Bozor iqtisodiyoti modellari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	1.2MB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	02 Iyul 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kamron Zaripov

Ro'yxatga olish sanasi 30 Noyabr 2023

241 Sotish

Bozor iqtisodiyoti modellari

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPULIKASI OLIY TA’LIM ,FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT TO’QIMACHILIK VA YENGIL SANOAT
INSTITUTI
IQTISODIYOT NAZARIYASI FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: Bozor iqtisodiyoti modellari
Bajardi:19-23 uruh talabasi
Umarova gulzoda
Qabul qildi: Yusupova Orzugul
Ha’yat tarkibi:____________________________
____________________________
____________________________
____________________________
TOSHKENT 2023
Mundarija
1

KIRISH……………………………………………….……………………...…….3
I-BOB BOZOR TA’RIFI VA MOHIYATI
1.1 Bozor ishlab chiqarish munosabatlari tizimi sifatida……………..….….6
1.2 Bozor ayirboshlash munosabatlari sifatida………………...….………..13
II-BOB BOZOR IQTISODIYOTI
2.1 Bozor mexanizmining shakllanishi……………………………...…………17
2.2 Bozorlarning tuzilishi, turlari, segmentatsiyasi va infratuzilmasi ………..23
XULOSA……………………………………………………………………..…..27
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………….…………….……29
KIRISH
2

Bozor (tovar) iqtisodiyotining tarixiy rivojlanishi jarayonida bozor
haqidagi tushuncha, uning mohiyati o‘zgardi, bozorning o‘zi o‘zgardi, uning
iqtisodiyotdagi roli ortdi. Rivojlangan mamlakatlarning zamonaviy iqtisodiyoti
bozor xarakteriga ega. Bozor tizimi asosiy iqtisodiy muammolarni hal qilish
uchun eng samarali va moslashuvchan ekanligini isbotladi. U bir asrdan
ko'proq vaqt davomida shakllangan, sivilizatsiyalashgan shakllarga ega bo'lgan
va, aftidan, dunyoning barcha mamlakatlarida kelajakning iqtisodiy shaklini
belgilaydi.
Men tanlagan mavzuning dolzarbligi Rossiyaning ma’muriy-
buyruqbozlik modelidan bozor iqtisodiyotiga o‘tishi bilan bog‘liq. Uzoq vaqt
davomida mamlakatda tovar-pul munosabatlari va ularga tegishli mulk
shakllari rad etildi , milliy iqtisodiyotni rivojlantirish amaliyoti jahon
bozoridan deyarli butunlay ajratildi. Bozorni shakllantirish jarayonining ko'plab
o'tkir muammolarini (ishsizlik, sotiladigan oziq-ovqat etishmasligi) yumshatib,
o'ziga xos bufer bo'lib xizmat qiladigan tirikchilik va yarim tirikchilik
iqtisodiyoti yo'q qilindi. Shu va boshqa ko'plab muammolar natijasida bozor
munosabatlari va bozorning o'zi asta-sekin rivojlana boshladi.
Bozor iqtisodiyoti 20—21-asrlar bo yicha dunyoda eng keng tarqalganʻ
iqtisodiy tizimdir. va uzoq muddatli iqtisodiy rivojlanish nuqtai nazaridan eng
samarali hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti yo'nalishida yangi tipdagi o'tish
iqtisodiyotiga ega bo'lgan ikkala davlat va rivojlanayotgan mamlakatlarda
an'anaviy tipdagi o'tish iqtisodiyoti rivojlanmoqda. Bozorni ob'ektiv zarur qilib
qo'ygan uchta asosiy shart mavjud. 1) Ijtimoiy mehnat taqsimoti va
ixtisoslashuvi. Har qanday katta odamlar jamoasida iqtisodiyot
ishtirokchilarining hech biri barcha ishlab chiqarish resurslari , barcha
iqtisodiy manfaatlar bilan o'zini-o'zi to'liq ta'minlash asosida yashay olmaydi.
Alohida odamlar guruhlari turli xil iqtisodiy faoliyat bilan shug'ullanadi, ya'ni.
muayyan tovar va xizmatlar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Sanoatda
ixtisoslashuvning uchta asosiy shakli mavjud: predmet (avtomobil, traktor
3

zavodlari), detal (shartli podshipniklar zavodi), texnologik bosqich (yigiruv
fabrikasi).
Mehnat taqsimoti orqali faoliyat almashinuviga erishiladi, buning
natijasida ma'lum bir mehnat turidagi ishchi boshqa har qanday o'ziga xos
mehnat turining mahsulotidan foydalanish imkoniyatiga ega bo'ladi. Tarix
ijtimoiy mehnat taqsimotining bir qancha asosiy bosqichlarini biladi. Ulardan
birinchisi chorvachilikning dehqonchilikdan ajralishi, ikkinchisi
hunarmandchilikning mustaqil tarmoq sifatida ajralishi , uchinchisi
savdogarlar sinfining vujudga kelishidir. Keyin tarmoqlar ajrala boshladi,
alohida tarmoqlarning ixtisoslashuvi chuqurlashdi. Endi ixtisoslashuv shu
darajaga yetdiki, atrofimizdagi ob'ektlar, qoida tariqasida , endi yolg'iz ishlab
chiqarish mumkin emas. Ixtisoslashgan mehnat samarasini doimiy ravishda
ayirboshlash zarurati bugungi kunda jamiyatdagi odamlar o'rtasidagi
munosabatlarning xarakterini belgilaydi. Bu jarayon cheksizdir, u ob'ektiv
ravishda mehnat unumdorligining o'sishi bilan bog'liq.
2)Ishlab chiqaruvchilarning iqtisodiy izolyatsiyasi, butunlay mustaqil ,
iqtisodiy qarorlar qabul qilishda avtonom (nima ishlab chiqarish, qanday ishlab
chiqarish, ishlab chiqarilgan mahsulotni kimga sotish). Bu izolyatsiya tarixan
xususiy mulk asosida vujudga keladi. Keyinchalik u jamoaviy mulkka
tayanishni boshladi , lekin majburiy ravishda ba'zi mahalliy manfaatlar doirasi
bilan cheklandi (kooperativlar, shirkatlar, aktsiyadorlik jamiyatlari, davlat
korxonalari , aralash korxonalar, ya'ni davlat ishtirokidagi korxonalar va
boshqalar). Agar jamiyatda xo’jalik yurituvchi sub’ektlar mulk huquqiga ega
bo’lmasa, bozor mavjud bo’lmayd
3)Tranzaksiya xarajatlari muammosini hal qilish - mulk huquqini
topshirish bilan bog'liq ayirboshlash sohasidagi xarajatlar. Ular sub'ekt tanlagan
iqtisodiy faoliyat uchun ruxsatnoma (litsenziya) olish, ma'lumot
qidirish, muzokaralar olib borish , tovarlarning xususiyatlarini o'zgartirish,
reketchilarga ma'lum bir hurmatni o'z ichiga oladi (agar biz Rossiya haqida
4

gapiradigan bo'lsak) , va boshqalar. Agar xarajatlar kutilgan daromaddan
yuqori bo'lsa, unda bunday tovarlar bozori yaratilmaydi.
Bozorning samarali faoliyat ko'rsatishi uchun to'rtinchi shart ham zarur -
ishlab chiqaruvchining mustaqilligi, tadbirkorlik erkinligi, resurslarning erkin
almashinuvi. Iqtisodiyotni bozordan tashqari tartibga solish har qanday
tizimda muqarrar , lekin tovar ishlab chiqaruvchi qanchalik cheklangan bo'lsa,
bozor munosabatlarining rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar mavjud. Erkin
ayirboshlash erkin narxlarni shakllantirishga imkon beradi, bu ishlab
chiqaruvchilarga ularning faoliyatining eng samarali yo'nalishlari bo'yicha
ko'rsatmalarni ko'rsatadi.

5

I-BOB BOZOR TA’RIFI VA MOHIYATI
1.1 Bozor ishlab chiqarish munosabatlari tizimi sifatida
"Bozor - bu ob'ektlar sotiladigan va sotib olinadigan har qanday bozor
emas , balki umuman olganda, xaridorlar va sotuvchilarning bir-biri bilan
operatsiyalari shunchalik erkin bo'lib, bir xil tovarlarning narxi osongina va tez
tenglashadi"
Bozor munosabatlari ham boshqa iqtisodiy munosabatlar kabi
ob'ektivdir. Ular takror ishlab chiqarishning ma'lum bosqichida - ayirboshlash
bosqichida vujudga keladi. Bozor munosabatlarining asosiy subyektlari sotuvchi
va xaridor hisoblanadi. Bozorda sotuvchi va xaridordan tashqari sotuvchi va
xaridorga bir-birini topishga yordam beruvchi vositachi ham bo‘lishi mumkin.
Ishlab chiqaruvchi va iste'molchi o'rtasidagi ijtimoiy mehnat taqsimoti sharoitida
ob'ektiv ravishda tovarlar almashinuvi bilan bog'liq munosabatlar yuzaga keladi.
Ayirboshlashning rivojlanishi tovar ayirboshlashning pul vositasida amalga
oshirilishiga olib keladi, ya'ni. sotish shaklini oladi. Shuning uchun bozor
munosabatlari , qoida tariqasida, namoyon bo'lishning pul shakliga ega. Bozor
munosabatlarining ob'ekti tovar (avtomobil, gazlama, bug'doy) hisoblanadi. Tovar
bozorini sanoat bozorlariga bo'lish mumkin: po'lat bozori, qimmatbaho metallar
bozori, poyabzal bozori
Bundan tashqari, xizmat ko'rsatish bozori mavjud. Agar kapital tovar
shaklini oladigan bo'lsa, u holda pul , kredit va fond bozorlariga bo'linadigan
kapital bozori haqida gapiriladi. Masshtabga qarab
operatsiyalar, tegishli mahsulot uchun sanoat, mahalliy , milliy, xalqaro bozorlar
haqida gapiring. Muomaladan tashqari bozor munosabatlariga quyidagilar kiradi:
 korxonalar va iqtisodiyotning boshqa tuzilmalarini ijaraga berish
bilan bog'liq munosabatlar, bunda ikki sub'ekt o'rtasidagi
munosabatlar bozor tamoyillari asosida amalga oshirilganda;
 xorijiy firmalar bilan qo'shma korxonalarning almashinuv
jarayonlari ;
6

 mehnat birjasi orqali ishchi kuchini yollash va undan foydalanish
jarayoni;
 ma'lum foizda kredit berishda kredit munosabatlari;
 tovar, fond, valyuta birjalari va boshqa bo'linmalarni o'z ichiga
olgan bozorni boshqarish infratuzilmasining faoliyat ko'rsatish
jarayoni.
Iqtisodiy tizimlar va ularning turli modellari
Jamiyat taraqqiyotining barcha bosqichlarida amal qiladigan xo’jalik
yuritishning iqtisodiy va ijtimoiy tuzilishi birgalikda iqtisodiy tizimni tashkil
qiladi.
Iqtisodiy tizimlar quyidagi ko’rinishlarda turkumlanadi:
1.An‘anaviy iqtisodiyot;
2.Ma‘muriybo’yruqbozlik iqtisodiyoti;
3.Bozoriqtisodiyoti tizimi.
Sof bozor iqtisodiyoti tizimi. Bu bozordaga talabni qondirishga
qaratilgan , bozor orqali hamkorlikni taqozo etuvchi erkin va demokratik
iqtisodiy tizim. U xususiy mulkchilik, bozor uchun ishlash, cheklanmagan
iqtisodiy tanlov, naf ko`rish va raqobat kabi tamoyillarga asoslanadi.
Bozor tizimida daromad topish chegaralanmaydi, boy bo`lish taqiqlanmaydi,
o`ziga to`q, farovon yashovchi odamlarning moddiy tengsizligi mavjud bo`ladi.
Bozor tizimi asosida tovar ishlab chiqarish va pul yotadi. Bozor tizimi
dunyoning hamma mamlakatlarida bor, lekin uning rivojlanish darajasi bir xil
emas.
Aralash tizim iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda xususan AQSh
Kanada va Evropa mamlakatlarida mavjud. O`zbekiston mustaqillik yillari
davomida reja iqtisodiyotidan bozor iqtisodiyoti – aralash iqtisodiyotga
o`tmoqda.
Aralash iqtisodiy tizim. Bu har xil darajada bozor va reja (nobozor)
aloqa-munosabatlarining qorishmasidan iborat tizimdir. Bu tizimda bozor
7

vositalari bilan birgalikda rejalashtirish , hamkorlik va saxovatga asoslangan
iqtisodiy aloqalarmavjud bo`ladi.
Iqtisodiyoti yuksak texnologiya , g`oyat yuqori mehnat unumdorligiga
asoslanadi, bu esa moddiy to`kinchilikni ta`minlaydi. Aholining ko`pchiligi
mulk sohibiga aylanadi, davlat o`z siyosati bilan iqtisodiyotga faol ta`sir etadi.
Rejali yoki buyruqbozlik-ma`muriy iqtisodiyot tizimi. Bu to`la-to`kis
davlatlashtirilgan iqtisodiy tizimdir. Uning asosi davlat mulki hisoblanadi,
ishlab chiqarish davlatning reja-topshiriqlariga binoan yurgiziladi, nima ishlab
chiqarish masalasi davlatning buyrug`iga binoan hal etiladi.
A‘anaviy iqtisodiyot - barcha mamlakatlar uchun xos bo’lib, unda natural yoki
mayda tovar xo’jaligi xukmronlik qilgan. Texnika taraqqiyoti va uning
yangiliklarini joriy qilish cheklangan bo’lgan.
Ma‘muriy-bo’yruqbozlik iqtisodiyoti - bu bozor iqtisodiyotiga qarama-
qarshi bo’lgan tizim bo’lib, bu tizimda davlat mulkchiligi hukmron bo’ladi va
iqtisodiyot markazdan boshqariladi.
Bozor iqtisodiyoti tizimi – bu iqtisodiyotni rivojlantirishda eng muhim
bo’lgan tizimdir. Bu ikki bosqichga egadir. Birinchisi, erkin raqobatga
asoslagan klassik bozor iqtisodiyoti , ikkinchisi esa, hozirgi zamon rivojlangan
bozor iqtisodiyoti bo’lib, uni aralash iqtisodiyot tizimi deyiladi.
Erkin raqobatga asoslangan bozor iqtisodiyoti - tadbirkorlikda erkinlik amal
qiladigan va shaxsiy manfaat ustun turadigan tizimdir.
Iqtisodiy jarayonlarga davlatning aralashuvi cheklangan bo’lib, davlat xususiy
mulkni himoya qiladi va erkin bozorni amal qilishini ta‘minlovchi huquqiy
tartiblar o’rnatib boradi.
Ishlab chiqarish usuli - ishlab chiqaruvchi kuchlar va ish lab chiqarish
munosabatlari birligi hamda o‘zaro ta’siri.
Ishlab chiqaruvchi kuchlar - ishlab chiqarishning shaxsiy va moddiy omillari,
ya’ni ishchi kuchi bilan ishlab chiqarish vositalari birligi.
Ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar - bu kishilar uchun zarur bo‘lgan hayotiy
ne’matlami ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirbosh lash va is’temol qilish
8

jarayonida vujudga keladigan munosabatlar.
Ishlab chiqarishning texnologik usuli - mehnat vositalari, materiallar,
texnologiya, energiya axborotlar va ishlab chiqar-ishni tashkil etish majmui.
Mulkchilik munosabatlari - mulkka egalik qilish, undan foydalanish, uni
o‘zlashtirish va tasarruf etish jarayonida vu judga keladigan munosabatlar.
Mulkdan foydalanish - mol-mulkning iqtisodiy faoliyatda ishlatilishi yoki
ijtimoiy hayotda qo‘llanilishi, ya’ni uning nafli jihatlarining bevosita iste’mol
qilinishi.
Mulkni tasarrufetish - mol-mulk taqdirini mustaqil hal qilish. Mulkka
egalik qilish - mulkdorlik huquqining uning egasi qo‘lida saqlanib turishi va
yaratilgan moddiy boyliklarni o‘zlashtirishning ijtimoiy shakli.
Mulk obyektlari - mulkka aylangan barcha boylik turlari. Mulk subyektlari -
Davlat tassarrufidan chiqarish - davlat mulki hisobidan boshqa nodavlat mulk
shakllarining vujudga keltirilishi.
Kishilik jamiyati ishlab chiqarish munosabatlari va ishlab chiqaruvchi
kuchlarning o‘zaro birligi va ziddiyati asosida taraqqiy etib borib, uning turli
bosqichlariga o‘ziga xos bo‘lgan iqtisodiy tizimlar muvofiq keladi. Insoniyat
taraqqiyoti bosqichlari va har bir bosqichga xos bo‘lgan iqtisodiy tizimlarni
o‘rganish iqtisodiy jarayonlarni, ularni o‘zgaruvchan ekanligini bilishda muhim
ahamiyatga egadir.
Taraqqiyot bosqichlarini bilishda turli xil yondashuvlar mavjud bo‘lib,
ulardan asosiylari sifatida quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin:
 - tarixiy-formatsionyondashuv ;
 -madaniylashish (sivilizatsiya) darajasi jihatdan yondashuv;
 -texnika va texnologik taraqqiyot darajasi jihatidan yondashuv;
 -sotsial-iqtisodiy shakllar o‘zgarishi jihatidan yondashuv.
Ijtimoiy taraqqiyot bosqichlarini bilishga tarixiy-formatsion yondashuvda ishlab
chiqarishning ijtimoiy usullari va uning tarkibiy qismlarini tahlil qilishga
e’tiborberilgan. Iqtisodiy faoliyat ma`lum iqtisodiy tizim sharoitida amalga
oshadi.
9

Ishlab chiqarish usuli ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish
(iqtisodiy) munosabatlarining birligidan iborat. Ishlab chiqarishning shaxsiy va
moddiy omillari, ya’ni ishchi kuchi bilan ishlab chiqarish vositalari birgalikda
jamiyatning ishlab chiqaruvchi kuchlarini tashkil qiladi. Boshqacha aytganda,
ishlab chiqaruvchi kuchlar – bu ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonida kishilar
bilan tabiat o‘rtasidagi bog‘lanishni amalga oshiruvchi shaxsiy va texnik-
buyumlashgan elementlar tizimidan iborat. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning
rivojlanish darajasi ijtimoiy taraqqiyotning eng muhim mezoni va umumiy
ko‘rsatkichidir.
Odamlar ishlab chiqarish jarayonida faqat tabiat ashyolari va boshqa
moddiy ashyolar bilan emas, shu bilan birga o‘zaro bir-biri bilan ham
munosabatlarda bo‘ladilar, ya’ni ishlab chiqarish munosabatlariga kirishadilar.
Bunda ishlab chiqarishda tarkib topadigan tashkiliy-iqtisodiy va ijtimoiy-
iqtisodiy munosabatlar bir-biridan farq qiladi. Tashkiliy-iqtisodiy munosabatlar
ishlab chiqarishni tashkil qilish jarayonida vujudga keladi. Mazkur munosabatlar
kishilar o‘rtasidagi aloqalar sifatida namoyon bo‘lib, shu bilan birga ishlab
chiqarish holatini bevosita tavsiflaydi, ishlab chiqaruvchi kuchlar taraqqiyoti
muayyan bosqichlarining xususiyatlarini va ularning ijtimoiy uyg‘unlashuvini
aks ettiradi. Bu masalan , mehnat taqsimoti, uni ixtisoslashtirish va
kooperatsiyalash, ishlab chiqarishning to‘planishi va uyg‘unlashtirilishidir.
Ishlab chiqarish har doim muayyan ijtimoiy shaklga ega bo‘ladi. Bu ijtimoiy
shakl ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni vujudga keltiradi, ularning mohiyati va
asosini ishlab chiqarish vositalariga mulkchilik munosabatlari tashkil etadi.
Ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar – bu kishilar uchun zarur bo‘lgan hayotiy
ne’matlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilish
jarayonida vujudga keladigan munosabatlardir. Ular takror ishlab chiqarish
munosabatlari yoki iqtisodiy munosabatlar deb ham ataladi.
Ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojining muayyan darajasi ishlab chiqarish
munosabatlarining u yoki bu turini taqozo qiladi. Muayyan taraqqiyot
darajasidagi ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlari
10

muayyan turining birligi va o‘zaro ta’siri ishlab chiqarish usulini tashkil etadi.
Ishlab chiqarish munosabatlari faqat ishlab chiqaruvchi kuchlar bilangina o‘zaro
aloqada bo‘lib qolmaydi. Ular bir vaqtda bazis ham hisoblanib, uning ustida
ishlab chiqarish munosabatlarining ushbu tizimiga xos bo‘lgan alohida siyosiy ,
huquqiy, mafkuraviy, milliy, oilaviy va boshqa ijtimoiy munosabatlar hamda
tartibotlarning alohida turlari qad ko‘taradi. Ana shularning yig‘indisi
jamiyatning ustqurmasini tashkil etadi. Siyosat, huquq, ahloq va ustqurmaning
boshqa elementlari ham faol rol o‘ynaydi, o‘zlarini vujudga keltirgan ishlab
chiqarish munosabatlariga, ular orqali esa jamiyatning ishlab chiqaruvchi
kuchlariga ham aks ta’sir ko‘rsatadi. Ishlab chiqarish usuli bilan jamiyat
ustqurmasi ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyani tashkil etadi
Bu yerda ikki holatga e’tibor berish muhim. Birinchidan, ishlab
chiqarish munosabatlari mustaqil, alohida tizimni tashkil qilmaydi. Ular ishlab
chiqaruvchi kuchlar bilan ham, shuningdek ustqurma bilan ham har doim
o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. Ikkinchidan, turli formatsiyalarda o‘ziga xos ishlab
chiqarish munosabatlari amal qiladi va bu esa har bir formatsiyaga mos
keluvchi ishlab chiqarish usulini belgilab beradi.
11

1.2 Bozor ayirboshlash munosabatlari sifatida
12

Bozorning ayirboshlash munosabatlari sifatida ta’rifi uning yagona
ishlab chiqarish munosabatlari tizimidagi o‘rnini ko‘rsatadi. Mulk u yoki bu
iqtisodiy tizimning barcha boshqa ishlab chiqarish munosabatlarini oldindan
belgilab beradi. Bozor munosabatlari turli shakllardagi xususiy mulk negizida
vujudga kelgan. Xususiy mulk bozor sub'ektlarining iqtisodiy yakkalanishiga
va ularning iqtisodiy mustaqilligiga sabab bo'ladi. Bu mustaqillik iqtisodiy
qarorlarni mustaqil ravishda qabul qilish qobiliyatida namoyon bo'ladi. Ishlab
chiqaruvchi nima va qanday hajmda ishlab chiqarishni, qanday resurslardan
foydalanishni va ularni qanday narxda sotib olishni , mahsulotni qanday
narxda sotishni, bozorning boshqa ishtirokchilarining xatti-harakatlariga
qanday munosabatda bo'lishni hal qiladi. Xaridor nimani , qancha, qanday
narxda, qaysi sotuvchidan sotib olishni o'zi hal qiladi. Xususiy mulk
hukmronligi ostidagi bozor sub'ektlari xatti-harakatlarining motivi bitta -
shaxsiy iqtisodiy manfaatdir.
Bozorning mohiyati uning funktsiyalarida eng to'liq namoyon bo'ladi.
Eng muhim funktsiyalarga quyidagilar kiradi:
- tovar ishlab chiqarishni o'z-o'zini tartibga solish funktsiyasi. Bu
mahsulotga bo'lgan talabning ortishi bilan ishlab chiqaruvchilar o'z ishlab
chiqarish ko'lamini kengaytirib , narxlarni ko'tarishida namoyon bo'ladi;
- rag'batlantiruvchi funktsiya. Narxlar tushganda ishlab chiqaruvchilar ishlab
chiqarishni qisqartiradilar, shu bilan birga yangi texnika, texnologiyani joriy
etish , mehnatni tashkil etishni takomillashtirish orqali xarajatlarni kamaytirish
yo‘llarini izlaydilar;
- ishlab chiqarilgan mahsulot va mehnat xarajatlarining ijtimoiy
ahamiyatini belgilash funktsiyasi. Biroq, bu funktsiya taqchil ishlab chiqarish
sharoitida (xaridor tanlash huquqiga ega bo'lganda, ishlab chiqarishda monopol
mavqening yo'qligi, bir nechta ishlab chiqaruvchilarning mavjudligi va ular
o'rtasidagi raqobat) ishlashi mumkin;
-Tartibga solish funktsiyasi eng muhim hisoblanadi. U bozorning
iqtisodiyotning barcha sohalariga ta'sirini o'z zimmasiga oladi , assortiment
13

tarkibida ishlab chiqarish va iste'molni muvofiqlashtirishni, narx, hajm va
tuzilma bo'yicha talab va taklif muvozanatini, ishlab chiqarish va
ayirboshlashda hududlar , sohalar o'rtasidagi mutanosiblikni ta'minlaydi.
milliy iqtisodiyotning.
- sanitarizatsiya funktsiyasi - bozor mexanizmi - bu xayriya tizimi emas.
U qattiqqo'l va hatto shafqatsiz. U ijtimoiy tabaqalanish, zaiflarga nisbatan
shafqatsizlik bilan ajralib turadi. Raqobat yordamida bozor ijtimoiy ishlab
chiqarishni iqtisodiy jihatdan beqaror, barqaror bo‘lmagan xo‘jalik
birliklaridan tozalaydi va aksincha , tadbirkor va samaraliroq bo‘lganlarga
yashil chiroq yoqadi. Buning natijasida butun iqtisodiyotning o'rtacha
barqarorlik darajasi doimiy ravishda oshib bormoqda. P. Samuelsonning
so'zlariga ko'ra, AQShda barcha chakana savdo do'konlarining uchdan bir
qismidan yarmi ochilgan kundan boshlab uch yil ichida o'z faoliyatini
to'xtatadi. Kichik biznesning o'rtacha aylanishi olti yildan oshmaydi. Ko'pincha
raqobatbardosh kurash va yirik firmalar halok bo'ladi. Albatta, ishlab chiqarish
va kapitalning kontsentratsiyasi sharoitida monopollashtirish bozorni
sanitarlash mexanizmini buzadi. Shunga qaramay, kapitalistik dunyoning hech
bir joyida monopolizatsiya raqobatni shunchalik bostirmaydiki, "tabiiy
tanlanish" to'xtaydi.
- narxlash (yoki ekvivalent) funktsiyasi - mahsulot almashinuvi uchun
qiymat ekvivalentlarini o'rnatish. Shu bilan birga , bozor mahsulot ishlab
chiqarish uchun individual mehnat xarajatlarini ijtimoiy standart bilan
taqqoslaydi, ya'ni. xarajatlar va natijalarni solishtiradi, faqat sarflangan mehnat
miqdorini emas , balki uning foydasini ham aniqlash orqali mahsulot qiymatini
ochib beradi. Bozor faqat ijtimoiy zarur xarajatlarni tan oladi, faqat xaridor
ularni to'lashga rozi bo'ladi.
- bozorning nazorat qilish funktsiyasi ishlab chiqarishning yakuniy
natijalarini asosiy nazorat qiluvchi rolini bajaradi. Bozor xaridorlarning
ehtiyojlari tovar va xizmatlarning nafaqat miqdoriga, balki sifatiga ham
qanchalik mos kelishini ochib beradi.
14

- vositachilik funksiyasi mehnat natijalarini almashish maqsadida
iqtisodiy jihatdan yakkalanib qolgan ishlab chiqaruvchilar va
iste’molchilarning uchrashuvini ta’minlaydi. Shuningdek , chuqur ijtimoiy
mehnat taqsimoti sharoitida iqtisodiy jihatdan yakkalanib qolgan ishlab
chiqaruvchilar bir-birlarini topishlari va o'z faoliyatlari natijalarini
almashishlari kerak. Bozorsiz ijtimoiy ishlab chiqarishning aniq ishtirokchilari
o'rtasidagi u yoki bu texnologik va iqtisodiy bog'liqlik qanchalik o'zaro
manfaatli ekanligini aniqlashning amalda imkoni yo'q. Etarli darajada
rivojlangan raqobat sharoitida iste'molchi optimal yetkazib beruvchini tanlash
imkoniyatiga ega (mahsulot sifati, narxi, yetkazib berish muddati, sotishdan
keyingi xizmat ko'rsatish va boshqa parametrlar bo'yicha). Shu bilan birga,
sotuvchiga eng munosib xaridorni tanlash imkoniyati beriladi.
- axborot funktsiyasi bozor ishtirokchilarini doimiy ravishda o'zgarib
turadigan narxlar orqali bozorga etkazib beriladigan tovarlar va
xizmatlarning ijtimoiy zarur miqdori , assortimenti va sifati to'g'risida ob'ektiv
ma'lumotlar bilan ta'minlaydi. O'z-o'zidan amalga oshirilayotgan operatsiyalar
bozorni ulkan hajmdagi nuqta ma'lumotlarini to'playdigan va qayta ishlaydigan
va qamrab olgan butun iqtisodiy makon uchun umumlashtirilgan ma'lumotlarni
chiqaradigan ulkan kompyuterga aylantiradi. Bu har bir kompaniyaga
o'zgaruvchan bozor sharoitlari bilan o'z ishlab chiqarishini doimiy ravishda
tekshirish imkonini beradi.
- iqtisodiy funktsiya iste'mol sohasidagi taqsimlash xarajatlarini
(xaridorlarning tovar sotib olish xarajatlari) va aholi talabining ish haqiga
mutanosibligini nazarda tutadi.
-bozor sub'ektlari manfaatlarini ro'yobga chiqarish funktsiyasi bu
manfaatlarning o'zaro bog'liqligini A.Smit tomonidan shakllantirilgan: "Menga
kerak bo'lgan narsani bering, shunda siz o'zingizga kerak bo'lgan narsani
olasiz ..." tamoyiliga muvofiq ta'minlaydi. Sotuvchilarning iqtisodiy manfaati
katta daromad olish, xaridor esa eng kam xarajat bilan ehtiyojni qondirishdir.
15

Bu manfaatlarning uyg'unligi bir-biriga foydalilik almashinuvini va bozor
bitimining ekvivalentligini nazarda tutadi.
II-BOB BOZOR IQTISODIYOTI
16

2.1 Bozor mexanizmining shakllanishi
Bozor iqtisodiyotining ishlash mexanizmi uchta asosiy tamoyilga
asoslanadi:
 marginal (cheklovchi) tahlil;
 muqobil tanlov xarajatlari ;
 iqtisodiy ratsionallik.
Marjinal tahlil printsipiga asoslanib , bozor sub'ektlarining xatti-
harakatlari o'rtacha emas, balki marjinal qiymatlar tomonidan hal qiluvchi ta'sir
ko'rsatadi. Buning natijasida bozorning tovar bilan to‘yinishi, bozor
narxlarining o‘zgarishi, bozor iqtisodiyotining bir holatdan ikkinchi holatga
o‘tishi muammosiz amalga oshiriladi. Buning sababi shundaki , yangi,
cheklovchi sub'ektning namoyon bo'lishi bozor iqtisodiyotiga talab yoki taklif
shaklida sezilarli ta'sir ko'rsatmaydi. Mukammal bozorda , katta va muntazam
talab va cheksiz miqdordagi xo'jalik yurituvchi sub'ektlar mavjud bo'lganda,
ularning har biri cheksiz kichik ulushni egallaydi. Marjinal yondashuv , go'yo
bozor makonining uzluksiz ishlashini ta'minlaydi; talab va taklifning keskin
tebranishlari ehtimolini bartaraf etadi ; ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar
o'rtasidagi muvozanatni saqlaydi.
Muqobil tanlov narxi printsipi. Muqobil tanlov xarajatlari - bu
resurslardan yoki tadbirkorlarning faoliyatidan foydalanishning boshqa
usullaridan voz kechish bilan bog'liq to'g'ridan-to'g'ri xarajatlar va yo'qolgan
foyda yig'indisi. Bozor iqtisodiyotini qurish o'tkazib yuborilgan
imkoniyatlarning barcha ro'yxatidan eng yomon variant tanlanishiga
asoslanadi , bu minimal bo'lsa-da, lekin kafolatlangan daromad keltiradi.
Muqobil tanlov xarajatlari printsipi ishlab chiqaruvchilarni mavjud resurslardan
samaraliroq foydalanishni izlashga majbur qiladi.
Iqtisodiy ratsionallik tamoyili foyda va xarajatlarni solishtirishga
asoslanadi. O'zgaruvchan variantlardan oqilona tanlov amalga oshiriladi ,
uning chegarasi minimal ruxsat etilgan foyda miqdorida kafolatlangan
daromadni ta'minlaydi. Ratsionallik mezoni daromad olish huquqining
17

eksklyuzivligi bilan belgilanadi. Firmalar maksimal foyda olishga intiladi ,
iste'molchilar esa kapitaldan cheklangan foydalanish orqali o'z farovonligini
maksimal darajaga ko'tarishga intiladi. Bozor iqtisodiyotini ana shu tamoyillar
asosida qurish ikki qarama-qarshi kuch – bir tomondan talab va taklif , bir
tomondan bozor narxlari ta’siridan foydalanishga asoslangan bozor
mexanizmining markaziy muammosi bo‘lgan muvozanat holatiga erishish
imkonini beradi. boshqa.
Ijtimoiy xo‘jalik yuritishning bozor iqtisodiyotiga asoslangan yo’lini
tanlagan har qanday mamlakat mazkur iqtisodiy tizimning qanday amal
qilishini mukammal bilishi muhim hisoblanadi. Buning uchun, eng avvalo,
harqanday iqtisodiy tizimning umumiy muammolarini ifodalovchi quyidagi
savollarga javob topish kerak bo’ladi:
1.qanday mahsulot va xizmatlarni, qancha miqdorda ishlab chiqaarish zarur?
2) ushbu mahsulol va xizmatlarni qanday texnika va texnologiya vositasida
ishlab chiqariladi?
3) bu mahsulot va xizmatlarni kim uchun ishlab chiqariladi?
Iqtisodiy adabiyotlarda ushbu muammolar qisqacha - « nima, qan day qilib, kim
uchun ishlab chiqarish zarur? » tarzida ifodalanadi. Bu muammolar an'anaviy
iqtisodiyotda asosan urf-odatlar, ko‘p yillar davoniida mavjud bo’lib kelayotgan
an’analar, milliy, diniy, iqlim va boshqa omillar ta’sirida hal etilsa, ma’muriy-
buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiy tizimda markazlashtirilgan holdagi
taqsimot va rejalashtirish orqali hal etiladi. Lekin bozor iqtisodiyoti bu
muammolarni o‘zgacha tarzda hal etadi. Bunda bozor iqtisodiyoti tizimining
o‘ziga xos xususiyatlaridan, uning talablari va qonun-qoidalaridan kelib chiqadi.
Nima va qancha miqdorda ishlab chiqarish zarurligi bozor iqti sodiyoti sharoitida
eng avvalo iqtisodiy resurslar bilan ta’minlanish darajasiga, talab va taklif
nisbatiga bog‘liq. Bunda mavjud bo’lgan resurslar qanday hajmda band qilinishi
yoki qaysi qismi ishlab chiqa rish jarayonida foydalanishi ham hisobga olinishi
lozim. Bu savolga javob berishda korxona zarar ko‘rmaslik va yuqori darajada
foyda olish uchun intilish qoidasiga amal qiladi. Shu bilan birga mahsulot va
18

xizmatlarning qanday to‘plami jamiyat talablarini to‘la qondira olishi e’tiborga
olinadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida faqat talab mav jud bo‘lgan, binobarin ,
foyda keltirishi mumkin bo‘lgan mahsulot va xizmatlar yaratiladi. Bunda
korxona foydasi hajmini tovami sotishdan olinadigan umumiy pul daromadi va
uni ishlab chiqarishning umumiy xarajatlari o‘rtasidagi nisbat aniqlaydi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy (sof) foyda oluvchi tarmoqning kengayib
borish tamoyili amal qiladi. Chunki foyda darajasining nisbatan yuqoriligi bu
tarmoqqa kam foydali tarmoqlardagi kapitallarning oqib olishini ta’minlaydi.
Ammo tarmoqda yangi ish lab chiqaruvchilarning paydo bo’lishi o‘zini o‘zi
cheklovchi jarayon hisoblanadi. Chunki tarmoqqa yangi korxonalaming kirib
kelishi bilan uning mahsuloti taklifi bozor talabiga nisbatan jadal ravishda
o‘sadi. Bu asta-sekin mazkur mahsulot narxining pasayishiga hamda iqtisodiy
foydaning yo‘qolishiga olib keladi, Boshqacha aytganda, raqobat bu foydani
yo‘qqa chiqaradi. Bozordagi talab va taklifning iqtisodiy foyda nolga teng
bo’lgan holdagi nisbati bu tarmoq mah sulotining umumiy miqdorini bclgilab
beradi. Shu vaziyatda tarmoq ishlab chiqarishning « muvozanatli » hajmiga
yetadi. Bozor talabi yoki taklifida yangi o‘zgarishlar ro‘y bermaguncha bu
muvozanat buzilmaydi. O’z-o’zidan aniqki, tarmoqdagi tovar ishlab
chiqarishdan zarar ko‘rilishi kutilgan holatda korxona bunday iqtisodiy faoli yat
turidan voz kechadi. Buning natijasida zarar ko‘ruvchi yoki past foyda
darajasiga ega bo’lgan tarmoqda ishlab chiqarish hajmi keskin qisqarib,
taklifning talabdan ortda qolishi ro‘y beradi. Bu esa, sekin-asta mahsulot
narxining ko‘tarilishi hamda foyda darajasining oshishiga sharoit yaratadi.
Natijada tarmoq o‘zining ishlab chiqarish hajmini qayta tiklaydi va faoliyati
barqarorlashadi.
Ishlab chiqariladigan mahsulot turi va miqdorini aniqlashda iste’molchi talabi
alohida, muhim rol o‘ynashini ta’kidlash lozim. Iste’molchilaming tovarlami
sotib olish maqsadida pul daromadlarini sarflashga tayyorliklari bozor talabi
sifatida namoyon boiadi. Agar bunday talab hajmi ahamiyatli darajaga yetsa,
korxona ushbu mahsu lotni ishlab chiqarishga rag‘bat sezadi, ya’ni iste’molchi
19

talabining ko’payishi, bu mahsulotni ishlab chiqaruvchi tarmoq uchun iqtisodiy
foyda keltiradi. Iste’molchi talabining qisqarishi esa tarmoq ishlab chiqarish
hajmining qisqarishiga olib keladi. Qisqasi, bozor iqtisodi yoti sharoitida
iste’molchining talabi qanday mahsulot turlarini ishlab chiqarish masalasini hal
qilishda muhim rol o‘ynaydi. Shuningdek, nima ishlab chiqarish zarurligini
belgilash ko’p darajada resurslami yetkazib beruvchilarga ham bog’liq.
Resurslarga bo’lgan talab - bu hosilaviy talab , ya’ni bu resurslar vositasida
ishlab chiqariluvchi tovarlar va xizmatlarga bo’lgan talabdan kelib chiqadi. 0‘z
daromadlarini yuqori darajaga yetkazishda resurslami yetkazib beruvchining
ham bozor talabidan kelib chiqishi shubhasiz. Faqat iste’molchi talabiga
muvofiq tushuvchi tovarlami ishlab chiqaruvchi korxonalar foyda olib
ishlashi mumkin va shu korxonalaming resurslarga bo’lgan talabi kuchayadi.
Qisqasi, iste’molchining afzal ko’rishi uning talabi orqali namoyon boiadi.
Tovar ishlab chiqaruvchi va resurslami yetkazib beruvchilar o‘z manfaatlarini
ta’minlash uchun bu talabga mos ravishda, ya’ni yuqori foyda olish uchun pul
tolash qobiliyatiga ega bo’lgan iste’molchilarga zarur bo‘lgan turdagi va
miqdordagi tovarlami ishlab chiqaradi va resurslami yetkazib beradi.
Tovarlar qanday usulda ishlab chiqariladi yoki ishlab chiqarish qanday tashkil
qilinadi, degan savolga ham bozor iqtisodiyoti sharo itida o4ziga xos javob
bo’ladi. Bunda uchta uzviy bog’liq masalaga e’tibor beriladi:
 resurslarning alohida tarmoqlar o‘rtasida taqsimlanishi;
 korxonalar tomonidan ishlab chiqarishning amalga oshirilishi;
 har bir korxona resurslarining uyg’unlashuvi va texnologiyani
tanlash.
Bozor tizimi resurslami avvalo yuqori talab va foyda darajasiga ega
tarmoqlarga yo‘naltiradi. Past foyda darajasiga ega yoki foyda olmaydigan
tarmoqlar iqtisodiy resurslardan mahrum bo‘ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida
eng zamonaviy texnologiyani qo‘llashga layoqatli bo‘lgan va shunga intilgan
korxonalar samarali faoliyat ko‘rsata oladi. Korxonalaraing iqtisodiy
20

samaradorligi quyidagi omillarga bog’liq: mavjud texnologiya, ya’ni mahsulot
ishlab chiqarishni ta’minlovchi resurslarning oqilona uyg‘unlashuvi darajasi
hamda iqti sodiy resurslarning narxlari. Boshqacha aytganda, iqtisodiy samara-
dorlik mahsulotning muayyan hajmini ishlab chiqarishga resurslami eng kam
darajada sarflagan holda erishishni bildiradi.
Bozor iqtisodiyoti o‘zgaruvchan bo’ladi: u iste’molchilar, ishlab
chiqarish texnologiyasi , iqtisodiy resurslar tarkibi o‘zgarishiga muvofiq holda
o‘zgaradi. Ayni paytda resurslami taqsimlashning ancha samarali hisoblangan
tizimi vaqt o‘tishi bilan istc’molchi didining o‘zgarishi, ishlab chiqarish yangi
texnologiyasining yaratilishi va tak lif qilingan resurslar tarkibining qayta
o’zgarishi oqibatida eskirishi va samarasiz bo’lib qolishi mumkin.
Iste’molchi dididagi о ‘zgarishlarning mahsulot narxi va foydaga ta’siri ayrim
tarmoqlarni qisqartirish va boshqalarini kengaytirishni taqozo qiladi. Bu
o‘zgartirisb resurslar bozori orqali amalga oshiriladi, chunki kcngayib boruvchi
tarmoq resurslarga ko'proq talab bildirsa, qisqarib boruvchi tarmoq ularga
talabni kamaytiradi. Buning natijasida vujudga keluvchi resurs narxlarining
o'zgarishi, resurslami qisqaruvchi tarmoqlardan kengayuvchi tarmoqlarga qayta
taqsimlaydi. Demak, bozor tizimi texnologiyaning o‘zgarishi va har xil resurs -
lar taklifi tarkibidagi o‘zgarishlarga moslashadi.
Bozor iqtisodiyoti fan-texnika taraqqiyotini rag‘batlantiradi. Bi rinchi
bo‘lib tejamli texnologiyalarni qo‘llash korxonaning o‘z raqobatchilari oldidagi
vaqtinchalik ustunligini ta’minlaydi. Ishlab chiqa rish xarajatlarining pasayishi
korxonaning iqtisodiy foyda olishini bildiradi. Bundan tashqari, bozor tizimi
yangi texnologiyaning tez tarqalishi uchun sharoit ham yaratadi. Shunday qilib,
bozor iqtisodi yoti sharoitida har bir korxona yuqori foyda berishi mumkin
bo‘lgan texnika va texnologiya yordamida ishlab chiqarishni amalga
oshiradilar. Qisqacha xulosa qilinadigan bo‘lsa, bozor iqtisodiyoti sharoi tida «
nima, kim uchun va qanday qilib ishlab chiqarish zarur » degan muammoga
quyidagicha javob beriladi:
21

a) yuqori foyda beradigan barcha tovarlar va xizmatlar to‘lovga
layoqatli iste’molchilar talabiga yetarli hajmda ishlab chiqariladi;
b) tovar va xizmatlar to‘lov layoqatiga ega , yuqori foyda olish
im konini beradigan xaridorlar uchun ishlab chiqariladi;
c) yuqori foyda olishni ta’minlaydigan, resurslami tejash
imkonini beradigan texnika va texnologiya yordamida ishlab chiqariladi.
Mavjud iqtisodiy tizimlar orasida bo zor iqtisodiyoti o‘zining afzalliklari
bilan ajralib turadi. Aynan shu afzalliklar mazkur iqtisodiy tizimning
samarali va barqaror amal qili shi, rivojlanishiga zamin yaratadi. Eng avvalo,
bozor iqtisodiyotining uchta ustun jihatini ko'rsatib o‘tish maqsadga
muvofiq hisoblanadi.
1.Resurslami taqsimlashning samaradorligi. Bozor tizimi resurslami
samarali taqsimlashga yordam beradi. Buning mazmuni shuki, raqobatli
bozor tizimi resurslami jamiyatga eng zarur bo‘lgan tovarlar va xizmatlar
ishlab chiqarishga yo‘naltiradi. U ishlab chiqa rish uchun resurslami
uyg‘unlashtirislining ancha samarali usullarini va ishlab chiqarishga yangi,
ancha samarali texnologiyani qo‘llashni taqozo etadi. Qisqasi, bozor tizimi
shaxsiy manfaatni shun day tartibda boshqaradiki, u jamiyat uchun mavjud
resurslardan zarur tovar lami talab darajasidagi miqdorda ishlab chiqarishni
ta’minlaydi.
2.Iqtisodiy faoliyat va tanlov erkinligi. Bozor iqtisodiyoti tizimining muhim
afzalliklaridan biri shundaki, u shaxsiy erkinlik roliga ustuvorlik beradi.
Ijtimoiy ishlab chiqarishni tashkil qilishning asosiy muammolaridan biri
bo‘lib alohida shaxs va korxonalar iqtisodiy faoliyatini uyg‘unlashtirish
hisoblanadi. Bunday uyg‘unlashtirishni amalga oshirishning ikki usuli
mavjud. Birinchisi - markazdan boshqarish va majbur qilish tadbirlarini
qoilash bo‘lsa, ikkinchisi - bozor tizimi vositasi orqali ixtiyoriy
hamkorlikdir. Faqat bozor tizimigina iqtisodiy faoliyatni majbur qilmasdan
uyg‘unlashtirishga layoqatlidir. Bozor iqtisodiyoti tadbirkorlik va tanlash
erkinligini namoyish qilib, aynan shu tufayli u muvaffaqiyatga erishadi.
22

2.2 Bozorlarning tuzilishi, turlari, segmentatsiyasi va infratuzilmasi
Bozor murakkab tuzilishga ega bo‘lib, o‘z ta’siri bilan iqtisodiyotning barcha
sohalarini qamrab oladi. Iqtisodiy tuzilma quyidagilar bilan belgilanadi:
 mulkchilik shakllari (davlat, xususiy, jamoa, aralash)
 u yoki bu shakldagi xo'jalik yurituvchi subyektlarning butun
iqtisodiyotdagi ulushiga bog'liq bo'lgan tovar ishlab chiqaruvchilar (davlat,
ijara, kooperativ, xususiy korxonalar, yakka tartibdagi tadbirkorlar, mehnat
faoliyati) tarkibi;
 tovar aylanmasi sohasining xususiyatlari;
 iqtisodiyotning tarkibiy bo‘linmalarini xususiylashtirish va davlat
tasarrufidan chiqarish darajasi ;
 mamlakatda qo'llaniladigan savdo turlari.
Bozor tuzilishini quyidagi mezonlarga ko'ra ajratish mumkin:
1.Bozor munosabatlari ob'ektlarining iqtisodiy maqsadiga ko'ra:
-tovar va xizmatlar bozorlari;
- ishlab chiqarish vositalari bozorlari
- ilmiy - texnikaviy ishlanmalar bozorlari ;
-qimmatli qog'ozlar bozorlari;
-Mehnat bozorlari.
Bozorlarning xilma-xilligi korxonalar o'rtasidagi o'zaro munosabatlarning
butun tizimini tubdan o'zgartirishni, to'g'ridan-to'g'ri aloqalar asosida tovarlarni
sotishga o'tishni, sotib olish va sotishning rasmiy hisob-kitob xarakterini real
sotib olish va sotish bilan almashtirishni anglatadi. iqtisodiy munosabatlarda
sheriklarni erkin tanlash. Bunday bozorning quroli tovar va fond birjalari ,
maxsus bazalar, savdo markazlari, ulgurji savdo korxonalari va boshqalar
shaklidagi tuzilmalardir.
2.Bozorlarni mahsulot guruhlariga ajratish mumkin:
 sanoat tovarlari bozorlari ;
 iste'mol tovarlari bozorlari; oziq-ovqat mahsulotlari ;
 xomashyo bozorlari va boshqalar.
23

Demak, qishloq xo‘jaligi xom ashyo bozorida oziq-ovqatga bo‘lgan ehtiyojni
qondirish, shuningdek, qishloq xo‘jaligi xom ashyosiga bo‘lgan ishlab chiqarish
ehtiyojlarini qondirish uchun qishloq xo‘jaligi mahsulotlari fondi
shakllantiriladi. Iste'mol tovarlari bozorini shakllantirish ularni ishlab chiqarish
hajmini keskin oshirish, iste'molchilar talabini qondirish uchun raqobat
tamoyillarini kengaytirish, brend do'konlarini yaratishni nazarda tutadi.
1. Bozorlarning fazoviy asosda shakllanishi bozorlardir:
2. mintaqalararo;
3. mintaqalararo;
4. respublika;
5. respublikalararo;
6. xalqaro (dunyo).
Bunday bozorlarning shakllanishi haqiqatda respublikalarning davlat
suverenitetini qo'lga kiritishini ta'minlaydi.
 Raqobatni cheklash darajasiga ko'ra quyidagilar mavjud:
 eksklyuziv;
 oligopolistik;
 tarmoqlararo bozorlar.
 Bozor munosabatlari sub'ektlarining turlari bo'yicha bozorlarni
quyidagilarga bo'lish mumkin:
 ulgurji bozorlar , korxona va tashkilotlar xaridor va sotuvchi sifatida
harakat qilganda;
 chakana savdo bozorlari, yakka tartibdagi fuqarolar xaridor sifatida
harakat qilganda;
 qishloq xo'jaligi mahsulotlarini davlat xarid qilish bozorlari, bunda
xaridor davlat , sotuvchilar esa qishloq xo'jaligi mahsulotlarini bevosita ishlab
chiqaruvchilar: kolxozlar, sovxozlar, fermerlar, agrokomplekslar va boshqalar.
24

 Iqtisodiyotda qonun ustuvorligiga rioya etilishini hisobga olgan holda
bozorlar quyidagilarga bo'linadi:
 qonuniy, ya'ni rasmiy;
 noqonuniy, ya'ni "soya", "qora"
Ba'zi iqtisodchilarning fikriga ko'ra, model ijtimoiy bozor iqtisodiyoti.
Ushbu model bozor va davlatning cheklangan birligini ta'minlashi mumkin.
Iqtisodiy munosabatlar va tashkiliy-boshqaruv tuzilmalarining bir turidan
butunlay boshqa yangi turiga o‘tish, iqtisodiy islohotlar strategiyasini ishlab
chiqish va uning asosiy yo'nalishiarini aniqlab olishni taqozo qiladi. Iqtisodiy
islohotlar - iqtisodiyotda tub o’zgarishlarni amalga oshirishga qaratilgan
iqtisodiy chora-tadbirlar majmui.
Iqtisodiy islohotlardan ko‘zda tutilgan maqsad mamlakat aholisi uchun
yashash va faoliyat ko‘rsatishning eng yaxshi sharoitlarini yaratish , ulaming
ma’naviy-axloqiy yetukligiga erishish, iqtisodiy , ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni
ta’minlashdan iborat. Islohotlami amalga oshirishdan oldin bozor iqtisodiyotiga
o‘tishning nazariy modeli yaratildi.
25

Bu modelda yangi iqtisodiyotga o’tishning umumiy tomonlari va milliy
xususiyatlari nazarda tutiladi, islohotlaming asosiy yo‘nalishlari belgilanadi.
Respublikada iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning asosiy yo‘nalishlari
quyidagilardan iborat:
 mulkiy munosabatlarni isloh qilish;
 agrar islohotlar;
 moliya-kredit va narx-navo islohoti ;
 boshqarish tizimini isloh qilish va bozor infratuzihnasini yaratish;
 ijtimoiy islohotlar.
Iqtisodiy islohotlaming bosh bo‘g‘ini mulkchilik munosabatlarini
tubdan o‘zgartirishdir, chunki shu orqali ko‘p ukladli iqtisodiyot va
raqobatlashish muhiti shakllantiriladi hamda bozor iqtisodiyotiga o‘tishning
shart-sharoitlari vujudga keltiriladi. Shu sababli respub likada mulkiy
munosabatlami isloh qilishdan ko‘zda tutilgan maqsad davlat mulki
monopolizmini tugatish va bu mulkni xususiylashtirish hisobiga ko’p ukladli
iqtisodiyotni real shakllantirishdan iborat.
Respublikada iqtisodiy islohotlami amalga oshirishning dastlabki
bosqichidayoq qishloq xo’jaligini isloh qilishga ustunlik berildi. Bunga
quyidagilar sabab bo‘ldi:
 Respublikamiz iqtisodiyotida agrar sohaning salmoqli o‘ringa
egaligi, ishchi kuchining ko‘pgina qismi qishloq xo‘jaligida bandligi, iqtisodiy
o‘sishning ko‘p jihatdan shu tarmoq ahvoliga bog’liqligi;
 Respublika butun sanoat potensialining yarmiga yaqinini tashkil
qiladigan sanoat tarmoqlarini (paxta tozalash, to'qimachilik, yengil, oziq-
ovqat, kimyo sanoati , qishloq xo‘jalik mashinasozligi va boshqa lar)
rivojlantirish istiqbollari bevosita qishloq xo‘jaligiga bog’liqligi;
 O’tish davrining boshlarida qishloq xo‘jalik mahsulotlari (asosan
paxta), valyuta resurslari, respublika uchun zarur bo’lgan oziq-ovqat
mahsulotlari, dori-darmonlar, texnika va texnologiya uskunalarini chetdan sotib
olishni ta’minlayotgan asosiy manba ekanligi;
26

XULOSA
Bozor tizimi o'zining ishtiyoqli himoyachilariga ham , murosasiz
tanqidchilarga ham ega. Bu tasodifiy emas, chunki shubhasiz afzalliklar bilan
bir qatorda bozorda sezilarli kamchiliklar ham mavjud
Bozor (bozor iqtisodiyoti) - bu talab va taklifning o'zgarishini aks
ettiruvchi narxlarning o'zgarishi ta'sirida xaridorlar va sotuvchilarning
harakatlarini o'zaro moslashtirish usuli. Odamlarning iqtisodiy xatti-
harakatlarini tuzatish o'z-o'zidan amalga oshiriladi. Bozor mexanizmi xususiy
tovarlarga bo'lgan to'lovga layoqatli ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan bo'lib,
ijtimoiy ustuvor ehtiyojlarni qondirish uchun jamoat tovarlari ishlab chiqarishni
samarali tartibga solishni ta'minlamaydi.
Uning himoyachilari tomonidan bozor tizimi foydasiga asosiy iqtisodiy
dalil shundaki, u jamiyatning cheklangan resurslarini samarali taqsimlashga
yordam beradi. Ularning fikricha , raqobatbardosh bozor tizimi resurslarni
jamiyatga eng zarur bo'lgan tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishga
yo'naltiradi. Ko'pincha, agar tovarlar tanqisligi bo'lsa, bozor uni tezda bartaraf
etishga qodir.
Bozor tizimi ma'lum chegaralar doirasida iqtisodiy faoliyatni ma'muriy
majburlovsiz muvofiqlashtirishga qodir. Bu tadbirkorlik va tanlashda katta
erkinlik beradi. Ishlab chiqarish resurslarining bir tarmoqdan ikkinchi tarmoqqa
o‘tishi, qoida tariqasida, biron-bir davlat organining buyrug‘i bilan emas, balki
ishlab chiqarish sub’ektlarining o‘z manfaati asosida amalga oshiriladi. Bozor
tizimi tarafdorlari u maksimal iqtisodiy samaradorlikni ta'minlaydi, deb
ta'kidlaydilar. Aynan shu samaradorlik prezumpsiyasi G‘arb iqtisodiy
nazariyasida ko‘pchilikda erkin bozorlar faoliyatiga yoki bozor jarayonlarini
davlat tomonidan tartibga solishga davlat aralashuvi zarurligiga shubha
uyg‘otadi.
Biroq, bozor tizimi , barcha samaradorligiga qaramay, idealdan uzoqdir.
U o‘zining ichki qarama-qarshiliklari va qonuniyatlari tufayli jamiyat
27

hayotidagi bir qator muhim muammolarni xolisona hal eta olmasligi bilan
birga, ko‘plab salbiy hodisalarni yanada kuchaytirmoqda.
Birinchidan, bozor tizimi raqobat mexanizmiga asoslanadi. Ijtimoiy
jihatdan maqbul bo'lsa-da, raqobat individual ishlab chiqaruvchiga nisbatan
shafqatsizdir. Shu sababli , tadbirkorlar maksimal foyda olishga intilib,
raqobatdan xalos bo'lishga harakat qilmoqdalar. Firmalarning birlashishi,
kompaniyalarning fitnalari - bularning barchasi raqobatning zaiflashishiga va
uning tartibga soluvchi ta'siridan qochishga yordam beradi.
Ikkinchidan, bozor tizimi to'liq bandlikni va barqaror narx darajasini ta'minlay
olmaydi. Ishsizlik va inflyatsiya zamonaviy jamiyatning ijtimoiy va iqtisodiy
muammolarini sezilarli darajada oshiradi.
Uchinchidan, bozor ishlab chiqarishdagi uzoq muddatli tarkibiy siljishlar
muammosini hal qila olmaydi. Bozor faqat qisqa muddatli muvozanatni
ta'minlaydi.
To'rtinchidan, bozor tizimi jamoaviy ehtiyojlarni va tashqi ta'sirlarning (foyda
va xarajatlar) mavjudligini hisobga olishga qodir emas , bu esa jamiyat
birinchi navbatda zarur bo'lgan bunday tovar va xizmatlar majmuasini ishlab
chiqarishga to'sqinlik qiladi.
Beshinchidan, bozor jamiyatda ijtimoiy ta’minotni ta’minlay olmaydi.
"Pul ovozi" bo'lganlarga mol beradi. U buni juda samarali bajaradi.
Erkin bozor ishtirokchisining har qanday daromadi (jinoiy daromaddan
tashqari) adolatli hisoblanadi. Biroq, bozor jamiyatning barcha a'zolarini yuqori
iste'mol va hatto munosib hayot bilan ta'minlamaydi va ob'ektiv ravishda
ta'minlay olmaydi. Bu faqat ijtimoiy ishlab chiqarishning juda yuqori
darajadagi rivojlanishi sharoitida mumkin bo'ladi.
Umuman olganda, raqobatbardosh bozor tizimi ob'ektiv ravishda
jamiyatning ijtimoiy tabaqalanishiga, aholining boy, o'rtacha daromadli va
kambag'al qatlamlarining shakllanishiga olib keladi.

28

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.Xodiyev B.Yu., Bekmurodov A.Sh., G'afurov U.V. va boshqalar O'zbekiston
iqtisodiyoti mustaqillik yillarida. T.: TDIU, 2019..
2. Bekmurodov A.Sh., G'afurov U.V. O'zbekistonda iqtisodiyotni
liberallashtirish va modernizastiyalash: natijalar va ustuvor yo'nalishlar. O'quv
qo'llanma. T.: TDIU, 2020.
3. Shodmonov Sh., G'afurov U. Iqtisodiyot nazariyasi. Ma'ruzalar matni. - T.:
TDIU, 2019.
4. Shodmonov Sh , Minovarova G va Xalilov M. ''Iqtisodiyot nazariyasi” fani
bo'yicha o'quv uslubiy majmuasi.
5. Shodmonov Sh va Minovarova G.”Iqtisodiyot nazariyasi” fani bo'yicha o'quv
uslubiy ta'lim texnologiyasi. “Iqtisodiy ta'limdagi o'qitish texnologiyasi”
seriyasidan. T.: TDIU
6. Shodmonov Sh., Alimov R., Jo'raev T. Iqtisodiyot nazariyasi. -T.: Moliya.
2018.
7. Shodmonov Sh.Sh., G'afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi (darslik). - T.,
«Media» nashriyoti , 2019. - 794 b.
8. O'lmasov A., Vahobov A.V. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. - T.: «Sharq»
nashriyot-matbaa akstiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati .
INTERNET SAYTLAR
1. www.stat.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasining rasmiy
sayti.
2. www.uza.uz - O'zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy
sayti.
3. www.ceep.uz - O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi
Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti.
4. www.ziyonet.uz
5. www.buxdu.uz
29

Sotib olish