Makroiqtisodiyot, uning maqsadlari va vazifalari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	411.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	05 Avgust 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

32 Sotish

Makroiqtisodiyot, uning maqsadlari va vazifalari

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Makroiqtisodiyot, uning maqsadlari va vazifalari
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu : Makroiqtisodiyot, uning maqsadlari va vazifalari
MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………………….
I. BOB. MAKROIQTISODIYOT NAZARIYASI VA ASOSIY
KATEGORIYALARI
1.1. Makroiqtisodiy tahlilning mohiyati va zarurati ……………………….……..
1.2. Asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar: YaIM, inflyatsiya, bandlik ………….
1.3. Makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy sikllar nazariyasi …………………..
II. BOB. O‘ZBEKISTONDA MAKROIQTISODIY MAQSADLAR VA
ULARNING AMALIY IJROSI
2.1. O‘zbekiston makroiqtisodiy siyosatining ustuvor yo‘nalishlari …………….
2.2. Davlat byudjeti, monetar siyosat va inflyatsiyani boshqarish amaliyoti …….
2.3. Iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda strategik islohotlarning o‘rni ……………….
XULOSA……………………………………………………………...
………….
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR………………………………………..

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi globallashuv va axborot
texnologiyalari davrida milliy iqtisodiyotlarning barqarorligi nafaqat ichki
omillarga, balki tashqi iqtisodiy munosabatlardagi faollikka ham bevosita
bog‘liq. Shuning uchun har bir mamlakat uchun makroiqtisodiy barqarorlikni
ta’minlash, iqtisodiy o‘sish sur’atlarini boshqarish va ijtimoiy-iqtisodiy
ko‘rsatkichlarni optimallashtirish ustuvor vazifa bo‘lib qolmoqda. Ayniqsa,
rivojlanayotgan mamlakatlar, jumladan O‘zbekiston uchun makroiqtisodiy
tahlil vositalarini to‘g‘ri qo‘llash, real sektorning holatini tahlil qilish va
inflyatsiya kabi jarayonlarni chuqur o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi.
O‘zbekiston Respublikasida so‘nggi yillarda olib borilayotgan iqtisodiy
islohotlar — soliqqa tortish tizimi, pul-kredit siyosati, byudjet mablag‘larining
samarali taqsimlanishi va ishbilarmonlik muhitining yaxshilanishi kabi
yo‘nalishlar makroiqtisodiy muvozanatga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda.
Jumladan, yalpi ichki mahsulot (YaIM) hajmining yildan-yilga o‘sib
borayotgani, inflatsiya darajasining nisbatan barqarorlashgani, ishsizlik
darajasining kamayib borayotgani ushbu jarayonlarning natijadorligini yaqqol
ko‘rsatadi.
Makroiqtisodiyot — davlat darajasida iqtisodiy resurslarni boshqarish, aholi
farovonligini ta’minlash, iqtisodiy sikllarni yumshatish va ijtimoiy barqarorlikni
qo‘llab-quvvatlashga xizmat qiladigan kuchli tahliliy asosdir. Shunday ekan, bu
soha nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham chuqur o‘rganilishi zarur. Kurs
ishining mavzusi orqali O‘zbekiston misolida makroiqtisodiy jarayonlarning
ichki dinamikasi, davlat aralashuvi samaradorligi va mavjud muammolar tahlil
qilinadi.Mazkur kurs ishining dolzarbligi shundan iboratki, u mamlakatimizda
olib borilayotgan islohotlarni nazariy jihatdan yoritish bilan birga, ularning
makroiqtisodiy natijalarini ham tahlil qilish imkonini beradi. Mavzu orqali

4inflyatsiya, bandlik, YaIM, davlat budjeti, monetar siyosat kabi asosiy
ko‘rsatkichlarning o‘zaro bog‘liqligi, ularning rivojlanishga ta’siri o‘rganiladi.
Shuningdek, makroiqtisodiy maqsadlarning aniq belgilanishi va ularni amalda
bajarish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqiladi. Bu esa, nafaqat nazariy bilimlarni,
balki amaliy tahlil ko‘nikmalarini ham shakllantirishga xizmat qiladi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Makroiqtisodiyot fani
yuz yildan ortiq tarixga ega bo‘lib, turli nazariy maktablar va yondashuvlar
asosida rivojlanib kelmoqda. Dastlabki qarashlar klassik iqtisodiy nazariya
doirasida A. Smit va D. Rikardoning “ko‘rinmas qo‘l” g‘oyasiga asoslangan
bo‘lsa, XX asr boshida J. M. Keynesning “Umumiy nazariya”si bu
yondashuvlarni tubdan o‘zgartirdi. Keynes iqtisodiy inqiroz sharoitida
davlatning iqtisodiy jarayonlarga faol aralashuvi zarurligini asoslab berdi. U
bandlik, umumiy talab va yalpi ishlab chiqarish hajmining muvozanatini
yoritgan.
Keyinchalik M. Fridman tomonidan taklif etilgan monetarizm nazariyasi,
ayniqsa inflyatsiyani nazorat qilish va pul-kredit siyosatini shakllantirishda
muhim ilmiy asos bo‘lib xizmat qildi. A. Marshall, R. Barro, P. Samuelson, D.
Romer kabi iqtisodchilar ham makroiqtisodiy muvozanat, fiskal siyosat, valyuta
kursi, iqtisodiy sikllar, va bandlik muammolari bo‘yicha chuqur tahlillar olib
borgan. Ularning ishlari bugungi kunda ham o‘quv darsliklari va ilmiy
maqolalar asosini tashkil etadi.
O‘zbekistonda mustaqillikdan so‘ng iqtisodiy islohotlar boshlangan davrda
mahalliy olimlar ham makroiqtisodiy muammolarni o‘rganishga katta e’tibor
bera boshlashdi. Jumladan, B. X. Xodiyev, T. K. Xudoyberganov, M. G‘.
Usmonov, D. Toshmuhamedov, A. Nosirov kabi iqtisodchilar tomonidan
makroiqtisodiy nazariyalar, O‘zbekiston iqtisodiyotining transformatsiya
jarayoni, fiskal va monetar siyosat, bandlik va narxlar barqarorligi kabi
masalalarga oid ilmiy ishlanmalar tayyorlangan.

5Xalqaro moliyaviy institutlar — Xalqaro valyuta jamg‘armasi, Jahon banki,
Osiyo taraqqiyot banki tomonidan ham O‘zbekiston iqtisodiyotiga doir ko‘plab
tahliliy hisobotlar e’lon qilingan. Ammo, ushbu manbalarning ko‘pchiligi
umumiy statistik ma’lumotlarni berishga qaratilgan bo‘lib, mahalliy sharoitda
makroiqtisodiy siyosatning real ta’siri va natijalari bo‘yicha chuqur tahlil yetarli
darajada mavjud emas.Shu nuqtai nazardan, ushbu kurs ishi makroiqtisodiy
nazariy qarashlar va ularning O‘zbekistondagi amaliy tatbiqini birgalikda
o‘rganishga intiladi. Bu esa mavzuni yanada chuqurroq anglash, mavjud
yondashuvlarni qayta baholash va milliy makroiqtisodiy modelning o‘ziga xos
jihatlarini aniqlashga xizmat qiladi. Shu jihatdan mavzuni o‘rganish nazariy
hamda amaliy ahamiyatga egadir.
Kurs ishi mavzusining obyekti — O‘zbekiston Respublikasida olib
borilayotgan makroiqtisodiy siyosat va uning asosiy yo‘nalishlaridir.
Kurs ishi mavzusining predmeti — makroiqtisodiyotning asosiy
ko‘rsatkichlari, ularning o‘zaro bog‘liqligi va mamlakat iqtisodiyotiga
ko‘rsatgan ta’sirini tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining maqsadi — makroiqtisodiyot nazariyasi va
amaliyotini o‘rganish orqali, O‘zbekistonda olib borilayotgan makroiqtisodiy
siyosatning samaradorligini baholash va uning iqtisodiy o‘sishga ta’sirini
aniqlashdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Makroiqtisodiy tahlilning nazariy asoslarini yoritish;
 Asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar — YaIM, inflyatsiya, ishsizlik
darajasi va boshqa ko‘rsatkichlarning mazmunini tushuntirish;
 Iqtisodiy sikllar va makroiqtisodiy barqarorlik nazariyasini ko‘rib chiqish;
 O‘zbekistonning makroiqtisodiy siyosatini o‘rganish;
 Davlat byudjeti va monetar siyosatning amaliy holatini tahlil qilish;
 Iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda islohotlarning o‘rnini baholash;

6Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I. BOB. MAKROIQTISODIYOT NAZARIYASI VA ASOSIY
KATEGORIYALARI
1.1. Makroiqtisodiy tahlilning mohiyati va zarurati
Makroiqtisodiy tahlil — bu butun iqtisodiyotni umumiy ko‘rsatkichlar
orqali o‘rganish, ularning o‘zaro bog‘liqligini aniqlash, mavjud iqtisodiy
muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish yo‘llarini izlash jarayonidir.
Mikroiqtisodiy tahlil muayyan xo‘jalik yurituvchi subyektlarga qaratilgan
bo‘lsa, makroiqtisodiy tahlil butun milliy xo‘jalikni qamrab oladi. Bu tahlil
vositasida iqtisodiy tizimdagi o‘zgarishlar, iqtisodiy siyosatning ta’siri, davlat
tomonidan amalga oshirilayotgan islohotlarning natijalari o‘rganiladi.
Makroiqtisodiy tahlilning mohiyati asosan yirik iqtisodiy ko‘rsatkichlarga
asoslanadi. Ular qatoriga yalpi ichki mahsulot (YaIM), inflyatsiya darajasi,
aholi bandligi, eksport-import hajmi, to‘lov balansi, davlat byudjeti defitsiti va
boshqalar kiradi. Ushbu ko‘rsatkichlar iqtisodiy jarayonlarning qay yo‘nalishda
kechayotganini, qanday muammolar mavjudligini va qaysi sohalarda rivojlanish
kuzatilayotganini aniqlash imkonini beradi. Tahlil natijalari esa iqtisodiy siyosat
ishlab chiqishda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi.
Makroiqtisodiy tahlilning zarurati, avvalo, iqtisodiy jarayonlarni boshqarish
va prognoz qilish zarurati bilan bog‘liq. Har qanday davlat o‘z iqtisodiy
siyosatini asosli va samarali yo‘nalishda yuritishni istaydi. Buning uchun esa
mavjud holatni to‘g‘ri baholash, ishonchli ma’lumotlarga tayanish zarur.
Masalan, inflyatsiya darajasining oshishi yoki kamayishi, aholi bandligining
o‘zgarishi, valyuta kursining beqarorligi — bularning barchasi davlat
tomonidan aniqlik bilan tahlil qilinishi va muvofiqlashtirilgan choralar
ko‘rilishini talab qiladi.

7Makroiqtisodiy tahlil yordamida davlat iqtisodiy jarayonlar ustidan
nazoratni kuchaytirishi mumkin. Misol uchun, yalpi ichki mahsulotning o‘sishi
iqtisodiy rivojlanish ko‘rsatkichidir. Agar bu ko‘rsatkich sust bo‘lsa, hukumat
yangi investitsiya dasturlarini ishlab chiqishi yoki soliq siyosatini qayta ko‘rib
chiqishi mumkin. Aksincha, YaIM ortib borayotgan bo‘lsa, bu iqtisodiy
barqarorlik va to‘g‘ri yo‘naltirilgan siyosat mahsuli bo‘lishi mumkin.
Shuningdek, inflyatsiya darajasining tahlili orqali pul massasining nazorati,
narxlar barqarorligini saqlash, aholining xarid qobiliyatini pasaytirib
yubormaslik bo‘yicha choralar ko‘riladi.
Makroiqtisodiy tahlilning yana bir muhim jihati — bu iqtisodiy sikllarni
o‘rganishdir. Har bir iqtisodiyotda ko‘tarilish, pasayish, inqiroz va tiklanish
bosqichlari mavjud. Ushbu bosqichlarni aniqlash va ularga mos choralar
ko‘rish, davlat siyosatini har bir bosqichga moslashtirish — tahlil natijalariga
asoslanadi. Shu tariqa, makroiqtisodiy tahlil nafaqat joriy holatni tahlil qilish,
balki kelajakdagi muammolarni oldindan aniqlab, ularni bartaraf etish imkonini
beradi.
Makroiqtisodiy tahlil ilmiy asoslangan bo‘lishi kerak. Bunda matematik
modellar, statistik usullar, grafik tahlil, indekslar tizimi, solishtirma
ko‘rsatkichlar va boshqa metodlardan keng foydalaniladi. Bu metodlar tahlilni
chuqurroq olib borish, ob’ektiv xulosa chiqarish va ishonchli iqtisodiy qarorlar
qabul qilish imkonini beradi. Shu bois, hozirgi davrda barcha rivojlangan
mamlakatlar o‘z iqtisodiyotlarini doimiy ravishda makroiqtisodiy tahlil orqali
baholab boradilar.
Makroiqtisodiy tahlilning zarurati O‘zbekiston Respublikasi misolida
yanada yaqqol namoyon bo‘ladi. So‘nggi yillarda mamlakatimizda iqtisodiy
islohotlar izchil amalga oshirilmoqda. Ularning samaradorligini baholash, yangi
yo‘nalishlarni aniqlash, ustuvorliklarni belgilash aynan makroiqtisodiy tahlil
asosida amalga oshirilmoqda. Masalan, 2022–2025 yillarga mo‘ljallangan
rivojlanish strategiyasida inflyatsiyani pasaytirish, bandlik darajasini oshirish,

8eksport hajmini ko‘paytirish kabi masalalar belgilab qo‘yilgan. Ularning har
biri makroiqtisodiy tahlil bilan chambarchas bog‘liq.Shuningdek,
O‘zbekistonda yalpi ichki mahsulotning tarkibini o‘rganish, qaysi sohalar
rivojlanayotganini aniqlash, sanoat, qishloq xo‘jaligi, xizmatlar sohasi
ulushining nisbiy holatini baholash, iqtisodiy strukturaning diversifikatsiyasini
amalga oshirish uchun makroiqtisodiy tahlil muhim vosita bo‘lib xizmat
qilmoqda. Ayniqsa, fiskal siyosat va pul-kredit siyosatining milliy iqtisodiyotga
ta’sirini chuqur o‘rganish orqali davlat byudjeti siyosati va Markaziy bankning
qarorlari ilmiy asoslangan bo‘lishiga erishilmoqda.
Makroiqtisodiy tahlil nafaqat davlat sektorida, balki xususiy sektor uchun
ham muhim ahamiyatga ega. Korxonalar o‘z investitsion rejalari, ishlab
chiqarish hajmlari, eksport imkoniyatlarini makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarga
asoslanib belgilaydi. Masalan, inflyatsiya yuqori bo‘lsa, ishlab chiqarish
xarajatlari oshadi, bu esa narxlarga ta’sir qiladi. Aksincha, iqtisodiy barqarorlik
mavjud bo‘lsa, tadbirkorlar faoliyatini kengaytirishga moyil bo‘ladi. Shu
sababli, makroiqtisodiy tahlil — butun iqtisodiyot subyektlari uchun zarur ilmiy
vositadir.Yuqoridagilardan kelib chiqib, aytish mumkinki, makroiqtisodiy tahlil
– bu davlat siyosatini shakllantirishda, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda,
investitsion muhitni yaxshilashda, xalq farovonligini oshirishda beqiyos rol
o‘ynaydigan strategik ahamiyatga ega vositadir. Bu tahlil orqali iqtisodiyotning
zaif tomonlari aniqlanadi, ustuvor rivojlanish yo‘nalishlari belgilanadi, iqtisodiy
xavfsizlikni ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlar ishlab chiqiladi. Shu bilan
birga, bu tahlil iqtisodiy siyosatning xalqaro tajriba asosida moslashtirilishiga
ham xizmat qiladi. Makroiqtisodiy tahlil — bu zamonaviy iqtisodiyotni chuqur
anglash, nazorat qilish va uni boshqarishda foydalaniladigan ilmiy asoslangan
metodologiyadir. Bu tahlil yordamida mamlakatning joriy iqtisodiy holati
baholanadi, muammolar aniqlanadi va ularni bartaraf etish yo‘llari ishlab
chiqiladi. O‘zbekiston iqtisodiyotida yuz berayotgan islohotlar, o‘zgarishlar va
yutuqlarni baholashda ham bu tahlil hal qiluvchi ahamiyatga ega. Shu sababli,

9makroiqtisodiy tahlilni chuqur o‘rganish va amaliyotda qo‘llash bugungi kunda
iqtisodiy barqarorlik va taraqqiyotning asosiy omillaridan biri hisoblanadi.
1.2. Asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar: YaIM, inflyatsiya, bandlik
Makroiqtisodiy tahlilning asosiy tayanch ustunlaridan biri — bu yirik
ko‘rsatkichlarni o‘rganish va ularning iqtisodiyotga ta’sirini aniqlashdir. Ushbu
ko‘rsatkichlar jamiyatdagi umumiy iqtisodiy holat haqida tasavvur beradi va
iqtisodiy siyosatni shakllantirishda asos bo‘lib xizmat qiladi. Asosiy
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar qatoriga Yalpi ichki mahsulot (YaIM), inflyatsiya
va bandlik darajalari kiradi. Har biri o‘z mohiyatiga ega bo‘lib, iqtisodiy
barqarorlikning turli jihatlarini ifodalaydi.
Yalpi ichki mahsulot (YaIM)
YaIM (Yalpi ichki mahsulot) — bu ma’lum vaqt ichida, odatda bir yil
davomida, mamlakat hududida yaratilgan barcha yakuniy tovar va
xizmatlarning umumiy qiymatini ifodalaydi. YaIM makroiqtisodiy tahlilda
asosiy ko‘rsatkich hisoblanadi, chunki u iqtisodiyotning umumiy hajmi, uning
o‘sish sur’ati va milliy farovonlik darajasi haqida ma’lumot beradi.
YaIM uchta asosiy usulda hisoblanadi:
Ishlab chiqarish usuli – barcha tarmoqlarda yaratilgan qo‘shilgan qiymatlar
yig‘indisidan iborat.
Daromadlar usuli – barcha iqtisodiy agentlar olgan daromadlar (ish haqi,
foyda, renta, foiz) asosida.
Xarajatlar usuli – iste’mol, investitsiyalar, davlat xarajatlari va sof eksport
(eksport – import) yig‘indisi sifatida.
YaIMning real va nominal turlari mavjud:
Nominal YaIM – joriy narxlarda hisoblanadi.
Real YaIM – inflyatsiya ta’siri hisobga olingan holda bazaviy narxlarda
ifodalanadi.

10YaIM o‘sishi iqtisodiy rivojlanish belgisi bo‘lib, bu ko‘rsatkich orqali
mamlakatning ishlab chiqarish salohiyati, sanoat hajmi, xizmatlar sektori va
boshqa yo‘nalishlardagi o‘sish baholanadi. Bunda YaIMning strukturaviy tahlili
ham muhim: qaysi tarmoqlarda o‘sish yuqori, qaysilarida sust — bu iqtisodiy
siyosatni yo‘naltirishda muhim ahamiyatga ega.
O‘zbekistonda oxirgi yillarda YaIMning barqaror o‘sishi kuzatilmoqda.
Raqamlar bo‘yicha bu o‘sish, asosan, xizmatlar sohasi, qurilish va savdo
hajmining oshishi hisobiga yuzaga kelmoqda. Biroq, real YaIM tahlilida
inflyatsiya ta’sirini hisobga olish zarur, chunki narxlar oshishi hisobiga yuzaga
kelgan nominal o‘sish real iqtisodiy o‘sishni ifodalamaydi.
Inflyatsiya
Inflyatsiya — bu narxlar umumiy darajasining barqaror o‘sishi bo‘lib, pul
birligining qiymatining pasayishini bildiradi. Inflyatsiya darajasi iste’mol
savatiga kiradigan tovarlar va xizmatlar narxlarining o‘zgarishini ko‘rsatadi. U
makroiqtisodiy barqarorlikning eng muhim mezonlaridan biri hisoblanadi.
Inflyatsiya quyidagi asosiy turlarga bo‘linadi:
Muvaffaqiyatli inflyatsiya (moderat inflyatsiya) – yillik 10% gacha bo‘lgan
barqaror o‘sish. Odatda iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi.
Surunkali inflyatsiya – yildan-yilga davom etadigan yuqori inflyatsiya.
Giperinflyatsiya – narxlar darajasining tez, boshqarilmas o‘sishi (yiliga
yuzlab yoki minglab foiz).
Inflyatsiyaning sabablari ikki asosiy omil bilan bog‘liq:
Talab inflyatsiyasi – iqtisodiyotda umumiy talabning ortishi natijasida
yuzaga keladi.
Taklif inflyatsiyasi – ishlab chiqarish xarajatlarining oshishi (masalan,
xomashyo, energiya) sababli vujudga keladi.
Inflyatsiyaning oqibatlari salbiy bo‘lishi mumkin:
Aholining real daromadlari kamayadi.
Pulning xarid qobiliyati tushadi.

11Investitsion faoliyat pasayadi.
Jamg‘armalarning qiymati yo‘qoladi.
Shu sababli inflyatsiyani nazorat qilish — Markaziy bank va hukumatning
asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Buning uchun monetar siyosat, ya’ni pul
massasini nazorat qilish, foiz stavkalarini belgilash, majburiy zaxiralar normasi
va boshqa instrumentlar qo‘llaniladi.
O‘zbekistonda 2017 yildan boshlab inflyatsiyani pasaytirishga qaratilgan
inflyatsion targeting tizimi bosqichma-bosqich joriy etilmoqda. Bu tizim
doirasida Markaziy bank ma’lum inflyatsiya darajasini nishon sifatida belgilab,
unga erishishga harakat qiladi. So‘nggi yillarda inflyatsiya darajasi 15–20% dan
8–9% atrofidagi darajagacha pasaytirildi. Bu esa monetar siyosat
samaradorligining oshganini ko‘rsatadi.
Bandlik

12Bandlik — bu iqtisodiy faol aholining (mehnatga layoqatli) ma’lum bir
qismi ish bilan ta’minlanganligini bildiruvchi ko‘rsatkichdir. Bandlik darajasi
jamiyatda iqtisodiy faollik, ishlab chiqarish salohiyati va ijtimoiy barqarorlikni
ifodalaydi.
Bandlik tahlilida quyidagi asosiy tushunchalar mavjud:
 Faol aholi – mehnat bozori ishtirokchilari (ishlayotgan va ish izlayotganlar).
 Band aholi – ish bilan ta’minlangan shaxslar.
 Ishsizlar – ishga layoqatli, lekin ishga ega bo‘lmagan va faol izlayotgan
shaxslar.
 Ishsizlik darajasi – umumiy ishchi kuchiga nisbatan ishsizlar ulushi.
 Ishsizlik bir nechta turlarga bo‘linadi:
 Friksion ishsizlik – odamlar ish izlayotgan yoki ish o‘zgartirayotgan davrda
yuzaga keladi.
 Struktural ishsizlik – iqtisodiyotdagi strukturaviy o‘zgarishlar, texnologik
rivojlanish sababli yuzaga keladi.
 Tsiklik ishsizlik – iqtisodiy sikllar (pasayish bosqichlari) bilan bog‘liq.
 Yashirin ishsizlik – ayniqsa, davlat sektorida mavjud bo‘lib, xodimlar
nomigagina band, lekin real mehnat samarasi past.
Bandlikning yuqori darajada bo‘lishi ijobiy holat bo‘lsa-da, to‘liq bandlik
deyarli amaliyotda mavjud emas. Har doim tabiiy ishsizlik darajasi bo‘ladi. Bu
— mehnat bozori faoliyatining odatiy qismi hisoblanadi.
O‘zbekistonda bandlik masalasi davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan
biri hisoblanadi. Mamlakatda har yili mehnat bozoriga o‘n minglab yoshlar
kirib kelmoqda. Shu sababli yangi ish o‘rinlari yaratish, xususiy tadbirkorlikni
qo‘llab-quvvatlash, professional ta’lim tizimini rivojlantirish orqali bandlik
darajasini oshirishga alohida e’tibor qaratilmoqda.
2021–2025 yillarga mo‘ljallangan milliy rivojlanish strategiyasida bandlik
darajasini oshirish, aholining daromadlarini ko‘paytirish, ayollar va yoshlar

13bandligini ta’minlash, migratsiyani tartibga solish kabi masalalar asosiy
vazifalar qatoriga kiritilgan.
YaIM, inflyatsiya va bandlik – makroiqtisodiy tahlilning asosiy
ko‘rsatkichlari bo‘lib, ular orqali mamlakat iqtisodiyotining umumiy holatini,
rivojlanish sur’atlarini va ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlik darajasini baholash
mumkin. Ushbu ko‘rsatkichlar bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, ularning
o‘zgarishi davlat iqtisodiy siyosatini shakllantirishda asosiy mezon bo‘lib
xizmat qiladi.
O‘zbekistonda oxirgi yillarda bu ko‘rsatkichlar barqaror rivojlanish yo‘lida
izchil yaxshilanmoqda. Bu esa makroiqtisodiy tahlilning roli va ahamiyatini
yanada kuchaytiradi. Iqtisodiyotni tahlil qilishda nafaqat hozirgi holatni, balki
istiqboldagi tahdid va imkoniyatlarni ham inobatga olish muhimdir. Shu sababli
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning muntazam kuzatilishi, chuqur tahlil qilinishi
va ularning asosida siyosiy qarorlar qabul qilinishi – zamonaviy iqtisodiyotning
ajralmas qismidir.
1.3. Makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy sikllar nazariyasi
Makroiqtisodiy barqarorlik har bir davlat uchun iqtisodiy siyosatning
ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, iqtisodiyotda umumiy izchillik, o‘sish,
muvozanatli narxlar darajasi, barqaror bandlik hamda tashqi savdo balansining
muvozanatini ta’minlashni anglatadi. Bu holat davlatning iqtisodiy tizimi
qanday ishlashiga, iqtisodiy subyektlarning xatti-harakatiga, pul-kredit va fiskal
siyosatga bevosita bog‘liqdir. Har qanday davlat iqtisodiyotida vaqt o‘tishi
bilan iqtisodiy ko‘rsatkichlar — yalpi ichki mahsulot (YaIM), ishsizlik darajasi,
inflyatsiya, investitsiyalar, iste’mol hajmi, tashqi savdo saldosi va boshqa
omillar doimiy o‘zgarishda bo‘ladi. Ushbu o‘zgarishlarning ritmi, yo‘nalishi va
davomiyligi orqali iqtisodiy sikllar vujudga keladi. Ana shu iqtisodiy sikllarni
tahlil qilish orqali barqarorlikka erishish yo‘llari ishlab chiqiladi.

14Iqtisodiy sikllar deganda iqtisodiyotda muqarrar ravishda ro‘y beradigan
ko‘tarilish va pasayish jarayonlari tushuniladi. Ular to‘rt bosqichdan iborat
bo‘ladi: ko‘tarilish (boom), cho‘qqi (peak), pasayish (recession) va tiklanish
(recovery). Har bir bosqich o‘ziga xos iqtisodiy sharoitlar bilan ajralib turadi.
Ko‘tarilish bosqichida ishlab chiqarish hajmi ortadi, bandlik darajasi oshadi,
sarmoyalar faollashadi, aholining daromadlari va iste’moli ko‘payadi. Bunday
sharoitda hukumat odatda inflyatsiyani nazorat qilishga harakat qiladi, chunki
talabning oshishi narxlarning ortishiga olib keladi. Cho‘qqi bosqichi — bu
iqtisodiyotdagi eng yuqori faollik darajasi bo‘lib, ishlab chiqarish maksimal
darajaga yetadi, lekin bu bosqichdan so‘ng odatda pasayish boshlanadi.
Pasayish bosqichida iqtisodiy faollik kamayadi, ishsizlik ortadi, sarmoyalar
qisqaradi, iste’molchilar ishonchi pasayadi. Ushbu bosqich iqtisodiy tanazzul
(recession) bosqichi deb ham yuritiladi. Davlat bu paytda iqtisodiyotni
rag‘batlantirish uchun turli choralarni — soliq imtiyozlari, kreditlarni
arzonlashtirish, byudjet xarajatlarini oshirish kabi yondashuvlarni qo‘llaydi.
Tiklanish bosqichida iqtisodiy faollik sekin-asta o‘z holiga qayta boshlaydi:
ishlab chiqarish jonlanadi, ishsizlik kamayadi, iste’mol oshadi. Ushbu jarayon
takrorlanib turadi va iqtisodiy sikllar doimiy aylanish holatida namoyon bo‘ladi.
Makroiqtisodiy barqarorlik ushbu sikllarning keskinligini yumshatish va
ularni boshqarish orqali ta’minlanadi. Ya’ni, davlatning asosiy vazifalaridan
biri iqtisodiy o‘sishni uzluksiz saqlab qolish, pasayish bosqichlarining salbiy
ta’sirini kamaytirishdan iboratdir. Buning uchun davlat fiskal siyosat (soliq va
byudjet siyosati) hamda monetar siyosat (pul-kredit siyosati)dan foydalanadi.
Masalan, iqtisodiy pasayish davrida davlat byudjet xarajatlarini ko‘paytiradi,
soliq stavkalarini kamaytiradi va kreditlarni arzonlashtiradi. Bu esa
iqtisodiyotni rag‘batlantiradi va tiklanish jarayonini tezlashtiradi.
Makroiqtisodiy barqarorlikka ta’sir qiluvchi muhim ko‘rsatkichlardan biri
inflyatsiya hisoblanadi. Inflyatsiyaning me’yoriy darajada bo‘lishi iqtisodiyot
uchun foydali sanaladi, chunki bu holatda ishlab chiqaruvchilar daromad oladi,

15iste’molchilar xarajat qiladi va iqtisodiy faollik oshadi. Ammo inflyatsiya
haddan ortsa, narxlar keskin ko‘tariladi, pul qadrsizlanadi, aholining real
daromadi kamayadi, sarmoyadorlar ishonchini yo‘qotadi. Shuningdek, ishsizlik
darajasi ham muhim omildir. Yuqori ishsizlik iqtisodiy barqarorlikka tahdid
soladi, aholi daromadi pasayadi, ijtimoiy norozilik kuchayadi.
Iqtisodiy sikllar sabablari turlicha bo‘lishi mumkin. Ular orasida talab-
shoklari, taklifdagi o‘zgarishlar, global bozorlar ta’siri, valyuta kursining
o‘zgarishi, siyosiy beqarorlik, pandemiyalar, urushlar, texnologik yangiliklar va
boshqa tashqi va ichki omillar mavjud. Masalan, COVID-19 pandemiyasi butun
dunyo bo‘ylab iqtisodiy sikllarga salbiy ta’sir ko‘rsatdi — ishlab chiqarish
to‘xtadi, savdo cheklanishga uchradi, ishsizlik kuchaydi. Bunday vaziyatlarda
davlatlar favqulodda iqtisodiy choralar ko‘rishga majbur bo‘ldi.
Iqtisodiy nazariyada bu jarayonlar turli maktablar tomonidan tahlil qilingan.
Masalan, klassik maktab vakillari bozorning o‘z-o‘zini tartibga solishiga
ishonishgan, iqtisodiy sikllar esa vaqtinchalik holat deb qaralgan. Ammo
keyinchalik J. M. Keynes tomonidan ishlab chiqilgan nazariyalar iqtisodiy
sikllarni talab yetishmovchiligi bilan bog‘ladi va davlat aralashuvi zaruriyatini
isbotladi. Keynesiy nazariyada pasayish bosqichida davlat xarajatlarni oshirishi,
infratuzilma loyihalariga sarmoya kiritishi orqali iqtisodiyotni jonlantirishi
kerak, deb ta’kidlangan. Monetaristlar, ayniqsa M. Fridman esa inflyatsiyaga
qarshi qat’iy monetar siyosat tarafdori bo‘lishgan.
Bugungi kunda makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash masalasi global
miqyosda dolzarb bo‘lib qolmoqda. Jahon bozorlaridagi noaniqlik, geosiyosiy
inqirozlar, energetika narxlarining o‘zgarishi, tabiiy ofatlar va migratsiya
oqimlari davlatlarning iqtisodiy strategiyasini qayta ko‘rib chiqishga majbur
qilmoqda. Shuning uchun zamonaviy iqtisodiy siyosatda qat’iylik, prognozlar
asosida qaror qabul qilish, raqamli texnologiyalar yordamida monitoring
yuritish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Makroiqtisodiy barqarorlik shunchaki
raqamlar bilan emas, balki fuqarolarning hayot sifati bilan ham baholanadi.

16Aholining daromadi barqaror o‘sib borayotgan bo‘lsa, bandlik mavjud bo‘lsa,
narxlar nazorat ostida bo‘lsa — demak, iqtisodiy barqarorlik ta’minlangan.
O‘zbekiston misolida ham ushbu masala dolzarbdir. So‘nggi yillarda olib
borilayotgan iqtisodiy islohotlar makroiqtisodiy barqarorlikni saqlash,
inflyatsiyani nazorat qilish, sarmoyaviy muhitni yaxshilash va bandlik
darajasini oshirishga qaratilgan. Markaziy bank tomonidan inflyatsiyani
maqsadli boshqarish mexanizmlari joriy etildi, budjet siyosati ochiqlik va
samaradorlik prinsiplari asosida olib borilmoqda. Shu bilan birga, tashqi savdo
balansini ijobiy saqlash, milliy valyuta barqarorligini ta’minlash, zaxiralarni
mustahkamlashga qaratilgan chora-tadbirlar ham barqarorlikni ta’minlashga
xizmat qilmoqda.

17II. BOB. O‘ZBEKISTONDA MAKROIQTISODIY MAQSADLAR VA
ULARNING AMALIY IJROSI
2.1. O‘zbekiston makroiqtisodiy siyosatining ustuvor yo‘nalishlari
O‘zbekiston Respublikasi o‘zining mustaqillikka erishgan ilk yillaridan
boshlab, milliy iqtisodiyotni barpo etish, mustahkamlash va zamonaviy
talablarga mos ravishda rivojlantirishga qaratilgan turli xil makroiqtisodiy
strategiyalarni ishlab chiqib, bosqichma-bosqich amalga oshirib kelmoqda.
Bugungi kunga kelib, respublikada olib borilayotgan makroiqtisodiy siyosat –
bu yurt iqtisodiyotining uzluksiz o‘sishini, ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashni,
tashqi iqtisodiy xavfsizlikni mustahkamlashni va xalq farovonligini oshirishni
o‘z ichiga olgan muhim yo‘nalishlar majmuasidir. Ayniqsa, so‘nggi yillarda
O‘zbekistonda olib borilayotgan keng ko‘lamli islohotlar kontekstida
makroiqtisodiy siyosatning mazmuni, ustuvor yo‘nalishlari va ijrosi tubdan
yangilandi.
O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti tomonidan ilgari surilgan
“Harakatlar strategiyasi”, keyinchalik esa “Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot
strategiyasi”da makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, inflyatsiya darajasini
pasaytirish, eksport hajmini oshirish, import o‘rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab
chiqarishni ko‘paytirish kabi masalalar iqtisodiy siyosatning ustuvor
yo‘nalishlari sifatida belgilab berildi. Bu strategik yo‘nalishlar nafaqat
mamlakat iqtisodiy mustaqilligini ta’minlash, balki uning global iqtisodiy
tizimdagi mavqeini kuchaytirish maqsadida ham ishlab chiqilgan.
Makroiqtisodiy siyosatning birinchi ustuvor yo‘nalishi — iqtisodiy o‘sishni
barqaror va yuqori sur’atlarda ta’minlashdan iboratdir. So‘nggi yillarda
respublikada yalpi ichki mahsulot hajmi yildan-yilga o‘smoqda. Bu esa sanoat,
qishloq xo‘jaligi, xizmatlar sohasi hamda infratuzilmaviy loyihalarning
kengayishi natijasidir. Iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlash uchun davlat

18tomonidan sarmoyaviy muhitni yaxshilash, xususiy sektorni rivojlantirish,
to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb etish bo‘yicha qator tashabbuslar
ilgari surildi.
Ikkinchi yo‘nalish — pul-kredit siyosatini barqarorlashtirish orqali
inflyatsiyani nazorat qilish va milliy valyutaning nisbiy barqarorligini saqlab
qolishdir. Markaziy bank 2019-yildan boshlab “inflyatsion targeting” tizimini
joriy etdi, bu esa pul massasi hajmini, foiz stavkalarini va iqtisodiy o‘sish
sur’atlarini muvofiqlashtirishga qaratilgan. 2023-yilda inflyatsiya darajasi 8-9%
atrofida bo‘lgan bo‘lsa, 2025-yilgacha bu ko‘rsatkichni 5% atrofida saqlash
maqsad qilib belgilangan. Pul-kredit siyosati orqali real foiz stavkalari ijobiy
saqlanmoqda, bu esa bank tizimi orqali iqtisodiyotga yo‘naltirilayotgan
kreditlarning samaradorligini oshirishga xizmat qilmoqda.
Uchinchi ustuvor yo‘nalish — byudjet siyosatini samarali olib borish va
byudjet taqchilligini maqbul darajada saqlashdir. O‘zbekiston Respublikasi
Moliya vazirligi tomonidan Davlat byudjeti xarajatlarining ochiqligi,
samaradorligi va ijtimoiy yo‘naltirilganligi ustuvorlik sifatida tanlangan.
Byudjet siyosati orqali ijtimoiy sohalar — ta’lim, sog‘liqni saqlash, aholiga
ijtimoiy yordam ko‘rsatish uchun ajratilayotgan mablag‘lar hajmi oshirilmoqda.
Shu bilan birga, soliq yuki yengillashtirilib, tadbirkorlik subyektlari uchun
qulay fiskal muhit yaratilmoqda.
To‘rtinchi yo‘nalish — ishsizlikni kamaytirish va barqaror bandlikni
ta’minlash masalasidir. Aholi bandligini ta’minlash mamlakat iqtisodiy
siyosatining eng muhim ijtimoiy tarkibiy qismi hisoblanadi. O‘zbekistonda har
yili mehnat bozoriga 600 mingdan ortiq yangi ishchi kuchi kirib kelmoqda. Shu
sababli, hukumat tomonidan har yili yuz minglab yangi ish o‘rinlari yaratish,
aholining ish bilan bandligini oshirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni
kengaytirish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. 2024-
yilda 1 milliondan ortiq yangi ish o‘rinlari yaratilishi rejalashtirilgan bo‘lib, bu
makroiqtisodiy barqarorlikka xizmat qiluvchi muhim omildir.

19Beshinchi ustuvor yo‘nalish — tashqi savdo siyosatini liberallashtirish,
eksport hajmini oshirish va importdan qaramlikni kamaytirishdir. O‘zbekiston
oxirgi yillarda Jahon savdo tashkiloti (WTO)ga a’zo bo‘lish yo‘lida faoliyat
yuritmoqda. Bu esa tashqi iqtisodiy aloqalarning yanada erkinlashishi, milliy
mahsulotlarning xalqaro bozorlarga chiqish imkoniyatining kengayishi bilan
bog‘liq. Eksport tarkibi diversifikatsiya qilinmoqda, qayta ishlangan
mahsulotlar ulushi oshmoqda. Shu bilan birga, import o‘rnini bosuvchi
mahsulotlar ishlab chiqarish bo‘yicha sanoat korxonalariga subsidiyalar, soliq
imtiyozlari va boshqa rag‘batlar taqdim etilmoqda.
Oltinchi yo‘nalish — raqamli iqtisodiyot va innovatsion rivojlanishni
qo‘llab-quvvatlashdir. 2022–2026-yillarda O‘zbekiston iqtisodiyotini
raqamlashtirish bo‘yicha “Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasi qabul
qilindi. Bu hujjat iqtisodiyotning barcha sohalarida raqamli texnologiyalarni
joriy etish, davlat xizmatlarini avtomatlashtirish, moliyaviy inkluzivlikni
kengaytirish va innovatsion infratuzilmani shakllantirishni ko‘zda tutadi.
Raqamli infratuzilma orqali iqtisodiy siyosatning aniqligi, monitoring
mexanizmlari, soliq yig‘imlari samaradorligi ortmoqda.
Yettinchi ustuvor yo‘nalish esa — makroiqtisodiy monitoring va
prognozlash tizimini takomillashtirishga qaratilgan. Bu borada Iqtisodiy
taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi, Davlat statistika qo‘mitasi,
Markaziy bank kabi tashkilotlar o‘zaro integratsiyalashgan axborot tizimlari
orqali real vaqt rejimida iqtisodiy ko‘rsatkichlar monitoringini olib
borishmoqda. Bu esa makroiqtisodiy siyosatning eng samarali qarorlar asosida
yuritilishini ta’minlaydi. O‘zbekiston Respublikasining makroiqtisodiy siyosati
bosqichma-bosqich, tizimli va ilmiy asoslangan yo‘nalishlar asosida
shakllanmoqda. Har bir ustuvor yo‘nalish o‘zaro bog‘liq bo‘lib, birining
muvaffaqiyati boshqalariga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Iqtisodiy siyosatning
izchilligi esa yurtimizda ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga xizmat
qiladi.

20O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan buyon iqtisodiy
rivojlanishning muhim yo‘nalishlaridan biri sifatida makroiqtisodiy
barqarorlikni ta’minlashga alohida e’tibor qaratmoqda. So‘nggi yillarda,
xususan 2022–2025 yillar oralig‘ida hukumat tomonidan olib borilgan iqtisodiy
islohotlar makroiqtisodiy siyosatni sifat jihatdan yangi bosqichga olib chiqdi.
Bu davrda iqtisodiy siyosatning ustuvor yo‘nalishlari sifatida barqaror iqtisodiy
o‘sishni ta’minlash, inflyatsiyani jilovlash, bandlikni oshirish, byudjet
muvozanatini saqlab qolish va tashqi savdo balansini mustahkamlash kabi
asosiy masalalar belgilandi.
2022 yilda mamlakat yalpi ichki mahsuloti (YaIM) o‘sish sur’ati 5,6 foizni
tashkil etgan bo‘lsa, 2023 yilda bu ko‘rsatkich 6 foizga yetdi. Bu iqtisodiy
o‘sish asosan ichki iste’mol va investitsiyalarning oshishi, ishlab chiqarish
hajmlarining ko‘payishi, xizmatlar sektoridagi faollik bilan bog‘liq bo‘ldi. 2024
va 2025 yillarda iqtisodiy o‘sish sur’atlari nisbatan barqaror bo‘lib, o‘rtacha
5,5–6 foiz atrofida shakllanishi kutilmoqda. Bunday o‘sish sur’atlari
rivojlanayotgan mamlakatlar uchun maqbul deb hisoblanadi va O‘zbekistonning
islohotlarga asoslangan siyosatining ijobiy natijasidir.
Inflyatsiya darajasi makroiqtisodiy siyosatning eng muhim indikatorlaridan
biri hisoblanadi. 2022 yilda inflyatsiya darajasi 12 foizdan yuqori bo‘lgan
bo‘lsa, 2023 yilda u 8 foizga tushirildi. Bu natijaga pul-kredit siyosatining
qat’iy olib borilishi, asosiy foiz stavkasining yuqori darajada ushlab turilishi
hamda bozor mexanizmlarining rivojlanishi orqali erishildi. 2024 va 2025
yillarda inflyatsiya darajasini 8 foizgacha pasaytirish maqsad qilingan bo‘lib, bu
maqsadga erishish uchun Markaziy bank tomonidan inflyatsion targeting
siyosati davom ettirilmoqda.
Bandlik darajasini oshirish va ishsizlikni kamaytirish ham makroiqtisodiy
siyosatning muhim yo‘nalishlaridan biridir. 2022–2025 yillarda O‘zbekistonda
mehnat bozori islohotlari, kichik va o‘rta biznesga berilgan imtiyozlar,
investitsiya loyihalarining ko‘payishi natijasida bandlik ko‘rsatkichlari sezilarli

21yaxshilandi. Ayniqsa, yoshlar va ayollar bandligini ta’minlash bo‘yicha davlat
dasturlari doirasida minglab yangi ish o‘rinlari yaratildi. Ishsizlik darajasi 2022
yilda 8 foiz atrofida bo‘lgan bo‘lsa, 2025 yilda bu ko‘rsatkich 5 foizga
tushirilishi rejalashtirilgan.
Monetar siyosatda muvozanatni saqlash maqsadida davlat asosiy e’tiborni
iqtisodiyotga likvidlikni oqilona kiritishga qaratdi. Moliyaviy barqarorlikni
ta’minlash uchun tijorat banklarining kapital bazasini mustahkamlash, kredit
portfelini diversifikatsiya qilish va kredit xavfini kamaytirish choralari ko‘rildi.
Shu bilan birga, pul massasining ortiqcha oshib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun
monetar siyosat qat’iy tarzda olib borildi.
Fiskal siyosatda esa davlat xarajatlarini optimallashtirish, byudjet
taqchilligini kamaytirish va soliq bazasini kengaytirish orqali makroiqtisodiy
barqarorlikka erishish maqsad qilingan. 2022–2025 yillarda davlat byudjeti
daromadlarining YaIMdagi ulushi oshgan, xarajatlar esa ijtimoiy sohalarga va

22infratuzilmaga yo‘naltirilgan. Bu orqali iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlovchi
muhit yaratildi.
Tashqi savdo siyosatida O‘zbekiston eksport salohiyatini kengaytirish,
importni diversifikatsiya qilish va tashqi savdo balansini muvozanatga
keltirishni ustuvor vazifa qilib belgilagan. Xususan, 2022–2025 yillarda
O‘zbekiston ko‘plab davlatlar bilan erkin savdo bitimlari tuzgan, bojxona tartib-
qoidalari soddalashtirilgan va milliy mahsulotlar uchun xorijiy bozorlar
ochilgan. Natijada eksport hajmi yildan-yilga oshib bormoqda.
Xususiy sektorni rivojlantirish, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash,
investitsiya muhitini yaxshilash ham makroiqtisodiy siyosatning ustuvor
yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. 2022 yildan boshlab yurtimizda
soddalashtirilgan soliq tizimi, litsenziyalash va ruxsat berish tartibotlari joriy
etilgan, bu esa yangi tadbirkorlik sub’yektlarining paydo bo‘lishiga turtki
bo‘ldi. 2024 va 2025 yillarda esa ushbu jarayonlar yanada chuqurlashib,
xususiy sektor iqtisodiyotdagi asosiy drayverga aylanishi rejalashtirilmoqda.
Shuningdek, makroiqtisodiy siyosatni raqamlashtirish, ochiq statistik

23ma’lumotlar bazasini shakllantirish, prognozlash tizimlarini takomillashtirish
orqali boshqaruv sifatini oshirish choralari ko‘rilmoqda. Bu esa iqtisodiy
siyosatga tezkor va ishonchli ma’lumotlar asosida tuzatishlar kiritish imkonini
beradi.

242.2. Davlat byudjeti, monetar siyosat va inflyatsiyani boshqarish
amaliyoti
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillik yillaridan buyon iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlash va aholi farovonligini oshirish yo‘lida qator muhim
islohotlarni amalga oshirmoqda. Ushbu islohotlarning markazida davlat
byudjeti, monetar siyosat va inflyatsiyani boshqarish masalalari alohida o‘rin
tutadi. Zero, davlat moliyasining sog‘lom bo‘lishi, pul-kredit siyosatining izchil
yuritilishi va inflyatsiyaning nazorat ostida bo‘lishi iqtisodiy o‘sish uchun
muhim asosdir.
Davlat byudjeti har bir mamlakatda fiskal siyosatning asosiy vositasi
hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjeti 2022–2025 yillar
davomida ijtimoiy sohalar, infratuzilma, ta’lim va sog‘liqni saqlashga
qaratilgan xarajatlar hajmining ortishi bilan xarakterlandi. Masalan, 2022 yilda
byudjet taqchilligi YaIMga nisbatan 3,2 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2023 yilda
bu ko‘rsatkich 2,5 foizgacha kamaytirildi. 2024 va 2025 yillarda esa mos
ravishda 1,8% va 1,5% atrofida bo‘lishi rejalashtirilgan.

25Byudjet siyosatining ahamiyati, birinchi navbatda, iqtisodiy faoliyatni
rag‘batlantirish, bandlikni ta’minlash va investitsiyalar uchun qulay muhit
yaratishda namoyon bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi
tomonidan ishlab chiqilgan yangi fiskal qoidalar budjet barqarorligini
ta’minlashga xizmat qilmoqda. Jumladan, xarajatlar va daromadlar o‘rtasidagi
muvozanatga erishish, davlat qarzining YaIMga nisbatan barqaror darajada
ushlab turish kabi mezonlar joriy etilgan.Monetar siyosat esa asosan
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan amalga oshiriladi. Ushbu
siyosatning bosh maqsadi – milliy valyuta barqarorligini saqlash, narxlar
darajasining keskin o‘zgarishining oldini olish va bank tizimining
ishonchliligini ta’minlashdan iborat. 2022 yilda Markaziy bank asosiy foiz
stavkasini 14 foiz atrofida saqlagan bo‘lsa, 2023 va 2024 yillarda inflyatsiyani
jilovlash maqsadida bu stavkani pasaytirish bosqichma-bosqich amalga
oshirildi.
Inflyatsiyani boshqarish esa makroiqtisodiy barqarorlikka erishishda muhim
o‘ringa ega. 2022 yilda inflyatsiya darajasi 12,3% ni tashkil etgan. Bu
ko‘rsatkich, pandemiyadan keyingi davrda global ta’minot zanjirlaridagi
uzilishlar va energiya resurslari narxining oshishi bilan izohlanadi. 2023 yilda
esa inflyatsiya 9,2% ga tushdi. Markaziy bank tomonidan kuchli monetar
siyosat olib borilishi, banklararo kreditlash siyosatini cheklash va valyuta
bozoridagi barqarorlik inflyatsiyani pasaytirishga xizmat qildi. 2024 yilda
inflyatsiya 8% atrofida saqlanib, 2025 yil uchun 7.5% atrofidagi maqsadli
darajaga yetkazilishi rejalashtirilgan.Inflyatsiyaga qarshi kurashda narx-navo
ustidan nazoratni kuchaytirish, monopoliyalarning kamaytirilishi, erkin bozor
raqobatini rag‘batlantirish kabi choralar ko‘rildi. Shu bilan birga, asosiy
iste’mol tovarlarining importiga bojxona va soliq imtiyozlari qo‘llanilishi orqali
ichki bozordagi narxlar barqarorligi ta’minlandi.
Davlat byudjeti va monetar siyosat o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib, ular
birgalikda makroiqtisodiy barqarorlikni shakllantiradi. O‘zbekiston iqtisodiy

26rivojlanishida ham bu ikki omil muhim rol o‘ynab kelmoqda. Masalan, 2022–
2025 yillar davomida davlat qarzining YaIMga nisbati 36% dan oshmasligi
nazarda tutilgan. Bu esa davlat moliyaviy intizomining mustahkamlanishidan
dalolat beradi.Bundan tashqari, 2023 yildan boshlab, O‘zbekistonda byudjet
jarayonlariga raqamli texnologiyalar keng joriy etilib, xarajatlarning ochiqligi
va samaradorligi oshirildi. Barcha darajadagi byudjet tashkilotlari
xarajatlarining monitoringi, audit va nazorat mexanizmlari kuchaytirildi. Bu esa
korrupsiyaga qarshi kurash va mablag‘lardan maqsadli foydalanishga xizmat
qilmoqda. 2022–2025 yillar davomida O‘zbekistonda davlat byudjeti, monetar
siyosat va inflyatsiyani boshqarish sohalarida izchil islohotlar amalga oshirildi.
Bu islohotlar nafaqat makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, balki aholi
turmush darajasini oshirish, investitsion muhitni yaxshilash hamda umumiy
iqtisodiy o‘sishga erishishda muhim ahamiyat kasb etdi. Kelgusida bu
yo‘nalishlarda yanada mukammal tizim yaratish, byudjet barqarorligini
mustahkamlash va inflyatsiyani nazorat ostida ushlab turish O‘zbekiston
iqtisodiy siyosatining ustuvor vazifalaridan bo‘lib qolmoqda.
2.3. Iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda strategik islohotlarning o‘rni
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillik yillaridan buyon iqtisodiy o‘sishni
jadallashtirish, ichki imkoniyatlardan samarali foydalanish va xalq farovonligini
oshirishga qaratilgan keng ko‘lamli strategik islohotlarni amalga oshirib
kelmoqda. Ayniqsa, 2022–2025 yillar oralig‘ida olib borilgan iqtisodiy siyosat
tubdan yangilanishi va strategik islohotlarga yo‘naltirilganligi bilan ajralib
turadi. Ushbu islohotlar respublikada makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash,
tadbirkorlikni rivojlantirish, investitsiyalar oqimini oshirish hamda sanoat va
qishloq xo‘jaligi sohalarini modernizatsiya qilishga xizmat qilmoqda.
2022 yilda qabul qilingan “O‘zbekiston – 2030” strategiyasining
bosqichma-bosqich amalga oshirilishi iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda muhim
turtki bo‘ldi. Strategiya doirasida energetika, transport-logistika, moliya,
qishloq xo‘jaligi, ta’lim va sog‘liqni saqlash kabi ustuvor yo‘nalishlarda

27institutsional islohotlar joriy qilindi. Jumladan, yirik korxonalarning
xususiylashtirilishi, davlat ishtirokidagi kompaniyalar sonining kamaytirilishi
va bozor tamoyillariga asoslangan boshqaruv tizimi shakllantirildi.
2022–2023 yillarda iqtisodiy o‘sish sur’atlari YaIM bo‘yicha mos ravishda
5,7% va 6,0% ni tashkil etdi. 2024 yil yakunlari bo‘yicha bu ko‘rsatkich 6,3%
atrofida bo‘lishi prognoz qilinmoqda. 2025 yilda esa iqtisodiy o‘sish 6,5–6,8%
oralig‘ida saqlanib turishi kutilmoqda. Bu ko‘rsatkichlar mamlakat
iqtisodiyotining barqaror va tizimli rivojlanayotganini ko‘rsatadi. Ushbu
natijalarga erishishda xususan eksportni rag‘batlantirish, valyuta liberallashuvi
va soliq-bojxona tizimining soddalashtirilishi muhim rol o‘ynadi.
Tadbirkorlikni rivojlantirish maqsadida kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik sub’yektlariga soliq yengilliklari, kredit va subsidiyalar taqdim
etildi. 2023 yilda tijorat banklari tomonidan kichik biznes sub’yektlariga 100
trillion so‘mdan ortiq kreditlar ajratildi, bu esa 2022 yilga nisbatan 20%
ko‘pdir. Shuningdek, “Yagona darcha” tamoyili asosida ruxsat beruvchi
hujjatlar soni qisqartirilib, davlat xizmatlari elektronlashtirildi.
Investitsion muhitni yaxshilash va xorijiy investorlarni jalb qilishda erkin
iqtisodiy zonalar va texnoparklar muhim vositaga aylandi. 2022–2025 yillar
oralig‘ida 15 ta yangi erkin iqtisodiy zona tashkil etildi. Ular orqali sanoatning
qayta ishlash tarmoqlarida eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarish yo‘lga
qo‘yildi. Jumladan, avtomobilsozlik, to‘qimachilik, kimyo, farmatsevtika va
metallurgiya sohalarida minglab yangi ish o‘rinlari yaratildi.
Qishloq xo‘jaligida ham chuqur strukturaviy islohotlar amalga oshirildi. Yer
resurslarining ochiq va shaffof elektron auktsionlar orqali ajratilishi, suvdan
foydalanish tizimining optimallashtirilishi va ilg‘or agrotexnologiyalarni joriy
etish orqali hosildorlik oshirildi. 2023 yilda paxta va g‘alla yetishtirish hajmi
mos ravishda 3,8 million tonna va 7,5 million tonnani tashkil etdi.
Energetika sohasida esa energiya samaradorligini oshirish, qayta tiklanuvchi
energiya manbalarini rivojlantirish bo‘yicha yirik loyihalar amalga

28oshirilmoqda. Xususan, quyosh va shamol elektr stansiyalari quvvatining 2025
yilgacha 2 500 MVt ga yetkazilishi rejalashtirilgan. Bu mamlakat energiya
mustaqilligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi.Yana bir muhim islohot
yo‘nalishi – ta’lim va mehnat bozorining uyg‘unlashtirilishi bo‘ldi. Yoshlar
bandligini oshirish, kasb-hunar va oliy ta’lim tizimini mehnat bozori talablariga
moslashtirish maqsadida “Ishga marhamat” monomarkazlari kengaytirildi. 2024
yil oxiriga kelib ushbu markazlar soni 300 taga yetkazilib, yiliga 100 mingdan
ortiq fuqaroga xizmat ko‘rsatmoqda.O‘zbekistonda olib borilayotgan strategik
islohotlar iqtisodiy o‘sishni jadallashtirishga, ishlab chiqarish hajmini
oshirishga, zamonaviy texnologiyalarni joriy etishga va jamiyat farovonligini
ta’minlashga xizmat qilmoqda. Bu islohotlar bosqichma-bosqich, tizimli va
maqsadga yo‘naltirilgan holda olib borilayotgani, mamlakatni raqobatbardosh
va innovatsion iqtisodiyotga aylantirish yo‘lida muhim poydevor bo‘lib xizmat
qilmoqda.
Xulosa
Men ushbu kurs ishimda “Makroiqtisodiyot, uning maqsadlari va vazifalari”
mavzusini chuqur o‘rganishga harakat qildim. Tadqiqot davomida
makroiqtisodiyotning nazariy asoslari, uning tahlil uslublari, asosiy
ko‘rsatkichlari va davlat siyosatidagi o‘rni keng yoritildi. Avvalo,
makroiqtisodiy yondashuv orqali mamlakat miqyosidagi iqtisodiy
muammolarni chuqur tahlil qilish, barqarorlikni ta’minlash va uzoq muddatli
strategik qarorlar qabul qilish mumkinligini angladim.
Kurs ishi davomida men YaIM, inflyatsiya, bandlik darajasi, foiz stavkalari
kabi ko‘rsatkichlarning iqtisodiy tizimdagi o‘rni, ularning o‘zaro bog‘liqligi va
davlat siyosati bilan munosabatini o‘rgandim. Ayniqsa, iqtisodiy sikllar
nazariyasi orqali iqtisodiyotda navbat bilan yuz beradigan o‘sish va pasayish
davrlarini tahlil qilish muhimligini tushundim. Bu esa makroiqtisodiy
barqarorlikni ta’minlash uchun davlat tomonidan olib boriladigan fiskal va
monetar siyosat muvozanatini tushunishda asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi.

29O‘zbekiston tajribasida olib borilayotgan makroiqtisodiy siyosat, ya’ni
fiskal tartib-intizom, pul-kredit siyosati, eksport-import siyosati hamda iqtisodiy
o‘sishni ta’minlovchi islohotlar amaliy jihatdan tahlil qilindi. Jumladan, 2022–
2025 yillar oralig‘ida amalga oshirilgan strategik islohotlar, inflyatsiyani
pasaytirish, iqtisodiy o‘sish sur’atini ushlab turish va bandlikni oshirish
yo‘lidagi chora-tadbirlar muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu o‘zgarishlar
mamlakatimiz iqtisodiyotining raqobatbardoshligini oshirish va xalq
farovonligini ta’minlashga xizmat qilmoqda.
Xulosa o‘rnida shuni aytishim mumkinki, makroiqtisodiyotni o‘rganish
nafaqat nazariy bilimlarimni mustahkamladi, balki real hayotdagi iqtisodiy
jarayonlarga nisbatan ilmiy va tanqidiy yondashuvni shakllantirdi. Kelgusida
iqtisodchi mutaxassis sifatida bu bilimlarimdan mamlakat iqtisodiy
taraqqiyotini chuqurroq tushunishda, muammolarni aniqlash va yechim taklif
qilishda foydalanishga harakat qilaman.
Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz

304) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.
11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.

3119) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Makroiqtisodiyot, uning maqsadlari va vazifalari

Sotib olish