Bozor iqtisodiyoti sharoitida mahsulotlarga narx belgilash mexanizmi va narx siyosatini boshqarish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	80.3KB
Xaridlar	14
Yuklab olingan sana	23 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kamron Zaripov

Ro'yxatga olish sanasi 30 Noyabr 2023

271 Sotish

Bozor iqtisodiyoti sharoitida mahsulotlarga narx belgilash mexanizmi va narx siyosatini boshqarish

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
Iqtisodiyot fakulteti IQ21-S-10 - guruh talabasi Muzaffarov Umrbek ning
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mahsulotlarga narx belgilash mexanizmi va narx
siyosatini boshqarish mavzusidagi
K U R S I SH I
Ilmiy rahbar:_______________________
Toshkent 2024

Mavzu : Bozor iqtisodiyoti sharoitida mahsulotlarga narx belgilash mexanizmi
va narx siyosatini boshqarish
KIRISH……………………………………………………..…………….……….3.
1-BOB. Narx tushunchasi va bozorda narx belgilash nazariyasi
1.1 Narx tushunchasi va uning mohiyati, shakllantirish i ………….………5-19.
1.2 Xo'jalik shirkatlari va jamiyatlari ustavi ……………………………..…20-27
1.3 Bozor iqtisodiyoti sharoitida mahsulotlarga narx belgilash……………28-33
2-BOB. Elektroagregat korxonasining iqtisodiy siyosati va narx belgilash
amaliyoti
2.1.Davlatning narx siyosati va Boshqarish usullari………….……..………34-35
2.2.Korxona siyosati………………………………………………………....36-45
2.3.”Elektroagregat” tarixi va narx strategiyasi.................................................46-48
Xulosa……………………………………………………………………….49-50
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………….………….51-52
2

Kirish
Har bir mamlakatda makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash, aholi turmush
farovonligi hamda ularning real daromadlarini muttasıl oshirib borishda ichki
iste'mol bozorida narx-navoning barqarorligi mühim o'rin tutadı. Chunki narx-
navoning oshib borishi (inflyatsiya) aholi ixtiyoridagi daromadlarning xarid
qobiliyatini pasaytirib, ularning malum turdagi tovar va xızmatlar iste’molidan voz
kechishiga sabab bo'lishi mumkin.
Kurs ishi mavzusining dozarbligi. Darhaqiqat, iqtisodiyotda narxlarning
barqarorlıgi deganda narxlarning keskin tushib yoki keskin oshib ketmasligi
tushuniladî. Shu boisdan narxlarning barqarorligiga erishish strategik vazifalar
sirasiga kiradi. Binobarin, narxlarning keskin tushib ketishi ishlab
chiqaruvchilarning foyda me’yorini tushishiga hamda tovar va xizmatlar ishlab
chiqarish hajmining pasayishiga sabab bo'ladi. Bu holat iqlisodiyotda iqtisodiy
o'sishning pasayishi, ishsizlik darajasınıng ortishi kabı salbiy oqibatlarga olib
kelishi mumkin.Aksincha. narxlaming keskin oshib ketishi, o’z navbatida, aholi
xarıd qobiliyatı hamda real daromadlarining pasayishi natijasida aholi turmush
farovonligiga salbiy ta'slr ko'rsatadi Kurs ishini ob'kti. Mamlakatda narxlar
barqarorligini ta'minlash yuqoridagi salbiy oqibatlarning oldini olish hamda
barqaror iqtisodiy o'sish sur’atlariga erishish imkonini beradi. Yuqoridagilarni
inobatga olgan holda, valyuta siyosatini liberallashtirish sharoitida,
respublikamizda narx-navoning keskin oshib ketıshiga yo‘l qo'ymaslik, aholi
turmush farovonligini oshirishga qaratilgan kompleks chora-tadbirlar amalga
oshirilmoqda.Bu borada, ya'ni aholini asosiy turdagi oziq-ovqat mahsulotlari bilan
barqaror ta'minlash maqsadida o'tgan yildan hozirgi paytgacha 155 million AQSH
dollari miqdorida shakar, o'simlik yog'i, kartoshka va tovuq go’shti kabi
mahsulotlar ichki bozorning ehtiyojini qondirish uchun chetdan
keltirildi.Shuningdek, ichki bozorni iste'mol tovarlari bilan to'yintirısh uchun
ımport asosida olib kelinadigan 6200 turdagi tovarlar bo'yicha rol qiymatidagi
import bojlari o'rnatildı va 8 mingdan ortiq tovarlar bo'yicha aksiz va bojxona
to'lovlari ikki marotaba kamaytirildi.
3

Ahamiyatga molik jihati shundaki, buğun mamlakatimizda 27 turdagi,
jumladan neft mahsulotlari, sement, qora metallar prokati, mis, paxta tolasi va
boshqa yuqori likvidli mahsulot turlari, xom ashyo va materiallarni ichki bozorda
faqat birja savdosi orqali bozor tamoyillari asosida sotish tizimi yaratildi.
Shuningdek, Davlatimiz rahbarining joriy yilning boshida qabul qilingan
Farmoniga asosan, go'sht mahsulotlari, o'simlik yog'i va shakar mahsulotlari ishlab
chiqaruvchi korxonalar va import qiluvchi tashkilotlar 2019-yil 1- yanvargacha
bojxona to'lovlaridan ozod qilindi. Ushbu Farmon bilan alohida import qiluvchi
korxonalarga berilgan imtiyozlar bekor qilinıb, aholining barcha qatlamı uchun
teng sharoıtlar yaratildi.
4

1.BOB.Narx tushunchasi va bozorda narx belgilash nazariyasi
1.1 Narxn tushunchasi va uning mohiyati, shakllantirishi
Narx – bu raqobat, resurslarni qayta taqsimlash, kapital harakatining
vositasidir. Narx – tovar, buyum va xizmatlar qiymatining puldagi ifodasi. Narx bu
tovar nafliligi tan olinganda uning qiymatining pulda ifodalanishi, qiymatning
bozorda namoyon bo‘lish shakli.
Qiymat – bu xaridorning mahsulotdan ko‘rgan foydasi, foydalanish darajasi.
Xaridorning mahsulotni xarid qilishi uning xohishi, didi va to‘lov qobiliyatiga
bog‘liq, bundan tashqari agar xaridorga bitta birlik mahsulot kerak bo‘lsa, unda
bitta turdagi to‘lash qobiliyati bo‘ladi. Agarda unga bir nechta mahsulot kerak
bo‘lsa, unda har bir mahsulot uchun boshqa to‘lash qobiliyati bo‘ladi. Chunki
mahsulotning keyingi donasi kamroq qadrli bo‘ladi. Bu haqiqat bizni
agregatlashgan bozor talab chizig‘iga olib keladi.Mahsulotning narxiga xaridor uni
olishga tayyorligi va mahsulotning nafligi ta’sir ko‘rsatadi. Agar xaridorda
alternativ mahsulotni tanlash imkoniyati bo‘lsa, unda xaridor tomonidan
mahsulotni sotib olish yoki olmaslik qaroriga nisbiy narx ta’sir qiladi. Bu
vaziyatda xaridor o‘zi uchun eng ma’qul va ko‘proq foydali bo‘lgan mahsulotni
sotib oladi.
Narx – real bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar va xizmatlarning ijtimoiy
qiymati va ijtimoiy nafliligining puldagi ifodasidir. Bozor narxlari munosabati
nuqtai nazaridan ishlab chiqaruvchi va iste'molchi o'rtasida bog'lovchi, talab va
taklifni muvozanatlash mexanizmi bo'lib xizmat qiladi. Narx - tovar qiymatining
pul ifodasi. U turli funksiyalarni bajaradi: hisobga olish, tarqatish va
rag'batlantirish.
Narx va narx belgilash siyosati marketingning bosh tarkibiy qismlaridan
biridir. Oxirgi yillarda narx bo‘yicha olib borilgan keng ko‘lamli ishlar natijasida
mikroiqtisodiyot va marketing orasidagi masofa kamaymoqda. Mahsulotning narxi
va nafliligi o‘rtasidagi nisbat har bir iqtisodiy kelishuvning asosidir.
Narx marketing va firma faoliyatining boshqa o‘zgaruvchilari bilan uzviy
aloqada bo‘ladi. U tovarning hayotiylik sikli davomida o‘zgarib turadi.
5

Marketingda baho siyosatining mohiyati, bozorda aniq ulushga erishish, ko‘zda
tutilgan foydani olish va boshqa strategik va tezkor masalalarni yechish uchun
firma tovarlariga narx belgilash va narxlarni o‘zgartirib turishdan iborat.
Bozor narxlarining asosiy xususiyati - ularning doimo o‘zgarib turish
qobiliyatidir. Bu tabiiydir, chunki narxlar talab va taklifni o‘zaro bog‘lovchi
vositadir. Bizga ma’lumki, ularning har ikkalasi ham harakatchandir. Shuning
uchun marketing strategiyasida shunchalik harakatchan narxlar siyosatidan
foydalaniladi. Bu siyosat tovarning bozordagi harakatini tovar hayotiylik davrining
turli bosqichlarini tartibga solish va boshqarishni, bozorga yangi iste’mol tovarlari
va ishlab chiqarish vositalarini kiritishni, eskirgan modellarni bozordan siqib
chiqarishni ta’minlaydi. Narxlar hech qachon sababsiz o‘zgarmaydi. Masalan,
biror kamchiligi bo‘lgan va ma’naviy eskirgan tovarlar pasaytirilgan baholarda,
hattoki, tushirilgan baholar, deb ataluvchi narxlarda sotiladi.
Ommaviy tartibda tovarlarni sotuvchi monopoliyalar o‘z manfaatlari yo‘lida
taklif kam bo‘lganda narxning oshishi tendensiyasidan foydalanadilar.
Monopsoniya sharoitida narxning shakllanishi. Monopsoniya mayda tovar ishlab
chiqaruvchilardan tovarlarning katta hajmini sotib olib, talab bo‘yicha narx
qonunidan o‘ziga xos tarzda foydalanadi. Oligopoliya sharoitida narxning
shakllanishi. Oligopoliya sharoitida narxning shakllanishi tarmoqdagi tovar ishlab
chiqaruvchilar tomonidan qo‘llaniluvchi «ergashish» hamda «inkor etish» hatti-
harakatlari orqali izohlanadi.Yuqori narxlar esa yuqori sifatli, yangi iste’mol
qobiliyatiga ega bo‘lgan tovarlarga o‘rnatiladi. Rivojlangan iqtisodiyotga ega
bo‘lgan mamlakatlarda marketingdagi narxni tashkil qilish muammolarini
faqatgina asosiy strategik yondashishlarigina ishlab chiqilishi bejiz emas, chunki
narxlarning o‘zi faqat bozor subyektlari: sanoat va savdo firmalari, korxonalari
tomonidan o‘rnatiladi va davlat tomonidan tartibga solinadi. Tovarning
raqobatbardoshligi va bozordagi o‘rni narx darajasiga bog‘liq. Buning natijasi
sotiladigan tovarlar massasida korxona ulushining oshishidir.
Bozor sharoitida narx siyosati o‘ziga xos bo‘lib, turli narxlarning mavjudligi
bozor qonuniyatidir. Narx shakllanishida tovar bahosi uning sifatini bildiruvchi
6

muhim indikator sifatida namoyon bo‘ladi. Tovar narxi qancha yuqori bo‘lsa, talab
tushadi va aksincha, past narxda tovarga bo‘lgan talab oshadi. Xarid qilish haqida
qaror qabul qilishga tovar narxi miqdoriy ko‘rsatkich sifatida xizmat qilib, xarid
budjetiga qarab u yoki bu narxdagi tovarni sotib oladi. Har doim ham narx tovar
sifatini obyektiv baholaydi, deb bo‘lmaydi. Savdo do‘konlarining turiga qarab
ishlab chiqaruvchidan olingan tovarlarga turli narxlar belgilanadi.
Supermarket, Gipermarketlardagi tovar narxining oddiy kichik chakana
savdo do‘konidagi narxlardan yuqoriligi yirik savdo markazlaridagi servisning
yuqoriligi bilan izohlanadi.
Nima uchun tovar narxi uning sifatini o‘lchaydigan ko‘rsatkich sifatida
namoyon bo‘ladi?
Bu quyidagilar bilan izohlanadi:
Tajribalardan ma’lumki, yuqori narx tovar sifatini past narxga qaraganda
ko‘proq kafolatlaydi. 2,Narx xarid jarayonida iste’molchi uchun bir o‘lchovli
ma’lum ko‘rsatkich bo‘lib xizmat qiladi. Mahsulot narx bilan solishtiriladi. Bir
iste’mol ehtiyojini qondiruvchi bir necha firmaning mahsuloti xaridor tomonidan
solishtiriladi, so‘ngra xarid haqida qarorlar qabul qilinadi. 3,Tovar narxi sotuvchi
orqali xaridorga yetib boradigan signal bo‘lib hisoblanadi. Reklamada tovar narxi
ko‘rsatilmaydi.Uzoq vaqt davomida bizning iqtisodiyotimizda barqaror narxlar
holatini haqiqatda tovar va xizmatlar bilan ijtimoiy ta’minlash belgilaydi, degan
fikr hukmron edi. O‘zgarmas narxlar barqaror ishlab chiqarish rivojiga va talabni
qondirishga to‘sqinlik qiladi. Bugungi kunda narxlar tizimi ancha chalkashki, uni
tushunib yetish birmuncha murakkab, eng asosiysi u xo‘jalik yuritishning yangi
bozorlar sharoitiga moslashmog‘i lozim.
Narx – “marketing-miks” kompleksining vositalaridan biri hisoblanadi. U
hech qachon marketing — miksning boshqa vositalaridan ayrilgan holda
ko‘rilmasligi kerak. Korxona biron bir “narx muammosini” tahlil qilganda ko‘p
hollarda uning sababi narx emas, balki narx bilan bog‘liq bo‘lmagan raqobat
ko‘rsatkichlarining zaifligi hisoblanadi.Bozor xo‘jaligi faqatgina erkin raqobatli
narxlar sharoitida samarali faoliyat yuritishi mumkin. Bunday narxlar raqobatli
7

tanlov, talab va taklif nisbati, bozor muvozanatining tiklanishini hisobga olgan
holda sotuvchi va xaridor o‘rtasidagi savdo va oldi-sotdi shartnomasi natijasida
hosil bo‘ladi. Narx-navo, ya’ni baho bozorning unsurlari ichida eng murakkab
elementidir. U har doim o‘zgarib turadigan, harakatchan mexanizm bo‘lib
bozordagi vaziyat o‘zgarishlariga tez va chaqqonlik bilan moslashib boradi.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida narxlar ahamiyatining ortib borishi
kuzatilmoqda, chunki mana shu davrda umumiy ishlab chiqarish hajmi, xarajatlar
oshishi iqtisodiy qiyinchiliklar bilan uyg‘unlashib ketmoqda. Moliyaviy va bank
boshqarish tizimlarining susayishi, transport va milliy iqtisodiyot tarmoqlarining
kuchsizlanishi narx raqobatini oshirib yubordi. Narxlar darajasi ko‘p hollarda
xaridor tomonidan belgilanadi. Savdogar uchun marketing tizimida narx siyosatini
olib borish birmuncha cheklangan. Ma’lumki, yuqori daromadli rivojlangan ba’zi
bir mamlakatlarda narxning pasayishi sifatning yomonligidan dalolat beradi.
Shuning uchun narx pasayishi shu davlatlarda korxona mavqeyini bozorda
mustahkamlamaydi, balki uni raqobatdoshlilik darajasini pasaytiradi. Xaridorlar
ana shu davlatlarda yuqori sifatli mahsulotlarni yuqori narxda sotib olishga
intiladilar. Hozirda narx raqobati asta-sekin narxsiz raqobatlarga o‘z o‘rnini
bo‘shatib bermoqda. Marketingda narx siyosatini boshqarish masalasi u amal qilib
turgan narx strukturasiga bog‘liq. Albatta, marketing - miks vositalari o‘rtasida
juda katta farq mavjud. Kommunikativ va distribyutorlik siyosati kabi vositalar
mahsulotning bozordagi yutug‘i uchun kerak bo‘lgan shartlardir.Qiymat funksiyasi
hisobida ishlab chiqarish va sotish uchun ijtimoiy zaruriy mehnat xarajatlari, ishlab
chiqarishning taxminiy xarajatlari va foydalari aks ettiriladi. Rag'batlantiruvchi
funksiya resurslarni tejash, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, mahsulot
sifatini oshirish, yangi texnologiyalarni joriy qilish va h.k. Taqsimlash funksiyasi
ayrim tovar guruhlari va turlari bo'yicha aksiz solig'i narxini, qo'shimcha qiymat
solig'ini va davlat byudjetiga, mintaqaga va boshqalarga tushadigan
markazlashtirilgan sof tushumning boshqa shakllarini hisobga oladi.
Narx klassifikatsiyasi.
8

Narxlarni turli iqtisodiy xususiyatlariga ko'ra tasniflash mumkin.
Narxlarning shakllanish darajasi bo'yicha tasniflanishi. Bozor munosabatlari
sharoitida narxlarning eng muhim tasniflaridan biri bu ularning davlatning tartibga
soluvchi ta'siridan ozod bo'lish darajasidir. Narxlarning muhim qismi - bu har
qanday hukumat ta'siridan qat'i nazar, bozor talabi va taklifi ta'sirida rivojlanib
boradi.
Tartibga solinadigan narxlar, shuningdek, talab va taklifga qarab
shakllanadi, ammo davlat tomonidan qandaydir ta'sir ko'rsatilishi mumkin. Davlat
narxlarning o'sishi yoki pasayishiga to'g'ridan-to'g'ri cheklovlar orqali ta'sir qilishi
mumkin. Davlat va ma'muriy organlar vakili bo'lgan davlat ma'lum tovar turlariga
o'rnatilishi va belgilangan narxni chiqarishi mumkin. Bozor iqtisodiyoti sharoitida
asosan ikki turdagi narxlar mavjud: erkin va tartibga solinadigan.
Bozor munosabatlarining eng maqbul xususiyati erkin narxlardir, ammo uni
har doim ham to'liq amalga oshirish mumkin emas. Davlat, agar kerak bo'lsa,
narxlash jarayoniga aralashishi va o'zgaruvchan iqtisodiy sharoitga qarab,
sozlanishi yoki belgilangan narxlarga o'tishi mumkin.Sanoat mahsulotlarining
ulgurji narxlari - ulgurji savdo tartibida mulk egalaridan qat'i nazar, korxonalar,
kompaniyalar va tashkilotlarning tovarlarni sotib olish va sotish narxlari. Ushbu
turdagi narx sanoatning ulgurji narxlari va ulgurji savdo (sotish) narxlariga
bo'linadi. Korxonaning ulgurji narxlari - ular ishlab chiqargan mahsulotlarini
iste'molchilarga sotadigan, ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini qoplab, o'z
faoliyatini davom ettirish va rivojlantirishga imkon beradigan foyda olishlari
uchun mahsulot ishlab chiqaruvchilarning narxlari.Sanoatning ulgurji (sotish) narxi
- kompaniyalar va tashkilotlar, iste'molchilar tovar ishlab chiqaradigan korxonalar
yoki marketing (ulgurji) tashkilotlar uchun to'laydigan narxlar. Xarid qilish
narxlari - qishloq xo'jaligi mahsulotlarini sotadigan korxonalar, fermerlar va aholi
narxlari (ulgurji). Odatda kelishilgan narxlar o'zaro kelishuv asosida o'rnatiladi.
Chakana narxlar - chakana savdo korxonalari, korxonalar va tashkilotlarda
tovarlar sotiladigan narxlar. Bularga sanoat tashkilotlarining tarqatish xarajatlari va
ularning foydalaridan iborat sanoatning ulgurji (sotish) narxi, aktsizlar, qo'shilgan
9

qiymat solig'i va savdo imtiyozlari kiradi. Auksion narxi - kim oshdi savdosida
sotiladigan tovarlar narxi. U bozor narxidan sezilarli darajada farq qilishi mumkin
(undan bir necha baravar yuqori), chunki u mahsulotlarning noyob va noyob
xususiyatlari va xususiyatlarini aks ettiradi, shuningdek kim oshdi savdosini
o'tkazayotgan shaxsning mahoratiga ham bog'liq bo'lishi mumkin
Korxonada narxlash bir-biriga bog'liq bo'lgan bir necha bosqichlardan iborat
bo'lgan murakkab jarayon:
- bozor ma'lumotlarini yig'ish va tizimli tahlil qilish;
- ma'lum vaqt oralig'ida narx siyosatining asosiy maqsadlarini belgilash;
- narxlash usullarini tanlash;
- ma'lum bir narx darajasini belgilash;
- narxga chegirmalar va qo'shimcha to'lovlar tizimini shakllantirish.
Narx – bu raqobat, resurslarni qayta taqsimlash, kapital harakatining
vositasidir. Narx – tovar, buyum va xizmatlar qiymatining puldagi ifodasi. Narx bu
tovar nafliligi tan olinganda uning qiymatining pulda ifodalanishi, qiymatning
bozorda namoyon bo‘lish shakli.Qiymat – bu xaridorning mahsulotdan ko‘rgan
foydasi, foydalanish darajasi. Xaridorning mahsulotni xarid qilishi uning xohishi,
didi va to‘lov qobiliyatiga bog‘liq, bundan tashqari agar xaridorga bitta birlik
mahsulot kerak bo‘lsa, unda bitta turdagi to‘lash qobiliyati bo‘ladi. Agarda unga
bir nechta mahsulot kerak bo‘lsa, unda har bir mahsulot uchun boshqa to‘lash
qobiliyati bo‘ladi. Chunki mahsulotning keyingi donasi kamroq qadrli bo‘ladi. Bu
haqiqat bizni agregatlashgan bozor talab chizig‘iga olib keladi.Mahsulotning
narxiga xaridor uni olishga tayyorligi va mahsulotning nafligi ta’sir ko‘rsatadi.
Agar xaridorda alternativ mahsulotni tanlash imkoniyati bo‘lsa, unda xaridor
tomonidan mahsulotni sotib olish yoki olmaslik qaroriga nisbiy narx ta’sir qiladi.
Bu vaziyatda xaridor o‘zi uchun eng ma’qul va ko‘proq foydali bo‘lgan mahsulotni
sotib oladi.Narx – “marketing-miks” kompleksining vositalaridan biri hisoblanadi.
U hech qachon marketing — miksning boshqa vositalaridan ayrilgan holda
ko‘rilmasligi kerak. Korxona biron bir “narx muammosini” tahlil qilganda ko‘p
hollarda uning sababi narx emas, balki narx bilan bog‘liq bo‘lmagan raqobat
10

ko‘rsatkichlarining zaifligi hisoblanadi.Bozor xo‘jaligi faqatgina erkin raqobatli
narxlar sharoitida samarali faoliyat yuritishi mumkin. Bunday narxlar raqobatli
tanlov, talab va taklif nisbati, bozor muvozanatining tiklanishini hisobga olgan
holda sotuvchi va xaridor o‘rtasidagi savdo va oldi-sotdi shartnomasi natijasida
hosil bo‘ladi. Narx-navo, ya’ni baho bozorning unsurlari ichida eng murakkab
elementidir. U har doim o‘zgarib turadigan, harakatchan mexanizm bo‘lib
bozordagi vaziyat o‘zgarishlariga tez va chaqqonlik bilan moslashib boradi.Narx
va narx belgilash siyosati marketingning bosh tarkibiy qismlaridan biridir. Oxirgi
yillarda narx bo‘yicha olib borilgan keng ko‘lamli ishlar natijasida
mikroiqtisodiyot va marketing orasidagi masofa kamaymoqda. Mahsulotning narxi
va nafliligi o‘rtasidagi nisbat har bir iqtisodiy kelishuvning asosidir.Narx
marketing va firma faoliyatining boshqa o‘zgaruvchilari bilan uzviy aloqada
bo‘ladi. U tovarning hayotiylik sikli davomida o‘zgarib turadi. Marketingda baho
siyosatining mohiyati, bozorda aniq ulushga erishish, ko‘zda tutilgan foydani olish
va boshqa strategik va tezkor masalalarni yechish uchun firma tovarlariga narx
belgilash va narxlarni o‘zgartirib turishdan iborat.Bozor narxlarining asosiy
xususiyati - ularning doimo o‘zgarib turish qobiliyatidir. Bu tabiiydir, chunki
narxlar talab va taklifni o‘zaro bog‘lovchi vositadir. Bizga ma’lumki, ularning har
ikkalasi ham harakatchandir. Shuning uchun marketing strategiyasida shunchalik
harakatchan narxlar siyosatidan foydalaniladi. Bu siyosat tovarning bozordagi
harakatini tovar hayotiylik davrining turli bosqichlarini tartibga solish va
boshqarishni, bozorga yangi iste’mol tovarlari va ishlab chiqarish vositalarini
kiritishni, eskirgan modellarni bozordan siqib chiqarishni ta’minlaydi. Narxlar
hech qachon sababsiz o‘zgarmaydi. Masalan, biror kamchiligi bo‘lgan va ma’naviy
eskirgan tovarlar pasaytirilgan baholarda, hattoki, tushirilgan baholar, deb
ataluvchi narxlarda sotiladi. Yuqori narxlar esa yuqori sifatli, yangi iste’mol
qobiliyatiga ega bo‘lgan tovarlarga o‘rnatiladi. Rivojlangan iqtisodiyotga ega
bo‘lgan mamlakatlarda marketingdagi narxni tashkil qilish muammolarini
faqatgina o‘zi faqat bozor subyektlari: sanoat va savdo firmalari, korxonalari
asosiy strategik yondashishlarigina ishlab chiqilishi bejiz emas, chunki narxlarning
11

tomonidan o‘rnatiladi va davlat tomonidan tartibga solinadi. Tovarning
raqobatbardoshligi va bozordagi o‘rni narx darajasiga bog‘liq. Buning natijasi
sotiladigan tovarlar massasida korxona ulushining oshishidir.Narx – mahsulot
sifatining indikatori sifatida.Bozor sharoitida narx siyosati o‘ziga xos bo‘lib, turli
narxlarning mavjudligi bozor qonuniyatidir. Narx shakllanishida tovar bahosi
uning sifatini bildiruvchi muhim indikator sifatida namoyon bo‘ladi. Tovar narxi
qancha yuqori bo‘lsa, talab tushadi va aksincha, past narxda tovarga bo‘lgan talab
oshadi. Xarid qilish haqida qaror qabul qilishga tovar narxi miqdoriy ko‘rsatkich
sifatida xizmat qilib, xarid budjetiga qarab u yoki bu narxdagi tovarni sotib oladi.
Har doim ham narx tovar sifatini obyektiv baholaydi, deb bo‘lmaydi. Savdo
do‘konlarining turiga qarab ishlab chiqaruvchidan olingan tovarlarga turli narxlar
belgilanadi.
Uzoq vaqt davomida bizning iqtisodiyotimizda barqaror narxlar holatini
haqiqatda tovar va xizmatlar bilan ijtimoiy ta’minlash belgilaydi, degan fikr
hukmron edi. O‘zgarmas narxlar barqaror ishlab chiqarish rivojiga va talabni
qondirishga to‘sqinlik qiladi. Bugungi kunda narxlar tizimi ancha chalkashki, uni
tushunib yetish birmuncha murakkab, eng asosiysi u xo‘jalik yuritishning yangi
bozorlar sharoitiga moslashmog‘i lozim.Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida narxlar
ahamiyatining ortib borishi kuzatilmoqda, chunki mana shu davrda umumiy ishlab
chiqarish hajmi, xarajatlar oshishi iqtisodiy qiyinchiliklar bilan uyg‘unlashib
ketmoqda. Moliyaviy va bank boshqarish tizimlarining susayishi, transport va
milliy iqtisodiyot tarmoqlarining kuchsizlanishi narx raqobatini oshirib yubordi.
Narxlar darajasi ko‘p hollarda xaridor tomonidan belgilanadi. Savdogar uchun
marketing tizimida narx siyosatini olib borish birmuncha cheklangan. Ma’lumki,
yuqori daromadli rivojlangan ba’zi bir mamlakatlarda narxning pasayishi sifatning
yomonligidan dalolat beradi. Shuning uchun narx pasayishi shu davlatlarda
korxona mavqeyini bozorda mustahkamlamaydi, balki uni raqobatdoshlilik
darajasini pasaytiradi. Xaridorlar ana shu davlatlarda yuqori sifatli mahsulotlarni
yuqori narxda sotib olishga intiladilar. Hozirda narx raqobati asta-sekin narxsiz
raqobatlarga o‘z o‘rnini bo‘shatib bermoqda. Marketingda narx siyosatini
12

boshqarish masalasi u amal qilib turgan narx strukturasiga bog‘liq. Albatta,
marketing - miks vositalari o‘rtasida juda katta farq mavjud. Kommunikativ va
distribyutorlik siyosati kabi vositalar mahsulotning bozordagi yutug‘i uchun kerak
bo‘lgan shartlardir.Marketing — miks ichida mahsulot narxiga katta vazifa
yuklanadi. Faqat narxgina xaridorning iqtisodiy “qurbonligi” (aniq bir mahsulot
sotib olish bilan bog‘liq bo‘lgan va boshqa mahsulotlardan voz kechish) ni
belgilaydi. Xaridor uchun narx bu “qurbonlik” hisoblanadi. Uni xaridor biron bir
foyda yoki nafliligiga ega bo‘lish uchun to‘laydi. Biron bir mahsulot uchun yuqori
narx to‘lash xaridor uchun boshqa biron bir mahsulotdan voz kechishni bildiradi.
Shuning uchun u sotuvchi taklif qilgan narxni mahsulot nafliligi bilan va boshqa
alternativ mahsulotlar narxi bilan solishtiradi. Shunday qilib, har xil xaridorlar
uchun mahsulot nafliligi bo‘lishi bizni bozor segmentatsiyasiga va har xil
narxlarga olib keladi. Xaridorlarning talablari, raqobatchilar tomonidan
mahsulotlar doimo o‘zgarib turishini inobatga olgan holda muntazam ravishda
narxlarni qayta ko‘rib chiqib turish lozim.Narx marketing kompleksining boshqa
uchta unsuri (tovar, savdo, harakatlantirish) bilan daromad keltirish borasida
farqlanadi. Bu hol poyafzal do‘konlari egalariga, poyafzallar uchun yuqoriroq narx
qo‘yish imkonini beradi. Ikkinchi tomondan, sotuvchilar poyafzal fabrikalariga
qo‘shimcha buyurtmalar beradilar, chunki ularni ko‘proq sotish ularning
daromadlarini oshiradi. Fabrikani aynan poyafzal ishlab chiqarishdan manfaatdor
qilish uchun ularga poyafzal do‘konlarining egalari ilgarigiga qaraganda balandroq
narx taklif qilishlari lozim. Fabrikalar ishlab chiqarishni kengaytirish uchun har xil
charm va uning o‘rnini bosuvchi boshqa resurslarni ko‘proq sotib olishlari,
shuningdek, qo‘shimcha ishchi kuchini yollashlari lozim bo‘ladi. Ishlab
chiqarishning ushbu omillariga talabning ortishi ularning baholari oshishiga olib
keladi, bu esa o‘z navbatida ularni taklif qilishning o‘sishini rag‘batlantiradi. Shu
tariqa ishlab chiqarishning bir bo‘g‘unidan boshqasiga poyafzalga talab oshganligi
haqida axborot yetkazib turiladi. Poyafzal uchun kerakli bo‘lgan tovarlarga
ehtiyojning ortishi mo‘yna (jun) sanoati, furnituralar ishlab chiqarish ko‘lamini
kengaytirishni, ishlab chiqaruvchilarni rag‘batlantiradi.Narxlar faqat
13

iste’moldagina emas, balki ishlab chiqarishdagi o‘zgarishlardan ham darak beradi.
Masalan, yong‘in chiqishi natijasida ko‘p zavodlar to‘xtab qoldi, deylik u holda
ishlab chiqarish kamayib ketadi. Ushbu hol ularning narxini oshishiga olib keladi,
bu o‘z navbatida poyafzal fabrikalari egalari uchun poyafzallarni ilgarigi miqdorda
tayyorlashni befoyda qilib qo‘yishi mumkin. Talab ilgaridek qolganda poyafzal
ishlab chiqarishni qisqartirish va sotuvchilar uchun ularga balandroq chakana
narxlar belgilash imkonini yaratadi. Tovarning oshgan narxi uni iste’mol qilishni
qisqartirishdan darak beradi. Charm ishlab chiqarishni qisqartirish haqidagi xabar
shu tariqa poyafzal iste’molchisiga yetib boradi. Ammo uning uchun poyafzal
narxi nima sababdan oshganligi muhim emas. U sabablaridan qat’iy nazar tovar
narxi oshganligiga bir xilda qaraydi.Narxlarning boshqa muhim vazifasi - ishlab
chiqaruvchilar va iste’molchini rag‘batlantirishdir. Narxlarning o‘zgarishi ishlab
chiqaruvchilarni ham, iste’molchini ham chorasini ko‘rishga, ayni vaqtda bunday
chora imkoniyat yaratishga undaydi. Bizning misolimizda poyafzalga talabning
ortishi ularni ishlab chiqarishni ko‘paytirishga rag‘batlantiradi. Lekin bu xomashyo
materiallarini, xullas, ishlab chiqarishni kengaytirish uchun zarur hamma
narsalarni xarid qilish, ko‘paytirishni talab etadi. Poyafzal fabrikalarida bunday
imkoniyat paydo bo‘ladi ham, zero poyafzalga bo‘lgan talab va narxning oshishi
ular qo‘shimcha daromad olishi va bu daromad ishlab chiqarishni kengaytirishga
sarflanishi mumkin. Bu esa poyafzalning narxi balandroq bo‘lganda poyafzal
fabrikalari egalariga o‘z daromadlarini yanada oshirish imkonini beradi. Shunisi
ham muhimki, narxlar mexanizmi ishlab chiqarilayotgan mahsulot miqdorini
ko‘paytirishgina emas, ishlab chiqarishning eng tejamli usullarini ishlashni ham
rag‘batlantiradi. Poyafzal ishlab chiqaruvchilarning daromadi sotishdan tushgan
pul bilan ishlab chiqarish xarajatlari o‘rtasidagi tafovutdan iborat bo‘lganligi
sababli eng kam xarajat qilgan holda mahsulot ishlab chiqarish ular uchun foydali
bo‘ladi. Poyafzal ishlab chiqarishda foydalaniladigan charmning biron xili borgan
sayin kamyob va qimmat bo‘lib boradi, deb faraz qilaylik. Bu hol uni tejashga va
uni o‘rnini bosa oladigan arzonroq materialni izlashga rag‘batlantiradi.
14

Narxlarning uchinchi vazifasi ikkinchisi bilan chambarchas bog‘liq. Bu
daromadlarning taqsimlanishidir. Tovar ishlab chiqarish sharoitida xo‘jalik
faoliyati ishtirokchilari oladigan daromadlar ular o‘z shaxsiy yoki ishlab chiqarish
iste’mollarini ko‘zlab sotadigan yoki sotib oladigan tovarlar va xizmatlarning
narxlariga bevosita bog‘liqdir. Narxlarning o‘zgarishi iqtisodiy ne’matlar
sotuvchilari va xaridorlari turli guruhlarining daromadlari miqdoriga to‘g‘ridan
to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi. Bozorga jamiyat uchun eng zarur ne’matlarni yetkazib
beruvchilar, shuningdek, ushbu paytda mo‘l-ko‘l bo‘lgan ne’matlarni sotib
oluvchilar ham yutadilar. Poyafzalchilik mehnatiga bo‘lgan talab oshsa (taklif
o‘zgarmay qolgan darajada), ularning ish kuchining narxi, demak, daromadlari
ham ortadi. Mehnat bozorida taklif oshadigan (doimiy talab sharoitida) bo‘lsa,
uning aksi bo‘ladi: ish kuchining narxi pasayadi.
Narxlarning to‘rtinchi vazifasi alohida korxonalarga va xo‘jalik sohalariga
ishlab chiqarish omillarini taqsimlashdir. Narxlar xo‘jalik yurgizishning muhim
vositasidir. Marketingni boshqarish jarayonida marketologlar narxlarning barcha
turlaridan, asosan ulgurji narxlar, mahsulot tashish tariflari va hisob narxlari bilan
ish ko‘radilar. Narxlarni quyidagi belgilar orqali turkumlash mumkin: a) Savdo
sohasi bilan bog‘liq narxlar turlari:
Ulgurji.Chakana.Xarid va boshqalar.
b) Boshqarish darajasi va usullari jihatidan farq qiluvchi hamda
davlat tomonidan tartibga solinish darajasiga qarab narxlar:
Tartibga solinadigan (boshqarilib, o‘zgarib turadigan) narxlar
Erkin narxlar
Qat’iy belgilangan, tasdiqlangan narxlar
c) Narxning boshqa xillari (masalan, bozor narxi, xalqaro narxlar va h.k.).
Xaridorga realizatsiya qilinadigan tovar miqdoriga bog‘liq holda narxlarning
quyidagi turlari farqlanadi :
Ulgurchi narxlar — bu ishlab chiqaruvchi korxonalar va ulgurji savdo
qiluvchi tashkilotlar o‘z mahsulotlarini sotadigan narxlar. Ulgurji narxlar qishloq
xo‘jaligi va sanoat mahsulotini ishlab chiqarishda va muomalasida sarf bo‘lgan
15

xarajatlardan va korxona bilan tashkilotlarining sotish foydasidan tashkil topadi.
Barcha korxonalar odatda har qanday tovarlarni ulgurji narxlarda xarid qiladilar.
Ulgurji narxlar xo‘jalik hisobini mustahkamlashga, korxonalarning rentabelli
ishlashiga ham xizmat qiladi.
Tovar va xizmatlarning ulgurji narxlari - bu preyskurant narxlardir. Bir xil
davlat va kooperatsiya korxonalari o‘z mahsulotlarini boshqa davlat va
kooperatsiya korxonalari, tashkilotlariga ana shu preyskurant narxlarida sotadilar.
Ular nominal narx, deb ham ataladi. Bunday narxlar ba’zis narx hamdir.
Yangi ulgurji narxlar tarmoqlarga ishlab chiqarish xarajatlarini to‘la hisobga
olish va normal foyda ko‘rish imkonini beradi. Shu munosabat bilan sanoat va
milliy iqtisodiyotning ko‘pgina tarmoqlarining undirma zarar ko‘rishlarini bartaraf
etadi. Yangi narxlarda narxga qo‘shib berish yoki narxni kamaytirish juda keng
qo‘llaniladi, bu esa mahsulot sifatini oshirishga rag‘batlantiradi.
Chakana narxlar- bu chakana savdo tovarlarini sotadigan narx.
Xarid narxi- bu qishloq xo‘jalik mahsulotlari, qishloq xo‘jalik korxonalari va
qishloq ahlidan xarid qilinadigan narx. Bu ulgurji narxning alohida turi.
Tartibga solinadigan narxlar – talab va taklifning o‘zgarishi ta’siri ostida
shakllanadi, lekin davlat organlari narxning o‘sishi yoki pasayishini chegaralaydi.
Ularga:
chegaralangan narxlar, mahsulotni sotish uchun eng yuqori chegarasi
belgilangan narxlar kafolatlangan narxlar, barcha ishlab chiqaruvchilar uchun
mahsulot sotib olishning yagona narxlari tavsiya qilinadigan narxlar, u yoki bu
tovarga tavsiya etiladigan, majburiy emas.
Erkin narxlar – bozorda shakllanuvchi, davlat bevosita ta’sir
ko‘rsatmaydigan narxlar. Erkin narxlar–bu bozor konyunkturasini hisobga olib
sotuvchilar tomonidan o‘rnatiladigan narxlar.
Ularga:Talab asosida shakllanadigan
Taklif asosida shakllanadigan Ishlab chiqarishda shakllanadigan narxlar
kiradi.Qat’iy belgilangan narxlar – davlat organlari qarorlari asosida
belgilanadigan narxlar. Qat’iy narx – bu shartnoma tuzilayotganda qayd etilgan va
16

shartnomaning jami amal qilish muddati davomida o‘zgartirilishi mumkin
bo‘lmagan narx (shartnomakelishuvigako‘ra).
Bozor narxi – oldi-sotdi olib borishda, ayrim bozorlarda qo‘llanuvchi
baholar.Maqsadga yo‘naltirilgan narx siyosati turli xil narxlarni belgilashni ko‘zda
tutadi. Qabul qilingan belgilariga ko‘ra narxlar turlar bo‘yicha tasniflanadi.
Ulardan eng muhimlariniko‘rib chiqamiz.
Tariflar - bu xizmatlar uchun narxlar. Masalan, elektroenergiya, aloqa
xizmati uchun tariflar, temir yo‘l tariflari. Davlat tariflari rejalashtirilgan
narxlarning bir shaklidir. Temir yo‘lda, avtomobillarda va boshqa transport
vositalarida yuk tashish tarifidan transport tashkilotlari o‘zaro hisob-kitob qilishda
ham, transportdan foydalangan davlat, kooperatsiya korxonalari bilan hisob-kitob
qilishda ham shu tarifdan foydalanadilar.Davlat tomonidan narxlarning
boshqarilishi darajasi va ularni tartibga solishning boshqa vositalariga ko‘ra
quyidagi narxlar farqlanadi:Boshqariladigan narxlar bu – darajasi boshqaruvning
mos keluvchi organlari tomonidan nazorat qilinadigan narxlar. Ularning orasidan
eng oxirgi (yakuniy) narxni ajratish mumkin (korxona o‘z mahsuloti yoki
xizmatiga undan yuqori baho belgilash huquqiga ega bo‘lmagan narxlar), jalb
etilgan narxlar (ma’lum darajadagi narxlar). Ba’zis baho - tovar navi (sorti) va
sifatini aniqlashda qo‘llaniladi.Xarid qilish - sotish bahosi – shartnomaga
asoslangan yetkazib berish shartlari bilan belgilanuvchi narx, bu narx fakturaviy
narx ham deyiladi va uni “sif”, “for”, “franko” kabi ko‘rsatkichlar
bilanifodalanadi.Jahon bahosi - tovar turiga bog‘liq ravishda aniqlanadi.Monopol
baho monopoliyalar tomonidan belgilanadigan baho.Transfert bahosi - bu
firmaning ishlab chiqarish bo‘limidan boshqa bo‘limlariga o‘tkazilayotgandagi
tovar bahosi, masalan, tashqi savdo xizmatiga yoki chet el savdo
filialiga.Harakatlanuvchi narx - shartnoma tuzilayotgan paytda unda qayd etilgan
va ma’lum sharoitda o‘zgarishi mumkin bo‘lgan narx (shartnoma kelishuviga
ko‘ra).Sirpanuvchi narx - bu qoidaga ko‘ra uzoq muddatda tayyorlanadigan
mahsulotga belgilangan narx (masalan, kema). Shartnoma tuzilayotganda unda
qayd etilgan narx ikkala tomonning kelishuviga ko‘ra o‘zgarishi mumkin.Vaqt
17

omilini hisobga olgan holda doimiy va vaqtinchalik (mavsumiy) narxlar
farqlanadi.Doimiy narx - bu amal qilish muddati kelishilmagan narx.Vaqtinchalik
(mavsumiy) narx - bu vaqtning ma’lum davrida (mavsumda) amal qiluvchi
narx.Mahsulotlarni yetkazib berish va sotish shartlariga ko‘ra netto narx, brutto
narxlar farqlanadi. Netto narx- bu tovarning “sof” narxi. Brutto narx (yalpi narx)-
bu oldi-sotdi shartlarini hisobga olib, belgilangan narx (tovarlar bo‘yicha soliqlar,
chegirmalar, “franko” turi, sug‘urta).Narxning yana bir necha turlari mavjud
bo‘lib, narxlar mahsulot ishlab chiqarilgan rayondan iste’mol rayoniga tashish
bilan bog‘liq transport xarajatlari kimning zimmasida bo‘lishiga qarab narxlar
(Franko, FOB, FOS va hokazolar), mahsulot yetkazib beruvchi bilan iste’molchi
o‘rtasida qanday taqsim bo‘lishiga qarab bir-biridan farq qiladi.
Franko-mahsulot yetkazib beruvchining ombor narxlarida mahsulotni
yetkazib beruvchi omboridan to iste’molchi omboriga yetkazib berishgacha
bo‘lgan barcha transport va yuk tashish-tushirish xarajatlarini iste’molchi (yukni
qabul qilib oluvchi) ko‘taradi. Mahsulot yetkazib beruvchi esa bu xarajatlardan
ozod bo‘ladi. Franko-mahsulot yetkazib beruvchi omborining ulgurji narxlari keng
qo‘llaniladi. Mahalliy sanoat mahsulotlari, shuningdek, ba’zi qurilish materiallari
va boshqalar ham ana shunday narxlarda sotiladi. Iste’molchi materiallarni o‘z
transport vositalari bilan yetkazib beruvchining omboridan tashib olganida ham
o‘sha franko narxlar qo‘llaniladi.Franko-mahsulot jo‘natiladigan stansiya (pristan)
narxlari mahsulot yetkazib beruvchining materialni jo‘natish stansiyasigacha
(pristangacha) tashib olib borish bilan bog‘liq qo‘shimcha xarajatlarini ham o‘z
ichiga oladi. Ammo vagonlarga, kema, barjalarga ortish xarajatlari bundan
mustasno. Mahsulotni ortish, mahsulot yetib borgan joyda uni tushirish,
iste’molchining omborigacha tashib borish xarajatlari bu xil franko narxiga
kirmaydi. Bu narxlar amalda mol yetkazib beruvchini materialning to‘liq va sifati
buzilmagan holda tashib olib borilish javobgarligidan ozod etadi.Franko-mahsulot
jo‘natiladigan stansiya-vagon narxlari mahsulotni o‘z omboridan jo‘natish
stansiyasiga (pristanga, portga) tashib borish bilan bog‘liq xarajatlarni, vagonlarni
shaxobcha yo‘llarga chiqarish, teplovozlar manevri uchun to‘lovlar, mahsulotni
18

vagonlarga (kemalarga) ortish xarajatlari, mahsulotni jo‘natayotganda bo‘ladigan
transport tashkilotlari tomonidan joriy qilingan (masalan, mahsulotni taroziga
solish) to‘lovlar mahsulot yetkazib beruvchi zimmasiga yuklanadi. Mazkur
xarajatlardan tashqari mahsulot jo‘natish stansiyasidan iste’molchi omboriga
tushguncha o‘rtada bo‘ladigan barcha tashish, ortish-tushirish xarajatlarini (franko-
jo‘natish sanksiyasi baholarida) iste’molchi ko‘taradi.Narxning shakllanish
nazariyasi asoslarini mikroiqtisodiyot fani tariflab beradi. U akademik fan bo‘lib,
uning ko‘pgina tushunchalari, asoslari, modellari haqiqiy ko‘rsatkichlarida aks
etmaydi yoki amaliyotda qo‘llanilishi qiyin (ko‘pgina hollarda bu modellardan
foydalanib ham bo‘lmaydi). Shu sababli mikroiqtisodiy nazariyani amaliyotda
qo‘llashda cheklovlar mavjud. Bu fanning asosiy ko‘rsatmalariga tayangan holda
tashkilot ma’lum vaqt ichida amalga oshirilishi shart bo‘lgan maqsadlari uchun
narx bo‘yicha o‘z harakatlarini ishlab chiqadi.Baho siyosatini ishlab chiqishda
quyidagilarga e’tibor berish zarur: xarajatlar, talab, raqiblar narxi, narx
belgilashdan ko‘zlangan maqsadlar, narxlarni boshqarish bo‘yicha davlat
tadbirlari. Umuman olganda narx maqsadlari uch sohaga nisbatan qo‘llaniladi:
- tovar aylanmasi hajmini aniqlash; - maksimal foyda olish; - raqobat
sohalari.
19

1.2 Bozor iqtisodiyoti sharoitida mahsulotlarga narx belgilash
Bozorning turiga bog‘liq holda auksionlar, birja kotirovkalari narxi
farqlanadi. Auksion bahosi - bu auksionda sotilgan tovarning real bahosi. Auksion
bu-tovarni raqobatli savdo yo‘li bilan sotish usuli. Sotib oluvchi auksion
ishtirokchilaridan minimal narxga erishilganlik sharti bilan eng yuqori narxni taklif
qilgan odam bo‘ladi. Auksionlarda momiq-mo‘ynali tovarlar, choy, qadimgi
predmetlar, qimmatbaho toshlar va b.lar kabi tovarlar sotiladi.
Birja kotirovkalari -bu tovar birjalarida tuziladigan shartnomalar baholari.
Ushbu bozor tovarni hozir kelishilgan narxda olish-sotishni, biroq uni ma’lum
paytda yetkazib berishni ko‘zda tutadi. Birja tovarlari narxlari naqd savdo qiluvchi
bozorning joriy narxlariga asoslanadi, lekin bundan tashqari ularda foiz stavkalari
va inqiroz sur’atlarining o‘zgarishlari ham hisobga olinadi.
Tovar birjalarida narxlari vaqti-vaqti bilan kuchli o‘zgarib turadigan tovarlar
bilan operatsiyalar o‘tkaziladi. Haqiqiy tovar almashinishi yuz beradigan naqd
pulli bozorlardan farqli ravishda tovar birjalarida
Monitoring – kuzatish, korxonalarning moliyaviy-xo‘jalik faoliyati
to‘g‘risida axborot yig‘ish va umumlashtirish tizimi. Narxlar monitoringi esa
ro‘yxatdan o‘tkaziladigan shartnomalar qo‘shimcha ustama xarajatlarsiz,
vositachilik xizmatlarisiz tuzilganligi hamda narxlarning maqsadga muvofiqligini
kuzatishdir. Xaridorning mahsulot sotib olishi jarayonidagi narx va qiymat
o‘rtasidagi muvozanat 10.2. jadvalda keltirilgan.Tovarning qadrliligiga eng avvalo,
uning xususiyatlari, ya’ni ushbu xususiyatlar xaridorlar didiga qanchalik mosligiga
bog‘liq. Yuqorida ko‘rsatilgan xususiyatlarning baholanishi xaridorlarning
subyektiv qabul qilishiga bog‘liq. Mahsulotning bir xil xususiyatlari xaridorlar
tomonidan har xil baholanishi mumkin. Bundan kelib chiqadiki, xaridorlar bir xil
mahsulot uchun har xil narx to‘lashga tayyordirlar. Mahsulotning qadrliligiga
marketing vositalari ta’sir qiladi (korxonaning imiji, marka imiji sotish sharoitlari,
reklama va boshqalar). Shuning uchun yangi sotuvchining yutug‘ini faqat
mahsulotning past narx bilan belgilab bo‘lmaydi. Past narxda sotuvchining yutug‘i
faqatgina xaridorning hech bo‘lmaganda sifatga bo‘lgan ehtiyojini qondirishi
20

kerak.Tovarni bozorda namoyish qilish narxlardan marketing kompleksi
elementlaridan biri sifatida tovar, savdo (o‘tkazish) va rag‘batlantirish bilan bir
qatorda faol foydalanishni ko‘zda tutadi. Narx samarali narx siyosatini o‘tkazish
sharoitida maqsadli bozorga ta’sir etishning aniqravshan vositasiga aylanadi.
Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda uzoq vaqtlargacha narx
iste’molga oid qarorlar qabul qilinishining eng muhim mezoni bo‘lgan. Hayot
darajasi nisbatan past bo‘lgan mamlakatlar uchun va shuningdek, ommaviy talab
bo‘lgan tovarlarga nisbatan bunday yondashuv bugungi kunda ham adolatli
hisoblanadi. Hozirgi davrda narx siyosatining roli tovar, savdo va
rag‘batlantiruvchi siyosat kabi iste’molchiga ta’sir etuvchi narxga oid bo‘lmagan
choralarga nisbatan tushmoqda. Shu munosabat bilan mutaxassislar bevosita
narxga oid raqobatdan qochishni, narxga oid bo‘lmagan raqobatdan faol
foydalanishni, bozorni segmentlash, bozorda o‘z o‘rnini qidirib topish, tovarni,
uning sifatini differensiyalash, yangi tovarlarni ishlab chiqish, reklama metodlari
va vositalarini kengaytirish va savdoni rag‘batlantirish, savdo tizimi
samaradorligini oshirishni tavsiya qilmoqdalar. Ammo shunga qaramasdan narx
o‘ta muhim, bozordagi ahvolga va tadbirkorning oladigan foydasiga katta ta’sir
o‘tkazuvchi marketing siyosatining jiddiy elementiligicha qolmoqda.
Xaridorlar bozori sharoitida narxlar darajasi sezilarli darajada iste’molchilar
tomonidan belgilanadi, sotuvchining narx sohasidagi imkoniyatlari keyin paydo
bo‘ladi. Biror bir tovarni sotib olmoqchi bo‘lgan xaridor uchun narx “iqtisodiy
qurbonlik” hisoblanadi. Xaridor bu ”qurbonlik”ni tovarni sotib olish va undan
foydalanishdan keladigan foyda bilan taqqoslaydi, tovarning foydasi uning narxiga
nisbatan yuqori, deb hisoblagandan keyingina sotib oladi. Xaridorlar hatto yuqori
narx bilan bo‘lsa ham sifatli tovar sotib olishni afzal ko‘radilar.Tovar sotib olgan
odam uchun qancha foydali bo‘lsa, uning yuqori narxi shunchalik oqlangan
bo‘ladi. Ommaviy xaridorlar uchun imkoniyatli narxlardagi yaxshi sifatli tovarlar
kerak. Shunday qilib, xaridorlar narxlarga talab, daromadlar darajasi, istak va mos
keluvchi tovarni sotib olish imkoniyati bilan ta’sir o‘tkazadi. Xaridorlar tomonidan
narxlarni ruhan idrok etish omili juda muhim.
21

Narxlarning asosiy darajasi hisobi bozorga chiqarilgan tovarga talab (uning
hajmi va dinamikasi) va savdoning aniq bozorida talabning har bir guruhi bo‘yicha
elastikligini aniqlash bilan boshlanadi. Marketing bo‘yicha mutaxassis nafaqat
narx va buning natijasida yuzaga kelgan talab orasidagi bog‘liqlik xarakterini talab
qonuni bilan ifodalanishini, shuningdek, ushbu mahsulotning turlicha narxiga talab
qanchalik qaratilayotganini ham bilishi kerak. Bu bog‘liqlik darajasini talabning
narxga oid elastikligi (o‘zgarishliligi), deb atash qabul qilingan va grafik jihatdan u
egri talabning egilishidagi ma’lum burchak sifatida tasvirlanadi.Oddiy vaziyatda
narx va talab bir-birlariga teskari bog‘liqlikda bo‘ladi, ya’ni narx qancha yuqori
bo‘lsa, talab shuncha kam bo‘ladi. Budjeti cheklangan iste’molchilar muqobil
tovarlarni tanlashga duch kelganlarida ular uchun narxi juda yuqori bo‘lganlarini
juda kam sotib oladilar.Raqobat orqali narxni o‘zgartirish talabning oshishi yoki
pasayishiga bog‘liq. Aksincha, narx qancha past bo‘lsa, talab shuncha oshadi.
Baho talab qayishqoqligining o‘zgarishiga olib keladi. Ammo hamma xaridorlar
ham bahoning o‘zgarishiga bir xil munosabatda bo‘lmaydilar.
Elastik, deb narxlarning sezilmas o‘zgarishidan ham sezilarli o‘zgaradigan
talabga aytiladi. Talabning elastik (o‘zgaruvchan)ligi raqobat darajasiga bozorda
substit (o‘rnini bosuvchi) tovarlar mavjud bo‘lganda, xaridorlarning daromad
darajalari va muomala qila olish (xarid qobiliyati) xususiyatlariga bog‘liq.
Miqdoriy jihatdan u sotilgan tovar hajmi foizli o‘zgarishining uning narxi foizli
o‘zgarishiga bo‘lishdan chiqqan qismi sifatida aniqlanadi. Talab qanchalik kam
elastik bo‘lsa, tovarning sotuvchisi unga shunchalik yuqori narx belgilashi
mumkin. Va aksincha, talab qanchalik elastik bo‘lsa, sotuvchi firmada o‘z
mahsulotiga emas, boshqalarnikiga narxlarni pasaytirish siyosatidan
foydalanishiga to‘g‘ri keladi, bu esa savdo hajmining va firma foydasining keskin
oshishiga olib keladi. Narx elastikligi asosida belgilangan talab narxlarning yuqori
chegarasini shakllantiradi. Agar raqobat cheklangan bo‘lsa, firmaning narx ustidan
nazorat darajasi oshadi, bozorning ta’siri esa pasayadi. Raqobat yuqori darajada
bo‘lganda narxni bozor boshqaradi. Shuning uchun bozor yetakchisi narxlarni
hisob-kitob qilganda xomashyo, materiallar yetkazib beruvchilar narxini, o‘xshash
22

mahsulotlar ishlab chiqaradigan raqobatchilar narxini, bir xildagi o‘xshash tovarlar
taklif qiluvchi raqobatchilar narxini e’tiborga olishlari kerak. Tovar narxi darajasi
va uning strukturasi raqobatchi firmalarning o‘xshash tovarlari bilan ular sifatining
texnik-iqtisodiy parametrlari va boshqa raqobatbardoshlikni tashkil etuvchilari
asosida taqqoslash bilan belgilanadi. Taqqoslash raqobatchilar tovarini xarid qilish,
xaridorlar fikrini so‘rash kabilarni ko‘zda tutadi. Narxlar unga raqobatchilar
tomonidan bo‘ladigan reaksiyani hisobga olib, tuzatiladi. Bu holatni pisand
qilmaslik firma narx siyosatining mag‘lubiyatiga va uning tadbirkorlik faoliyati
izdan chiqishiga olib kelishi mumkin. Narx urushi bo‘shashgan (sust) firmalarni
bozordan siqib chiqaradi. Shunday qilib, narxlar darajasi birinchi navbatda, firma,
xaridorlar va raqobatchilar manfaatlarini tenglashtirmog‘i lozim.
Narxlar darajalari aytib o‘tilgan omillaridan tashqari davlat boshqaruvi
choralariga ham (hukumat antidemping va antitrest qonunlar doirasida ta’sir etishi
mumkin), shuningdek, mamlakat va ushbu bozordagi soliqqa tortish tizimi va
inqiroz darajasi xarakteridan, davlat moliyaviy ahvoli, valuta kurslari nisbati,
siyosiy vaziyat va boshqalardan kelib chiqib ham bog‘liq bo‘lishi
mumkin.Korxonalar o‘z tovarlariga narx belgilashdan oldin unga ta’sir etuvchi
tashqi omillarni chuqur tahlil qilishlari zarur. Jahon tajribasida iste’molchilarni
xaridiga qarab turli bo‘limlarga ajratib o‘rganiladi.
Ishlab chiqaruvchi. So‘ralgan narxni xarajatlarning to‘liq, qisman hisobiga
mos kelishi.Iste’molchilar. Narx darajasining potensial sotib oluvchilar nuqtayi
nazaridan maqbulligi.Raqobatchilar. Raqobatchilar tomonidan so‘ralgani bo‘yicha
sotilgan narxlar darajasi.Narx darajasi korxona iqtisodiyotiga kuchli ta’sir
ko‘rsatadi. Savdo hajmini o‘zgartirmagan holda narxlarni 1% ga oshirish “Coca
Cola”ning daromadini 6,4% ga, “Nestle”ni 17% ga, “Philips”ni 28,7% ga oshirgan
bo‘lar edi.Korxona uchun narx vosita ham bo‘lib, narxning yordamida u ma’lum
maqsadga erishishga va o‘ziga raqobatda ustuvorlikni ta’minlashga urinadi.
Shuning uchun narxni shakllantiruvchi ichki omillarishlab chiqarish xarajatlari va
muomala, firmaning marketing va narxga oid maqsadlari, shuningdek,
korxonaning tovar siyosati (assortimentning kengligi, tovar hayotiylik davrining
23

bosqichlari, tovar marketingi, qadoqlash), savdo siyosati va stimullash sohasidagi
siyosat hisoblanadi. Xarajatlarni baholash, keyin esa ularni pasaytirish yo‘llarini
qidirish har qanday aqlli tadbirkor uchun majburiy mashg‘ulot, chunki narxlarning
quyi chegarasini shakllantiruvchi xarajatlar narxga oid raqobat sharoitida
muvaffaqiyatni belgilaydi.
Mahsulotning xususiyatlari esa aksincha mahsulotning naflilik
determinantlarini shakllantiradi. Bu ko‘pgina bozor tadqiqotlarida mahsulotning
asosiy bozordagi mag‘lubiyati narx naflilik omilining birbiriga to‘g‘ri kelmasligida
namoyon bo‘ladi.Firmalar ko‘p hollarda keng assortimentli mahsulotlar ishlab
chiqaradilar. Ular bir-birlari bilan talab, xarajatlar yoki birgalikda ikki omil
bo‘yicha bog‘liqdir. Quyidagi omillar ushbu mahsulot turiga har xil narxni
shakllantirishga, bozorni segmentlashtirishga, korxona foydasini saqlab qolishga
va ko‘paytirishga yordam beradi.Mahsulotlarning bir-birini to‘ldirishi va bir-birini
almashtirirish qobiliyati mahsulotlarning ichki xususiyatlarini rivojlantirgan holda
mahsulotlar differensiatsiyasi, qadoqlashdagi farqlar, reklama, mahsulotlar
sotishdan keyingi xizmat darajasi bilan belgilanadi.Marketingning quyidagi
elementlari mahsulotlarning bozordagi mavqeyini egallashi uchun sharoit yaratadi,
bular mahsulotlarni bozorga yo‘naltirish va taqsimlash vositalaridir. Ular narx
siyosati bilan chambarchas bog‘liq.
Sotish hajmining o‘zgarishiga (yoki umuman ta’siri yo‘q) mahsulot
narxining pasayishi boshqa marketing vositalarining ko‘magisiz juda sezilarsiz
darajada ta’sir etadi. Narxning pasayishi talab hajmiga ta’sir etishi uchun
kommunikativ vositalar orqali masalan, reklama orqali ushbu pasayishni xaridorlar
ongiga yetkazish muhim hisoblanadi.Yangi mahsulotni bozorda tez tarqalishi
uchun ishlab chiqaruvchi mahsulotni chegirmalar, kuponlar, tekin tarqatiladigan
namunalar yordamida amalga oshiradi. Bunda barcha pasaytirilgan narxlar
odatdagi narxlar bilan solishtirilganda chegirmalar bilan bog‘liq bo‘lishi kuzatiladi.
Ishlab chiqaruvchining narx siyosati sotish kanallari bilan chambarchas
bog‘liq bo‘ladi. Ko‘p hollarda ishlab chiqaruvchining narxi savdo ustamasi
yordamida shakllanadi, ular barcha qilingan xarajatlarni qoplab foyda olishni
24

ta’minlashi lozim bo‘ladi va yana talabning elastikligiga ham bog‘liq. Mahsulot
harakatining har bir ishtirokchisi narxning shakllanishida muhim vazifani
egallashni xohlaydi. Agar ishlab chiqaruvchi sotish kanallari ustidan hukmronlik
qilsa, unda narxning shakllanishida va savdo chegirmalarida ko‘proq imkoniyatlari
bo‘ladi. Sotish kanallari ko‘p bo‘lgan holatda ulgurji narxlarni pasaytirish siyosati
ishlab chiqaruvchi uchun katta muammo bo‘ladi. Ayrim savdo firmalari xaridor
uchun belgilab qo‘yilgan chakana narxni pasaytiradilar, boshqalar esa korxonadan
rasmiy ravishda narxlarni pasaytirishni taklif qilishadi. Shunday qilib dallollar
narxni ishlab chiqaruvchidan xaridorga yetib borishdagi asosiy omil qilib
ko‘rsatishgan. Agar ishlab chiqaruvchi mahsulotning ko‘p qismini yirik savdo
firmalari orqali ularga chegirmalar qilib sotsa, uning raqiblari esa kichik firmalari
orqali yuqori bo‘lmagan chegirmalar berib savdoni amalga oshirsa, u holda unda
boshqa xarakterga ega muammolar paydo bo‘ladi.Kichik savdogarlar yuqorida
belgilangan sabablarga ko‘ra mahsulotlarni normal darajadan past bo‘lgan
narxlarda sotadilar va shu bilan yirik savdogarlarga muammolar tug‘diradilar. Agar
ishlab chiqaruvchi chakana narxlarda chegirmalar qilsalar ular sotish kanallaridan
mahrum bo‘lishlari mumkin. Dallollarga optimal chegirmalar bergan ishlab
chiqaruvchi g‘alaba qozonadi.
Mahsulotni tarqatish kanallari nafliligi narx o‘sishi va pasayishiga, demak,
mahsulotning sotilishiga ham bog‘liq, agar misol uchun qimmat bo‘lmagan
mahsulotni xususiyati betakror bo‘lgan juda qimmat mahsulot kanaliga
yo‘naltirsak, yangi mahsulot yuqori talabga ega bo‘lmaydi. Bunday kanal yangi
mahsulotning xususiyatlarini ko‘rsatadi, lekin narxga qaramasdan yuqori sotuvni
ta’minlab bermaydi.Arzon mahsulotlar arzon kanallar yordamida tarqatilishi,
yuqori sifatli mahsulotlar esa yuqori sifatni qabul qilishini kuchaytiruvchi (yuqori
malakali xodimlar, konsultatsiyalar, atrof-muhit va b.q.) va yuqori narxni
ta’minlovchi kanallar yordamida tarqatilishi lozim. Mahsulotni tarqatish kanallari
uning nafliligini o‘sishiga ta’sir ko‘rsatadi, shuning uchun ishlab chiqaruvchilar
ularni nazorat qilishni xohlaydilar va shu bilan sotish va narx siyosatiga ta’sir
ko‘rsatadilar.Ishlab chiqaruvchilar o‘z mahsulotlari narxini vositachilarga qarab
25

qat’iy belgilab qo‘ya olmaydilar, vositachilar mahsulotlar qiymatini istagan vaqtda
past yoki yuqori narxlarni belgilanishiga sabab bo‘lishi mumkin. Vositachilikning
narx bo‘yicha qabul qiladigan qarorlariga ta’sir o‘tkazish uchun dallollar bilan
o‘rtadagi aloqaning ishlab chiqaruvchilar boshqarishlari lozim. Ular bilan o‘rtadagi
aloqani yaxshilanishi, xarajat va foyda orasidagi to‘g‘ri taqsimlanish narx bilan
bog‘liq kafolatlarga yoki narxlarni oshirish bo‘yicha alohida kelishuvlarga bog‘liq.
Narxning o‘zgarishi ko‘p hollarda sotish hajmiga va bozordagi ulushga
kuchli ta’sir qiladi. An’anaviy iste’mol mahsulotlariga narx bo‘yicha talabning
elastikligi 10-20 % gacha reklama bo‘yicha talabning elastikligidan yuqori, ya’ni
narxning 10 % ga o‘zgarishiga nisbatan 1020 barobar ko‘p ta’sir o‘tkazadi. Sanoat
mahsulotlarida farq bundan ham yuqori.Faol mahsulot va kommunikativ siyosat
uzoq vaqt davomida amalga oshiriladi, lekin narx bo‘yicha aksiyalarni
tashkillashtirish ko‘p vaqt talab qilmaydi. Uzoq va mustahkam raqobat ustunligiga
faqat narx bo‘yicha qilingan tadbirlar orqali erishish juda qiyin masala. Xarajatlar
bo‘yicha qat’iy va uzoq davom etuvchi, raqobatchilar erisha olmaydigan
ustunlikka ega bo‘lish zarur.Ayrim bozorlarda talab boshqa marketing vositalariga
qaraganda narx siyosatiga tezroq ta’sir ko‘rsatadi. Narx bilan bog‘liq bo‘lmagan
tadbirlar sotish va bozordagi ulushga vaqtdan kechikish bilan ta’sir qiladi. Shunday
qilib reklamaning ijobiy ta’siri faqat bir necha oydan keyin seziladi. Sotishga
narxning o‘zgarishi esa, aksincha, uning bir necha soatdan keyin (yoqilg‘i
shaxobchasi) yoki bir necha kundan keyin sezdiradi.
Narxning tariflangan o‘ziga xos xususiyatlari marketing-miks vositasi
sifatida sotishni, bozordagi ulushni, foydani boshqaradi. Lekin narx siyosati o‘z
ichiga tavakkalchilik unsurlarini oladi. Misol uchun, xaridorlar va
raqobatchilarning narxga doir tadbirlarga bo‘lgan qarashni noto‘g‘ri tahlil qilish
korxona uchun og‘ir oqibatlarni keltirishi mumkin. Ko‘plab korxona rahbarlari
foyda olishning asosiy manbayi xarajatlar va sotish hajmida, deb bilishadi, shuning
uchun ularga alohida e’tibor beriladi. Shunday korxonalar rahbariyati borki, ular
narxni foyda olish uchun kurashda uchinchi omil sifatida qarashmaydi, ular narx
o‘sishini birinchi o‘ringa ko‘tarishadi, uni boshqarish kerak, deb hisoblashadi va
26

unda katta salohiyat yashirilganligini tan olishadi. Ularning fikricha, narx tizimi
ustidan qilingan nazoratga pand berish kerak emas. Ko‘rinib turibdiki, narxning
o‘sishi sotish hajmining o‘sishi va xarajatlarni kamaytirishga qaratilganda ko‘proq
foydaning o‘sishiga olib keladi. Olib borilgan hisob-kitoblar shuni ko‘rsatadiki,
harakatlarni narxning o‘sishiga yoki narx darajasini himoya qilishga qaratish
maqsadga muvofiqdir. Bu xarajatlarni qoplash past darajadagi hollarda juda
muhimdir. Bu holatda sotish hajmining o‘sishi foydaning ko‘payishiga olib
kelmaydi. Bunday vaziyatlarda harakatlar xarajatlarni kamaytirish yoki narxlarni
oshirishga qaratilishi lozim. Asosan narxning o‘sishi sotish hajmining pasayishiga
olib keladi. Foydaning o‘sishida juda katta firmalar narxlarning ahamiyati
kuchliligiga qaramasdan narxni shakllantirish bo‘yicha tadqiqotlar olib
bormaydilar. Korxonalarning ko‘p qismi narx shakllanishiga bo‘lgan e’tiborning
sustligini quyidagi iboralar bilan izohlaydilar: “Narxlarni bozor tartibga soladi”
yoki “biz raqobatchilar narxlari bilan hisoblashishga majburmiz”. Yuqorida
keltirilgan misol ma’lumotlariga qarab narxlarni shakllantirishga e’tibor
muhimligini ko‘ramiz. Albatta bu ma’lumotlar yig‘ish, ijobiy fikrlash, tajriba qilish
bo‘yicha katta harakatlar talab qiladi. Lekin hech bir ko‘rsatkich foydani narxni 1-
2 % oshirish kabi tez oshira olmaydi. Shu qatorda foydaning kamayishiga narxning
1-2 % ga pasayishi kabi hech bir ko‘rsatkich bunday kuchli ta’sir ko‘rsatmaydi.
Narx siyosati naxlarning ba’zis (dastlabki) darajasi haqida qaror qabul
qilishni o‘z ichiga oladi. Narx siyosati marketing kompleksining tarkibiy qismi
sifatida marketing yondashuvi asosida ishlab chiqiladi. Marketingga oid narx
strategiyalarida hozircha narxlarni xarajat uslublari bo‘yicha belgilashdan keng
foydalanilmoqda, lekin yagona va asosiy qiymatli yondashuv sifatida yashab
kelmoqda.
27

1.3 Xo'jalik shirkatlari va jamiyatlari ustavi
Zararsizlik va maqsadli foydani ta’minlashning tahlili asosida narx hisob-
kitobi. Korxona xohlaydigan foyda hajmini ta’minlaydigan narxni qo‘yishga
intiladi. Narxlashtirishning bu uslubiyoti zararsizlik grafigiga asoslanadi.Talabga
yo‘naltirilganlik. Ko‘pgina korxonalar narxlashtirishning asosiy omili xarajatlar
emas, tovarning iste’molchi tomonidan xaridorlik yuzasidan qabul qilinishi, deb
hisoblaydilar, ya’ni gap tovarning foydaliligi va uning narxga sezgirligi haqida
boradi. Demak, narx bu holda tovarning qiymat jihatdan sezilarli muhimligiga
muvofiq kelishi kerak.Raqobatchilarga yo‘naltirilganlik. Joriy narxlar darajasi
asosida narxlarni belgilayotganda korxona asosan raqobatchilar narxidan kelib
chiqadi va o‘z xarajatlari yoki talab ko‘rsatkichlariga kamroq e’tibor beradi.
Bunday yondashuv ancha keng tarqalgan.
«Yetakchi orqasidan quvish» usuli. Bu holda tovar narxini belgilash
bozordagi yetakchi raqobatli muhitning narxi asosida, tovar va uning sifati,
differensiatsiyasi asosida amalga oshiriladi. Mohiyatiga ko‘ra bu usul yetakchi
narxga yo‘naltirilgan holda o‘z narx siyosatidan voz kechishni ko‘zda tutadi.
O‘rtacha bozor narxlari usuli. Hisob-kitoblar «o‘rtacha bozor narxlari»
bo‘yicha raqobatchilik ma’lumotlari asosida amalga oshiriladi. Korxona ularga
mo‘ljallanib hosil bo‘lgan narx darajasida, yuqorioq yoki pastroq narxlarni
belgilashi mumkin. Buning uchun bozorda egallaydigan mavqeyi, korxonaning
obro‘-izzati asos bo‘lib xizmat qiladi. O‘rtacha narxdan yuqori bo‘lgan narx
faqatgina agar tovar muhim iste’mol xususiyatlariga ega bo‘lsa, tovar markasi
yuqori bo‘lsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Agar korxona bozorda mustahkam
o‘rinni egallashga intilsa, past narxlar amaliyotiga murojaat qilishi shart emas,
chunki mazkur holda o‘z obro‘sini va u bilan birga iste’molchilarini ham
yo‘qotishi mumkin.
Tender asosida narxni belgilash. Bunday vaziyatlarda korxona o‘z narxini
belgilashda ushbu narx va o‘zining xarajatlari hamda talab ko‘rsatkichlari
o‘rtasidagi o‘zaro aloqalaridan emas, raqobatchilarning kutiladigan narx
takliflaridan kelib chiqadi. Korxona shartnoma tuzmoqchi bo‘ladi, demak, buning
28

uchun esa boshqalar narxiga qaraganda past bo‘lgan narxni so‘rashi kerak. Biroq
bu narx tannarxdan past bo‘lmasligi lozim, aks holda korxona o‘ziga zarar qilgan
bo‘ladi. Bu usul ehtimolli baholashni qo‘llaydi va hisob-kitoblarning quyidagi
ketma-ketligini nazarda tutadi:
− shartnomaning bajarilishi bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar hisobkitobi;
− potensial raqobatchilar tomonidan qo‘llaniladigan savdo taktikasi tahlili;
− korxona taklif qiladigan narx raqobatchilar so‘raydigan narxdan past
bo‘lishining ehtimolini aniqlash;
− korxonaga maksimal foyda olib kelishi kutilayotgan narx miqdorini
aniqlash;
− tender savdolarini tashkil qilish mexanizmi.
Narxlarni shakllantirishning asosiy metodlari narx siyosati «magiya
uchburchagi»ning biror bir unsuriga urg‘u berilishi bilan farqlanadi: korxona
xarajatlari, iste’molchilar baholari va raqobatchilar baholari.
Xarajatli metodi (ustamalar metodi). Bu narx shakllanishining keng
tarqalgan metodi bo‘lib, unga ko‘ra ushbu mahsulotning doimiy yoki o‘zgaruvchan
xarajatlariga ushbu tarmoq foyda normasi uchun oddiy holda mos keladigan
ustamalar qo‘yiladi. Masalan, tarmoq bo‘yicha qurilish firmalari ko‘pincha o‘z
ishlarini loyiha qiymatiga o‘rtacha foydani qo‘shib baholaydilar. Bu metodning
ommalashgani turlicha izohlanadi. Birinchidan, firma o‘z tovariga talabga nisbatan
unga qilingan o‘z xarajatlarini yaxshi biladi. Bu ularni narxni shakllantirishda
xarajatlar kalkulyatsiyasiga tayanish va haqiqatda ko‘rilgan zararni to‘liq
qoplashga undaydi. Ikkinchidan, agar tarmoqning barcha ishlab chiqaruvchilari
narxni shakllantirishning ushbu metodini qo‘llashsa, ularning narxi deyarli bir xil
bo‘ladi. Ular orasidagi narxga oid bu kurash narx to‘g‘ridan to‘g‘ri talab bilan
belgilanadigan tarmoqlar bilan solishtirilganda minimalligini bildiradi.
Uchinchidan, ko‘pgina sotuvchi va iste’molchilar ustamalar metodi eng tuzatilgan,
halol, chunki ikki tomon manfaatlariga amal qiladi va bir tomonning ikkinchi
tomon hisobiga boylik orttirishiga yo‘l qo‘ymaydi, degan fikrni mahkam ushlab
oladilar. Bunday narxni belgilashda (uni «harakatli narx» yoki «ustama bilan» deb
29

atashga o‘rganilgan) talab darajasi hisobga olinmaydi va raqobatchilar narxining
ta’siri e’tiborsiz qoldiriladi.
Narxni iste’molchiga yo‘naltirish metodi narxlarni iste’molchilarning
tovarni qabul qilishlaridan kelib chiqib belgilashni ko‘zda tutadi. Potensial
iste’molchilar tomonidan tovarning qabul qilinishi (idrok etilishi)ni o‘rganish
uchun marketing tadqiqotlari zarur, shu bilan birga iste’molchining firma
takliflariga kutilgan munosabatlarini ham shakllantirish lozim. Buning uchun
tovarning maqsadli bozorga nisbatan munosabatlari, samarali namoyish etilishi,
reklama qilish usullari bo‘yicha konsepsiyalar ishlab chiqish talab etiladi. Istalgan
mahsulotni ishlab chiqarishga qo‘yish avval rejalashtirilgan narxni hisobga olgan
holda va tovarning farqlanuvchi sifat xususiyatlarini ham qo‘shib, ishlab chiqarish
hajmi hisob-kitobini bajarishni talab qiladi. Bunday yangi mahsulotlarning bahosi
odatda, raqobatchilar narxidan yuqori bo‘ladi, shuning uchun sotuvchilar
xaridorlarniular servisning yuqori darajasi, kafolatning davomli muddati, ushbu
taklifning ishonchliligi va boshqa aniq ustuvorliklari uchun qo‘shimcha haq
to‘layotganliklarini dalillar bilan ishontirishga shay turishlari kerak.
Narxning past darajasini mo‘ljallovchi xaridorlar uchun tovar ishlab
chiqaradigan firmalar iste’molchi ongida asosiy ustuvorligi nisbatan arzon va
sifatli bo‘lgan tovar obrazini shakllantirishlari kerak.
Narxni raqobatga yo‘naltirish metodi raqobatchilar narxlarini kuzatib
borishni talab etadi, o‘z xarajatlari va talabning hisobi bo‘ysunuvchi rolini
o‘ynaydi. Narxning yetakchisi sifatida raqobatchi yetakchining narxi yoki o‘rtacha
tarmoqli so‘raladigan narxning yuzaga kelgan darajasi ko‘rib chiqiladi. Narx
yuqori, past yoki firma xaridorga uning takliflarini boshqa raqobatbardoshlikni
tashkil etuvchilar sifati, foydali xossasi, servisi, kafolati va boshqalarga ko‘ra
ustuvorligi sifatida raqobatchi tovar narxi darajasida bo‘lishi mumkin.
Yuqorida aytilganlardan ko‘rinadiki, narx belgilash metodining har biri
alohida bozorning, boshqa ijtimoiy-iqtisodiy yo‘nalishlardan ajralgan holda yuz
beradi. Optimal narx odatda, sotuvchi, xaridor va raqobatchilar manfaatlarini
30

tenglashtirmog‘i zarur. Tovarni sotish narxini narx siyosatining “sehrli
uchburchagi” doirasida belgilash marketingga oid yondashuv hisoblanadi.
Xalqaro savdoda narxni belgilash murakkab, chunki narx noturg‘un
kattalikdir. Unga jahon iqtisodiyoti egallab turgan sikli, bozor konyunkturasi,
raqobatchilar, vositachilar va xaridorlar, valutalar kursining o‘zgarishi ta’sir qilib
turadi. Xalqaro savdoda bahoning turli ko‘rinishlaridan foydalaniladi. Bu baholarni
ifodalashda maxsus so‘zlardan foydalaniladi, ularni qo‘shib aytish zarur.Firma
ichida tovar siyosati o‘tkazilganda firmaning umumiy natijalarini
muvofiqlashtirish nuqtayi nazaridan baho belgilanishi kerak.
Ikkita maqsadga intilish zarur:
baho yetarlicha yuqori bo‘lishi kerak, ya’ni ishlab chiqarish bo‘limini
quvvatlash, bunda tovar ichki bozorda ham yaxshi sotilishi ko‘zda tutiladi;
baho yetarlicha past bo‘lishi kerak, ya’ni tashqi savdo tarmog‘i chet el
bozorlarida raqobatdosh bo‘lishi uchun.Chet eldagi filiallar uchun transfert baho
ancha murakkab, chunki soliq qonunlari, valuta kurslari, mahalliy qoidalar,
bojxona tariflari va firmaning filial faoliyatida ishtirok etish darajasini hisobga
olishni talab qiladi.Agar soliq solish miqdori ikkala mamlakatda har xil bo‘lsa,
qaysi mamlakatda sotish foydali ekanligi masalasi ko‘ndalang turadi.Umumiy
holda firma soliq miqdori past bo‘lgan mamlakatda past transfert bahosi
belgilashdan manfaatdor, lekin bu o‘z mamlakatining soliq xizmati tomonidan
qarshilikka sabab bo‘ladi. Ikkinchi tomondan esa eksportyor mamlakat bojxona
xizmati past baholarni asos sifatida qabul qila olmaydi, chunki u kam foyda berish
bilan birga, mamlakatdagi mahalliy ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish sifatiga
ham ta’sir qiladi.Firmaning filial faoliyatida qatnashishi shu tomondan muhimki,
qo‘shma korxona yoki litsenziya haqida gap ketsa, eksport qiluvchi uni yuqori
transfert bahoda sotadi, foydani esa hamkori bilan bo‘lishmaydi.Agar firma
filialiga to‘liq egalik qilsa, past narx belgilashga harakat qiladi.Turli davlatlarda
huquq formalari va soliq qonunchiligining har xilligi hisobga olinsa, xalqaro
saviyada standart strategiya ishlab chiqish qiyinligini baholash qiyin emas.Eksport
xarajatlari tashqi bozorda belgilanadigan bahoning ancha qismini o‘z ichiga oladi.
31

Shuning uchun ham tashqi bozorda belgilanadigan baho bilan xalqaro transfert
baho eksport xarajatlarini hisobga olgan holda solishtirilishi kerak.Eksport
xarajatlari, ya’ni tovarni quruqlik, dengiz yoki havo yo‘llari transportida tashish,
yuklash-tushirish, bojxona, port kabilar yig‘imlari, sug‘urta, eksport-import bojlari
eksport qilinayotgan tovar narxini sezilarli ko‘tarib, uning raqobatbardoshligini
pasaytirishi mumkin. Shuning uchun bu xarajatlarni aniq baholashni, javobgar
shaxs kim bo‘lishini aniq tasavvur qilishni talab qiladi.
Narx belgilashda chet eldagi narx ichki narxdan kam bo‘lmasligiga e’tibor
berish kerak, chunki importer mamlakat firmani dempingda ayblashi mumkin.Endi
tovarning jahon bahosiga kelsak, u mana shu tovarni jahon bozorida sotiladigan
o‘rta bahosidir.Jahon bahosi quyidagi asosiy alomatlari bilan ifodalanadi: katta
tovar bozorlari talablariga mos keladigan yirik eksport va import kelishuvlarida
qo‘llaniladigan baho, muhim bozorlardagi muntazam amalga oshiriladigan
bitimlarda qo‘llaniladigan baho, to‘lov erkin konvertirlangan valutada olib
boriladigan kelishuvlarda qo‘llaniladigan baho.
Ommaviy tovarlar uchun jahon bahosi sifatida xalqaro savdoning asosiy
markazlari birjasi hamda auksiondagi baho qabul qilinishi mumkin. Sotuvchilar
uchun ham, xaridorlar uchun ham jahon baholari haqida ma’lumotga ega bo‘lish
muhim ahamiyatga ega.Jahon bozoridan baholar haqida ma’lumot saqlanadigan
manbalarni quyidagicha guruhlash mumkin.Hisob-kitob erkin konvertirlangan
valutada olib boriladigan oddiy bitimlardagi baholar haqida olinadigan
ma’lumotlar, xalqaro tovar birjalarida e’lon qilinadigan xomashyolar uchun
kotirovkalar.Jurnallarda muntazam chop etiladigan baholar haqida ma’lumotlar,
xalqaro uyushmalar, biznesmenlar, yirik agentliklar, maxsus tashkilotlarning
davriy nashrlarida e’lon qilinadigan ma’lumotlar.
Importyorlarning chet ellik mahsulot yetkazib beruvchilari bilan import
shartnomalari haqida ma’lumotlar.Eksportyorlarning tashqi bozorda ma’lum
tovarni sotishidagi baholar haqida ma’lumotlar.Preyskurantlar, firma kataloglari va
shunga o‘xshash manbalardagi ma’lumotlar.Ko‘pincha bojxona statistikasi orqali
ham baholar haqida ma’lumotlar olish mumkin. Har bir tashqi faoliyat bilan
32

shug‘ullanuvchi firma doimiy ravishda jahon bahosi haqida ma’lumotlarni
o‘rganishi zarur. Bu ishlar bilan narx bo‘yicha xizmatchilargina emas, balki
bevosita eksport-import operatsiyalari bilan shug‘ullanadigan tezkor guruh ham
shug‘ullanishi mumkin.Xalqaro bozorda baho siyosati strategiyasini tanlashda
quyidagilarga e’tibor berish kerak: eksport xarajatlari, xalqaro talab, raqiblar narxi,
narx belgilashdan ko‘zlangan maqsadlar, narxlarni boshqarish bo‘yicha davlat
tadbirlari va boshqalar.
33

2. BOB Elektroagregat korxonasining iqtisodiy siyosati va narx
belgilash amaliyoti
2.1.Davlatning narx siyosati va Boshqarish usullari
Narx tushunchasi va uning mohiyatiNarx bozor kategoriyasi tovarlar
ayirboshlanganda yuz beradigan munosabatlarni anglatadi. Narx nazariy jihatdan
olganda tovar qiymatining puldagi ifodasi, qiymatning bozordagi ko‘rinishidir.
Narx bamisoli barometr kabi bozor holatini ko‘rsatib turadi, narx pasayib
ketsa, tovar bozori kasodlikka yo‘liqqan bo‘ladi, tovar nafsiz bo‘lib, uni boshqa
tovar bilan almashtirish yoki uning sifatini tubdan yaxshilash zarurligi pul
tarkibiga qo‘yiladi. Narxning iqtisodiy mazmunini uning funksiyalari ko‘rsatib
beradi. Narx nimaga tegishli bo‘lishidan qat’i nazar (tovar, xizmat) beshta asosiy
funksiyani bajaradi: Bozor muvozanatini ta’minlash funksiyasi; Hisob-kitob,
o‘lchov funksiyasi; Iqtisodiy regulyator funksiyasi; Raqobat vositasi funksiyasi;
Ijtimoiy himoya funksiyasi.
Bozor narxining asosiy xususiyatlari ularning doimo o‘zgarib turish
qobiliyatidir. Narxlar hech qachon sababsiz o‘zgarmaydi. Yuqori narxlar esa
yuqori sifatli, yangi iste’mol qobiliyatiga ega bo‘lgan tovarlarga o‘rnatiladi.
Tovarning raqobatbardoshligi va bozordagi o‘rni narx darajasiga bog‘liqdir. Narx
belgilash maqsadlari: bozor ulushini ko‘paytirish, qisqa vaqt ichida eng ko‘p foyda
olish, yuqori foyda normasini uzoq muddat saqlab qolishdan iborat.
Narxlar mexanizmi ishlab chiqarilayotgan mahsulot miqdorini
ko‘paytirishgina emas, balki ishlab chiqarishning eng tejamli usullarini ishlashni
ham rag‘batlantiradi. Narxlarning uchinchi vazifasi ikkinchisi bilan chambarchas
bog‘liq. Bu daromadlarnig taqsimlanishiir. Tovar ishlab chiqarish sharoitida
xo‘jalik faoliyati ishtirokchilari oladigan daromadlar ular o‘z shaxsiy yoki ishlab
chiqarish iste’mollarini ko‘plab sotadigan yoki sotib oladigan tovarlar va
xizmatlarning narxlariga bevosita bog‘liq bo‘ladi. Narxlarning to‘rtinchi vazifasi
alohida korxonalarga va xo‘jalik sohalariga ishlab chiqarish omillarini
taqsimlashdir.
34

Narx va iste'molchilar o'rtasida juda yaqin munosabat mavjud bo'lib, uni
iqtisodiy tamoyillar bilan izohlash mumkin: talab qonuni, talabning narx
egiluvchanligi, bozor segmentatsiyasi. Talab qonuni shuni ko'rsatadiki,
iste'molchilar odatda yuqori narxlardan ko'ra arzon narxlarda ko'proq tovarlar sotib
oladilar. Biroq, har bir mahsulot "narx-miqdor" munosabatlariga javob bera
olmaydi. Ayrim mahsulotlarga bo'lgan talab shundayki, ma'lum sharoitlarda yuqori
narxlar ko'proq aylanmani ta'minlaydi. Bunday tovarlar bozorning ma'lum
segmentlari uchun mo'ljallangan - bu qimmatbaho avtomobillar , kemalar,
zargarlik buyumlari, mo'yna va boshqalar. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida
narxlar ahamiyatining ortib borishi kuzatilmoqda, chunki mana shu davrda
umumiy ishlab chiqarish hajmi, xarajatlar oshishi iqtisodiy qiyinchiliklar bilan
uyg‘unlashib ketmoqda. Moliyaviy va bank boshqarish tizimlarining susayishi,
transport va milliy iqtisodiyot tarmoqlarining kuchsizlanishi narx raqobatini
oshirib yubordi. Narxlar darajasi ko‘p hollarda xaridor tomonidan belgilanadi.
Savdogar uchun marketing tizimida narx siyosatini olib borish birmuncha
cheklangan. Ma’lumki, yuqori daromadli rivojlangan ba’zi bir mamlakatlarda
narxning pasayishi sifatning yomonligidan dalolat beradi. Shuning uchun narx
pasayishi shu davlatlarda korxona mavqeyini bozorda mustahkamlamaydi, balki
uni raqobatdoshlilik darajasini pasaytiradi. Xaridorlar ana shu davlatlarda yuqori
sifatli mahsulotlarni yuqori narxda sotib olishga intiladilar. Hozirda narx raqobati
asta-sekin narxsiz raqobatlarga o‘z o‘rnini bo‘shatib bermoqda. Marketingda narx
siyosatini boshqarish masalasi u amal qilib turgan narx strukturasiga bog‘liq.
Albatta, marketing - miks vositalari o‘rtasida juda katta farq mavjud.
Kommunikativ va distribyutorlik siyosati kabi vositalar mahsulotning bozordagi
yutug‘i uchun kerak bo‘lgan shartlardir
Narx ravonligi istehmolchilarning xarid kilinadigan tovarlar mikdori nuktai
nazaridan narx uzgarishlariga uta sezuvchanligini belgilaydi. Amalda talab
ravonligini uch kurinishi, yahni ravon talab, noravon talab xamda yakka (unitar)
talabga bulish mumkin. Bozor ravon talab vaziyatida narxlardagi uzgarishlarga uta
sezuvchan buladi.
35

2.2.Korxonaning narx siyosati
Narx siyosati korxonaning bozordagi umumiy siyosatining ajralmas qismi
hisoblanadi.“Siyosat” so‘zining ma’nosi mumkin bo‘lgan san’at, deyiladi. Bu tarif
narx siyosatining tarifiga ham to‘g‘ri keladi. Narxni shakllantirish, bu san’at
chunki u yuqori aniqsizlik davrida amalga oshiriladi. Korxonaning narx siyosati –
bu maksimal darajada narx shakllanishi sohasidagi imkoniyatlardan foydalanishga,
salohiyatni xaridor uchun bo‘lgan raqobatda yutishga va o‘z maqsadlariga erishish
uchun narxni ko‘tarishga qaratiladi. Narx siyosati narx strategiyasi orqali amalga
oshiriladi. Narx siyosati taktik-operativ aksiyalarni, ma’lumot tizimini (yig‘ish,
tahlil qilish vositalari), tashkiliy qarorlar (tartib va jarayon jihatlar) ni o‘z ichiga
oladi. Taktik — operativ aksiyalar o‘z ichiga quyidagilarni oladi: qisqa muddatli
pog‘onalarni shakllantirish, narxlar tarkibi, narxlar differensiatsiyasi, narxlar
variatsiyasi, narx chizig‘i siyosati, narxlarni yo‘naltirish. Taktik – operativ
aksiyalarning qo‘llanilishi korxonaning strategik maqsadlari bilan mos kelishi
lozim, u bozorda o‘z mavqeyini egallash uchun qilinadi. Shuning uchun narx
siyosati strategik baza (narx strategiyasi) ga muhtojlik sezadi.Hozirgi kunda “narx
menejmenti” narx siyosatiga sinonim bo‘lib hisoblanadi. Bunday o‘zgarishlarning
asosiy sababi bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: narxlar differensiatsiyasi kuchaydi,
buni narx diskriminatsiyasi yoki mahsulot differensiatsiyasi bilan izohlash
mumkin. Narxlar differensiatsiyasi mahsulot parametrlari va xaridorlar guruhining
to‘lay olish qobiliyatlariga katta ahamiyat beradi. Tovar differensiatsiyasi raqobat
ko‘rinishida asosiy vosita bo‘lganligi sababli korxonalar xaridorlarning tovarga
bo‘lgan ichki talablarini aniqlash va tovarni ularga yetkazib berishga katta
ahamiyat beradi. Tovar defferensiatsiyasi segmentatsiya va baho bo‘yicha olib
boriladigan ishlarni murakkablashtirdi va yanada chuqurlashtirdi. Baho tizimida
narxlar differensiatsiyasi bilan bog‘liq bo‘lgan korxonaning barcha imkoniyatlari
birgalikda rivojlantirilmoqda.Yangi bozor raqobat sharoitlariga moslashish sifatida
yoki qisqa muddatli narx aksiyalari sifatida narxlar variatsiyasi doimo
kuzatilmoqda. Bularning barchasi narx siyosatini har xil masalalarni yechishga
majbur qildi.Globalizatsiya va savdoning kengayishi oqibatida sotish kanallarida
36

narx qarshiligi kuchaydi. Buning oqibatida narx kelishuvlari va sotish siyosatining
roli oshdi. Boshqarish kerak bo‘lgan yuqori muammoli narxlar o‘zgarishi yuzaga
keldi. Narx siyosatining malakalilik darajasi, bozorni o‘rganishning zamonaviy
usullari, narxni rejalashtirish narx nazorati yordamida oshdi, oqibatda ma’lum
vaziyatlarda korxonalar raqobat ustunlinligiga ega bo‘ldilar.Bozorning javob
harakatiga qaratilgan tavakkalchilik. Ko‘plab narx siyosati bo‘yicha qabul qilingan
qarorlar doimo o‘zgarib turuvchi va kompleks sharoitlarda qabul qilinadi. Shuning
uchun korxonaning “narx - naflilik” birligiga bozorning javobini oldindan bilish
qiyin. Shu munosabat oqibatida bozorning javobiga qaratilgan tavakkalchilik, ya’ni
narx belgilanganda ko‘zda tutilmagan xarajatlar vujudga keladi. Bu
tavakkalchiliklar yuqori va past narxlar sharoitida bo‘lishi mumkin va yo‘qotilgan
narx imkoniyatlariga kiradi (opportunistik xarajatlar).
Yetkazib berish va to‘lash shartlaridagi tavakkalchilik. Ishlab chiqaruvchi
sotib oluvchilar (xaridorlar) bilan yetkazib berish va to‘lash shartlarini shaxsan
kelishib oladi. Raqobat ko‘p hollarda sotuvchilarni xaridorlarga chegirmalar
qilishga majbur qiladi, oqibatda ularning foydasi kamayadi. Alohida xavf nazorat
qilinmagan chegirmalar, bonuslar to‘lash sharoitlari joriy qilinganda bo‘ladi.
To‘lov tavakkalchiligi. Ular xaridorlar o‘z shartnoma majburiyatlarini
bajarmaganlarida yuzaga keladi (shartnomani bajarmaslik tavakkalchiligi). Agar
xaridorlar to‘lash imkoniyatlari yo‘qligini sabab qilib, mahsulotlar narxining bir
qismini to‘lasa, qolgan pulini kelishilgan muddatda to‘lashni kelishib olsa, to‘lov
tavakkalchiligi vujudga keladi.
Dispozitsion tavakkalchilik. Ayrim mamlakatlarda chet el ishlab
chiqaruvchilarning (sotuvchilar) narx suvereniteti mamlakatning siyosiy –
iqtisodiy manfaatlari tufayli qisqartiriladi.Narx tavakkalchiligi albatta nafaqat
sotuvchilarda, balki xaridorlarda ham kuzatiladi.Narx siyosatida maqsadlarsiz
qabul qilinadigan strategiya vositalaridan katta foyda olish qiyin. Maqsadlar
tizimini loyihalash narx menejmentining asosiy vazifalaridandir. Rejali narx
qarorlari maqsadlar tizimini keltirib chiqaradi. Har bir tashkilot individual ustuvor
maqsadlardan kelib chiqqan holda o‘z maqsadlar tizimini ishlab chiqadi. Shu
37

sababli ilmiy asoslangan maqsadlar tizimi mavjud emas. Narx siyosatida
maqsadlar tizimi ishni amalga oshirish nuqtasidir. Agar potensial narxlar
maqsadlar piramidasida iyerarxiya ko‘rinishida ifodalangan bo‘lsa, bu juda yaxshi.
Bu o‘z ichiga hamma maqsadlarni olmaydi, ammo ifodalangan maqsadlar
munosabati narx siyosatini tushunishga yordam beradi. Umuman olganda narx
siyosatini korxonaning faqat marketing yo‘nalishida emas, balki boshqa
yo‘nalishda ham qo‘llash lozim. Korxona narx siyosati oldiga qo‘yadigan
maqsadlariga: daromadlarni maksimallashtirish, tizimlarni maksimallashtirish,
ma’lum foyda normalarini olish, kelayotgan daromadlarni saqlash, xarajatlar
kompensatsiyasi, ishlab chiqarish ko‘lamini oshirish, bozorga kirish,
raqobatchilarni kamaytirish, potensial raqobatchilarni bozorga kiritmaslik, bozorda
mavqeyini saqlash va kengaytirish, o‘z faoliyati uchun turg‘un va ijobiy muhitni,
korxona faoliyatini saqlash kabilar kiradi. U yoki bu maqsadni amalga oshirish
uchun marketing vositalaridan foydalaniladi. Biz o‘z diqqatimizni marketing
maqsadlariga qaratamiz. Narx siyosatida maqsadlar tizimi rivojlanishi yuqoridan
pastga qarab sodir bo‘ladi. Bunda maqsadlarning agregatlangan variantlari
vositasida kirim yoki o‘rtacha narx xaridorlarning narxdan qoniqishi yoki narxga
ishonch maqsadi yaqinlashadi. Bu juda muhim, chunki oxir–oqibatda
xaridorlarning harakati narx siyosati muvaffaqiyatiga bog‘liq. Xaridorlar
xaridlariga qarab tuzilgan maqsadlar tizimi xaridorlarga yo‘naltirilgan va ularni
tashkilot mahsulotlariga ko‘niktirishga asoslangan narx siyosatining zamonaviy
talabidir.Shunday qilib, maqsadlar piramidasi ko‘pgina maqsadlardan va kichkina
maqsadlardan (ayniqsa ko‘pchiligi qu‘yi qismda joylashgan) tashkil topgan to‘liq
ko‘rinishni keltirish qiyin. Shuning uchun ham biz yuqori va o‘rta maqsadlarni
qarab chiqish bilan chegaralanamiz.
Narx siyosatining yuqori maqsadlari tashkilotning daromadi, xavfsizligi,
mustaqilligi hisoblanadi. Bunda vaziyatga qarab ahamiyati yuqori yoki past
bo‘lgan va boshqa samaralarni to‘ldiradigan samaralar tanlovi haqida gap ketyapti.
Korxonaning foydasi sotish hajmiga o‘rtacha narx natijasida shakllanishi
sababli narx siyosatining keyingi bosqichiga o‘tiladi. Raqobat bozorida
38

korxonaning o‘rtacha narxlari raqobatchilar narxi bilan o‘zaro aloqada bo‘ladi.
Raqobat strategiyasiga muvofiq korxonalar narx yetakchiligiga mustaqil
erishadilar yoki raqobatchilar narxlariga moslashadilar.Narx siyosati tizimida
markaziy aloqa mahsulotning sotish hajmiga tegishlidir.Narxning
rag‘batlantiruvchanlik xususiyatlaridan foydalanish.Raqobat sharoitida bozor
ulushini egallashda tovarlar narxining sotuv hajmiga ta’siri, xarajatlarning foydaga
ta’siri yaqqol ko‘rinadi. Bunday sharoitda korxonaning asosiy vazifasi xaridorlarni
o‘z tovariga jalb etish, doimiy mijozlar segmentini shakllantirish, yangi mijozlarni
jalb etish, bozor ulushini ko‘paytirishga harakat qilish, xaridlar miqdori va
qaytarilishini ko‘paytirishdan iborat. Marketologlar bunday sharoitda
iste’molchilarni o‘rganib, qanday narxlar xaridlarning xarid qobilyatiga to‘g‘ri
keladi, narxlarni tartibga solish orqali xaridorlarga ta’sir etish, jalb etishga harakat
qilishlari kerak. Samarali narx siyosatini bularning barchasini inobatga olmasdan
yuritish mumkin emas. Xaridor xulqatvoriga bog‘liq bo‘lgan narx modeliga
odatda, quyidagi konstruksiyalar kiritiladi: narxdan vujudga keladigan xaridor
holati (emotsiyasi), narxga qiziqish, narxni qabul qilish va tovarga nisbatan
baholash, narxga tayyorlik, narxdan qoniqishva h.k. Bu alohida omillar o‘zaro juda
bog‘liq bo‘lib, ularning har biri o‘ziga xos va ularni boshqarish mumkin.
Bozorga borgan har qanday xaridor bir tovarni bir necha sotuvchidan uning
narxini so‘rab tovarning o‘rtacha bahosini o‘zi uchun aniqlaydi. Narxning yuqori
yoki pastligi albatta xaridor ruhiyatiga (tashqaridan ko‘rinmasada) ozmi, ko‘pmi
ta’sir etadi.
Mavsumiy tovarlarga, ma’naviy eskirgan tovarlarga chegirmalarning
berilishi qisqa muddatda talabning oshishiga olib keladi. Xaridorga ijobiy ta’sir
ko‘rsatib, uning xarid qilish haqidagi qaroriga oson ta’sir etadi. Firma
do‘konlaridagi yuqori narxlar ba’zi xaridorlarni qoniqtirsa, boshqalarini do‘kondan
tezroq chiqib ketishga undaydi. Shuning uchun bunday savdo markazlarida
chegirmalar qo‘yilgan tovarlarning «mavjudligi» qo‘shimcha, sovg‘a sifatida bir
buyumni qo‘shib sotilishi ham iste’molchida ijobiy kayfiyatni tug‘diradi va xarid
qilishga qiziqtiradi.
39

Narxga bog‘liq bo‘lgan kayfiyatni turlicha namoyon etish mumkin. Masalan,
narxga bog‘liq quvonch, xaridor o‘z imkoniyatiga mos kelgan narxda kerakli
tovarni sotib oldi: narx eyforiyasi – xaridor past narxda tovarni kechki bozorda,
kunduzgi narxlarga nisbatan 10-15 % arzon sotib oldi. Yoki «Korzinka. uz» da
yangi yil arafasida «baxtli soat», “yangi yil sovg‘asi”aksiyasida sotib olingan
tovarlari narxidan 10% chegirma qilinishi xaridor kayfiyatini ko‘tarishi tabiiy.
Narxdan rag‘batlanish – hozirda ko‘pgina savdo markazlari
( “Аты-Баты”,«Korzinka.uz») da xaridor ma’lum miqdorda tovar sotib olsa,
unga chegirma beradi yoki kartochka (jamg‘arib boriladigan) taqdim etadi. U har
safar xarid qilganda xarid summasidan 1 % kartochkaga o‘tkaziladi yoki tovar
xarid summasi belgilangan summaga yetsa, yoki ortsa 15% gacha chegirmalar
beriladi.
Narxdan stress hosil bo‘lish turli vaziyatlarda vujudga keladi. Mijoz
kutmagan holda narxning haddan tashqari yuqoriligiga duch kelsa va shunga
o‘xshash holatlar stressni yuzaga keltiradi. Narxning iste’molchi ruhiyatiga ta’siri
psixologlar tomonidan o‘rganilgan, bu holat uning xarid qilish haqida qaror qabul
qilishiga bevosita ta’sir etadi.
Narx xaridor xulq-atvoriga ta’sir etuvchi, motivatsion omil bo‘lib
hisoblanadi. Narx – navoga qiziqish, ma’lum tovarning turli ishlab chiqaruvchilar
tomonidan har xil narxlarda bozorga chiqarilishi raqobatni yanada kuchaytiradi.
Xaridor narx haqida axborotlarni to‘plab o‘zi uchun qulay, xarid qobiliyatiga mos
keluvchi narxda tovar sotib olishga harakat qiladi.
Narxga qiziqishda 3 indikator ajratiladi. 1) narxning muhimligi; 2) alternativ
(muqobil) narxni anglash; 3) narxlarni kuzatish.
Xaridor uchun narx miqdori muhim indikator hisoblanib, xarid qilishda
qaror qabul qilishga bevosita ta’sir etadi.Tovar narxini shakllantirishda narxning
har bir komponenti (narx darajasi, chegirmalar, xarajatlarni moliyalashtirish va
boshqalar) tovar nafliligini oshirishga ta’sir etadi.
Alternaniv xaridlarni anglash – bunday talab holati xaridor bir necha xil bir
iste’mol ehtiyojini qondiradigan tovarlardan eng optimal narxdagi va va naflilik
40

darajasi yuqori bo‘lgan tovarlarni sotib olishga qaror qiladi. Variantlar qancha ko‘p
bo‘lsa, qaror qabul qilish va optimal narxda tovar sotib olish oson kechadi.
Narxni kuzatish–xaridor tomonidan ma’lum tovar bo‘yicha narx axborotini
to‘plash, ularni solishtirish, narxning xarid qobilyatiga mos kelishiga qarab xaridor
o‘zi uchun qaysi tovarni sotib olish haqida qaror qabul qiladi.
Narxlarning turli darajada ekanligi, bir tovarning turli savdo markazlarida
10-15% farq bilan sotilishi iste’molchida narxlarni kuzatish va axborotlar yig‘ishga
qiziqishini vujudga keltiradi.
Narxga qiziqishda to‘rt rag‘bat (motivatsiya) mavjud:
1. Iste’mol ehtiyoji. 2. Ijtimoiy talablar. 3. Intilish. 4. Rag‘batli ish.
Birinchi navbatda, narxga qiziqish iste’mol ehtiyojidan kelib chiqadi.
Oilaning daromadi, oilaning katta — kichikligi narxga bo‘lgan qiziqishni vujudga
keltiradi. Kam ta’minlangan oilalar uchun narxning pastligi eng muhim indikator
hisoblanadi. Bu narsaga ikki tomonlama yondashish kerak. Cheklangan moliyaviy
resurslarga ega oila, agar qimmat va sifatli mahsulotni olsa, u unga uzoq vaqt
xizmat qilishi mumkin. Masalan, qishki etikning sifatlisi 2-3 mavsumga yetadi.
Arzoni esa bir kishi uchun bir mavsumga ham xizmat qilmasligi
mumkin.Ijtimoiy ehtiyojlar narxga bo‘lgan qiziqish uyg‘onishning ikkinchi
motivatsiyasi hisoblanidi. Xaridorning ijtimoiy maqomi – uning ijtimoiy
ehtiyojlarini tug‘diradi. Yaxshi yashashga intilish, yuqori turmush darajasini
ta’minlash, qimmatbaho buyumlarni olishga qiziqish va hokazo. Juda ham band
xaridorlarning narxni kuzatishga, solishtirishga vaqti yo‘q. Ular tezkor ravishda
zarur, kundalik ehtiyojni qondiruvchi mahsulotlarni sotib oladilar va kundalik
majburiyatlardan xoli bo‘ladilar. Bunday xaridorlarda narxni kuzatish, unga
qiziqish holati nisbatan kam bo‘ladi.
Iste’molchilarning turli segmentlari o‘zlari uchun narxdan motivatsiyalashda
individual yondashadilar. Bu yerda narxlarni differensiyalash, turli segmentlarga
moslashtirish, ishlab chiqarish korxonalari tovar assortimenti, ularning narx
siyosatini diversifikatsiyalash talab etiladi.
41

Narx siyosati va narxlarning shakllanishi bozor sharoitida turli iste’molchilar
segmentiga moslashtirilgan holda korxonalar tomonidan olib borilishi uning
bozorda mustahkam pozitsiyani egallashga va turli iste’molchilar segmentidan
iborat mijozlarni o‘ziga jalb qilishga olib keladi. Daromad darajasining, turmush
tarzining o‘sishi yuqori sifatli «Lyuks» sinfli tovarlarga talab o‘sishini
ko‘rsatmoqda. Axborot bilan ta’minlanganlik, yangi tovarlar haqidagi
ma’lumotlarning Super va Gipermarketlardagi ko‘zga tushadigan joylarga
o‘rnatilgan axborot taxta (doska) chalari xaridorlarni o‘ziga tez jalb qilib, ularda
tovarga nisbatan qiziqish uyg‘otaddi. Empirik tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki,
tovarlar narxiga bo‘lgan qiziqish borgan sari o‘sib bormoqda.
Narxi qimmat bo‘lsa ham o‘ta sifatli brend markali tovarlarning xaridori
ko‘paymoqda. Shuning uchun ham zamonaviy bozor sharoitida marka nomiga
sodiq xaridorlar segmenti uchun maxsus «Adidas», «Mexx», «Samsung» kabi
savdo markazlari xaridorlarni maqsadli ravishda o‘zlariga jalb etadilar va u
do‘konlardan mijozlar xaridsiz chiqmaydilar. «Elektron savdoning» avj olishi,
Internet do‘konlarining chet mamlakatlaridan ham xarid qilish imkoniyatini
berayotgani, tovarlarlar narxining differensialligi va chegirmalarning mavjudligi
savdo jarayonlarini faollashtirmoqda.Narx siyosatining bozor sharoitidagi o‘ziga
xosligi, xaridorlarning narx navoga qiziqqonligi turli iste’molchilar segmentida
turlicha kechadi.Agar tovarning naflilik darajasi, sifati, qadoq shakli, unga tavsiya
etilgan servisning yuqoriligi iste’molchini jalb qila olsa, u xaridor sifatida uning
narxiga ikkinchi darajada ahamiyat beradi. Narx haqida ma’lum bilimlarga ega
bo‘lish, xaridorlarda turli emotsional holatlarga tayyor bo‘lishga va o‘ylab optimal
qaror qabul qilishga olib keladi.Tovarlar narxi haqidagi bilimlar kognitiv
jarayonlar natijasida to‘planadi. Narx – navoga tegishli bilimlar iste’molchida
uning xotirasida uzoq vaqt jamlanib shakllanadi. Bunday bilimlar (axborotlar)
xaridor uchun subyektiv darajada muhim bo‘lib, narxiga loyiq tovar sotib olishda
ahamiyatli hisoblanadi.
42

Narxga oid bilimlar xaridor tomonidan quyidagicha xarakterlanadi:
mazmunan (obyektlar va narxga tegishli axborotlar sifati), hajm (narxga oid
axborot hajmi) aniqlik, axborotni to‘plash,
Narx haqida fikr yuritilayotganda uning qaysi determinantlari qanday
funksiyalarni bajaradi: birinchidan, narx haqida bilimlar ratsional xarid asosi
hisoblanib, to‘g‘ri qaror qabul qilishga yordam beradi, ikkinchidan narx
ma’lumotlari tahlili yana qanday ma’lumotlar kerakligini bildiradi.
Narx haqida bilimlarning o‘lchami uchun quyidagilar zarur: narxlar bo‘yicha
savolnomaga qatnashganlar narxlarni o‘zlari erkin ravishda eslashlari, javoblarning
aniqligi, savolnoma o‘tkazish muddati, savolnomaga kiritilgan mahsulotlar,
do‘konlar (do‘konga qatnash chastotasi (tez-tez qaytarilishi). Mahsulotlar artikuli,
turli do‘konlardagi narxlar darajasi ham tadqiq qilinishi kerak. Iste’molchi uchun
mos keladigan tovar «savati» (iste’mol savati)ni shakllantirish asosiy muammo
bo‘lib hisoblanadi. Bu savatga qancha va qanday mahsulotlar kirishi
kerak.Shunday qilib, narxga qiziqish, narx siyosatini bilish, narxga oid
axborotlarga ega bo‘lish, narxga bog‘liq ruhiy holatlarning yuzaga kelishi ham
amaliy jihatdan juda qiziq va tovarni sotilish hajmi korxona foydasiga bevosita
ta’sir etuvchi omillar bo‘lib hisoblanadi.Narxlarni qabul qilish. Narxlarni xaridor
tomonidan qabul qilinishi yuqori darajada subyektiv bo‘lib, u yoki bu darajada real
voqelikdir.Narx siyosati doirasida, narxlarning qabul qilish sohasida psixologiya
nazariyalari, moslashish nazariyalari, assimetriya va kontrast nazariyasi, istiqbol
nazariyalaridan foydalaniladi.Narxlarni qabul qilish, deganda individum orqali
narx haqidagi ma’lumotni sensorli ravishda qabul qilish tushuniladi. Natijada
xaridor tomonidan ijobiy yoki salbiy, ruhiy holat yuzaga keladi. Narxlarni his
qilish turli xaridorlarda turlicha namoyon bo‘lib, bir xil mahsulotga bir xaridorda
uni sotib olish qarori shakllansa, ikkinchi boshqa pastroq narxdagi xuddi shunday
tovarni qidirishga tushadi. Xaridor xulq–atvori juda ko‘p shaxsiy – ichki va tashqi
omillarga bog‘liq.Xarid qobilyati muhim omil hisoblanadi va narx hissiyotiga
bevosita ta’sir etadi. Albatta puli ko‘p xaridor uchun xarid qilsh kam ta’minlangan,
puli cheklangan xaridorga nisbatan juda oson va tez kechadi. U narxlarni bozor
43

bo‘yicha o‘rganmasdan eng sifatli va qimmat tovarni tezda xarid qiladi va
aksincha, puli cheklangan va oz pulga ko‘p narsa olishi kerak bo‘lgan xaridor
arzon narxlarni qidiradi. Axir u barcha iste’mol ehtiyojini cheklangan holda
bo‘lsada qondirishi kerak.Fiziologik ehtiyojlarni qondirish birinchi navbatda
turadi.
Narxni qabul qilishga bir necha omillar ta’sir ko‘rsatadi:
Motivatsion (rag‘batlantiruvchi) omillar: shaxsiy ishtirok, ijtimoiy tan
olinganlikka intilish sifati, qulaylikka, iqtisodiy jihatdan naflilik ko‘rsatkichlari
iste’molchida rag‘batni (motivatsiyani) shakllantiradi.
Kognitiv omillar: sifat jihatdan to‘g‘ri baholashga layoqatlilik, zehnning
o‘tkirligi (axborotlarning ko‘pligi, narxga oid bilimlarga egalik), aqliy salohiyat,
tajriba, sotuvchiga ishonch, o‘ziga ishonch, markaga sodiqlik va boshqalar.
Vaziyatli omillar: narxni taklif etish usuli (shakli, narx strukturasi) to‘lov
shakli, vaqt bosimi, raqobatchi takliflari va narxlari, xaridorning kopmleks
muammolari, narxlarning o‘zgaruvchangligi, narx etiketkalarining mavjudligi,
mahsulotni ishlatishdan maqsad, xaridorning xarid qobilyati, sotish joyi
(Gipermarket yoki oddiy chakana savdo do‘koni) ning narx imiji.
Xaridorlarning xarid qobilyati va tovarga nisbatan ishonchliligi narxdan o‘zi
uchun kerakli mahsulot yoki xizmatni sotib olishga tayyorligi ta’sir etuvchi
determinantlar hisoblanadi. Potensial iste’molchilarni so‘rovnoma qilib ularning
narxga nisbatan xaridga tayyorligi aniqlanadi. Shu bilan birga narx ostonasi ham
aniqlanadi. Agar narx ostonasi yuqori darajadan o‘tib ketsa xaridor u tovarni sotib
olmaydi. Individual xarid ehtimolligi nolga teng bo‘ladi. Narxning absolyut quyi
chegarasi xaridorda tovar sifatiga shubha uyg‘otadi. Natijada xaridorlar past
narxdagi mahsulotni boshqa sotib olmaydilar. Xaridorlarning bunday xulq-atvori,
ma’lum sharoitlar bilan bog‘liq bo‘lib, ular juda arzon tovarni olib tavakkal
qilishdan qo‘rqishlarini ko‘rsatadi. Narxlarning uch turi (ostonasi) farqlanadi: silliq
narxlar yaxlit raqam bilan tugaydi (masalan,75000 so‘m); yaxlitlangan narxlar
ya’ni 63 ming 480 so‘m= 63 ming 500 so‘m; siniq narxlar ko‘pincha 9 raqami
bilan tugaydi (32,999 so‘m).
44

Savdo do‘konlarida chegirmalar vaqtida yaxlit narxlar, juda oz kamaytirilib
oxirgi raqamlari (5,999) bilan tugaydi. Masalan 6,800 turgan tovar (5,999 ga
pasaytirilib) 5 raqami xaridor e’tiborini jalb qiladi, narx pasayibdi, deb xaridor shu
tovarni sotib oladi.
Amalda har bir xaridor bunday narxlarga duch keladi. Raqamlar bir qarashda
1 birlikka kamayganday ko‘rinsada, aslida 0,5 – 0,7 birlikka kamaygan bo‘ladi.
Narx «ostonasi» samarasi quyidagilar bilan izohlanadi iste’molchilar narx
shkalasini diskret kategoriyalarda o‘zlari uchun bo‘ladilar (masalan 5000 so‘m
o‘rniga 4,899— beshdan kam).
iste’molchilar o‘zlarining subyektiv maksimal narxlarini yaxlit-langan
raqamlarda belgilaydilar (masalan uchdan (3) past, 5 dan yuqori).
xaridorlarda yaxlit narxlardan ko‘ra siniq narxlarda tovar olganda iqtisod
qildim, deb o‘ylaydilar.
birinchi raqamni iste’molchilar kuchliroq his etadilar. 10 o‘rniga, 9,95.
Shunga qaramasdan ba’zi tadqiqotchilar siniq narxlarning mahsulot sifatini
xaridor tomonidan to‘g‘ri his etilishiga salbiy ta’sirini ko‘rsatadilar (imij - samara).
Siniq narxlarning shakllanishi bozor iqtisodiyoti amaliyotining mahsuli
bo‘lib, iste’molchi xulq — atvoriga tez ta’sir ko‘rsatishi va supermarketlarda savdo
aylanmasining keskin oshishiga olib kelishi amalda o‘zini oqlayapti (Korzinka.uz.,
Megaplanet, Makro va boshqalar).
45

2.3.”Elektroagregat” tarixi va narx strategiyasi
Elektroagregat" OAJ Rossiyadagi eng yirik avtonom quvvat manbalari
ishlab chiqaruvchisi. Bu yerda 140 dan ortiq turdagi mahsulotlar ishlab chiqarilishi
mumkin: ko‘chma benzin va dizel generatorlari va turli konstruksiyadagi elektr
stansiyalari, shuningdek, korxonada ishlab chiqarilgan cho‘tkasiz generatorlar,
texnik ko‘rsatkichlari mahalliy hamkasblaridan sezilarli darajada yuqori va jahon
standartlarining zamonaviy talablariga javob beradi.
"Elektroagregat" OAJ Kursk, st. 2-agregat, 5A.
Avtonom elektr ta'minoti manbalari bozorida "Elektroagregat" OAJning
asosiy iste'molchilari ob'ektlari markazlashtirilgan elektr ta'minoti zonasidan
tashqarida joylashgan korxonalar, shuningdek zaxira elektr ta'minoti manbalariga
muhtoj bo'lgan korxonalardir. Bularga, birinchi navbatda, o zining tarmoqʻ
xususiyatiga ko ra, neft va gaz qazib olishni tashkil etish, neftni qayta ishlash,
ʻ
mashinasozlik, qurilish, geologiya, Qishloq xo'jaligi... Ularning asosiylariga
quyidagi tashkilotlar kiradi: Rosneft, Surgutneftegaz, Severgeofizika,
Mezhregiongaz, Tatneft va boshqalar.
Har qanday korxonaning moliyaviy holati uning tadbirkorlik faoliyati va
ishonchliligining eng muhim xususiyati hisoblanadi.
Moliyaviy va narx mexanizmlari bir-biri bilan chambarchas bog'liq, chunki
barcha iqtisodiy, moliyaviy munosabatlar narxlar va ularning tarkibiy qismlaridan
foydalanishga asoslanadi va narxni aniqlashning to'g'riligi ushbu moliyaviy toifalar
qanday va qanchalik ishonchli tarzda aniqlanishi va hisoblanishiga bog'liq bo'ladi.
Korxona rahbari turli xil boshqaruv qarorlarini qabul qilishi kerak. Mahsulot
sotishning narxi, hajmi va tuzilishi bo'yicha qabul qilingan har bir qaror oxir-oqibat
ta'sir qiladi moliyaviy natijalar korxona faoliyati.Narx siyosati korxonalar ko'p
qirrali tushunchadir. Tashkilot shunchaki u yoki bu narxni belgilab qo'ymaydi, u
mahsulotning butun assortimentini qamrab oluvchi va iste'molchilarning ma'lum
toifalari, turli geografik mintaqalar uchun ishlab chiqarish va sotish xarajatlaridagi
farqlarni, talab darajasining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda o'zining
46

narx tizimini yaratadi. , tovarlarni iste'mol qilishning mavsumiyligi va boshqa
ko'plab omillar ...
Bozor sharoitida tijorat korxona va tashkilotlarining faoliyati raqobat
munosabatlari asosida amalga oshiriladi. Har bir bozor korxonasi zarur
raqobatdosh ustunliklarga ega bo'lishi va shu orqali uning raqobatbardoshligini
oshirish uchun bozorda muayyan xatti-harakatlar strategiyasini ishlab chiqishi
kerak.
Mahsulotning raqobatbardoshligining asosi uning texnik (sifat) darajasi va
narxidir. Bir nechta raqobatdosh shunga o'xshash mahsulotlardan eng
raqobatbardoshi boshqalarga qaraganda yuqori texnik darajaga ega bo'lgan
mahsulot bo'lib, narx uning texnik parametrlari bo'yicha afzalliklariga muvofiq
belgilanadi. Kuchli raqobat sharoitida bunday tovarlarni ishlab chiqaruvchilar
bozorga kirib borish, uning katta ulushini qo'lga kiritish va ushbu mahsulot uchun
narx obro'sini yaratish uchun ko'pincha narxni mahsulotning sifat darajasidan
pastroq darajada belgilaydilar.
"Elektroagregat" OAJ foyda darajasi, sotish hajmi bo'yicha belgilangan
vazifalardan kelib chiqib, 01.11.09 dan boshlab AD 200S-T400 elektr blokining
narxini aniqladi. 572 917 rubl miqdorida. (hisoblash uchun 573 000 rubl
qiymatidan foydalaniladi).
Ushbu narx darajasida sotishdan tushgan daromad ko'rsatkichi 14% ga teng
bo'ladi, ya'ni 14% olingan daromaddan olingan foyda ulushi; mahsulotlar
rentabelligi esa 16,2% ni tashkil etadi.
Korxonada mavjud bo'lgan sharoitlarda qabul qilingan qarorning maqsadga
muvofiqligini baholash uchun narxlash jarayonining asosiy bosqichlarini hisobga
olgan holda narx belgilash metodologiyasini baholash kerak.
Avvalo, mahsulotning raqobatbardosh bozor narxini shakllantirish uchun
korxona AD200S-T400 birligining raqobatbardoshligini, bozordagi pozitsiyasining
mustahkamligini raqobatchilar mahsulotlarining analoglari bilan solishtirganda
baholashi kerak.Buning uchun tahlil qilinadigan mahsulot va raqobatdosh
47

mahsulotlarning texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlarini solishtirish va olingan natijalarni
solishtirish kerak.
Elektr birliklarining eng muhim texnik va iqtisodiy ko'rsatkichlari sifatida
quyidagilar tanlandi: nominal quvvat; kapital ta'mirlashdan oldin resurs; kafolat
muddati; umumiy o'lchamlar: uzunlik, kenglik, balandlik; vazn; narx; o'ziga xos
yoqilg'i sarfi; o'ziga xos moy iste'moli.Yuqorida sanab o'tilgan parametrlar
o'rganilayotgan mahsulotning eng muhim iqtisodiy va texnik ma'lumotlari va
xususiyatlarini ifodalaydi.
Ushbu turdagi mahsulotda "Elektroagregat" OAJning asosiy yirik
raqobatchilari Barnaul shahridagi "Barnaultransmash" OAJ hisoblanadi.
Mahsulotlarning raqobatbardoshligini baholash uchun mahsulot
raqobatbardoshligining yagona, guruhli va integral ko'rsatkichlari formulalar
bo'yicha hisoblanadi:
48

Xulosa
Narx va narx har qanday biznes samaradorligining muhim qismidir.Narxlar
kompaniyaning daromadliligining muhim elementlaridan biri bo'lib, u savdo
faoliyatiga bevosita ta'sir qiladi, chunki ma'lum turdagi mahsulotlarning narxlari
darajasi va nisbati mijozlar tomonidan amalga oshirilgan xaridlar hajmiga ta'sir
qiladi.Bozorda narx belgilash ko'plab omillar ta'sirida murakkab jarayondir. Narx
belgilashda umumiy yo'nalishni tanlash, yangi va mavjud mahsulotlar narxlarini
aniqlashga yondashuvlar, sotish hajmini, aylanmani oshirish, ishlab chiqarish
darajasini oshirish, foydani ko'paytirish, kompaniyaning bozordagi mavqeini
mustahkamlash va boshqalar.
Haqiqiy tijorat natijalari ko'p jihatdan narxlarga bog'liq bo'lib, to'g'ri yoki
noto'g'ri narx siyosati firmaning bozordagi mavqeiga uzoq muddatli ta'sir
ko'rsatadi.Agar har bir iqtisodchi narx tuzilmasini bilsa, u holda u kompaniya o'z
oldiga qo'ygan maqsadlarga yaqinlasha oladi, foydani ko'paytiradi va bozorda
qolishi, ishlab chiqarishni kengaytirishi, xarajatlarni kamaytirishi va hokazo, lekin,
albatta, , yakuniy maqsadlarga erishish uchun nafaqat tuzilma, balki narx belgilash
usullari va strategiyalari haqidagi bilimlarni birlashtirish kerak.
Mahsulotning yakuniy narxini hisoblashning asosiy usullarini tahlil qilib, biz
bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona faqat bitta usuldan foydalanmasligi kerak
degan xulosaga kelishimiz mumkin, chunki bu har doim ham rejalashtirilgan
foydani olishga imkon bermaydi.
Hozirgi vaqtda narxlarni belgilash jarayoni juda murakkab. Doimiy o'zgarib
turadigan bozor muhitida malakali iqtisodchi har qanday faoliyat sohasida ishlab
chiqarishni kengaytirish va rentabellik uchun narxlarni belgilashning barcha ta'sir
qiluvchi omillari va nuanslarni bilishi kerak.
Talab darajasining pasayib borishi narxlarning yuqori chegarasidan dalolat
beradi, ya'ni bu chegaradan yuqori bo'lsa, tovar ayirboshlash umuman mumkin
bo'lmaydi. Ammo iste'molchilar mahsulotni tasavvurida yagona qat'iy narxda
kuzatib boradilar. Marketingning vazifasi bozor tomonidan belgilangan chegaralar
doirasida maqbul narxlarni topishdir. Ko'pgina kompaniyalar talabning o'zgarishini
49

bozorlardagi turli narxlarni , raqobatchilar narxlarini o'rganish, statistik tahlil usuli,
grafik ekspert baholash usullarini o'rganish orqali o'xshash tovarlarning narx
darajasini tekshirish orqali o'lchashga harakat qilishadi.
Umumiy xarajatlar doimiy va o'zgaruvchan xarajatlar yig'indisidan,
shuningdek, ishlab chiqarishning marjinal (marjinal) xarajatlaridan iborat. Bu
xarajatlar ishlab chiqarish hajmi oshgan (kamaygan) hollarda mahsulot birligiga
to'g'ri keladigan umumiy xarajatlarning o'sishini (kamayishi) ifodalaydi. Shunday
qilib, kompaniya xarajatlarining tuzilishi , dinamikasi va miqdori narx uchun
minimal darajadir, chunki bu xarajatlardan past narx hech qanday foyda
keltirmaydi.
Narxni belgilashda kompaniya xarajatlarning umumiy rasmini ko'rib
chiqadigan va hech qanday yo'qotishlarga duchor bo'lmasligini ta'minlaydigan
tahlil usulidan foydalanadi. Bunday tahlil narxlarni aniqlashda foydali vosita
hisoblanadi. Lekin sof ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi sharoitida uni qo'llash
o'zgaruvchan xarajatlarni oson hisoblash mumkin bo'lganda yaxshi natijalar beradi.
Zararsizlik tahlilida asosiy e’tibor mahsulot sotish hajmi, umumiy tushumning
umumiy xarajatlarga teng bo‘lgan nuqtasi , ya’ni foyda yoki zarar yo‘qligiga
qaratiladi.
Aksariyat kompaniyalar mahsulotlarning sotish narxini aniqlash uchun oddiy
formulalardan foydalanadilar. Formulalar bo'yicha narx belgilash, narx
belgilashning boshqa umumiy usullari kabi, birinchi navbatda foydaga qaratilgan
va talabni hisobga olmaydi. “O‘rtacha xarajatlar qo‘shimcha foyda” tamoyiliga
asoslangan narx belgilash tovar tannarxiga ma’lum marja qo‘shishdan iborat
bo‘lib, narx belgilashning eng oddiy usuli hisoblanadi. Magistrning narxi mahsulot
turiga qarab juda katta farq qiladi. Shuningdek, tovarning ishlab chiqaruvchidan
yakuniy iste'molchigacha bo'lgan yakuniy narxi ulgurji va chakana savdoning
yakuniy narxini ifodalaydi.
50

Foydalingan adabiyotlar ro'yhati
1.Abdullaev Yo. Bozor iqtisodi asoslari. T: «Mexnat» 1998 y.
2.Gerasimenko V.V. Stenovaya politika firmq.- M.:Finstatinform, 1995.
Цenq i stenoobrazovanie. Uchebnik dlya vuzov. Pod red. I.K.Salimjanova.
M.:Finstatinform, 2007.
3.Lipsist I.V. Kommercheskoe stenoobrazovanie. - M.:Bek, 1997.
4.Utkin E.A. Stena.Цenoobrazovanie.Цenovaya politika. -M.:,1997.Ch.T.
5.Xongren, Dj.Foster Buxgalterskiy uchet: upravlencheskiy aspekt M. Finansq i
statistika 2003
6.B.Nidlz i dr. Prinstipq buxgalterskogo ucheta M. Finansq i statistika 2010
7.Dj.K.Van Xali. Osnovq upravleniya finansami. M.: Fiansq i statistika,1997
8. Mas'uliyati cheklangan jamiyatlar haqida (MChJ haqida) [Elektron resurs]:
08.02.1998 dan № 1 4 - F V // ConsultantPlus: Bitiruvchi maktab. - 2011. - Nashr.
16. (Kuz ).
9. Aksiyadorlik jamiyatlari to‘g‘risida (OAJ bo‘yicha) [Elektron resurs]: 1995 yil
26 dekabrdagi 208-FZ-son // Consultant Plus: Oliy maktab. - 2011. - Nashr. 16.
(Kuz).
10. Sodiqov, O.N. Fuqarolik huquqi. [Matn]: darslik. I / O.N jild. Sadikov, -
INFRA-M, 2009. - 376 b.
11. Sergeev, A.P. Fuqarolik huquqi. [Matn]: darslik. I jild / A.P. Sergeev, - M.:
Status, 2010. - 419 p.
12. Gatin, A.M. Fuqarolik huquqi. [Matn]: o'quv qo'llanma / A.M. Gatin, - M.:
Yurist, 2009. - 384 b.
13. Chausskaya, O.A. Fuqarolik huquqi. [Matn]: o'quv qo'llanma / O.A.
Chausskaya, INFRA-M, 2009. - 432 p.
14. Shevchuk, D.A. Fuqarolik huquqi. [Matn]: darslik / D.A. Shevchuk, M.:
Norma, 2009. - 386 b.
15. Suxanov, E.A. Fuqarolik huquqi. [Matn]: darslik, 2-nashr. / E.A. Suxanov, -
M., 2008. - 425 b.
51

16. Eremin, V.V. Mas'uliyati cheklangan jamiyat a'zolari [Matn] / V.V. Eremin //
"Soliqlar" (gazeta). - 2011 yil. 15-son. P. 10.
17. Galich, V. "Iqtisodiy kompaniyalar" to'g'risidagi qonun [Matn] / V. Galich //
Iqtisodiy gazeta. - 2010 yil. 96-son. S. 14.
18. Bespalova, T. Tadbirkorlik sub'ektlari faoliyati [Matn] / T. Bespalova //
Mintaqaviy ekspress. - 2010 yil. 12-son. S. 11.
19.Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti. Darslik-T. 2009.
20.Abdurahmonov Q.X, Xolmo’minov Sh.R., ZokirovaN.Q. Perzonalni
boshqarish. Darslik-T. 2008.
21.A.A. Abdullayev, H.A. Aybeshov. “Korxona Iqtisodiyoti” .
Toshkent. “11m ziyo” 2003.
22.Xudoyberdiyev Z. Xomitov K. “Tadbirkorlik va biznes asoslari’ T. 2009.
23.U.Parpiyev. I. Salomov. “Bozor iqtisodiyoti asoslari va ishlab chiqarishni
tashkil etish”. T. Sharq.1966 yil.
24.www.ziyo.net
25.www.dz.com
52

Bozor iqtisodiyoti sharoitida mahsulotlarga narx belgilash mexanizmi va narx siyosatini boshqarish

Sotib olish