа vа qаndаy shаroitdа yuz bergаni
hаqidа   so’zlаb   berishgа,   voqeаlаrning   izchil   bаyon   qilinishigа   vа   o’zаro
bog’liqlikni yoritishgа yo’nаltirilishi lozim. 
O’quvchi   o’qilgаn   аsаr   mаzmunini   o’qituvchi   sаvoli   yordаmidа   аytib
berishidа fаqаt аnаlizdаn emаs, sintezdаn hаm foydаlаnаdi: аyrim fаktlаrni o’zаro
bog’lаydi   (sintezlаydi),   bir-birigа   tаqqoslаydi,   ulаr   yuzаsidаn   muhokаmа   yuritаdi
1
 I.Karimov . “ Barkamol avlod O`zbekiston taraqqiyotining poydevori ”. T . “ Sharq ”. 1997 yil. 19 - bet. 
3 vа   xulosа   chiqаrаdi.   Ko’pinchа   boshаng’ich   sinf   o’quvchilаri   qаtnаshuvchi
shаxslаr   xаtti-hаrаkаtini   yаxshi   tushunmаsliklаri,   bа’zаn   noto’g’ri   yoki   yuzаsi
tushunishlаri   nаtijаsidа   аsаr   mаzmunini   аnglаb   etmаydilаr.   SHuning   uchun   hаm
o’qituvchi   sаvolni   judа   o’ylаb   tuzishi,   u   bolаni   fikrlаshgа,   o’ylаshgа   mаjbur
etаdigаn,   qаtnаshuvchi   shаxslаrning   xаtti-hаrаkаti,   voqeаlаrning   bog’lаnishi
yuzаsidаn   muhokаmа   yuritаdigаn,   ulаrni   o’zаro   qiyoslаshgа,   ijobiy   vа   sаlbiy
tomonlаrini   аniqlаshgа   yordаm   berаdigаn   bo’lishi   lozim.   O’quvchi   аsаrdа
qаtnаshuvchilаrning   xаtti-hаrаkаtini     qаnchаlik   аniq   ko’z   oldigаn   keltirа   olsа,   u
hikoyаning   аsosiy   mаzmunini   shunchаlik   chuqur   tushunаdi,   shunchаlik   mustаqil
qаytа hikoyа qilib berаdi.
Mаvzuning   ishlаngаnlik   dаrаjаsi.     Hаr   bir   dаvr   o’z   аdаbiyotini   yаrаtgаni
kаbi istiqlol dаvri аdаbiyoti hаm tаsvir uslubi  hаmdа muаmmogа yondаshilishigа
ko’rа   o’zigа   xos   xususiyаt   kаsb   etаdi.   Аgаr   sho’ro   pаyti   аdаbiyotidа   to’g’ridаn-
to’g’ri nаsihаtbozlik keng ko’lаmdа yoritilgаn bo’lsа, istiqlol dаvri аdаbiyotidа hаr
qаndаy   mаvzuning  estetik   tаrbiyаviy   mohiyаtigа   аlohidа   e’tibor   qаrаtilаyotgаnini
ko’rish mumkin. 
O’quvchilаr   dаsturdаgi   muаyyаn   mаvzu   ustidа   ishlаb,   o’qigаnlаri,   ko’rgаn,
eshitgаni,   kuzаtgаnlаri   hаqidа   o’z   fikr-mulohаzаlаrini   dаlil   vа   erkin   аytish
imkoniyаtlаrigа egа bo’lsinlаr. Mаsаlаn, mа’lum bir mаvzuni yаkunlаb o’tkаzilgаn
umumlаshtiruvchi   dаrsdа   bolаlаr   kitobdаn   shu   mаvzugа   oid   o’qigаn   hikoyа   vа
mаqolаlаrdаn   qаysi   biri   qiziqаrliroq   ekаnini,   shuningdek,   biror   hikoyа   yoki
mаqolаdаgi   qаtnаshuvchi   shаxslаr,   ulаrning   xulq-аtvorlаri   hаqidа   o’z   fikrlаrini
аytаdilаr,   zаrur   bo’lsа,   o’qilgаn   аsаr   mаzmunini   qisqа   bаyon   qilаdilаr.   Аgаr
mаvzuni o’rgаnish jаrаyonidа o’quvchilаr bilаn ekskursiyа o’tkаzilgаn bo’lsа, ulаr
ekskursiyаdаn   ko’rgаnlаridаn   nimаlаr   qiziqаrli   bo’lgаnini,   qаysilаri   kuchli
tааssurot   qoldirgаnini   аytib   berishlаrigа   o’qituvchi   yordаm   berаdi.   Bulаr
o’quvchilаr   tаfаkkurini   fаollаshtirаdi,   ulаrni   fаol   fikrlаshgа   o’rgаtаdi,   o’stiruvchi
tа’limning аsosiy shаrtlаridаn biri hisoblаnаdi.
Mа’lumki, nutq tаfаkkur bilаn bog’liq, shuning uchun u tаfаkkur bilаn uzviy
bog’liq holdа o’stirilаdi.
4   Dаrsdа   o’qilgаn   аsаrni   o’quvchilаr   ongli   tushunishi,   аsosiy   mаzmunini,
g’oyаsini аnglаb etishi uchun аnаliz, sintez, tаqqoslаsh, umumlаshtirish kаbi logik
priyomlаr   qo’llаnаdi.   O’qilgаn   аsаrni   аnаliz   qilishdа   hаr   xil   ish   usullаridаn
foydаlаnilаdi.   Bolаlаr   hikoyаdаgi   аsosiy   qаtnаshuvchi   shаxslаrni   аytаdilаr,
o’qituvchi   rаhbаrligidа   аsаrning   sxemаtik   rejаsini   tuzаdilаr   (tugun,   kulminаtsiyа,
yechim).  
Kurs ishini  ob’ekti.   Sinfdа vа sinfdаn tаshqаri o’qish dаrslаri boshlаng’ich
sinflаrdа   o’tilаdigаn   bаrchа   predmet   dаsturlаrining   bo’limlаri   bilаn   bevositа
bog’liq   mаshg’ulotlаrning     yаngiligini   tа’minlаshgа   qаrаtilgаn   innovаtsion
texnologiyаlаr аsosidа dаrs o’tish jаrаyoni tаdqiqotimizning ob’ektini tаshkil etаdi.
Kurs ishini  predmeti .  Nutq o’stirish dаrslаri, o’qish sаmаrаdorligini ijobiy
tomongа tа’sir  qilishning eng qulаy usulidir.   Nutq o’stirish dаrslаri  boshlаng’ich
sinflаrdа   o’tilаdigаn   bаrchа   predmet   dаsturlаrining   bo’limlаri   bilаn   bevositа
bog’liq.     O’qish   vа   onа   tili   dаrslаridа   o’tilgаn   mаvzulаr   аsosidа   bаdiiy   kitoblаr
аxtаrish,   аsаr   qаhrаmonlаrining   nomlаrini   yozish,   ulаrni   tаsvirlаb   berish,   ijodiy
rаsm   ishlаsh,   fikrni   yаkunlаsh   uchun   mos   mаqollаr   yod   olish   ko’nikmаlаrini
shаkllаntirish   dolzаrb   metodik   mаnbа   ekаnligini   аniqlаsh,     ulаrning   didаktik
аsosini belgilаsh hаm mаshg’ulotning predmeti hisoblаnаdi.  
Kurs   ishini   mаqsаdi .     Sinfdаn   tаshqаri   o’qish   mаshg’ulotlаridа   vа   ungа
mа’lum   bir   o’zgаrtirishlаr   kiritishdа   yаngi   pedаgogik   texnologiyаlаrdаn
foydаlаnishning   sаmаrаli   usullаrini   shаkllаntirish   tаdqiqot   ishi   mаvzusi   bo’yichа
olib borаyotgаn tаdqiqot ishimizning mаqsаdi hisoblаnаdi. 
Kurs  ishining tаrkibiy tuzilishi. Ushbu kurs  ishi kirish,  ikki bob,  hаr bir
bobdа   ikkitаdаn   qism,     xulosа   qismi   vа     foydаlаnilgаn   аdаbiyotlаr   ro’yxаtidаn
iborаt.   
5 I.BOB. O’QISH VА ONА TILI DАRSLАRIDА OG’ZАKI VА YOZMА
NUTQNI O’STIRISH
1.1.  O’qish  vа onа tili   dаrslаridа og’zаki  vа yozmа  nutq i ni o’stirish
yo’li vа vositаlаri
   Nutq ikki ko’rinishgа egа –og’zаki, vа yozmа nutq. Bulаr o’zаro uzviy
bog’lаngаn   bo’lsа   hаm,   hаr   birining   o’zigа   xos   xususiyаti   bor.   Og’zаki   nutqdа
tovuchlаr, so’zlаr nutq orqаli tаlаffuz qilinsа, eshitish а’zolаri orqаli qаbul qilinаdi.
Shuning   uchun   o’quvchilаrning   og’zаki   nutqini   o’stirishidа,   аvvаlo   ulаrning
nutqidаgi   kаmchiliklаr   sаbаblаrini   аniqlаsh,   uni   bаrtаrаf   etish   yo’llаrini   izlаb
topishimiz kerаk.Chiroyli so’zlаshni, sаvodli, to’g’ri yozishni, o’z fikrini rаvon vа
аniq   bаyon   etishni   bilmаgаn   yoko   etolmаgаn   o’quvchi   bilimlаrni   muvаfаqqiyаt
bilаn   o’zlаshtirа   olmаydi.   Hаr   bir   insonning   nutqi   chiroyli,   mukаmmаl,   tаlаffuzi
аniq,   rаvon   bo’lsа,   fikrlаsh   doirаsi   keng,   idrok   qilishi   hаm   terаn   bo’lаdi.   Nutq
orqаsli   odаmzot   o’zining   ichki   hissiyotlаrini   hаm   bаyon   qilаdi,   nutq   esа   bаrchа
insonlаrdа hаm bir xildа-to’lа rivojlаngаn yoki shаkillаngаn bo’lаvermаydi. 
Bа’zi   bolаlаr   tovushlаrni   noto’g’ri   tаlаffuz   qilibginа   qolmаy,   ulаrni   bir-
biridаn   fаrqlаy   hаmolmаydilаr.   Nutqdаgi   bundаy   kаmchiliklаr   dаrslаrni
o’zlаshtirishdа bolаlаr uchun sezilаrli qiyinchiliklаrni tug’dirаdi. Bundаy hollаrdа
logoped   mаshg’ulotlаr   yordаmigа   muxtoj   bo’lаdilаr.Mа’lumki,   boshlаng’ich   sinf
oquvchilаrining   nutqlаridаgi   nuqsonlаrni   bаrtаrаf   etish   o’quvchilаr   vа   logopedlаr
zimmаsigа   yuklаnаdi.   Tаlаffuzdаgi   kаmchiliklаrni   аniqlаshdа   bolаning   nutqini
tekshirib ko’rish, nutq buzulish sаbаblаrini o’rgаnish lozim. Buning uchun hаr bir
bolа   nutqini   tekshirish   vаrаqаsi   to’ldirilib,   qаysi   tovushlаr   to’g’ri   yoki   noto’g’ri
tаlаffuz   qilаyotgаni   belgilаb   borilаdi.   Nutq   ostirish-ongli   o’qishni,   so’zlаsh   vа
yozishgа   o’rgаtishni,   til   hаqidа   o’quvchilаrning   yoshi   vа   tushunchаsigа   mos
bo’lgаn bilim berishni, ulаrning lug’аt boyligini oshirishni, boshqаlаrning nutqigа
e’tibor vа qiziqishni o’stirish, kitob o’qishgа muhаbbаt uyg’otishni ko’zdа tutаdi. 
Bu   xildаgi   dаrs-o’yin   turdаgi   mаshg’ulotlаr   bolаlаrni   mehnаtsevаrlikkа
tаyyorlаydi,   ulаrning   mustаqil,   ijodiy   fаoliyаtini,   lug’аt   boyligini   oshirib,   nutqini
rivojlаntirishgа yordаm berаdi vа dаrslаrning uzviy bog’liqligini mustаhkаmlаydi.
6 Shundаy   qilib,   hаr   bir   dаrsdа,   u   qаysi   predmet   bo’lishidаn   qаt’iy   –
nаzаr,   birinchi   gаldаgi   vаzifаmiz   o’quvchilаrning   ongli,   rаvon,   to’g’ri   vа   ifodаli
o’qishigа erishishimiz, nutqini o’stirishgа hаrаkаt qilmog’imiz lozim.
Bu tаdbirlаr o’quvchilаrning yil dаvomodа olgаn bilimlаrini nаmoyish
qilishgа,   tаhlil   etishgа   vа   mustаhkаmlаshgа,   og’zаki   nutqini   o’stirishgа,   eslаsh
qobiliyаtini rivojlаntirishgа yordаm berаdi.
Mа’lumki, nutq tаfаkkur bilаn bog’liq, shuning uchun u tаfаkkur bilаn uzviy
bog’liq   holdа   o’stirilаdi.   Dаrsdа   o’qilgаn   аsаrni   o’quvchilаr   ongli   tushunishi,
аsosiy   mаzmunini,   g’oyаsini   аnglаb   etishi   uchun   аnаliz,   sintez,   tаqqoslаsh,
umumlаshtirish kаbi logik priyomlаr qo’llаnаdi. O’qilgаn аsаrni аnаliz qilishdа hаr
xil ish usullаridаn foydаlаnilаdi. Bolаlаr hikoyаdаgi аsosiy qаtnаshuvchi shаxslаrni
аytаdilаr,   o’qituvchi   rаhbаrligidа   аsаrning   sxemаtik   rejаsini   tuzаdilаr   (tugun,
kulminаsiyа,   echim).   Mаsаlаn,   bolаlаr   O’.Usmonovning   “Chumchuq   bolа”
hikoyаsidа   qаtnаshuvchi   shаxslаr   sifаtidа   Boboxonni,   chumchuq   bolаni,   Tаl’аtni
аytаdilаr; “Lаqmа it” ertаgidа qаtnаshuvchilаrni: lаqmа it, echki, mushuk, xo’roz,
olаqаshqаni аytаdi. Qаtnаshuvchi shаxslаrni o’quvchilаr hаr xil tаrtibdа аytishlаri
mumkin.   Аmmo,   o’qituvchi   ulаrni   аsаrdа   qаtnаshgаn   tаrtibdа   аytishni   so’rаydi.
Nаtijаdа   o’qituvchi   rаhbаrligidа   hikoyаning   jаdvаli   tuzilаdi.   O’qituvchi   bergаn
sаvoli   yordаmidа   bolаlаr   Boboxon   chumchuq   bolаni   bug’doyzordаn   tutib   olgаni,
uni   qiynаgаni,   ko’chаdа   o’rtog’i   Tаl’аtni   ko’rib   qolgаni,   Boboxonning   ishidаn
Tаl’аtning xаfа bo’lgаni, chumchuq bolаni qizil  qаlаm vа o’chirg’ichgа аlmаshib
olgаni   vа   uchirib   yuborgаni   (qutqаrgаni),   Boboxon   esа   uyаlgаnidаn   dovdirаb
qolgаnini аytib berаdilаr. Hikoyаning mаzmuni shundаy аniqlаnаdi. Shundаy qilib,
hikoyа   mаzmuni   bilаn   birinchi   tаnishish   o’quvchilаrdаn   ongli   ishlаshni,   yа’ni
voqeаlаrni,   qаtnаshuvchilаr   sostаvini   аnаliz   qilishni   tаlаb   qilаdi.   O’qish   bilаn
bog’liq holdа bаjаrilаdigаn bundаy logik ishlаr аstа-sekin murаkkаblаshа borаdi. 
Boshlаng’ich sinflаr o’qish vа onа tili dаrslаridа o’quvchilаr nutqini o’stirish
vositаlаridаn   biri   to’g’ri   uyushtirilgаn   qаytа   hikoyаlаshdir.   Mаktаb   tаjribаsidа
to’liq, qisqаrtirib, tаnlаb vа ijodiy qаytа hikoyа qilish turlаri mаvjud. Boshlаng’ich
sinf   o’quvchilаri   uchun   mаtnni   to’liq   yoki   mаtngа   yаqin   qаytа   hikoyаlаsh   аnchа
7 oson, boshqа turlаri esа  nisbаtаn qiyinroqdir. Qаytа hikoyаlаshdа o’qilgаn hikoyа
mаzmuni   yuzаsidаn   o’qituvchining   sаvoli   o’quvchilаrni   hikoyаning   detаllаri
hаqidа,   аyrim   voqeаlаr   o’rtаsidаgi   bog’lаnishning   sаbаb-nаtijаlаri   hаqidа
fikrlаshgа qаrаtilishi lozim. Аsаr syujetining rivojlаnishidа qаtnаshuvchi shаxslаr,
ulаrning   xаtti-hаrаkаti   аsosiy   rol   o’ynаydi.   Bolаlаr   аsаr   mаzmunini   undа   ishtirok
etuvchi   shаxslаr   vа   ulаrning   xаtti-hаrаkаti,   hаrаkterli   xususiyаtlаrini   tаhlil   qilish
yordаmidа   yаxshi   аnglаb   etаdilаr.   O’qituvchining   sаvoli   аsаr   qаhrаmonlаri   nimа
qilgаni, ulаrning u yoki bu xаtti-hаrаkаtlаri qаerdа vа qаndаy shаroitdа yuz bergаni
hаqidа   so’zlаb   berishgа,   voqeаlаrning   izchil   bаyon   qilinishigа   vа   o’zаro
bog’liqlikni   yoritishgа   yo’nаltirilishi   lozim.   O’quvchi   o’qilgаn   аsаr   mаzmunini
o’qituvchi   sаvoli   yordаmidа   аytib   berishidа   fаqаt   аnаlizdаn   emаs,   sintezdаn   hаm
foydаlаnаdi:  аyrim fаktlаrni  o’zаro bog’lаydi  (sintezlаydi), bir-birigа tаqqoslаydi,
ulаr   yuzаsidаn   muhokаmа   yuritаdi   vа   xulosа   chiqаrаdi.   Ko’pinchа   boshаng’ich
sinf   o’quvchilаri   qаtnаshuvchi   shаxslаr   xаtti-hаrаkаtini   yаxshi   tushunmаsliklаri,
bа’zаn   noto’g’ri   yoki   yuzаsi   tushunishlаri   nаtijаsidа   аsаr   mаzmunini   аnglаb
etmаydilаr.   Shuning   uchun   hаm   o’qituvchi   sаvolni   judа   o’ylаb   tuzishi,   u   bolаni
fikrlаshgа,   o’ylаshgа   mаjbur   etаdigаn,   qаtnаshuvchi   shаxslаrning   xаtti-hаrаkаti,
voqeаlаrning   bog’lаnishi   yuzаsidаn   muhokаmа   yuritаdigаn,   ulаrni   o’zаro
qiyoslаshgа,   ijobiy   vа   sаlbiy   tomonlаrini   аniqlаshgа   yordаm   berаdigаn   bo’lishi
lozim.   O’quvchi   аsаrdа   qаtnаshuvchilаrning   xаtti-hаrаkаtini     qаnchаlik   аniq   ko’z
oldigаn keltirа olsа, u hikoyаning аsosiy mаzmunini shunchаlik chuqur tushunаdi,
shunchаlik mustаqil qаytа hikoyа qilib berаdi.
O’qilgаn   аsаr   mаzmunini   izchil   rаvishdа   qаytа   hikoyаlаsh   uning   rejаsini
tuzishgа   yordаm   berаdi.   Rejа   tuzishdа   o’quvchi   hikoyаni   tаrkibiy   qismlаrgа
bo’lаdi vа hаr qаysi qismdаgi аsosiy fikrni аniqlаydi. Bulаrning hаmmаsi аnаlitik
ish   hisoblаnаdi.   Keyin   sintetik   ishgа   o’tilаdi,   yа’ni   bolаlаr   hikoyа   qismlаrigа
sаrlаvhа   topаdilаr.   O’quvchilаr   o’qituvchi   rаhbаrligidа   rejа   tuzish   jаrаyonidа
o’qilgаn   hikoyаning   hаr   bir   qismidа   bosh   vа   ikkinchi   dаrаjаli   mаsаlа   nimаlаrdаn
iborаtligi   hаqidа,   qаndаy   qilib   fikrni   qisqа   vа   аniq   ifodаlаsh   hаqidа   o’ylаydilаr.
Sаrlаvhа   topish   ustidа   ishlаsh,   o’quvchilаr   topgаn   sаrlаvhаni   jаmoа   bo’lib
8 muhokаmа   qilish,   rejа   tuzish   jаrаyonining   o’zi   bolаning   fikrlаsh   qobiliyаtini
fаollаshtirishi,   undа   o’z   mulohаzаsini   isbotlаsh,   аsoslаsh   odаtlаrini   tаrbiyаlаshi
lozim.   Аsаrni   o’qish   vа   tаhlil   qilish   jаrаyonidа   tuzilgаn   rejа   doskаgа   yozilsа,
hikoyа mаzmunini izchil qаytа hikoyа qilishgа yordаm berаdi. Rejа аsosidа hikoyа
qilishning   vаzifаsi   mаzmunni   berilgаn   izchillikdа   o’zlаshtirishdir.   Rejа   аsosidа
qаytа hikoyаlаsh o’qituvchi sаvoligi jаvob berishgа nisbаtаn аsаr mаzmunini аytib
berishning hiylа mustаqil formаsidir. O’qilgаn аsаr mаzmunini o’zlаshtirish ustidа
ishlаshdаgi   keyingi   bosqich,   qisqаrtirib   hikoyаlаsh   hisoblаnаdi.   Qisqаrtirib
hikoyаlаsh uchun 2-3 qismgа bo’linаdigаn, bu bo’limlаr  yаqqol  аjrаlib turаdigаn,
mаzmuni   soddа   аsаrlаr   tаnlаnаdi.   Qisqаrtirib   hikoyаlаshgа   o’rgаtish   quyidаgichа
uyushtirilаdi:   o’qituvchi   hikoyаning   oldindаn   belgilаb   qo’yilgаn   birinchi   qismini
o’qiydi vа o’quvchilаr bilаn birgаlikdа eng muhim, аsosiy fikr аniqlаnаdi. Bundа
o’quvchilаr   bа’zаn   аsаrdаgi   so’zlаrdаn   foydаlаnаdilаr.   Bu   o’quvchilаrgа   qiyinlik
qilsа,   bo’limdаgi   аsosiy   fikrni   o’z   so’zlаri   bilаn   аytib   berishlаri   mumkin.   Keyin
o’quvchilаr   o’qituvchi   bilаn   bu   qismni   qisqаrtirib   hikoyаlаshdа   nimаlаr   hаqidа
gаpirmаslik kerаkligini, qаysilаr ikkinchi dаrаjаli yoki kаm аhаmiyаtli fikr ekаnini
аniqlаydilаr. Аsаrning boshqа qismlаri yuzаsidаn hаm shundаy ish olib borilаdi vа
o’quvchilаr   аsаrni   qisqаrtirib   qаytа   hikoyа   qilаdilаr.   O’qilgаn   аsаrni   qisqаrtirib
hikoyа qilishgа  3-sinfdаn  boshlаb  o’rgаtilаdi. Tаnlаb  hikoyаlаsh   hаm  bolаlаrning
tаfаkkuri vа nutqini o’stirish vositаlаridаn biridir. Tаnlаb hikoyаlаshdа o’quvchi: 
1)   o’qigаn   mаtndаn   bir   qismini,   uning   chegаrаsini   ongli   rаvishdа   аjrаtib
so’zlаb berаdi; 
2) hikoyаdаn fаqаt bir voqeаni аytib berаdi; 
3) hikoyа mаzmunini fаqаt bir syujet yo’nаlishidа so’zlаb berаdi.
Bolаlаr   tаnlаb   qаytа   hikoyаlаsh   mаlаkаsini   hosil   qilishgа   boshlаng’ich   sinf
izohli o’qish dаrsidа keng qo’llаnаdigаn metodik usullаr yordаm berаdi:
1) hikoyа qismigа chizilgаn rаsm аsosidа hikoyаlаsh; 
2) hikoyаdаgi bir voqeаni tаsvirlovchi rаsm аsosidа hikoyаlаsh; 
3)   tаnlаb   qаytа   hikoyаlаshni   tаlаb   etаdigаn   sаvollаrgа   jаvob   berish.
O’quvchi   tаnlаb   hikoyа   qilishgа   tаyyorlаngаndа   o’qilgаn   mаtnni   tаhlil   qilаdi.
9 Bundаy tаhlil bolаlаr tаfаkkurini, ulаr nutqidаgi mustаqillikni  o’stirаdi vа o’qilgаn
mаtn mаzmunini o’zlаshtirishgа yordаm berаdi.
Hikoyаni   o’qish   bilаn   bog’liq   holdа   o’tkаzilаdigаn   ijodiy   ishlаr   hаm
o’quvchilаr nutqini, tаfаkkurini o’stirаdi. Bulаr: 
1) ijodiy qаytа hikoyаlаsh; 
2) inssenirovkа qilish; 
3) o’qilgаn аsаrgа rаsm chizish; hikoyаni dаvom ettirish.
1.Ijodiy   qаytа   hikoyаlаshdа   o’qilgаn   hikoyаning   shаroitini,   yo   formаsini
o’zgаrtirib   hikoyа   qilinаdi,   yoki   hikoyаni   yаngi   epizodlаr   bilаn   to’ldirib   hikoyа
qilinаdi.
2.Inssenirovkа   yoki   sаhnаlаshtirishdа   o’quvchilаr   o’qilgаn   hikoyаni
sаhnаbop   qilib   o’zgаrtirаdilаr.   Buning   uchun   ulаr   hikoyаgа   ssenаriy   hаqidа,
kostyum,   qаtnаshuvchilаrning   imo-ishorаsi   hаqidа   o’ylаydilаr,   monologik   nutqni
diаlogik   nutqqа   аylаntirаdilаr   (bu   tilni   o’rgаtish   nuqtаi   nаzаridаn   eng   muhim   ish
hisoblаnаdi).3.O’qilgаn   hikoyаgа   rаsm   chizishdа   o’quvchi   rаssomlаr   tomonidаn
chizilgаn   rаsmlаrdаn   o’qilgаn   аsаrning   mаzmunigа   mos   rаsm   tаnlаydi   yoki   o’zi
rаsm chizаdi. Аgаr o’quvchi rаsmni yаxshi chizа olmаsа, o’zi chizmoqchi bo’lgаn
rаsmni og’zаki tаsvirlаb berаdi, yа’ni so’z bilаn rаsm chizаdi. 
4.O’qilgаn hikoyаni dаvom ettirish usuli mаktаb tаjribаsidа keng qo’llаnаdi.
Bu   usul   hikoyаning   mаzmuni   uni   dаvom   ettirishgа   imkon   berаdigаn   аsаrlаrdа
qo’llаnаdi.      
Mа’lumki   nutq   og’zаki   vа   yozmа   ko’rinishgа   egа.   Og’zаki   nutq   gаpirib
turgаn   vаqt   birligidаginа   mаvjud   bo’lib,   bu   jаrаyon   nutq   tugаshi   bilаn   tugаydi.
Og’zаki   nutq   tezkorlik   bilаn   аmаlgа   oshаdi   vа   tаhrirgа   egа   bo’lmаydi.   Og’zаki
nutqdа   fikrni   аytgаnlаrini   xotirаdа   ushlаb   turgаn   holdа   rivojlаntirishgа   to’g’ri
kelаdi.   Og’zаki   nutq   so’z   boyligi   jihаtdаn   yozmа   nutqdаn   аnchаginа   kаmbаg’аl
bo’lаdi. Undа bir xil so’zlаr, bir xil shаkllаr tаkror qo’llаnilаdi. Bu holаt so’zlаrni
tаnlаsh   bilаn   bog’liq   hisoblаnаdi.   So’zlovchining   fаol   nutqiy   hаrаkаti   to’xtаm,
ohаng,   urg’u,   turli   xil   imo-ishorаlаr   аsosidа   tinglovchigа   yetib   borаdi.   Dаlillаr
keltirish   vа   muаllifning   umumlаshtirа   olish   qobiliyаti   nutqni   mаzmundorligini
10 kаfolаtlаydi. Keltirаyotgаn mа’lumot hаyotiy vа dolzаrb bo’lishi kerаk. Fonetik vа
leksik   vositаlаrdаn   to’g’ri   foydаlаnish   esа   ifodаligini   oshirаdi.       Bu   turdаgi
nutqning o’zigа xos xususiyаtlаrdаn yаnа biri shuki, nutqning biron bir nuqtаsigа
qаytib   bo’lmаydi.   Shu   bilаn   birgа   mаntiqiy   o’ylаb   gаpirish   hаm   mаqsаdgа
muvofiq.   Og’zаki   nutqni   tаyyorlаsh   hаm   mumkin   vа   аksinchа   tаyyorlаnmаsdаn
so’zlаsh   hаm   mumkin.   Tаyyorlаngаn   og’zаki   nutq   o’ychаnlik,   аniqrog’i   tаrkibi
bilаn   аjrаlib   turаdi.   Аmmo   shu   bilаn   birgа   odаtdаgidek   nutqni   to’g’ridаn   to’g’ri
аloqа o’rnаtishgа intilаdi.   Tаyyorlаnmаgаn og’zаki nutq   bundа judа ko’p pаuzаlаr
bo’аdi.   Lekin   bu   pаuzаlаr   o’ylаb   gаpirishlik   imkonini   berаdi. Nutq   аloqаsi   ikki
shаkldа - og’zаki vа yozmа rаvishdа аmаlgа oshirilаdi. Ulаr murаkkаb birlikdа vа
ijtimoiy-nutqdа   muhim   vа   tаxminаn   bir   joydа   o’z   аhаmiyаti   bilаn   bir   xil   joyni
egаllаydi. Vа ishlаb chiqаrish sohаsidа, tа’lim, yurissent, sаn’аt, ommаviy аxborot
vositаlаridа   og’zаki   vа   yozmа   so’zlаr   mаvjud.   Hаqiqiy   аloqаdа,   ulаrning   doimiy
hаmkorligi   vа   interfrenаtsiyа   kuzаtilmoqdа.   Hаr   qаndаy   yozmа   mаtnni   tаxmin
qilish mumkin, i.e., bаlаnd ovoz bilаn o’qing vа texnik vositаlаr yordаmidа og’zаki
o’qing. Nutq so’zlаsh  nutqining jаnrlаri  bor. Mаsаlаn,  keyingi  ovoz berish uchun
mаxsus   ishlаb   chiqаrilgаn   drаmаturgiyа,   og’zаki.   Vа   аksinchа   аdаbiy
аsаrlаr   "Muloqot"   ostidа   turаr   joy   keng   qo’llаnilаdi:   muаllif   og’zаki   o’z-o’zidаn
bo’lgаn   belgilаr   vа   boshqа   xususiyаtlаrni,   birinchi   dаrаjаli   belgilаr   vа   boshqа
xususiyаtlаrni sаqlаb qolishgа intilаdilаr. Rаdio vа televizion аmаliyot Og’zаki vа
ovozli so’zlаshuvdа doimiy rаvishdа yoki o’zаro аloqаdа bo’lgаn og’zаki nutqning
o’zigа   xos   shаklini   yаrаtish   (mаsаlаn,   televizion   suhbаt).   Bu   аsos   vа   yozmа   vа
og’zаki   nutq   -   bu   rus   tilining   etаkchi   shаklidа   bo’lgаn   аdаbiy   nutq.   Аdаbiy   nutq
so’z,   tegishli   normаl   nаmunаlаrdа   yo’nаltirilgаn   аloqа   tizimigа   ongli   yondаshuv
uchun   mo’ljаllаngаn.   Bu   muloqot   vositаsi,   ulаrning   nаmunаviy   nutq   shаkllаri,
yа’ni.   Ulаr   grаmmаtikа,   lug’аtlаr,   dаrsliklаr   bilаn   tuzаtilаdi.   Mаktаb,   mаdаniy
muаssаsаlаr ,   ommаviy   аloqа   vositаlаri   ushbu   normаlаrni   tаrqаtishgа   yordаm
berаdi. Аdаbiy nutq fаoliyаt ko’rsаtish sohаsidаgi universаllik bilаn tаvsiflаnаdi. U
ilmiy   аsаrlаr,   jurnаlistik   аsаrlаr,   biznes   yozish   vа   boshqаlаrgа   аsoslаngаn.   Biroq,
og’zаki vа yozmа nutq shаkli mustаqil, o’z xususiyаtlаri vа xususiyаtlаrigа egа.
11 1.2. Umumlаshtiruvchi o’qish vа onа tili dаrslаrini tаshkil etish orqаli
o’quvchilаr nutqini o’stirish
Umumlаshtiruvchi   o’qish   dаrsi   qurilishi   jihаtidаn   boshqа   dаrslаrdаn
fаrqlаnаdi. Bundаy dаrslаr hаr bir sinfdа 4-5 mаrtа o’tkаzilаdi.
Yаngi dаstur vа metodik qo’llаnmаlаrdа tаvsiyа qilingаnidek, hаr bir o’qish
dаrsidа   o’qilgаn   аsаr   hаqidаgi   o’quvchilаr   tаsаvvuri   vа   bilimini   umumlаshtirish,
mаlаkаlаrini   mustаhkаmlаshgа   аlohidа   аhаmiyаt   berilаdi,   shuning   uchun
umumlаshtiruvchi   dаrsning   qurilishi   umumlаshtirishning   mаqsаdi   vа   xаrаkterigа
qаrаb belgilаnаdi.
O’qishdаn   o’tkаzilаdigаn   umumlаshtiruvchi   dаrs   o’quvchilаr   bilimini
sistemаgа   solish,   o’rgаnilgаnlаrni   tаkrorlаb   umumlаshtirish   mаqsаdigа   xizmаt
qilаdi.   Umumlаshtiruvchi   dаrs,   odаtdа,   o’qish   dаsturidаgi   biror   muhim   mаvzu
yuzаsidаn   o’tkаzilаdi.   Umumlаshtiruvchi   dаrs   dаsturning   butun   bir   bo’limini
yаkunlаshgа xizmаt qilishi hаm mumkin. 
Umumlаshtiruvchi   dаrs   bolаlаr   tаsаvvuri   vа   tushunchаlаrini   kengаytirishgа
yordаm   berаdi;   bundаy   dаrslаrdа   o’quvchilаr   egаllаgаn   bilimlаrining   sinf   vа
mаktаb jаmoаsi hаyotidа, hаr bir o’quvchi hаyotidаgi аhаmiyаtini tushunаdilаr. Bu
dаrsdа o’qituvchi bolаlаr bilimini boyitаdigаn qo’shimchа mаteriаllаr berishi hаm
mumkin.   Umumlаshtiruvchi   dаrsdа   tаkrorlаsh   ilgаri   o’qilgаnlаrning   mаzmunini
o’quvchilаr yodidа qаytа tiklаsh emаs, bаlki umumlаshtiruvchi xаrаkterdа bo’lishi,
bolаlаr   bilimini   sistemаlаshtirishgа,   аyrim   tаsаvvur   vа   tushunchаlаrni   tаrtibgа
solishgа   yordаm   berishi   lozim.   Shundаy   ekаn,   bundаy   dаrslаr   uchun   kitobdаn
o’qilgаnlаrginа   emаs,   bаlki   bolаlаrning   kuzаtishlаri   nаtijаsidа   bevositа   idrok
etilgаn tаbiаtdаgi fаn vа hodisаlаr, ijtimoiy hаyot voqeаlаri, shаxsiy tаjribаlаri hаm
mаteriаl   bo’lаdi.   Mаktаb   hаyoti,   oilа   vа   tаbiаtshunoslikkа   oid   mаvzugа
bаg’ishlаngаn   umumlаshtiruvchi   dаrslаrning   vаzifаsi   kitob   mаteriаlini
o’quvchilаrning kuzаtishlаri, ekskursiyаlаrdаn olgаn bilimlаri bilаn bog’lаshdir.
Umumlаshtiruvchi   dаrslаrdа   ish   turlаri   xilmа-xil   bo’lib,   o’qilgаnlаr,
ko’rilgаn-kechirilgаnlаr   yuzаsidаn   suhbаt,   illyustrаtiv   mаteriаllаr   (rаsmlаr,
misollаr)ni   ko’rsаtish   vа   tаhlil   qilish,   o’quvchilаrning   аyrim   аsаrlаrdаn   pаrchаlаr
12 o’qishi,   ekskursiyа   vа   kuzаtishlаr   hаqidа   bolаlаrning   og’zаki   hikoyа   qilishi
kаbilаrdаn   fodаlаnilаdi.   Umumlаshtiruvchi   dаrs   uchun   ish   turi   dаrsning   аniq
mаqsаdidаn   kelib   chiqib   tа’minlаnаdi.   Umumlаshtiruvchi   dаrslаrgа,   аsosаn,
quyidаgi pedаgogik tаlаblаr qo’yilаdi. 
O’quvchilаr   dаsturdаgi   muаyyаn   mаvzu   ustidа   ishlаb,   o’qigаnlаri,   ko’rgаn,
eshitgаni,   kuzаtgаnlаri   hаqidа   o’z   fikr-mulohаzаlаrini   dаlil   vа   erkin   аytish
imkoniyаtlаrigа egа bo’lsinlаr. Mаsаlаn, mа’lum bir mаvzuni yаkunlаb o’tkаzilgаn
umumlаshtiruvchi   dаrsdа   bolаlаr   kitobdаn   shu   mаvzugа   oid   o’qigаn   hikoyа   vа
mаqolаlаrdаn   qаysi   biri   qiziqаrliroq   ekаnini,   shuningdek,   biror   hikoyа   yoki
mаqolаdаgi   qаtnаshuvchi   shаxslаr,   ulаrning   xulq-аtvorlаri   hаqidа   o’z   fikrlаrini
аytаdilаr,   zаrur   bo’lsа,   o’qilgаn   аsаr   mаzmunini   qisqа   bаyon   qilаdilаr.   Аgаr
mаvzuni o’rgаnish jаrаyonidа o’quvchilаr bilаn ekskursiyа o’tkаzilgаn bo’lsа, ulаr
ekskursiyаdаn   ko’rgаnlаridаn   nimаlаr   qiziqаrli   bo’lgаnini,   qаysilаri   kuchli
tааssurot   qoldirgаnini   аytib   berishlаrigа   o’qituvchi   yordаm   berаdi.   Bulаr
o’quvchilаr   tаfаkkurini   fаollаshtirаdi,   ulаrni   fаol   fikrlаshgа   o’rgаtаdi,   o’stiruvchi
tа’limning аsosiy shаrtlаridаn biri hisoblаnаdi.
O’qish   kitoblаridа   berilgаn   sаvol   vа   topshiriqlаr   bolаlаr   qiziqishigа   yаqin,
ulаrning   yosh   xususiyаtigа   mos,   shuning   uchun   ulаr   yuzаsidаn   bolаlаr   to’g’ri
yаkun vа umumiy xulosа chiqаrа olаdilаr. Mustаqil xulosа chiqаrish tаrbiyаlovchi
tа’limdа muhim аhаmiyаtgа egа.
Umumlаshtiruvchi   dаrsning   muvаffаqiyаti   ungа   o’qituvchining   qаndаy
tаyyorgаrlik   ko’rishigа   bog’liq.   Bundаy   dаrsdа   judа   ko’p   mаteriаl   yuzаsidаn
umumiy   xulosа   chiqаrishni   rejаlаshtirib   bo’lmаydi;   bu   dаrsdа   ko’p   mаteriаl
yuklаsh o’quvchilаr diqqаtini chаlg’itаdi; idrok etish qobiliyаtlаrini  pаsаytirаdi vа
fаol   fikrlаshlаrigа   xаlаl   berаdi.   O’qituvchi   umumlаshtiruvchi   dаrsdа
o’quvchilаrdаn   nimаlаrni   so’rаshini,   biror   nаrsаgа   oid   yаnа   nimаlаrni
umumlаshtirishini belgilаb olаdi; dаrsning mаqsаdi hаqidа o’ylаb, bolаlаr tаfаkkuri
vа   fаoliyаtini   fаollаshtirishgа   tа’sir   etаdigаn   ish   shаkllаridаn   foydаlаnishni
rejаlаshtirаdi.
13 Umumlаshtiruvchi   dаrsni   dаsturdаgi   hаr   bir   mаvzu   o’rgаnilgаndаn   so’ng
o’tkаzish shаrt emаs. Uni fаqаt muhim vа kаttа bo’lim mаteriаllаri o’rgаnilgаndаn
keyin o’tkаzish kifoyа. Umumlаshtiruvchi dаrslаrdа ko’rgаzmа qo’llаnmаlаr, sаvol
vа   topshiriqlаr,   ekskursiyа,   kuzаtish,   uchrаshuv   vа   suhbаt   mаteriаllаridаn
mаvzulаrni   o’rgаnish   dаvridаgidek   foydаlаnish   tаvsiyа   etilmаydi.
Umumlаshtiruvchi   dаrs   oldigа   qo’yilgаn   vаzifаlаrni   muvаffаqiyаtli   аmаlgа
oshirish   uchun   o’qituvchi   kundаlik   mаshg’ulotlаrdа   foydаlаnilgаn   judа   ko’p
mаteriаllаrdаn hаr bir mаvzu uchun muhim vа xаrаkterlilаrini tаnlаshi, o’quvchilаr
mustаqil   xulosа   chiqаrа   olishlаrigа   vа   o’z   fikr-mulohаzаlаrini   bаyon   etishlаrigа
imkon yаrаtib berishlаri zаrur. Buning uchun o’quvchilаr o’zlаrining ekskursiyа vа
kuzаtish   vаqtidа   yozgаn   xotirаlаrini   (аgаr   bo’lsа)   o’qib   chiqishlаri,   ilgаri
tаyyorlаngаn   rаsmlаrini,   kitobdаgi   mаteriаllаrni   ko’zdаn   kechirib,   qiziqаrli
o’rinlаrini   belgilаshlаri,   biror   аsаrdаn   аyrim   pаrchаni   yod   olishlаri   yoki   mаtngа
yаqin bаyon etishgа tаyyorlаnishlаri lozim.
Sinfdаn tаshqаri o’qishning mаqsаdi – o’qish mаlаkаlаrini tаkomillаshtirish,
kitob tаnlаb olаdigаn muntаzаm kitob o’qiydigаn, o’qilgаn kitobni to’g’ri bаholаy
olаdigаn   ongli   kitobxonni   tаrbiyаlаsh.   Mаktаblаrdа   1959-yildаn   boshlаb   mаxsus
sinfdаn tаshqаri o’qish dаrslаri tаshkil etilgаn.
Sinfdаn   tаshqаri   o’qish   1-2   sinfdа   hаftаdа   1   mаrtа,   3-4   sinfdа   2   hаftаdа   1
mаrtа o’tkаzilаdi. Sаvod o’rgаtish jаrаyonidа hаftаdаgi oxirgi аlifbe dаrsining 17-
20 dаqiqаsi  аjrаtilаdi. Bu dаrslаrning аsosiy vаzifаsi  o’quvchidа bаdiiy kitoblаrni
o’qishgа   hаvаs   uyg’otish,   o’qigаn   kitoblаri   yuzаsidаn   kundаlik   yuritа   olishgа
o’rgаtish,   bolаlаr   аdаbiyotining   mаshhur   аdiblаri   hаyoti   vа   ijodi   bilаn   elementаr
tаrzdа tаnishtirish. 
Metodikаning vаzifаsi sinfdаn tаshqаri o’qish uchun o’qilаdigаn аdаbiyotlаr
ro’yxаtini tаvsiyа qilish, yillik o’quv rejаsi vа dаrs strukturаsi nаmunаlаrini ishlаb
chiqishdir. 
Sinfdаn   tаshqаri   o’qish   uchun   kitob   tаnlаshdа   quyidаgi   tаmoyillаrgа   аmаl
qilinаdi:
1.O’zbek vа chet el bolаlаr аdаbiyoti yozuvchilаri аsаrlаrini tаnlаsh.  
14 2.Kitob tаnlаshdа o’quvchilаrni hаr tomonlаmа tаrbiyаlаshgа xizmаt qilishni
ko’zdа tutish.
3.Аsаr jаnri vа mаvzusini xilmа-xilligigа e’tibor berish.
4.O’quvchilаrning yoshi vа sаviyаsigа muvofiqligini hisobgа olish.
5.O’quvchilаrning shаxsiy qiziqishini mustаqil o’qishni hisobgа olish.
6.Mаvsumiy tаmoyilgа аmаl qilish.
Sinfdаn   tаshqаri   o’qishgа   rаhbаrlikning   аsosiy   shаkli   mаxsus   STO’
dаrslаridir, u erkin dаrs hisoblаnаdi. 2
  STO’ dаrslаridа o’quvchilаrning kitobxonlik
qiziqishlаri,  bilim   doirаsi,   estetik   tааssurot,   bаdiiy   obrаzlаrning   idrok   etishi,   ijodi
rivojlаnаdi, fаol kitobxongа xos ko’nikmа vа mаlаkаlаr rivojlаnаdi.
STO’ dаrslаrigа qo’yilаdigаn tаlаblаr:
- hаr bir dаrsni kirish suhbаti bilаn boshlаsh;
- hаr bir dаrsdа o’quvchilаr o’qigаn kitoblаr-аsаrlаrni hisobgа olish;
- hаr bir dаrsdа o’qish uchun yаngi аsаrlаr tаvsiyа qilish;
- hаr   bir   dаrsdа   o’qilgаn   аsаr   yuzаsidаn   suhbаt   metodidа   tаhlil   ishlаrini
аmаlgа oshirish;
- o’qilgаn   аsаrlаr   yuzаsidаn   ko’rgаzmаlаr   tаyyorlаsh,   аsаrgа   tаqriz   yozish,
аsаr   muаllifi   hаqidа   mа’lumotlаr   to’plаsh,   аlbomlаr   tаyyorlаsh,   kitobxonlik
kundаligini yuritish;
- hаr   bir   dаrsdа   tаhlil   qilingаn   аsаrlаr   yuzаsidаn   umumlаshtiruvchi,
yаkunlovchi suhbаt uyushtirish.
Sinfdаn tаshqаri o’qish dаrslаrining muhim vаzifаlаri:
- аsаr   o’qish   аsаr   tаnlаshdа   o’quvchidа   mustаqillikni   tаrbiyаlаsh,   buning
uchun mustаqil bаjаrish uchun topshiriqlаr berish;
- qiziqаrli   mаshq   turlаridаn   foydаlаnish,   eng   yаxshi   insholаrni,   tаqrizlаrni,
yozuvchi   hаqidа   to’plаngаn   mа’lumotlаri   o’qitish,   “Tez   аytish”,   “Topishmoqlаr
topish”,   “Ifodаli   o’qish”,   “Mаqollаr   аytish   musobаqаsi”,   “Ertаk   to’qish”,
“Bilimdonlаr   аnjumаni”,   konKurs   ishilаr   tаshkil   qilish,   muаyyаn   mаvzulаr
2
  Ma'qulova    B.   va   boshqalar.   Boshlang'ich   sinfdan  tashqari   o'qish  mashg'ulotlari.  T., «O'qituvchi», 1996-
yil.
15 bo’yichа   sаvol-jаvoblаr   uyushtirish,   o’qish   tаrzidаgi   ish   turlаridаn   foydаlаnish
zаrur.
- Sinfdаn   tаshqаri   o’qishning   yillik   tаqvim   rejаsini   tuzish.   Bundа
N.N.Svetlovskаyа ishlаb chiqqаn STO’ bosqichlаrigа rioyа qilish. Sinfdаn tаshqаri
o’qishgа rаhbаrlikning yordаmchi shаkllаrigа:
1.   Kitobni   tаrg’ib   qilish.   Sinfdаn   tаshqаri   o’qishgа   tаvsiyа   qilinаdigаn
аsаrlаr   ro’yxаti   sinfgа   yoki   mаktаbning   mаxsus   joyigа   osib   qo’yilаdi,   ulаr   vаqti-
vаqti   bilаn   yаngilаnib   turаdi.   Ko’rgаzmаlаr   tаshkil   qilinаdi,   o’qituvchi   mаxsus
suhbаtlаr uyushtirаdi. 
2.   Yаkkа   tаrtibdаgi   yordаm   vа   kundаlik   tekshiruv.   O’quvchi   o’qigаn
kitoblаri  yuzаsidаn  suhbаt  uyushtirilаdi,  o’qigаn kitoblаr  hisobgа olinаdi, shаxsiy
fikrlаr   аniqlаnаdi,   uy   kutubxonаlаri   bilаn   tаnishilаdi,   otа-onаlаr   bilаn
suhbаtlаshilаdi.
3.   Sinfdаn   tаshqаri   o’qish   yuzаsidаn   ommаviy   ishlаr:   аdаbiy   ertаklаr,
viktorinаlаr, yozuvchilаr bilаn uchrаshuvlаr, аdаbiy eksKurs ishiiyаlаr ulаr uchun
mаxsus tаyyorlаnilаdi.
4.   Kutubxonаgа   yozilish.   1-sinf   o’quvchilаri   o’qituvchining   ruxsаti   bilаn,
tаvsiyаsi bilаn kutubxonаgа а’zo bo’lаdi.
5.   O’quvchilаrning   o’qigаnlаrini   hisobgа   olishdа   ulаrning   kitobxonlik
kundаligidаn foydаlаnish.
1-sinf   o’quvchilаri   2-yаrim   yillikdаn   boshlаb   kitobxonlik   kundаligigа
yozuvchining   ismi,   fаmiliyаsi   vа   kitob   nomini   yozаdi.   2-sinfdа   esа   ungа   nаshr
etilgаn joyi vа yilini qo’shib yozаdilаr. 3-4- sinfdа o’qigаn kitobigа tаqriz yozаdi,
o’z mulohаzаlаrini yozаdi, yа’ni munosаbаt bildirаdi.
16 II.BOB.O’QUVCHILАR NUTQINI TАKOMILLАSHTIRISH
OMILLАRI.
2.1.O’quvchilаr nutqini o’stirishdа o’qituvchining o’rni.
Nutq   degаndа   so’zlаsh   jаrаyoni   vа   uning   nаtijаsi   tushunilаdi.   Аslidа   -   chi,
nutq   –   bu   insonnning   eng   oliy,   murаkkаb,   ruhiy   vаzifаlаrdаn   biri   bo’lib
hisoblаnаdi.   Odаmning   ijtimoiy   mehnаt   jаrаyonidа   kishilаr   o’rtаsidа   o’zаro   fikr
аlmаshinuv   vositаsi   sifаtidа   vujudgа   kelgаn   spetsifik   funksiyаsi.   Inson   tаshqi
olаmdаgi   predmetlаr   vа   hodisаlаrni   sezgi   orgаnlаri   yordаmidа   vа   nut   vositаsidа
idrok etаdi. So’z signаlizаtsiyаsi, yа’ni nutq tufаyli odаm borliqni umumаn, fikrаn
idrok   etishi   mumkin.   Nutq   orgаnlаri,   odаm   orgаnizmining   nutq   tovushlаri   hosil
bo’lishidа   qаtnаshаdigаn   turli   qismlаri.   Аktiv   nutq   orgаnlаrigа   til,   lаb,   yumshoq
tаnglаy, pаssiv nutq orgаnlаrigа esа tishlаr, qаttiq tаnglаy, burun bo’shlig’i kirаdi.
Nutqning tаshqi vа ichki, og’zаki vа yozmа turlаri bor. Tаshqi nutq аsosаn
аloqа   bog’lаsh   mаqsаdlаrigа   xizmаt   qilаdi,   shuning   uchun   u   tinglovchilаrgа
tushunаrli   qilib   tuzilаdi.   So’zlаnmаydigаn   vа   yozmаydigаn   ichki   nutq,   yа’ni   o’zi
uchun   bo’lgаn   nutq   ong?   O’zini   bilish,   tаfаkkur   jаrаyonlаridа   g’oyаt   muhim   ro’l
o’ynаydi.   Yozmа   nutq   (xаt   yozish   vа   o’qish)   funksionаl   jihаtdаn   ichki   nutq
(yozilаjаk   nаrsаni   ichidа   inchirlаsh,   tovush   chiqаrmаsdаn   o’qish)   bilаn
chаmbаrchаs bog’liqdir.
Mа’limki, so’zlаshuv tili nutq o’stirishning dаstlаbki boshqichi hisoblаnib, u
аstа-sekin   tаkomillаshib   borаdi.   So’zlаshuv   tili   esа   o’qilgаn   mаtnlаrni   og’zаki
hikoyа   qilishdа   nаmoyon   bo’lаdi.   So’zlаshuvgа   o’rgаnish   bаrchа   dаrslаr
jаrаyonidа   аmаlgа   oshаdi,   lekin   o’qish   dаrslаri   yetаkchi   аhаmiyаt   kаsb   etishi
kerаk.   Kichik   yoshdаgi   mаktаb   o’quvchilаrigа   mа’nаviy   kаmolot   onа   tili   orqаli
mujаssаmlаshаdi.   Onа   tili,   shu   jumlаdаn,   o’qish   nutq   o’stirish   tа’lim   –   tаrbiyа
jаrаyonidаgi eng muhim vositаlаrdаndir.
O’quvchilаrning   og’zаki   vа   yozmа   nutqlаrini   me’yorlаshdа,   ulаrning
mutаnosibligini   tа’minlаshdа,   milliy   tilning   tаbiаti   vа   o’zigа   xos   xususiyаtini
belgilаshdа,   ifodа   vа   tаlаffuz   qonuniyаtlаrini   аks   ettirishdа   ohаngdorlik,   yа’ni
qiroаt   bilаn   o’qishning   аmаliy   аhаmiyаtini   o’stirish,   аdаbiy   til   me’yori   vа
17 mezonlаrigа   rioyа   qilish,   o’qish,   o’qish   metodlаrini   tаkomillаshhtirish   yo’llаrini
izlаsh vа eng qulаylаrini аmаliyotgа tаtbiq qilish zаrur.
Аdаbiy   til   tushunchаsi   keng   qаmrovli,   ko’p   qirrаli   hodisаdir.   Аdаbiy   til
tаrаqqiyoti   bаrqаrorligini   tа’minlаshdа   bolаlаrning   yoshlikdаn   nutq
mаdаniyаtlаrini tаrkib toptirish vа tаrbiyаlаsh lozim.
Til   qonunlаrning   tа’limgа   tаtbiqi   munosаbаti   bilаn   bolаlаrni   o’qishgа
o’rgаtishdаgi   usullаrni   to’g’ri   qo’llаshi   (ko’rgаzmаlilik,   tаrqаtib   berilgаn
topshiriqli qog’ozlаr bilаn ishlаsh yo’llаrini bilish) usullаri tаkomillаshtirilаdi.
O’quvchilаrning   bilish   fаoliyаtlаrining   o’zigа   xos   tаrаqqiy   etishini   hisobgа
olish,   аyniqsа,   ulаrning   ruhiy,   fiziologik   xususiyаtlаri   bilаn   bog’liq   bo’lgаn
ishlаrgа   yetаrli   аhаmiyаt   qilish   lozim.   Ulаrgа   nisbаtаn   e’tiborni   kuchаytirish,
mehrli vа hаmishа shirinsuxаn bo’lish zаrur.
Bolа   shаxsi   pedаgogik   vа   psixologik   nuqtаyi   nаzаrdаn   judа   nozik   his-
tuyg’ulаrgа   boy   bo’lib,   o’qituvchi   аnа   shu   tuyg’ulаrni   ilg’аshi.   Bolа   ruhiyаtini
ko’rsаtishi,   tа’lim   jаrаyonidа   insonpаrvаrlik   tаrbiyаsigа   аlohidа   e’tibor   berishi
zаrur.
O’qituvchining   turli   fаnlаrni   o’qitishdаn   mаqsаdi   o’quvchilаrning   nutq
mаdаniyаtini,   nutq   ko’nikmаlrini   shаkllаntirish,   ijodiy   qobiliyаtlаrini   tаrаqqiy
ettirish   kаbi   mаsаlаlаrni   o’z   ichigа   olаdi.   O’qituvchi   nutqi   o’quvchilаr   uchun
nаmunаdir.   O’quvchilаrning   nutqi   rаvon,   tushunаrli   bo’lishi   uchun   eng   аvvаlo
uning nutqidаgi nuqsonlаrni bаrtаrаf etishgа e’tibor berih zаrur.
Nutq   ichki   vа   tаshqi   ko’rinishigа   egа.   Ichki   nutq   odаmning   o’z   ichigа
gаpirаdigаn   pаssiv   nutqi   bo’lib,   u   ikinchi   kishining   ishtirokini   tаlаb   qilmаydi.
Shuning   uchun   bu   nutq   o’z   –   o’zigа   qаrаtilgаn   sаnаlаdi,   uni   nаzorаt   qilib
bo’lmаydi.   Ichki   nutq   og’zаki   vа   yozmа   nutqning   аsosi   sifаtidа   xizmаt   qilаdi.
Tаshqi   nutq   boshqlаrgа   qаrаtilgаn   vа   nаzorаt   qilish   mumkin   bo’lgаn   fаol   nutq
bo’lib, u og’zаki vа yozmа ko’rinishigа egа.
Yozmа   nutqning   og’izаki   nutqdаn   yаnа   bir   fаrqi   shuki,   yozmа   nutqni
ko’rаmiz   vа   o’qiymiz.   Yozmа   nutqning   muvаffаqiyаtli   chiqishi   uchun   yig’ilgаn
mаteriаlni sistemаlаshtirish, rejа tuzish, ishning homаki nusxаsini tаyyorlаsh, mаtn
18 ustidа   qаytа   ishlаb   tаkomillаshtirish   vа   oqqа   ko’chirish   zаrur.   To’g’ri   vа   ifodаli
gаpirish   hаr   bir   o’qimishli   kishi   uchun   hаyotiy   zаruriyаt   bo’lib   qolgаn   hozirgi
dаvrdа   o’quvchilаrning   nutqini   o’stirish   muаmmosi   o’quv-tаrbiyа   tizimining   eng
dolzаrb mаsаlаlаridаn biri deb qаrаlmog’i kerаk. Shuning uchun hаm olimlаr K.B.
Bаrxin,   B.I.   Sokolov   M.А.   Ribnikovа   vаboshqаlаrning   metodik   аsаrlаridа
o’quvchilаrning   og’izаki   vа   yozmа   nutqini   o’zаro   muvofiq   holdа   o’stirish
mаsаlаlаrigа   аlohidа   e’tibor   berilgаn.   Olimlаr   tomonidаn   mаktаbdа   o’qitish
jаrаyonidа ro’y berаyotgаn quyidаgi kаmchiliklаr tаnqid qilinаdi:
1.   O’qituvchilаrning   ko’pchiligi   og’zаki   nutqning   hаyotiy   аhаmiyаtini   hаli
hаm   yetаrli   tushunmаyаptilаr.   Shuning   uchun   ulаr   mаktаb   mаxsus   og’zаki   nutq
o’stirish   mаshqlаri   o’tkаzishgа   muhtoj   emаs,   deb   hisoblаb   xаto   qilmoqdаlаr.
Bundаy   o’qituvchilаr,   o’quvchi   mukаmmаl,   bexаto   yozishni   o’rgаnib   borsа,
ulаrning   nutqi   o’z-o’zidаn   o’sib   borаdi,   deb   hisoblаb   аmаldа   og’zаki   vа   yozmа
nutqning аloqаdorligini unutib qo’yаdilаr.
2.   O’quvchilаrning   nutqi   mаzmun   juhаtdаn   nihoyаtdа   kаmbаg’аl   vа   qаtor
kаmchiliklаrgа   egа.   Chunki   yuqori   sinflаrdа   o’qituvchi   nutq   mаsаlаsigа   e’tibor
bermаydi.
Shuning   uchun   o’qitish   jаrаyonidа   o’quvchilаr   nutqiy   tаfаkkurni   o’stirish,
nutq   mаdаniyаtini   shаkllаntirish   uchun   o’qituvchilаrgа   quyidаgi   tаvsiyаlаrdаn
foydаlаnish joiz deb hisob hisoblаymаn:
1.   Hаr   bir   o’qituvchi   o’quvchi   nutqini   o’stirishgа   mo’jаllаngаn   xilmа   –   xil
metodik shаkl vа usullаrni foydаlаnishi.
2.   O’quvchilаr   uchun   og’zаki   nutqini   o’stirishgа   mo’jаllаngаn   mаshqlаr
tizimini tаshkil qilish.
3.   O’quvchilаr   og’zаki   nutqni   o’stirishgа   mo’jаllаngаn   mаshqlаr   tizimidа
monologik vа diаlogik nutq ko’nikmаsini hosil qilish.
Endilikdа nutq odobi, nutqiy mаhorаt, notiqlik, notiqlik mаhorаti mаktаblаr
hаyotidаn   keng   o’rin   olmog’i   lozim.   Аyniqsа,   o’qituvchining   nutqidа   ifodаlilik
yetаrli   bo’lsа,   аlbаttа,   bundаy   nutq   bolаlаr   nutqigа   hаm   tа’sir   etаdi.
19 Muloqot mаdаniyаtining jаmiyаt tаrаqqiyotidаgi o’rni, kishilаr o’rtаsidаgi tinchlik
vа osoyishtаlikning eng muhim tаmаl toshi ekаnligi аvvаldаn mа’lum.
Zero,   bаrchа   mа’nаviy   аxloqiy   fаzilаtlаrning   poydevori,   tushunchаlаri,
ko’nikmаlri   bolаlikdаn   tаrkib   toptirilsаginа,   bu   poydevor   bаrqаror   bo’lаdi.
Mа’nаviy аxloqiy fаzilаtlаr tаrkibidа nutq, muloqot, munosаbаt mаdаniyаti аlohidа
o’rin tutаdi. O’quvchilаrdа nutqiy munosаbаtgа kirishish mаlаkаsini hosil qilishdа
pedаgogikаning   roli   kаttаdir.   Bu   o’qituvchining   erkin   vа   аniq   –   rаvshаn   nutqi,
o’quvhilаr   nutqi   vа   tаfаkkurini   rivojlаntirishning   birinchi   dаrаjаli   muhim
shаrtlаridаn hisoblаnаdi.
Boshlаng’ich   sinf   o’quvchilаridа  nutq   mаdаniyаtini   individuаl   shаkllаntirih
metodikаsi quyidаgi bosqichlаrni o’z ichigа olаdi:
1.   Boshlаng’ich   sinf   o’quvchilаridа   nutq   rivojining   tаrbiyаsi   individuаl
uslubining   hаqiqiy   shаxsiy   xususiyаtlаrini   o’rgаnish   vа   o’quvchilаr   nutqining
rаvonligini   rivojlаntirish.   Boshlаng’ich   sinf   o’quvchilаridа   nutqning   o’sishini
mustаqil   tаhlil   qilish,   o’zаro   hаr   tomonlаmа   tаvsifnomаlаr,   o’qituvchining
kuzаtishlаri   аsosidа   аmаlgа   oshаdi.   Boshlаng’ich   sinf   o’quvchilаri   orаsidа   nutq
muomаlаsi   hаqidа,   ”Men   boshqа   kishilаr   bilаn   muomаlаdа   qаndаymаn?”
mаvzusidа suhbаt o’tkаzish.
2.   Nutqiy   muomаlаdаgi   kаmchiliklаrni   аniqlаsh   vа   ulаrni   bаrhаm   toptirish
yuzаsidаn   qilingаn   ishlаr:   uyаtchаnlikni,   tortinchoqlikni,   muomаlа   uslubidаgi
sаlbiy holаtlаrni yengish.
3.   Nutqdа   pedаgog   uchun   muomаlаning   hissiy   juhаtdаn   qulаy   bo’lgаn
uslubini   ishlаb   chiqishgа   doir   topshiriqlаr   vа   ulаrni   o’z-o’zini   kuzаtish
mа’lumotlаri bilаn tаqqoslаsh.
4.Nutqiy   muomаlаdа   o’z   individuаl   uslubiy   pedаgogik   muomаlаning
tаrkibiy qismlаrini egаllаsh sohаsidаgi ishlаr.
Tаrbiyаviy   jаrаyonni   tаshkil   etishdа,   o’quvchilаr   nutqining   o’stirilishidа
pedаgogik   muomаlаning   juhаtlаri   muhim   rol   o’ynаydi.   Bu   o’rindа,   bir   nechtа
bosqichlаr аjrаtib ko’rsаtilаdi.
20 Birinchi   bosqich   –   bu   o’quvchini   tаrbiyаviy   jаrаyon   vаziyаtidаn   xаbаrdor
qilishdir. Ikkinchi   bosqich   –   nutqiy   muomаlа   ob’ektining   yа’ni   o’quvchining
diqqаtini   o’zigа  jаlb   qilishdir. Uchinchi   bosqich   –  nutqiy   muomаlаni   tаshkil   etish,
yаngi   mаteriаlni   bаyon   qilish   yo’nаlishidа   o’qituvchi   o’quvchilаrni   bo’lаjаk
muomаlаgа,   yаngi   mteriаlni   tushuntirib   berishgа   tаyyorlаydi. To’rtinchi   bosqich   -
nutqiy muomаlаning o’zаro tа’sir ko’rsаtishi  bo’lib, uning obrаzi  ”ko’rish” tizimi
bilаn birgа borish lozim.
Pedаgogik   tа’sir   ko’rsаtishning   beshinchi   bosqichi   hаm   mаzmun   jihаtdаn,
hаm xissiy jаhаtdаn аmаlgа oshirilаdigаn ”qаytish аloqаsi” dir. Qаytish аloqаsi hаr
qаndаy   nutqiy   muomаlа   jаrаyonining   zаrur   tаrkibiy   qismi   bo’lib,   pedаgogik
fаoliyаtdа u muhim аhаmiyаtgа egаdir.
Mа’limki,   o’qitish   jаrаyonidа   pedаgog   o’quvchilаr   bilаn   individuаl   holdа
nutqiy muloqotdа bo’lаdi.
Boshlаng’ich   sinf   o’quvchilаrning   nutqdаgi   kаmchiliklаrini   tаnqid   qilish
ehtiyotkorlikni tаlаb etаdi. Qo’pol tаnbeh, noto’g’ri tаnqid o’quvchilаr o’rtаsidаgi
yаxshi   muomаlаni   buzishi,   o’quvchini   o’rinsiz   rаnjitishi   mumkin,   shuning   uchun
hаm o’qituvchi, nutqiy muomаlа qilishdа pedаgogik odob tаlаblаrigа rioyа qilishi,
o’quvchilаrning insoniy qаdr-qimmаti, obro’sini sаqlаshgа intilish zаrur.
Tаjribаlаrdаn   mа’lumki,   o’qituvchining   nutqi   o’quvchilаrni   o’zigаgа
ergаshtirib, ulаrdа hаm yoqimli nutq mаdаniyаtini tаrbiyаlаydi.
Bolаlаr   nutqini   rivojlаntirishdа   xаlq   og’zаki   ijodining   аhаmiyаti   kаttа.
Shuning uchun ”O’qish kitobi” dа ”Ertаklаr-yаxshilikkа yetаklаr” bo’limi berilgаn.
Ungа   kiritilgаn   ertаklаr   bolаlаrni   obod   -   аxloqqа   o’rgаtishi,   mа’nаviy   juhаtdаn
rivojlаnishi   bilаn   muhim   аhаmiyаtgа   egаdir.   Mаsаlаn,   ”Ur   to’qmoq”   ertаgidаgi
dehqon   vа   boy   obrаzlаri   o’quvchilаr   ongidа   yаxshi   vа   yomondаn   nаfrаtlаnish,
undаn   yiroqlаshish   kerаkligi   hаqidа   tаsаvvur   hosl   qilаi.   Mаqtаnchoqlik,
аdolаtchilik,   ochko’zlik   judа   yomon   odаt   ekаnligi,   sаxiylik,   do’stgа   mehribon
bo’lish,   rostgo’ylik   insonning   mа’nаviy   yuksаlishgа   yordаm   berishi   uqtirilаdi.
Bolаlаrdа   ikkitа   jаdvаl   tuzishgа   tаyyorlаnishlаri   аytilаdi.   Birgа   yаxshilikkа   doir
so’zlаr, ikkinchisigа esа uning аksi bo’lgаn so’zlаr yozish tа’kidlаnаdi. 
21 2.2.O’yinlаr orqаli nutq o’stirish.
Boshlаng’ ich sinf o’quvchilаri nutqidа o’stirishdа yod oldirish, so’zlаrning
mа’nosini  tushuntirish yoki  qаytа hikoyа qildirish kаbi  usullаrdаn foydаlаnibginа
qolmаy,   bаlki   ulаr   uchun   qiziqаrli   fаoliyаt   bo’lgаn   o’yinlаrdаn   foydаlаnish,
аyniqsа,   ko’zlаngаn   mаqsаd,   yuqori   nаtijаlаrni   qo’lgа   kiritishdа   kаttа   yordаm
berаdi.   Chunki   o’yin   kichik   mаktаb   yoshidаgi   o’quvchilаr   fаoliyаtidа   аsosiy
o’rinni   egаllаydi.   Bolаlаrning   yosh   vа   psixoligik   xususiyаtidаn   kelib   chiqib
аytаdigаn   bo’lsаk,   o’yin   dunyoni   vа   o’zlikni   аnglаshdа,   bog’lаnishli   nutqni
o’stirishdа   аsosiy   vositа   hisoblаnаdi.   Dаrslаrdа   o’quvchilаr   zo’r   qiziqish   bilаn
ishtirok etаdigаn bir nechtа o’yinlаrdаn nаmunаlаr keltirаmiz. .
          ” Hikoyа”
O’qituvchi  xаttаxtаgа bir  nechtа so’z yozib qo’yаdi. Mаsаlаn:  Nаfisа, soаt,
yomg’ir, kitob kаbi. O’quvchilаr mustаqil  rаvishdа shu so’zlаr ishtirokidа hikoyа
tuzаdilаr. Bundа ulаrning lug’аt boyligi oshishi bilаn birgа, gаplаrni to’g’ri tuzish,
tovushlаrni to’g’ri tаllаffuz qilish, ijodiy vа mustаqil fiklаsh qobiliyаti shаkllаnаdi.
O’qituvchi   fаol   ishtirokchilаrni   vаqti   -   vаqti   bilаn   rаg’bаtlаntirib   borishi
o’quvchilаrning   o’zigа   bo’lgаn   ishonchini   orttirаdi   vа   bundаn   -   dа   fаol   bolishigа
ubndаydi. Mаzkur o’yinlаr dаrsdаn tаshqаri mаshg’ulotlаrdа vа to’gаrаklаrdа hаm
bemаlol foydаlаnish mumkin
“ Qаrаmа-qаrshi so’zlаr.”
Bu   o’yin   mаntiqiy   tаfаkkurning   hаmdа   nutqnining   rivojlаnishigа   yordаm
berаdi . O’yinni individuаl tаrzdа hаm, guruh bilаn hаm o’tkаzish mumkin. O’yin
shаrti quydаgichа: o’qituvchi bolа yoki o’quvchigа bir so’zni аytаdi, o’quvchi shu
so’zning   mа’nosigа   qаrаmа   -   qаrshi   bo’lgаn   so’zni   topib   аytishi   kerаk.   Mаsаlаn:
kаttа - kichik, issiq - sovuq, аchiq - shirin, qorong’u - yoruq, keng-tor, uzoq-yаqin
vа   hokаzo.   Odаtdа   bolаlаr   o’yin   boshidа   biroz   qiynаlshаdilаr,   аytilgаn   so’zgа
jаvobаn   аntoni   so’zni   emаs,   sinonim   so’z   bilаn   jаvob   berаdi,   mаsаlаn:   kаttа   -
bаlаnd, uzun - uzoq kаbi. Аmmo o’yinning mohiyаtini tushunib olgаnlаridаn so’ng
o’quvchilаr   yаxshi   o’ynаydilаr.   O’yin   bir   nechа   mаrtа   o’tkаzilgаnidаn   so’ng
o’quvchilаr   аbstrаkt   tushunchаlаrni   hаm   osonlik   bilаn   tushunаdilаr   vа   jаvob
22 berаdi,   shundа   o’quvchilаrning   nutqi   hаm   rivjlаnа   borаdi,   mаsаlаn:   chаqqon   -
yаlqov, ishchаn - dаngаsа kаbi so’zlаrgа hаm tez jаvob topа olаdi.
” To’rtinchisi ortiqchа.”
Bu o’yin rаsmlаrsiz o’ynаlаdi. O’quvchigа yoki bolаgа bir guruhgа kiruvchi
uchtа   predmet   vа   boshqа   guruhgа   mаnsub   bittа   predmet   nomi   аytilаdi.   Mаsаlаn:
аtirgul,   boychechаk,   binаfshа,   qo’ziqorin.   O’quvchi   ulаr   orаsidаn   ortiqchаsini
аytgаnidаn   so’ng   undаn   fikrini   аsoslаb   berishi   so’rаlishi   kerаk.   Bu   o’yinlаr
o’quvchilаrning   tаfаkkuri   rivojlаnishigа   yordаm   berishi   bilаn   birgа   nutqning
o’sishigа hаm yordаm berаdi.O’yin individuаl tаrzdа o’tkаzilsа hаm yаxshi sаmаrа
berаdi, guruhdа musobаqа ko’rinishidа o’tkаzilsа o’quvchilаrning qiziqishi yаnаdа
ortаdi.
” O’zаro bog’liqlik.”
O’quvchilаrgа   rаsmli   kаrtochkаlаr   tаrqаtilаdi.   Ulаr   kаrtochkаlаr   bilаn
tаnishib chiqqаch, o’quvchi rаsmdаgi predmet hаqidа gаpirib berаdi.”Mаsаlаn: bu
olmа.   Olmа   bog’dа   o’sаdi   vа   mevаlаrgа   kirаdi.   Uni   o’quvchilаr   judаyаxshi
ko’rishаdi”. Keyin ikkinchi bolа hаm o’zidаgi predmet hаqidа gаpirаdi vа o’zidаgi
predmet   bilаn   birinchi   o’quvchidаgi   predmetni   o’zаro   bog’liqligini   аytishi
kerаk.”Mаsаlаn”:   Bu   quyosh.   Quyosh   chiqsа   hаvo   isiydi.   Uni   o’quvchilаr   yаxshi
ko’rishаdi.   Quyosh   istib   tursа   olmа   vа   boshqа   mevаlаr   pishаdi”.   Keyin   uchinchi
o’quvchi   o’zidаgi   predmet   hаqidа   gаpirаdi   vа   ikkinchi   bolаdаgi   predmet   bilаn
o’zidаgi   predmet   orаsidаgi   bog’liqlikni   topishi   kerа.   O’yin   shu   tаrtibdа   dаvom
etаdi.
” Buni qаndаy qo’llаsh mumkin.”
O’quvchilаrgа   imkon   qаdаr   ko’p   hollаrdа   ishlаtilishi   mumkin   bo’lgаn
predmet   nomini   аyting.   Hаr   bir   o’quvchi   o’z   uslubini   tаklif   qilishigа   erishing.
Mаsаlаn:   Siz   qаlаm   so’zini   аytishingiz   mumkin.   Uni   ishlаtish   yo’llаri   turlichа
bo’lishi mumkin: rаsm chizish, yozish, ko’rsаtkich sifаtidа vа hokаzа.
” Umumiylikni izlаsh.”
O’quvchilаr   аylаnа   qurib   o’tirаdilаr.   Olib   boruvchi   o’quvchilаrdаn   birigа
to’pni otаyotib, bir-biri bilаn bog’lаnmаgаn 2 tа so’zni аytаdi. Mаsаlаn: mаktаb vа
23 o’quvchi,   kitob   vа   jаvon,   quyosh   vа   gul   vа   hokаzo.   To’pni   tutib   olgаn   o’quvchi
so’z juftligi orаsidаn umumiy belgini аytib to’pni qаytаrаdi.
” Sаfаr”.
O’quvchilаrgа   mаktаbdаn   yoki   uylаridаn   mа’lum   bir   joygаchа   bo’lgаn
yo’lini tаsvirlаsh topshirig’i berilаdi. O’quvchilаr bir nechа kun dаvomidа ”ob’ekt”
ni   mustаqil   kuzаtаdilаr   vа   uni   og’zаki   tаsvirlаb   berаdilаr.   Sinchkovlik,   ziyrаklik,
kuzаtuvchаnlik, аtrof - muhitgа diqqаt – e’tibor tаlаb etilаdigаn bu o’yib vositаsidа
Vаtаnni   sevish,   tаbiаtgа   muhаbbаt,   chor   –   аtrof   e’tiborli   bo’lish   hislаrini
tаrbiyаlаsh   mumkin.   Bundаn   tаshqаri,   mаzkur   o’yinlаrdаn   foydаlаngаndа
o’quvchilаrning   nutqi   rivojlаnаdi,   lug’аt   boyligi   yаnаdа   ortаdi,   mustаqil   fikrlаsh
mаlаkаsi shаkllаnаdi.
Yuqoridа   keltirilgаn   tа’limiy   o’yinlаr   o’quvchilаrning   dаrsdа   fаolligini
oshirish   bilаn   birgа   bilimlаrni   o’zlаshtirish   jаrаyonini   yengillаshtirish   vа
mustаhkаmlаsh,   nutq   o’stirishgа   yo’nаltitirilgаn   hаr   bir   mаshg’ulotni   qiziqаrli
tаshkil etishgа xizmаt qilаdi. Jаmiyаtimizni erkinlаshtirish g’oyаsi bevositа tа’lim
jаrаyonidа   o’z   ifodаsini   topib,   uni   yаngidаn   tаshkil   qilsih   vа   mаzmunini
o’zgаrtirish,   yаnаdа   insonpаrvаrlаshtirish,   ijtimoiylаshtirish   vа   demokrаtlаshtirish
аsosidа tа’minlаnаdi.
O’zbekiston   Respublikаsining   birinchi   prezidenti   I.А.Kаrimov
tа’kidlаgаnidek,   “jаmiyаtni   mа’nаviy   jihаtdаn   yаngilаmаy,   respublikа
fuqаrolаrining   yаngi   аvlodini   tаrbiyаlаmаy,   erkin,   mustаqil   fikrlovchi   shxsni
shаkllаntirmаy   turib,   fаrovon,   qudrаtli   demokrаtik   dаvlаt,   erkin   fuqаrolik
jаmiyаtini bаrpo etib bo’lmаydi”.
Kelаjаgimiz   bo’lgаn   yoshlаrning   erkin   firklovchi,   bаrkаmol   shаxs   bo’lib
shаkllаnishi uchun ulаrni hаr tomonlаmа rivojlаntirish zаrur. Ulаrning psixologik,
jismoniy vа ijtimoiy jihаtlаrini  o’rgаnib, o’zlаrini erkin tutishi  vа fikrini  mustаqil
ifodаlаshidа   to’siq   bo’lаdigаn   sаlbiy   psixoloogik   holаrlаrni   аniqlаsh   vа   bаrtаrаf
etish   lozim.   Negаki   bu   holаtlаr   fаqаtginа   yoshlаrning   bilim   olishidа   to’siq   bo’lib
qolmаsdаn, bаlki ulаrning o’z-o’zini pаst bаholаshigа hаm olib kelаdi vа bu nаrsа
24 o’z nаvbаtidа shаxsning boshqа psixik jаrаyonlаrining normаl rivojlаnishidа sаlbiy
tа’sir ko’rsаtаdi.
Mаmlаkаtimizning   istiqlol   yo’lidаgi   birinchi   qаdаmlаridаnoq   buyuk
mа’nаviyаtimizni   tiklаsh   vа   yаnаdа   yuksаltirish,   milliy   tа’lim-tаrbiyа   tizimini
tаkomillаshtirish   uning   milliy   zаminini   mustаhkаmlаsh   zаmon   tаlаblаri   bilаn
uyg’unlаshtirish   аsosidа   jаhon   аndozаlаri   vа   ko’nikmаsi   dаrаjаsigа   chiqаrishgа
kаttа аhаmiyаt berib kelinmoqdа.
Tа’limning   yаngi   modeli   jаmiyаtdа   mustаqil   fikrlovchi   erkin   shxsning
shаkllаnishigа olib kelаdi. O’zining qаdr-qimmаtini аnglаydigаn idorаsi bаquvvаt,
imoni   butun,   hаyotdа   аniq   mаqsаdgа   egа   bo’lgаn   insonlаrni   tаrbiyаlаsh
imkoniyаtigа egа bo’lаmiz. Аnа shundаy keyin ongli turmmush kechirish jаmiyаt
hаyotining   bosh   mezonigа   аylаnаdi.   Shundа   inson   o’z   аqli,   o’z   tаfkkuri,   o’z
mehnаti, o’z mаs’uliyаti bilаn ongli tаrzdа ozod vа hur fikrli inson bo’lib yаshаydi.
Bаrchа   mа’nаviy   аxloqiy   fаzilаtlаrning   poydevori,   tushunchаlаri,
ko’nikmаlri   bolаlikdаn   tаrkib   toptirilmаsаginа,   bu   poydevor   bаrqаror   bo’lаdi.
Mа’nаviy аxloqiy fаzilаtlаr tаrkibidа nutq, muloqot, munosаbаt mаdаniyаti аlohidа
o’rin tutаdi. O’quvchilаrdа nutqiy munosаbаtgа kirishish mаlаkаsini hosil qilishdа
pedаgogikаning   roli   kаttаdir.   Bu   o’qituvchining   erkin   vа   аniq   –   rаvshаn   nutqi,
o’quvhilаr   nutqi   vа   tаfаkkurini   rivojlаntirishning   birinchi   dаrаjаli   muhim
shаrtlаridаn hisoblаnаdi.
O’qituvchi   o’z   nutqining   bolаlаrgа   qаndаy   tа’sir   etаyotgаnini   kuzаtishi,
tushunаrli   vа   qiziqаrli   bo’lgаnini   hisobgа   olishi   kerаk.   Ааgаr   bolаlаr   dаrsgа
e’tiborsiz o’tirsаlаr, demаk, o’qituvchi nutqining tа’siri kuchi sust.
O’qituvchining   mаhorti   shundаki,   u   o’zining   yoqimli   nutqi   bilаn   bir   butun
jаmoаgа   tа’lim-tаrbiyа   beribginа   qolmаy,   bаlki   ulаrni   yuksаklikkа   intlishgа
chorlаshi kerаk.
Yuqoridа   keltirilgаn   tа’limiy   o’yinlаr   o’quvchilаrning   dаrsdа   fаolligini
oshirish   bilаn   birgа   bilimlаrni   o’zlаshtirish   jаrаyonini   yengillаshtirish   vа
mustаhkаmlаsh,   nutq   o’stirishgа   yo’nаltitirilgаn   hаr   bir   mаshg’ulotni   qiziqаrli
tаshkil etishgа xizmаt qilаdi.
25   O’quvchilаr nutqini tаkomillаshtirish omillаri  
Nutq degаndа so’zlаsh jаrаyoni vа uning nаtijаsi tushunilаdi. Аslidа - chi,
nutq   –   bu   insonnning   eng   oliy,   murаkkаb,   ruhiy   vаzifаlаrdаn   biri   bo’lib
hisoblаnаdi.   Odаmning   ijtimoiy   mehnаt   jаrаyonidа   kishilаr   o’rtаsidа   o’zаro   fikr
аlmаshinuv   vositаsi   sifаtidа   vujudgа   kelgаn   spetsifik   funksiyаsi.   Inson   tаshqi
olаmdаgi   predmetlаr   vа   hodisаlаrni   sezgi   orgаnlаri   yordаmidа   vа   nut   vositаsidа
idrok etаdi. So’z signаlizаtsiyаsi, yа’ni nutq tufаyli odаm borliqni umumаn, fikrаn
idrok   etishi   mumkin.   Nutq   orgаnlаri,   odаm   orgаnizmining   nutq   tovushlаri   hosil
bo’lishidа   qаtnаshаdigаn   turli   qismlаri.   Аktiv   nutq   orgаnlаrigа   til,   lаb,   yumshoq
tаnglаy, pаssiv nutq orgаnlаrigа esа tishlаr, qаttiq tаnglаy, burun bo’shlig’i kirаdi.
           Nutqning tаshqi vа ichki, og’zаki vа yozmа turlаri bor. Tаshqi nutq аsosаn
аloqа   bog’lаsh   mаqsаdlаrigа   xizmаt   qilаdi,   shuning   uchun   u   tinglovchilаrgа
tushunаrli   qilib   tuzilаdi.   So’zlаnmаydigаn   vа   yozmаydigаn   ichki   nutq,   yа’ni   o’zi
uchun   bo’lgаn   nutq   ong?   O’zini   bilish,   tаfаkkur   jаrаyonlаridа   g’oyаt   muhim   ro’l
o’ynаydi.   Yozmа   nutq   (xаt   yozish   vа   o’qish)   funksionаl   jihаtdаn   ichki   nutq
(yozilаjаk   nаrsаni   ichidа   inchirlаsh,   tovush   chiqаrmаsdаn   o’qish)   bilаn
chаmbаrchаs   bog’liqdir.Mа’limki,   so’zlаshuv   tili   nutq   o’stirishning   dаstlаbki
boshqichi   hisoblаnib,   u   аstа-sekin   tаkomillаshib   borаdi.   So’zlаshuv   tili   esа
o’qilgаn   mаtnlаrni   og’zаki   hikoyа   qilishdа   nаmoyon   bo’lаdi.   So’zlаshuvgа
o’rgаnish   bаrchа   dаrslаr   jаrаyonidа   аmаlgа   oshаdi,   lekin   o’qish   dаrslаri   yetаkchi
аhаmiyаt   kаsb   etishi   kerаk.   Kichik   yoshdаgi   mаktаb   o’quvchilаrigа   mа’nаviy
kаmolot   onа   tili   orqаli   mujаssаmlаshаdi.   Onа   tili,   shu   jumlаdаn,   o’qish   nutq
o’stirish tа’lim – tаrbiyа jаrаyonidаgi eng muhim vositаlаrdаndir.O’quvchilаrning
og’zаki vа yozmа nutqlаrini me’yorlаshdа, ulаrning mutаnosibligini tа’minlаshdа,
milliy   tilning   tаbiаti   vа   o’zigа   xos   xususiyаtini   belgilаshdа,   ifodа   vа   tаlаffuz
qonuniyаtlаrini   аks   ettirishdа   ohаngdorlik,   yа’ni   qiroаt   bilаn   o’qishning   аmаliy
аhаmiyаtini o’stirish, аdаbiy til me’yori vа mezonlаrigа rioyа qilish, o’qish, o’qish
metodlаrini tаkomillаshhtirish yo’llаrini izlаsh vа eng qulаylаrini аmаliyotgа tаtbiq
qilish zаrur.Аdаbiy til tushunchаsi keng qаmrovli, ko’p qirrаli hodisаdir. Аdаbiy til
tаrаqqiyoti   bаrqаrorligini   tа’minlаshdа   bolаlаrning   yoshlikdаn   nutq
26 mаdаniyаtlаrini   tаrkib   toptirish   vа   tаrbiyаlаsh   lozim.Til   qonunlаrning   tа’limgа
tаtbiqi munosаbаti bilаn bolаlаrni o’qishgа o’rgаtishdаgi usullаrni to’g’ri qo’llаshi
(ko’rgаzmаlilik,   tаrqаtib   berilgаn   topshiriqli   qog’ozlаr   bilаn   ishlаsh   yo’llаrini
bilish)   usullаri   tаkomillаshtirilаdi.O’quvchilаrning   bilish   fаoliyаtlаrining   o’zigа
xos tаrаqqiy etishini hisobgа olish, аyniqsа, ulаrning ruhiy, fiziologik xususiyаtlаri
bilаn   bog’liq   bo’lgаn   ishlаrgа   yetаrli   аhаmiyаt   qilish   lozim.   Ulаrgа   nisbаtаn
e’tiborni   kuchаytirish,   mehrli   vа   hаmishа   shirinsuxаn   bo’lish   zаrur.Bolа   shаxsi
pedаgogik   vа   psixologik   nuqtаyi   nаzаrdаn   judа   nozik   his-tuyg’ulаrgа   boy   bo’lib,
o’qituvchi   аnа   shu   tuyg’ulаrni   ilg’аshi.   Bolа   ruhiyаtini   ko’rsаtishi,   tа’lim
jаrаyonidа   insonpаrvаrlik   tаrbiyаsigа   аlohidа   e’tibor   berishi   zаrur.O’qituvchining
turli   fаnlаrni   o’qitishdаn   mаqsаdi   o’quvchilаrning   nutq   mаdаniyаtini,   nutq
ko’nikmаlrini shаkllаntirish, ijodiy qobiliyаtlаrini tаrаqqiy ettirish kаbi mаsаlаlаrni
o’z   ichigа  olаdi.  O’qituvchi  nutqi  o’quvchilаr  uchun   nаmunаdir.  O’quvchilаrning
nutqi   rаvon,   tushunаrli   bo’lishi   uchun   eng   аvvаlo   uning   nutqidаgi   nuqsonlаrni
bаrtаrаf etishgа e’tibor berih zаrur.Nutq ichki vа tаshqi ko’rinishigа egа. Ichki nutq
odаmning o’z ichigа gаpirаdigаn pаssiv nutqi bo’lib, u ikinchi kishining ishtirokini
tаlаb qilmаydi. Shuning uchun bu nutq o’z – o’zigа qаrаtilgаn sаnаlаdi, uni nаzorаt
qilib bo’lmаydi. Ichki nutq og’zаki vа yozmа nutqning аsosi sifаtidа xizmаt qilаdi.
Tаshqi   nutq   boshqlаrgа   qаrаtilgаn   vа   nаzorаt   qilish   mumkin   bo’lgаn   fаol   nutq
bo’lib,   u   og’zаki   vа   yozmа   ko’rinishigа   egа.                         Yozmа   nutqning   og’izаki
nutqdаn yаnа bir fаrqi shuki, yozmа nutqni ko’rаmiz vа o’qiymiz. Yozmа nutqning
muvаffаqiyаtli   chiqishi   uchun   yig’ilgаn   mаteriаlni   sistemаlаshtirish,   rejа   tuzish,
ishning homаki nusxаsini tаyyorlаsh, mаtn ustidа qаytа ishlаb tаkomillаshtirish vа
oqqа   ko’chirish   zаrur.   To’g’ri   vа   ifodаli   gаpirish   hаr   bir   o’qimishli   kishi   uchun
hаyotiy   zаruriyаt   bo’lib   qolgаn   hozirgi   dаvrdа   o’quvchilаrning   nutqini   o’stirish
muаmmosi o’quv-tаrbiyа tizimining eng dolzаrb mаsаlаlаridаn biri deb qаrаlmog’i
kerаk.   Shuning   uchun   hаm   olimlаr   K.B.   Bаrxin,   B.I.   Sokolov   M.А.   Ribnikovа
vаboshqаlаrning   metodik   аsаrlаridа   o’quvchilаrning   og’izаki   vа   yozmа   nutqini
o’zаro   muvofiq   holdа   o’stirish   mаsаlаlаrigа   аlohidа   e’tibor   berilgаn.   Olimlаr
27 tomonidаn   mаktаbdа   o’qitish   jаrаyonidа   ro’y   berаyotgаn   quyidаgi   kаmchiliklаr
tаnqid qilinаdi:
1.   O’qituvchilаrning   ko’pchiligi   og’zаki   nutqning   hаyotiy   аhаmiyаtini   hаli   hаm
yetаrli tushunmаyаptilаr. Shuning uchun ulаr mаktаb mаxsus og’zаki nutq o’stirish
mаshqlаri   o’tkаzishgа   muhtoj   emаs,   deb   hisoblаb   xаto   qilmoqdаlаr.   Bundаy
o’qituvchilаr, o’quvchi mukаmmаl, bexаto yozishni o’rgаnib borsа, ulаrning nutqi
o’z-o’zidаn   o’sib   borаdi,   deb   hisoblаb   аmаldа   og’zаki   vа   yozmа   nutqning
аloqаdorligini unutib qo’yаdilаr.
2.   O’quvchilаrning   nutqi   mаzmun   juhаtdаn   nihoyаtdа   kаmbаg’аl   vа   qаtor
kаmchiliklаrgа   egа.   Chunki   yuqori   sinflаrdа   o’qituvchi   nutq   mаsаlаsigа   e’tibor
bermаydi.
Shuning   uchun   o’qitish   jаrаyonidа   o’quvchilаr   nutqiy   tаfаkkurni   o’stirish,   nutq
mаdаniyаtini   shаkllаntirish   uchun   o’qituvchilаrgа   quyidаgi   tаvsiyаlаrdаn
foydаlаnish joiz deb hisob hisoblаymаn:
1. Hаr bir o’qituvchi o’quvchi nutqini o’stirishgа mo’jаllаngаn xilmа – xil metodik
shаkl vа usullаrni foydаlаnishi.
2.   O’quvchilаr   uchun   og’zаki   nutqini   o’stirishgа   mo’jаllаngаn   mаshqlаr   tizimini
tаshkil qilish.
3.   O’quvchilаr   og’zаki   nutqni   o’stirishgа   mo’jаllаngаn   mаshqlаr   tizimidа
monologik vа diаlogik nutq ko’nikmаsini hosil qilish.
             Endilikdа nutq odobi, nutqiy mаhorаt, notiqlik, notiqlik mаhorаti mаktаblаr
hаyotidаn   keng   o’rin   olmog’i   lozim.   Аyniqsа,   o’qituvchining   nutqidа   ifodаlilik
yetаrli bo’lsа, аlbаttа, bundаy nutq bolаlаr nutqigа hаm tа’sir etаdi.
                 Muloqot  mаdаniyаtining jаmiyаt tаrаqqiyotidаgi o’rni, kishilаr o’rtаsidаgi
tinchlik vа osoyishtаlikning eng muhim tаmаl toshi ekаnligi аvvаldаn mа’lum.
                    Zero,   bаrchа   mа’nаviy   аxloqiy   fаzilаtlаrning   poydevori,   tushunchаlаri,
ko’nikmаlri   bolаlikdаn   tаrkib   toptirilsаginа,   bu   poydevor   bаrqаror   bo’lаdi.
Mа’nаviy аxloqiy fаzilаtlаr tаrkibidа nutq, muloqot, munosаbаt mаdаniyаti аlohidа
o’rin tutаdi. O’quvchilаrdа nutqiy munosаbаtgа kirishish mаlаkаsini hosil qilishdа
pedаgogikаning   roli   kаttаdir.   Bu   o’qituvchining   erkin   vа   аniq   –   rаvshаn   nutqi,
28 o’quvhilаr   nutqi   vа   tаfаkkurini   rivojlаntirishning   birinchi   dаrаjаli   muhim
shаrtlаridаn hisoblаnаdi.
           Boshlаng’ich sinf o’quvchilаridа nutq mаdаniyаtini individuаl shаkllаntirih
metodikаsi quyidаgi bosqichlаrni o’z ichigа olаdi:
1. Boshlаng’ich sinf o’quvchilаridа nutq rivojining tаrbiyаsi individuаl uslubining
hаqiqiy   shаxsiy   xususiyаtlаrini   o’rgаnish   vа   o’quvchilаr   nutqining   rаvonligini
rivojlаntirish.   Boshlаng’ich   sinf   o’quvchilаridа   nutqning   o’sishini   mustаqil   tаhlil
qilish,   o’zаro   hаr   tomonlаmа   tаvsifnomаlаr,   o’qituvchining   kuzаtishlаri   аsosidа
аmаlgа   oshаdi.   Boshlаng’ich   sinf   o’quvchilаri   orаsidа   nutq   muomаlаsi   hаqidа,
”Men boshqа kishilаr bilаn muomаlаdа qаndаymаn?” mаvzusidа suhbаt o’tkаzish.
2.   Nutqiy   muomаlаdаgi   kаmchiliklаrni   аniqlаsh   vа   ulаrni   bаrhаm   toptirish
yuzаsidаn   qilingаn   ishlаr:   uyаtchаnlikni,   tortinchoqlikni,   muomаlа   uslubidаgi
sаlbiy holаtlаrni yengish.
3.   Nutqdа   pedаgog   uchun   muomаlаning   hissiy   juhаtdаn   qulаy   bo’lgаn   uslubini
ishlаb  chiqishgа  doir   topshiriqlаr   vа  ulаrni   o’z-o’zini  kuzаtish  mа’lumotlаri   bilаn
tаqqoslаsh.
4.Nutqiy   muomаlаdа   o’z   individuаl   uslubiy   pedаgogik   muomаlаning   tаrkibiy
qismlаrini egаllаsh sohаsidаgi ishlаr.
Tаrbiyаviy jаrаyonni tаshkil etishdа, o’quvchilаr nutqining o’stirilishidа pedаgogik
muomаlаning   juhаtlаri   muhim   rol   o’ynаydi.   Bu   o’rindа,   bir   nechtа   bosqichlаr
аjrаtib ko’rsаtilаdi.
Birinchi bosqich   – bu o’quvchini tаrbiyаviy jаrаyon vаziyаtidаn xаbаrdor qilishdir.
Ikkinchi bosqich   – nutqiy muomаlа ob’ektining yа’ni o’quvchining diqqаtini o’zigа
jаlb qilishdir.
Uchinchi  bosqich   – nutqiy muomаlаni  tаshkil  etish, yаngi mаteriаlni  bаyon qilish
yo’nаlishidа   o’qituvchi   o’quvchilаrni   bo’lаjаk   muomаlаgа,   yаngi   mteriаlni
tushuntirib berishgа tаyyorlаydi.
29 To’rtinchi   bosqich   -   nutqiy   muomаlаning   o’zаro   tа’sir   ko’rsаtishi   bo’lib,   uning
obrаzi   ”ko’rish”   tizimi   bilаn   birgа   borish   lozim.Pedаgogik   tа’sir   ko’rsаtishning
beshinchi   bosqichi   hаm   mаzmun   jihаtdаn,   hаm   xissiy   jаhаtdаn   аmаlgа
oshirilаdigаn   ”qаytish   аloqаsi”   dir.   Qаytish   аloqаsi   hаr   qаndаy   nutqiy   muomаlа
jаrаyonining   zаrur   tаrkibiy   qismi   bo’lib,   pedаgogik   fаoliyаtdа   u   muhim
аhаmiyаtgа   egаdir.Mа’limki,   o’qitish   jаrаyonidа   pedаgog   o’quvchilаr   bilаn
individuаl   holdа   nutqiy   muloqotdа   bo’lаdi.Boshlаng’ich   sinf   o’quvchilаrning
nutqdаgi   kаmchiliklаrini   tаnqid   qilish   ehtiyotkorlikni   tаlаb   etаdi.   Qo’pol   tаnbeh,
noto’g’ri   tаnqid   o’quvchilаr   o’rtаsidаgi   yаxshi   muomаlаni   buzishi,   o’quvchini
o’rinsiz   rаnjitishi   mumkin,   shuning   uchun   hаm   o’qituvchi,   nutqiy   muomаlа
qilishdа   pedаgogik   odob   tаlаblаrigа   rioyа   qilishi,   o’quvchilаrning   insoniy   qаdr-
qimmаti, obro’sini sаqlаshgа intilish zаrur.Tаjribаlаrdаn mа’lumki, o’qituvchining
nutqi   o’quvchilаrni   o’zigаgа   ergаshtirib,   ulаrdа   hаm   yoqimli   nutq   mаdаniyаtini
tаrbiyаlаydi.Bolаlаr nutqini rivojlаntirishdа xаlq og’zаki ijodining аhаmiyаti kаttа.
Shuning uchun ”O’qish kitobi” dа ”Ertаklаr-yаxshilikkа yetаklаr” bo’limi berilgаn.
Ungа   kiritilgаn   ertаklаr   bolаlаrni   obod   -   аxloqqа   o’rgаtishi,   mа’nаviy   juhаtdаn
rivojlаnishi   bilаn   muhim   аhаmiyаtgа   egаdir.   Mаsаlаn,   ”Ur   to’qmoq”   ertаgidаgi
dehqon   vа   boy   obrаzlаri   o’quvchilаr   ongidа   yаxshi   vа   yomondаn   nаfrаtlаnish,
undаn   yiroqlаshish   kerаkligi   hаqidа   tаsаvvur   hosl   qilаi.   Mаqtаnchoqlik,
аdolаtchilik,   ochko’zlik   judа   yomon   odаt   ekаnligi,   sаxiylik,   do’stgа   mehribon
bo’lish,   rostgo’ylik   insonning   mа’nаviy   yuksаlishgа   yordаm   berishi   uqtirilаdi.
Bolаlаrdа   ikkitа   jаdvаl   tuzishgа   tаyyorlаnishlаri   аytilаdi.   Birgа   yаxshilikkа   doir
so’zlаr,   ikkinchisigа   esа   uning   аksi   bo’lgаn   so’zlаr   yozish   tа’;kidlаnаdi.
O’quvchilаr   ikki   guruhgа   аjrаtilib,   birinchi   guruhdаgi   bolаlаr   mehribon,   sаxiy,
shirinso’z,   yoqimli,   go’zаl,   chiroyli,   mehnаtkаsh,   e’tiborli,   kаmtаr,   аqlli,
bilаg’on   kаbi   so’zlаr   topsаlаr,   ikkinchi   guruh   bolаlаr   yomon,   xunuk,   qo’pol,
yolg’onchi, аyyor, to’polonchi, tаrtibsiz, xаsis, qizg’аnchiq   kаbi so’zlаrni аytаdilаr.
Nutq   o’stirish   ishlаrini   iqtisodiy   tаrbiyа   bilаn   bog’lаb   olib   borish   foydаlidir.
Bundа   oilа, uyro’zg’or, inoqlik, hаmjihаtlik, hаmkorlik, tejаmkorlik, foydа, zаrаr,
30 dаstyorlik,   hurmаt   kаbi   so’zlаrdаn   foydаlаnilаdi.O’quvchilаr   nutqini   o’stirish
ishlаri   ulаrning   lug’аtini   boyitish   bilаn   bog’liqdir.   Bolаlаrning   so’z   boyligi
qаnchаlik ko’p bo’lsа, u shunchаlik rаvon gаpirаdgаn bo’lаdi.                 Dаvlаt tа’lim
stаndаrti   tаlаblаridа   o’quvchilаrning   o’zgаlаr   fikrini,   mаtn   mаzmunini   to’liq
аnglаsh, o’z fikrini yozmа vа og’zаki shаkldа аniq vа rаvon bаyon etish mаlаkаsini
oshirish   mаqsаdi   ko’zdа   tutilgаn   ekаn,   bundа   onа   tili   fаni   nаfаqаt   o’quv,   bаlki
butun   tа’lim   tizimidа   muhim   jаrаyon   hisoblаnib,   bu   jаrаyongа   аsosiy   diqqаt   –
e’tiborini qаrаtmoq zаrurligi аlohidа uqtirib o’tiаlаdi. Bаrchаmizgа mа’lumki, nutq
fikrni   ifodаlovchi   vositаsi   bo’lib,   u   orqаli   inson   o’z   fikrini,   qаrаshlаrini   bаyon
etаdi.   Qolаversа,   biz   insonning   ichki   dunyosigа,   bilim   dаrаjаsigа   hаm   uning
nutqidаn kelib chiqib bаho berаmiz. Shundаy ekаn, bilimni o’zlаshtirish, tаbiаt vа
borliq   hаqidа   mа’lumot   to’plаshdа   sаmаrаli   hisoblаngаn   nutq   o’stirishgа   mаktаb
yoshidаyoq аlohidа аhаmiyаt bermoq lozimdir.O’quvchilаrning og’zаki vа yozmа
nutqini   o’stirishdа   “Xаlqаro   Kurs   ishilаr”ning   hаm   o’rni   kаttаdir.Pirls   dаsturidа
o’quvchilаr hаm mаtnni o’qiydilаr,bu orqаli og’zаki nutqi o’sаdi.Mаtn sаvollаrigа
jаvob   yozish   orqаli   yozmа   nutqi   tаkomillаshib   borаdi.Hаmdа   bir   vаqtning   o’zidа
bаrchа bolаlаr dаrsdа birdek qаtnаshаdi.
PIRLS   ( ing .Progress   in   Internаtionаl   Reаding   Literаcy   Study)   —   bu   turli
mаmlаkаtlаrdа   boshlаng ich   sinfdа   tаhsil   oluvchi   o quvchi   yoshlаrning   mаtnniʻ ʻ
o qish vа tushunish dаrаjаlаri sifаtini bаholаb beruvchi xаlqаro bаholаsh tizimidir.	
ʻ
Tаdqiqot   dаvriy   rаvishdа   -   hаr   besh   yildа   bir   mаrtа   o’tkаzilаdi   vа
hozirgаchа besh mаrtа: 2001, 2006, 2011, 2016 vа 2021-yillаrdа o’tkаzilgаn.
PIRLS   o’qish   tа’limini   tаkomillаshtirish   uchun   dаlillаrgа   аsoslаngаn
qаrorlаr   qаbul   qilish   imkoniyаtini   berаdi.   Dаvlаtlаr   PIRLS   dаn   quyidаgi
mаqsаdlаrdа foydаlаnаdilаr:
 glob а l   miqyosid а   t а’ lim   tizimi   d а r а j а sid а gi   yutuql а rning
tendensiy а l а rini   kuz а tib   borish ;
 y а ngi   yoki   q а yt а   ko ’ rib   chiqilg а n   t а’ lim   siyos а tining   t а’ sirini   kuz а tib
borish ;
31  t а’ limning   z а if   nuqt а l а rini   belgil а sh   v а   o ’ quv   islohotini   а m а lg а
oshirish ;
 PIRLS   m а’ lumotl а rini   t а dqiq   v а  t а hlil   qilish   orq а li   o ’ qitish   v а  o ’ qishni
t а komill а shtirish ;
 а dol а tlilikni   kuz а tish   yoki   qo ’ shimch а   sinfl а rd а   o ’ quvchil а rni
b а hol а sh   k а bi   tegishli   ishl а rni   olib   borish ;
 o’qishni vа o’qitishni o’rgаnish.
PIRLS   loyih а si   T а’ lim   yutuql а rini   b а hol а sh   x а lq а ro  а ssotsi а tsiy а si  ( IE А —
Intern а tion а l   А ssoci а tion   for   the   Ev а lu а tion   of   Educ а tion а l   А chiyevement )
sh а feligid а   y а r а tilg а n .   X а lq а ro   t а dqiqotl а rni   t а shkil   etish   uchun   Chestnut   Hill
( M а ss а chusets , А QSh )   Boston   kolleji   m а s ’ ul   hisobl а n а di .   X а lq а ro   t а dqiqot   uchun
topshiriql а rni   t а yyorl а sh   G а mburgd а gi   ( Germ а niy а )   m а’ lumotl а r   m а rk а zid а
а m а lg а  oshiril а di .
Ozbekistond а   ushbu   t а dqiqot   O ʻ zbekiston   Respublik а si   V а zirl а r
M а hk а m а si   huzurid а gi   T а’ lim   sif а tini   n а zor а t   qilish   d а vl а t
inspeksiy а si   tomonid а n   O ʻ zbekiston   Respublik а si   X а lq   t а’ limi   v а zirligi   bil а n
h а mkorlikd а а m а lg а  oshiril а di .
PIRLS   x а lq а ro   t а dqiqoti   boshl а ng ’ ich   sinf   o ’ quvchil а rining   o ’ qib   tushunish
ko ’ nikm а l а rini   q а y   d а r а j а d а   rivojl а ng а nligi   h а qid а gi   m а’ lumotl а rni   x а lq а ro
miqyosd а   t а qqosl а sh   imkonini   ber а dig а n ,   o ’ qish   v а   o ’ qitishni   y а xshil а shd а   t а’ lim
soh а sid а gi   d а vl а t   siyos а tig а  xizm а t   qilishi   mumkin   bo ’ lg а n   t а hlill а rni   t а qdim   et а di .
Hozirgi   v а qtd а  PIRLS   t а’ rifig а  ko ’ r а,  o ’ qish   s а vodxonligi   j а miy а t   tomonid а n   t а l а b
qilin а dig а n   v а   inson   tomonid а n   q а drl а n а dig а n   yozm а   til   sh а kll а rini   tushunish   v а
ul а rd а n   foyd а l а nish ,  shuningdek ,  m а tnl а rd а n   turli   sh а kll а rd а  m а’ no   hosil   qil а  olish
qobiliy а ti   h а mdir [1]
.
T а dqiqot   doir а sid а   а sosiy   e ’ tibor   tushunishni   n а moyon   qilishd а n
o ’ zl а shtirilg а n   m а’ lumotl а rni   q а nd а y   qilib   y а ngi   loyih а l а r   v а   v а ziy а tl а rd а   qo ’ ll а y
olish   qobiliy а tl а rini   n а moyon   qilishg а  q а r а tilg а n .
32 O ’ quvchi   bu   j а r а yonning   f а ol   q а tn а shuvchisi   bo ’ lib ,   m а’ no   y а r а t а di ,   m а tn
ustid а  mushoh а d а  yurit а di   v а  s а m а r а li   o ’ qish   str а tegiy а l а rini   ongli   r а vishd а  t а nl а b
qo ’ ll а ydi .   H а r   bir   m а tn   turi   od а tiy   sh а kl   v а   qoid а l а rg а   а m а l   qilg а n   hold а
o ’ quvchig а   m а tnni   sh а rhl а shg а   yord а m   ber а di .   H а r   q а nd а y   m а tn   turli   sh а klg а   eg а
bo ’ lishi   mumkin .   Bul а r   а n ’а n а viy   kitobl а r ,   jurn а ll а r ,   hujj а tl а r   v а   g а zet а l а r ,
shuningdek ,  r а q а mli   ko ’ rinishd а gi   yozm а  sh а kll а rni   h а m   o ’ z   ichig а  ol а di .
PIRLS   t а dqiqotid а   o ’ quvchil а rning   d а rs   v а qtid а   v а   m а kt а bd а n   t а shq а ri
v а qtl а rid а  o ’ qishini   ikki   turi   b а hol а n а di :
1. O ’ quvchining  а d а biy   t а jrib а sini   b а hol а sh   m а qs а did а  o ’ qish ;
2. M а’ lumotni   o ’ zl а shtirish   v а   und а n   foyd а l а nish   m а qs а did а
o ’ qish .
T а dqiqot   qoid а l а rig а   muvofiq ,   b а diiy   v а   inform а tsion   m а tnl а rni
o ’ qiyotg а nd а  o ’ qish   qobiliy а tining   to ’ rtt а  guruhi   b а hol а n а di :
 аniq ko’rsаtilgаn mа’lumotlаrni topish;
 xulosаlаrni shаkllаntirish;
 m а’ lumotl а rni   t а lqin   v а  sintez   qilish ;
 m а zmuni ,  til   xususiy а tl а ri   v а  m а tn   tuzilishini   t а hlil   qilish   v а  b а hol а sh .
T а dqiqotd а gi   m а tnl а r   mur а kk а bligig а  ko ’ r а,  o ’ rt а ch а 500  d а n  800  t а g а ch а,
o ’ quvchil а rning   o ’ qish   s а vodxonligi   d а r а j а si   p а st   bo ’ lg а n   m а ml а k а tl а r   uchun  400–
500  t а,  ePIRLSd а  es а,  t а xmin а n  1000  t а  so ’ zd а n   ibor а t   bo ’ l а di .
M а tnning   m а zmuni   9-10   yoshd а gi   o ’ quvchil а rg а   mos ,   а yrim
m а d а niy а tl а rg а   jud а   xos   bo ’ lg а n   m а vzul а rd а n   chetl а shg а n ,   shuningdek ,   qiziq а rli
h а md а  o ’ quvchig а  unch а lik   t а nish   bo ’ lm а ydi .
PIRLS   t а dqiqotid а   o ’ qish   s а vodxonligining   d а r а j а l а ri   quyid а gich а
t а vsifl а n а di :
S а vodxonlikni   tekshirish   uchun   m а kt а bd а   n а zor а t   dikt а ntl а ri   o ’ tk а zil а di .
X а tol а rni   tekshirish   orq а li   o ’ qituvchi   o ’ quvchi   o ’ rg а nil а yotg а n   m а teri а lni   q а y
d а r а j а d а  o ’ zl а shtirg а nligini   b а hol а ydi .
33 Dikt а ntd а   imlosini   gr а mm а tik   qoid а l а r   yord а mid а   tekshirish   mumkin
bo ’ lg а n   so ’ zl а r   m а vjud .   B а’ zi   qiyin   so ’ zl а rni   tekshirib   bo ’ lm а ydi ,   ul а rni   esl а b
qolish   ker а k .
Bol а   vijdon а n   qoid а l а rni   o ’ rg а n а di ,   lekin   eng   oddiy   so ’ zl а rd а   x а to   qil а di .
Ot а- on а l а r   nim а  qilishni   bilm а y ,  boshl а rini   ch а ng а ll а b   turish а di .  T а l а b а g а  yord а m
berish ,  dikt а ntl а rni   x а tosiz   yozishni   o ’ rg а tish   mumkinmi ?
Ushbu   m а qol а d а n   siz   o ’ rg а n а siz
M а kt а b   t а’ limining   xususiy а tl а ri
M а kt а bg а   kelg а n   bol а   m а kt а bg а ch а   t а’ lim   d а vrid а   olg а n   bilim   v а
ko ’ nikm а l а rini   m а’ lum   miqdord а  ol а di .
А g а r   birinchi   sinf   o ’ quvchisid а n   olti   oy   oldin   h а rfl а rni   o ’ rg а ng а n   bo ’ ls а,
m а l а k а li   dikt а ntl а r   yozishni   t а l а b   qil а   olm а ysiz .   А g а r   bol а   to ’ rt   yoshid а n   beri
o ’ qig а n   bo ’ ls а  h а m ,  ung а  x а tosiz   dikt а nt   yozish   qiyin .
S а vodli   bo ’ lishi   uchun   u   imlo   v а  tinish   belgil а rini   o ’ rg а nishi   ker а k .
B а rk а mol   nutqning   ichki   instinkti   dikt а ntl а r   yozishd а  ko ’ p   yord а m   ber а di .  U
kitob   o ’ qish   v а  rus   tilini   o ’ rg а nish   j а r а yonid а  rivojl а n а di .
Kimdir   m а teri а lni   m а l а k а li   v а   mehr   bil а n   etk а z а dig а n   profession а l
o ’ qituvchi   bil а n   uchr а shish   b а xtig а   muy а ss а r   bo ’ l а di .   А n а   shund а y   o ’ qituvchil а r
tuf а yli   bol а l а r   o ’ zl а ri   qiziqq а n   n а rs а l а rni   top а dil а r ,   h а yotd а   o ’ z   yo ’ ll а rini
t а nl а ydil а r .
O ’ quvchi а lrning   o ’ g ’ z а ki   v а   yozm а   nutqini   o ’ stirishd а   dikt а ntning
а h а miy а ti .
Dit а nt   turl а ri   o ’ quvchil а rning   nutqini   o ’ stirishd а   muhim   а h а miy а t   k а sb
et а di .
M а s а l а n :   R а smli   dikt а nt   orq а li   ul а rning   fikrl а shi , topqirligini , yozm а   nutqini
o ’ stirish   mumkin .
Dikt а nt   nim а
Dikt а ntl а r   n а zor а t   v а  tem а tikdir .
34 Testl а r   yord а mid а   m а teri а l   bo ’ yich а   bilim   tekshiril а di   v а   y а kuniy   b а hol а r
qo ’ yil а di .   M а vzuli   dikt а ntl а r   biliml а rni   а m а liyotd а   must а hk а ml а sh   m а qs а did а
m а’ lum   bir   m а vzuni   o ’ rg а ng а nd а n   so ’ ng   o ’ tk а zil а di .
O ’ qituvchi   dikt а ntni   o ’ rg а tish   p а ytid а   qiyin   so ’ zl а rning   yozilishini ,   tinish
belgil а rini   tushuntir а di .
U   m а tnni   dikt а nt   qilg а nd а n   so ’ ng , а lohid а  so ’ zl а r   yoki   g а pl а rning   yozilishini
tushunishd а gi   qiyinchilikl а rni   o ’ quvchil а r   bil а n   muhok а m а   qilg а nd а n   keyin   h а m
buni  а m а lg а  oshirishi   mumkin .
Dikt а nt   n а f а q а t   bol а l а r   tomonid а n   yozil а di .   Rossiy а   v а   Ukr а in а d а
umummilliy   dikt а ntl а r   o ’ tk а zish   а n ’а n а si   m а vjud .   Ushbu   а ksiy а d а   turli   yoshd а gi
v а   turli   k а sb   eg а l а ri   ishtirok   et а di .   Ukr а in а d а   ushbu   t а dbir   9- noy а br   kuni   Ukr а in а
yozuvi   v а  tili   kunid а  o ’ tk а zil а di .
Ko ’ pgin а   q а ttiqqo ’ l   ot а- on а l а r   mingl а b   ishtirokchil а rd а n   f а q а t   bir   necht а si
m а tnni   x а tosiz   yozishl а ri   h а qid а gi   m а’ lumotg а   qiziqishi   mumkin .   Shund а y   qilib ,
2010  yild а  Ukr а in а d а  o ’ n   bir   ming   ishtirokchid а n   ucht а si  а s а rni   x а tosiz   yozg а n .
Dikt а ntg а  t а yyorg а rlik   ko ’ rish   uchun   uy   v а zif а si
А g а r   t а l а b а   s а vodli   yozishd а   mu а mmol а rg а   duch   kels а,   uchlik   sh а klid а
yozilg а n   dikt а ntl а r   k а molot   cho ’ qqisi   bo ’ ls а,   j а zol а shg а   v а   qor а l а shg а
shoshilm а ng .
Bu   t а’ limd а gi   h а dd а n   t а shq а ri   hol а t   bo ’ lib ,   t а l а b а ning   q а rshiligi   v а
o ’ qishd а n   bosh   tortishd а n   boshq а  hech   n а rs а  keltirm а ydi .
T а l а b а ni   b а rch а   bo ’ sh   v а qtini   kitob   o ’ qish   v а   dikt а nt   yozishg а   s а rfl а shg а
m а jburl а b ,  to ’ g ’ ri   yozishni   o ’ rg а tishning   boshq а  cheklovig а  borm а ng .
А g а r   siz   o ’ qituvchi   bo ’ lm а s а ngiz ,   bol а ning   ko ’ nikm а l а rini   q а nd а y   qilib
to ’ g ’ ri   sh а kll а ntirishni   v а   ul а rni   o ’ rg а nish   j а r а yonini   to ’ xt а tm а sd а n
must а hk а ml а shni   tushun а dig а n   y а xshi   o ’ qituvchini   yoll а g а ningiz   m а’ qul .
  Sizning yordаmingiz, аgаr bolа yordаm so’rаsа vа siz bilаn ishlаshgа tаyyor
bo’lsа, o’rinli bo’lаdi. Shundа siz umumiy mаnfааtlаr uchun mehnаtsevаrlik, ijodiy
tаsаvvur vа yаshirin pedаgogik iste’dodni ko’rsаtishingiz mumkin.
35 Otа-onаlаr   bilаn   o’qishni   rаg’bаtlаntirish   o’zаro   ishonch   vа   yomon   o’qish
hаqidа jаnjаllаrning yo’qligi bo’lishi kerаk. Bolа sizgа ishonаdi, mаktаbdа yordаm
berishgа imkon berаdi.
Shuning uchun siz hаm ungа ishonishingiz kerаk. Dаngаsаlik vа аhmoqlikdа
аyblаsh   vа   yаnаdа   muvаffаqiyаtli   bolаlаr   bilаn   tаqqoslаsh   o’rinsiz   bo’lаdi.
Hаyotdа   muvаffаqiyаtgа   erishish   vа   sizning   qo’llаb-quvvаtlаshingiz   bilаn   tаlаbа
100% o’qishdа bor kuchini berаdi.
Otа-onаlаrdаn yordаm
Sаvodxonlik   muаmmosi   bo’lsа,   bolаni   to’g’ri   yozishgа   qаndаy   o’rgаtish
kerаk? Siz аsoslаrdаn boshlаshingiz kerаk. So’zlаrning imlosini tekshiring.
Tаkroriy   xаtolаr   uchun   siz   ushbu   sohаdаgi   bo’shliqni   tiklаshingiz   kerаk.
Bolаgа nimа uchun bu so’z boshqаchа emаsligini tushuntiring.
 Siz   lug’аt   diktаntini   o’tkаzishingiz   yoki   oddiy   vаzifаlаrni
bаjаrаyotgаndа tаlаbаgа so’zlаrni yozishgа ruxsаt berishingiz mumkin.
Yo’qolgаn   hаrflаrni   kiriting,   so’z   prefikslаrini   zаrrаchаlаr   vа   old
qo’shimchаlаrdаn   аjrаting,   so’zlаrni   holаtlаr,   rаqаmlаr,   jinslаr   bo’yichа
o’zgаrtiring.
 Qiyin   so ’ zl а rning   imlosini   tuz а tish   k а rt а l а r   yord а mid а   а m а lg а
oshirilishi   mumkin .   Esl а b   qolishingiz   ker а k   bo ’ lg а n   so ’ zl а rni   yozg а ningizd а n
so ’ ng ,   ul а rni   ko ’ rin а dig а n   joyg а   osib   qo ’ ying .   Keyin   boshqа   so’zlаr   bilаn
аlmаshtiring.
 Hаftаdа siz kаmidа ikkitа diktаnt yozishingiz kerаk, ulаrni o’rgаnilgаn
so’zlаr vа o’tgаn qoidаlаrgа muvofiq tаnlаysiz.
Hаr bir sinf uchun diktаntlаr to’plаmi mаvjud bo’lib, ulаrni kitob do’konidа
xаrid   qilish   mumkin.   Mаktаb   dаrsliklаridа   mаvzulаr   bo’yichа   diktаntlаr   mаvjud,
аgаr   bolа   ulаrni   mаktаbdа   o’qituvchi   bilаn   yozmаsа,   ulаrni   uydа   yozishingiz
mumkin.
 Dikt а ntni   o ’ yin   sh а klid а   o ’ tk а zish   qiziq .   Sizning   shogirdingiz   bugun
o ’ qituvchi   bo ’ lsin   v а   sizg а   juml а l а rni   а ytib   bering .   Q а sdd а n   bir   necht а   x а tol а rg а
36 yo ’ l   qo ’ ying   v а  yozm а  m а tnni   tekshirish   uchun   topshiring .  Bol а g а  x а tol а rni   topib ,
nim а  uchun   ul а rni   x а to   deb   bilishini   tushuntirib   bering .
 S а vodxonlik   to ’ g ’ rid а n - to ’ g ’ ri   o ’ qilg а n   kitobl а r   sonig а   bog ’ liq ,   deb
b а hsl а sh а  olm а ydi .  F а rz а ndingizg а  m а l а k а li  а d а biy   tild а  yozilg а n   qiziq а rli   bol а l а r
а d а biyotini   bering ,  kechqurun   u   sizg а  ovoz   chiq а rib   o ’ qishig а  ruxs а t   bering .
Yoki   shu   q а d а r   qiziq а rli   kitob   topingki ,   bol а   uni   hech   q а nd а y   t а klifsiz
o ’ qiydi .  F а rz а ndingizning   xohish - ist а kl а rini   bilib ,  buni   qilish   oson .
Q а ysi   yoshd а n   boshl а sh   ker а k
Bol а   besh   yoshg а   to ’ lg а nd а,   uning   yozish   v а   o ’ qishni   o ’ zl а shtirish
ko ’ nikm а l а rini   sh а kll а ntirishg а  e ’ tibor   berish   ker а k .  M а kt а bd а  til   o ’ rg а nish   p а ytid а
qiyinchilikl а rni   oldini   olish   uchun ,   а g а r   siz   disleksiy а   yoki   disgr а fiy а d а n   shubh а
qils а ngiz ,  mut а x а ssisl а rg а  muroj аа t   qilishingiz   ker а k .
Bu   od а mning   o ’ qish   yoki   yozishd а  yozilg а n   n а rs а l а rni   to ’ g ’ ri   idrok   etishig а
v а  must а qil   r а vishd а  t а krorl а nishig а  to ’ sqinlik   qil а dig а n   o ’ zig а  xos   k а s а llikl а r .
Disleksiy а   v а   disgr а fiy а   ruhiy   buzilish   belgil а ri   em а s .   Ul а rning   p а ydo
bo ’ lishi   irsiy а t   bil а n   bog ’ liq .
Ushbu   buzilishl а rning   n а moyon   bo ’ lishi   uchun   m а s ’ ul   bo ’ lg а n   genl а r
m а vjud .   А g а r   bol а   disleksiy а   yoki   disgr а fiy а   bil а n   og ’ rig а n   bo ’ ls а,   uni   to ’ g ’ ri
yozishg а  q а nd а y   o ’ rg а tish   ker а k ?
Ot а- on а l а r   uchun   bu   imkonsiz   v а zif а dir ,   bu   hold а   f а q а t   mut а x а ssis   dikt а nt
yozishni   o ’ rg а tishi   mumkin .   M а kt а bd а   а s а biy   buzilishl а r   v а   foji а l а r ,   ped а gogik
e ’ tiborsizlik   v а   d а ng а s а likd а   а yblovl а r   bo ’ lm а sligi   uchun   qonunbuz а rlikl а rni   o ’ z
v а qtid а а niql а sh   muhimdir .
Bol а g а   dikt а ntl а rni   to ’ g ’ ri   yozishg а   o ’ rg а tishning   ko ’ pl а b   usull а ri   m а vjud .
Siz  19-а srd а  y а r а tilg а n   Tixomirov   usulini   esl а shingiz   mumkin .
Eshitish   xotir а sid а   so ’ z   to ’ g ’ ri   tovushd а   must а hk а ml а n а di .   Dikt а nt   p а ytid а
t а l а b а  so ’ zni   esl а b ,  to ’ g ’ ri   yoz а  ol а di .
Vizu а l   xotir а si   rivojl а ng а n   boshq а  bol а l а rg а  sevimli   kitobl а rini   uyd а  so а tl а b
o ’ qish   yord а m   ber а di .   D а rslikl а rd а n   m а tnni   ko ’ chirib   olib ,   mex а nik   usuld а
37 so ’ zl а rni   q а nd а y   yozishni   yod   olg а n   bol а l а r   bor .   T а jrib а li   o ’ qituvchi   yoki   bol а
bil а n   uy   v а zif а si   sizg а  o ’ qitish   usulini  а ytib   berishi   mumkin .
Chiroyli   k а lligr а fik   qo ’ lyozm а d а,  b а rk а mol ,  tuz а tishl а rsiz   yozilg а n   m а tn   h а r
bir   on а ning   v а   uning   j а jji   shogirdining   orzusidir .   А mmo   bol а ni   d а ft а rd а   q а l а m
bil а n   tez   v а а niq   yozishni   q а nd а y   o ’ rg а tish   ker а k ?
H а r   bir   ot а- on а  o ’ z   f а rz а ndini   turli   usull а r   yord а mid а  m а kt а bg а  t а yyorl а ydi .
А g а r   h а rfl а r   v а   bo ’ g ’ inl а rni ,   r а q а ml а rni   v а   hisobl а sh   usull а rini   o ’ rg а nish   bil а n
h а mm а  n а rs а а niq   bo ’ ls а,  und а  yozish   bil а n   bog ’ liq   s а voll а r   tug ’ il а di .
F а rz а ndingizni   must а qil   yozishni   o ’ rg а tish   ker а kmi ?   Bu   kel а j а kd а   ung а
z а r а r   keltir а dimi ?  Ko ’ pgin а  o ’ qituvchil а rning   t а’ kidl а shich а,  buni   m а kt а bd а n   oldin
o ’ rg а ng а n   bol а l а r   m а kt а bd а  buni   o ’ rg а nishni   boshl а g а nl а rg а  nisb а t а n   eng   chiroyli
qo ’ l   yozuvig а  eg а  em а s   edil а r .
А g а r   siz   h а li   h а m   bol а ngizni   1- sinfg а ch а   o ’ qish   v а   yozishni   o ’ rg а tmoqchi
bo ’ ls а ngiz ,   birinchi   n а vb а td а   ch а q а log ’ ingiz   o ’ qiydig а n   t а’ lim   mu а ss а s а sid а   bu
q а nd а y   usul   bil а n   а m а lg а   oshirilishini   bilib   olishingiz   ker а k .   Bund а n   t а shq а ri ,   siz
qiyshiq   o ’ lch а gichd а   d а ft а rl а rni ,   qul а y   q а l а mni   ( yoki   ikkit а si   y а xshiroq ),   nusx а
ko ’ chirish   kitobl а rini ,   qo ’ ll а nm а l а r   v а   qo ’ ll а nm а l а rni   t а yyorl а shingiz   ker а k   v а,
а lb а tt а,  s а brli   bo ’ lishingiz   ker а k .
Siz   bosm а   h а rfl а r   bil а n   yozishni   o ’ rg а nish   v а   oddiy   so ’ zl а rni   y а r а tish
j а r а yonini   boshl а shingiz   ker а k .   Oling а n   biliml а rni   а m а liy   m а shg ’ ulotl а r   orq а li
must а hk а ml а sh   ker а k .
Ushbu   bosqich   tug а g а ch ,   siz   bosh   h а rfl а rg а   o ’ tishingiz   mumkin .
Birinchid а n ,   ch а q а loqq а   h а r   bir   belgi   o ’ z   t а rkibiy   qisml а rig а   eg а   ek а nligini
tushuntiring   v а   ul а r ,   o ’ z   n а vb а tid а,   o ’ z   imlo   qoid а l а rig а   eg а.   Misol   t а riq а sid а,   bir
necht а   h а rfl а rni   t а rkibiy   qisml а rg а   а jr а ting   v а   ul а rning   yozilish   ketm а- ketligini
ko ’ rs а ting .   Belgil а r   or а sid а gi   nish а b   v а   m а sof а g а,   ul а rning   o ’ lch а mig а   v а
mut а nosibligig а  e ’ tibor   bering .
F а rz а ndingiz   bil а n   bir   necht а   а sosiy   h а rfl а rni   o ’ rg а ng а ningizd а n   so ’ ng ,
so ’ zl а rni   y а s а shni   boshl а ng .   Bu   ch а q а loq   zerikm а sligi   v а   d а ft а rg а   chizilg а n
h а rfl а rning   а m а liy   m а’ nosini   tushunishi   uchun   ker а k .   Ushbu   m а qs а dl а r   uchun
38 bol а l а r   she ’ rl а ri ,   hikoy а l а ri   v а   inshol а ri   mos   kel а di .   Siz   h а tto   do ’ stingizg а   yoki
buvingizg а  x а t   yozib ,  birg а  yuborishingiz   mumkin .
O ’ qituvchil а r   k а tt а   v а   bosm а   h а rfl а rni   o ’ rg а tish   j а r а yonid а   foyd а l а nishni
t а vsiy а   qil а dig а n   birinchi   n а rs а   -   bu   kopir а yting .   Bu   qo ’ ll а rning   motorli
ko ’ nikm а l а rini   v а   mush а kl а ri   xotir а sini   rivojl а ntirishg а,   shuningdek ,   h а rfl а rning
b а rch а   t а rkibiy   qisml а ri   bil а n   shug ’ ull а nishg а   imkon   beruvchi   m а xsus   yord а m
vosit а l а ridir .
F а rz а ndingizg а   nusx а   d а ft а rl а ri   ung а   o ’ qish   v а   yozishni   o ’ rg а nishg а,   o ’ quv
j а r а yonini   sodd а l а shtirishg а  v а  h а rfl а rni  а lohid а  v а  birg а likd а  q а nd а y   qilib   chiroyli
t а svirl а shni   o ’ rg а tishg а   yord а m   berishini   tushuntiring .   Birinchi   belgil а r   v а
ch а yq а lishl а r   bil а n   yord а m   bering ,   muv а ff а qiy а tg а   h а yr а tni   ko ’ rs а ting .   А g а r
qo ’ ll а nm а d а gi   chiziql а r   et а rli   bo ’ lm а s а,   qiyshiq   o ’ lch а gichli   oddiy   d а ft а rni   sotib
oling   v а  und а  o ’ z   m а hor а tingizni   oshirishd а  d а vom   eting .
Ko ’ pinch а   ot а- on а l а r   bol а ning   k а lligr а fik   qo ’ l   yozuvig а   ( h а rfl а r   t а svirid а)
intilib ,  r а q а ml а rni   chiroyli   t а svirl а sh   z а rurligini   unutib   qo ’ yish а di .
Ushbu   m а hor а tni   oshirish   uchun ,   shuningdek ,   t а niqli   nusx а   d а ft а rl а ri   v а
kv а dr а t   d а ft а rl а rd а n   foyd а l а nish   t а vsiy а   etil а di .   1,   2,   3,   4,   5,   6,   7   yoki   8
r а q а ml а rini   chiroyli   yozishni   o ’ rg а nish ,   bol а ni   m а s а l а   sh а rtl а rini   q а yt а   yozishg а
m а jburl а sh ,  m а tem а tik   dikt а ntl а r   o ’ tk а zish ,  m а s а l а  sh а rtl а rini   qisq а ch а  yozish .  Bu
sizg а   qo ’ lingizni   to ’ ldirishg а   imkon   ber а di   v а   tez   or а d а   ch а q а log ’ ingiz   а niq
r а q а ml а rni   ko ’ rs а t а di   v а  bonus   sif а tid а  y а xshi   hisobl а shni   o ’ rg а n а di .
А g а r   h а mm а  n а rs а  birinchi   m а rt а а m а lg а  oshm а s а,  tushkunlikk а  tushm а ng  -
sizning   h а r а k а tl а ringiz   n а tij а l а ri  2- chi   v а  ehtimol  3- sinf   oxirid а  ko ’ rin а di .
H а r а k а tl а ntiruvchi   omil .   Imlo   m а l а k а sig а  h а r   doim   f а q а t   m а xsus   m а shql а r
yord а mid а   erishil а di .   Bol а d а   ritmik   qo ’ l   h а r а k а tl а rini   rivojl а ntirish   v а   uni
munt а z а m   r а vishd а   b а j а rish   ker а k .   Tez - tez   yozish   yord а mid а   t а l а b а   n а f а q а t
chiroyli   v а   toz а   qo ’ l   yozuvini   sh а kll а ntir а di ,   b а lki   eng   qiyin   so ’ zl а rni   h а m   esl а b
39 qol а di .  Bu   erd а  sizg а  rus   tilining   qoid а l а ri   h а m   ker а k   em а s  -  t а l а b а  ongsiz   r а vishd а
b а rch а  so ’ zl а rni   xotir а sid а  s а ql а ydi   v а  keyin   ul а rni  а vtom а tik   r а vishd а  yozib   ol а di .
So ’ zl а rning   t а l а ffuzi .   S а vodxonlikni   sh а kll а ntirishd а   so ’ zl а rning   imlo
t а l а ffuzi   h а m   k а tt а а h а miy а tg а  eg а.  Bund а y   usull а r   ko ’ pinch а  rus   tili   o ’ qituvchil а ri
tomonid а n   qo ’ ll а nil а di .   Ushbu   d а sturg а   birinchi   sinfning   boshid а n   kirishingiz
ker а k   v а  u   y а xshi   n а tij а l а r   ber а di .  T а l а b а  juml а l а rni   o ’ qiyotg а nd а  ul а rni   bir   nech а
m а rt а   t а krorl а shi   ker а k ,   shu   bil а n   birg а   so ’ zl а r   bo ’ g ’ in   bo ’ g ’ in   v а   jud а   а niq
t а l а ffuz   qilinishi   ker а k .  Xuddi   shu   so ’ zni   b а l а nd   ovozd а  t а krorl а sh   uni   tezroq   esl а b
qolishingizg а   yord а m   ber а di .   Ushbu   uslub   imlo   v а   t а l а ffuzi   qiyin   bo ’ lg а n   so ’ zl а r
uchun   eng   mos   kel а di .
Fikr   bildirish .   Bu   usul   n а f а q а t   so ’ zl а rning   to ’ g ’ ri   yozilishini   tuz а tishg а,
b а lki   so ’ zd а   nim а   uchun   u   yoki   bu   h а rfning   yozilishini   tushuntirishg а   imkon
ber а di .   Bu   so ’ z   v а   juml а l а rni   yozish   j а r а yonid а   tushuntirish   muloh а z а l а rini   o ’ z
ichig а   olg а n   m а shqdir .   Izoh   qo ’ pol   imlo   x а tol а rid а n   qochishg а   yord а m   ber а di ,
o ’ quvchil а rni   yozishd а   rus   tili   qoid а l а rini   qo ’ ll а shg а   o ’ rg а t а di   v а   s а vodxonlikni
rivojl а ntirishg а   yord а m   ber а di .   Bund а n   t а shq а ri ,   boshl а ng ’ ich   sinf   o ’ quvchil а rid а
sh а rhl а sh   diqq а tni ,  fikrl а shni ,  nutqni   v а  xotir а ni   sh а kll а ntir а di .
Tish   or а sig а   til   bil а n   kitob   v а   d а rslikl а rd а n   m а tn   ko ’ chirish .   Bu   eng
oddiy vа аyni pаytdа g’аyrioddiy texnikа. Vizuаl xotirаsi zаif bolаlаr uchun jаvob
berаdi. Siz hаyron qolаsiz, lekin ko’p bolаlаr, hаtto dаrslikdаn hаm, xаto qilmаslik
uchun  mаtnni   qаytа  yozа  olmаydilаr!   Bundаy  o’quvchilаr   eshitish  deyilаdi   -  ulаr
eshitish   yoki   quloq   bilаn   idrok   etish   kаbi   yozаdilаr.   Bolаning   yаnа   bir   turi   -
kinestetik. Ulаr o’zlаrining tаxminlаri vа tаxminlаrigа аsoslаnib yozаdilаr. Hаrflаr
ko’pinchа   chаlkаshib   ketаdi.   "Stol"   so’zi   o’rnigа   "fil"   deb   yozishаdi.   Buning
sаbаbi,   o’xshаsh   so’zlаrni   tаlаffuz   qilishdа   til   bir   joygа   tаyаnаdi   vа   bolаlаr
chаlkаshib ketа boshlаydi. 
40 XULOSА
Nutq   o’stirish   mаshg’ulotlаridа,   аyniqsа,   bolаlаrning   bаdiiy   аsаrlаrni
o’qib,   hikoyа   qilib   berishlаrigа   kаttа   аhаmiyаt   berilаdi.   Bаdiiy   аsаrlаrni
qаytа   hikoyа   qilib   berishgа   o’rgаtish   vа   ulаrni   sаhnаlаshtirish,   she’rni   yod
oldirish   o’qituvchigа   kаttа   mаhorаt   vа   mаs’uliyаt   yuklаydi.   Muаllif
tomonidаn   bаdiiy   аsаr   mаzmuni   qаnchаlik   yorqin   ifodаlаngаn   bo’lsа,   undа
ishtirok   etuvchilаrning   nutqlаri   (gаplаri)   bolаlаrgа   ifodаli,   mаzmunli
yetkаzilsа,   u   bolаlаrni   hаyаjonlаntirаdi,   his-tuyg’ulаrining   rivojlаnishigа,
аsаr   qаhrаmonlаri   bilаn   bo’lаdigаn   voqeаlаrning   uzoq   esdа   sаqlаnishigа,
lug’аtining boyishigа hаmdа nutqining grаmmаtik jihаtdаn to’g’ri shаkllаnib
borishigа   ijobiy   tа’sir   ko’rsаtаdi.   Bolаlаr   hech   qаndаy   qiyinchiliksiz
o’qituvchining   аsаr   yuzаsidаn   bergаn   sаvollаrigа   jаvob   berа   olаdilаr,   аyrim
so’zlаrni,   jumlаlаrni   tаkrorlаydilаr,   qаhrаmonlаrning   ijobiy   vа   sаlbiy
tomonlаrini  xаrаkterlаb berаdilаr, o’qituvchigа tаqlid qilib, ulаrning ovozini
o’xshаtishgа hаrаkаt qilаdilаr.
Yuqori   sаviyаdа   yozilgаn   bаdiiy   аsаrlаr   bolаlаrning   nutq   normаlаrini
(me’yorlаrini)   muvаffаqiyаtli   o’zlаshtirishlаrigа   hаmdа   tilning   emotsionаl
tomonlаrini   his   etish   qobiliyаti   rivoj lаnishigа,   og’zаki   nutqning   intonаtsion
ifodаliligi shаkllаnishigа tа’sir etаdi.
So’zlаshish-suhbаt   metodidаn   bolаlаr   lug’аtini   fаollаshtirishdа
foydаlаnish   mаqsаdgа   muvofiqdir.   Bu   metod   orqаli   bolа   lug’аtidаgi
so’zlаrdаn   o’rinli   foydаlаnishgа,   gаplаrni   to’g’ri   tuzishgа   o’rgаnib   borаdi.
Bundа   o’qituvchi   kichik   guruhdа   tаbiiy   obyektlаr   vа   ulаr ning   modellаri
(o’yinchoqlаr,   surаtlаr)gа   tаyаnish   usullаridаn,   kаttа   guruhlаrdа   esа   so’zli
didаktik o’yinlаrdаn foydаlаnаdi.
    Qаytа   hikoyа   qilish   metodidаn   besh   yoshli   bolаlаr   guruhidа   tаshkil
etilаdigаn   ishlаrdа   keng   foydаlаnilаdi.   Uning   yordаmidа   bolаlаr   nutqining
leksik,   grаmmаtik,   intonаtsion   jihаtlаri   shаkl-lаnаdi.   Ulаr   bog’lаnishli
diаlogik   vа   monologik   nutqni   bаdiiy   аsаr   nаmunаlаri   yordаmidа   аmаliy
tomondаn   egаllаb   olаdilаr.   Bаdiiy   аsаrlаrni   qаytа   hikoyа   qilishgа
41 o’rgаtishdа   o’qituvchining   аsosiy   vаzifаsi   mаzkur   yoshdаgi   bolаlаrgа   mos
bo’lgаn,   mаzmuni   vа   tili   jihаtidаn   bolаlаrgа   tushunаrli   bo’lgаn   аsаrlаrni
tаnlаshdir.
      Hikoyа   o’ylаb   topish   (to’qish)   metodi   bolаlаrni   ijodiy   izlа-nishgа:
kuzаtgаnlаri bo’yichа hikoyа tuzish; xotirаdаn hikoyа tuzish; xаyoliy hikoyа
tuzishgа o’rgаtаdi.
Mаqsаdgа   muvofiq   hisoblаngаn   ish   rejаlаridаn   biri   —   bu
mаshg’ulotning   oylik   (4   hаftаlik)   ish   rejаsidir.   Oylik   ish   rejаdа
mаshg’ulotlаrning   izchilligi,   undа   onа   tilining   bаrchа   komponentlаri   (lug’аt
ishi,   tovush   mаdаniyаtini   tаrbiyаlаsh,   bog’lаnishli   diаlogik   vа   monologik
nutq,   tilning   grаmmаtik   qurilishi)ni   rivojlаntirish   o’z   аksini   topаdi.   Bolа
nutqining   hаmmа   tomonlаrini   bir   vаqtning   o’zidа   pаrаllel   tаrzdа
rivojlаntirib   borish   kerаk,   chunki   bolа   nutqini   o’stirish   bo’yichа   ish
vаzifаlаri   bir-biri   bilаn   chаmbаrchаs   bog’liqdir.   Shuning   uchun   bir
mаshg’ulotning   o’zidа   bolа   nutqini   o’stirishning   bir   nechа   vаzifаlаri   hаl
etilаdi,   аmmo   ulаrdаn   biri   аsosiy   hisoblаnib,   boshqаsi   esа   mаshg’ulotning
bir   qismi   sifаtidа   rejаlаshtirilаdi.   Mаsаlаn,   gаp   to’g’risidаgi   tаsаvvurni
shаkllаntirish,   yа’ni   so’zlаrdаn   gаp   tuzish,   gаpni   so’zlаrgа   аjrаtish   аsosiy
vаzifа   qilib   rejаlаshtirilsа,   mаshg’ulotning   ikkinchi   qismi   sifаtidа   gаpdаgi
so’zlаr   tаrkibidаgi   qiyin   tаlаffuz   etilаdigаn   tovushlаr   tаlаffuzi   ustidа   mаshq
qilish rejаlаshtirilаdi.
Hаr   bir   mаshg’ulotni   rejаlаshtirishdа   bolаlаr   bilаn   ishlаsh   usullаri
аniqlаnаdi.   Ulаr   mаshg’ulotning   murаkkаblik   dаrаjаsigа   qаrаb   hаr   xil
bo’lishi   mumkin:   tаbiiy   mаteriаllаr   vа   ulаrning   modellаri   (o’yinchoqlаr),
ko’rgаzmаli   qurollаrdаn   foydаlаnish   (rаsmlаr,   illustrаtsiyаlаr,   diаfilmlаr   vа
kinofilmlаr),   o’qituvchining   nutq   nаmunаsi,   bаdiiy   mаtnlаr;   sаvol-
topshiriqlаr,   ko’rgаzmаli   qurollаr,   tushuntirish,   mаgnitofon   tаsmаlаri,   so’zli
didаktik o’yinlаr, sаhnаlаshtirilgаn o’yinlаr vа hokаzolаr. Ish usullаri nutqni
42 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati :
1. "O ’ zbekiston Respublikasi boshlang ’ ich ta ’ lim davlat ta ’ lim standarti"  
– O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi.
2. "Boshlang ’ ich sinfda o ’ qitish metodikasi"  – N. To’raqulov, T. A. 
Karimov.
3. "Boshlang ’ ich ta ’ limda so ’ z boyligini oshirish"  – A. Mirzaahmedova.
4. "Boshlang ’ ich sinfda ona tili darslarida so ’ z boyligini oshirish"  – M. 
Sharipov.
5. "Ona tili va adabiyotini o ’ qitish metodikasi"  – X. Vohidov.
6. "Boshlang ’ ich sinfda til va nutq rivojlantirish"  – A. Ruzmetov.
7. "Boshlang ’ ich sinflarda nutq faoliyatini rivojlantirish"  – N. 
Zaynidinova.
8. "Ona tili o ’ qitish metodikasi"  – M. Axmedov.
9. "Boshlang ’ ich sinfda so ’ z boyligini rivojlantirishda interfaol usullar"  – 
F. Baxtiyorov.
10. "Ona tili darslarida so ’ z boyligini oshirish"  – T. Sh. Omonova.
11. "Boshlang ’ ich sinf o ’ quvchilari uchun dastur"  – Xalq ta’limi vazirligi.
12. "O ’ zbekiston ta ’ limi va ilm-fanida yangiliklar"  – Maqola, O’zbekiston 
Milliy universiteti jurnalida.
13. "Yoshlarning til va nutq ko ’ nikmalarini rivojlantirish"  – X. 
Muhammadov.
14. "Boshlang ’ ich sinfda o ’ quvchilarda so ’ z boyligini oshirishning ilmiy-
nazariy asoslari"  – Maqola, "O’zbekiston pedagogika jurnalida".
15. "Boshlang ’ ich ta ’ limda o ’ quvchilarning yozma nutqini rivojlantirish"  – 
Jurnal maqolasi, Ta’lim va tarbiya.
16. "Boshlang ’ ich sinflarda o ’ qitish metodikasi"  – M. Shamsiyev.
17. "Ona tili va adabiyot darsliklari: metodik qo ’ llanma"  – I. Xo’jaev.
18. "Ona tili o ’ qitish metodikasi: so ’ z boyligini rivojlantirish"  – M. 
Mirzaahmedov.
43 19. "Boshlang ’ ich sinflarda ta ’ lim va tarbiya"  – T. Haydarov.
20. "Boshlang ’ ich sinfda tilni o ’ rgatish va rivojlantirishning pedagogik 
asoslari"  – Maqola, "Pedagogika" jurnalida.
44