Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 156.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 28 Март 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

5 Продаж

Bozor iqtisodiyoti, uning shakllanishi va rivojlanish shart-sharoitlari

Купить
1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu: Bozor iqtisodiyoti, uning shakllanishi va rivojlanish shart-sharoitlari Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 2 Mundarija Kirish …………………………………………………………………………3 I BOB. BOZOR IQTISODIYOTI TUSHUNCHASI VA UNING SHAKLLANISHI NING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Bozor iqtisodiyoti tushunchasi va uning asosiy tamoyillari …………..…6 1.2. Bozor iqtisodiyotining shakllanish bosqichlari …………………………14 1.3. Bozor iqtisodiyotining asosiy tarkibiy qismlari …………………………16 II BOB. BOZOR IQTISODIYOTINING RIVOJLANISH SHART- SHAROITLARI 2.1. Bozor iqtisodiyoti rivojlanishining huquqiy va institutsional asoslari ….20 2.2. Bozor iqtisodiyotida investitsiya va moliyaviy tizimning ahamiyati ..….23 2.3.O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tish tajribasi Iqtisodiy islohotlar va ularning natijalari …………………………………………………………25 Xulosa …………………………………………………………………….…30 Glossary (Atamalar)……………………………………………………..…31 Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………………33 3KIRISH Kurs ishining dolzarbligi Bugungi kunda bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni dunyoning ko‘plab davlatlari, jumladan, O‘zbekiston uchun ham dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti mamlakat iqtisodiy taraqqiyotining asosiy omillaridan biri bo‘lib, iqtisodiy erkinlik, raqobat muhiti va samarali resurs taqsimotini ta’minlaydi. Shu sababli, bozor iqtisodiyotining shakllanishi va rivojlanish shart-sharoitlarini o‘rganish bugungi kundagi iqtisodiy islohotlarni chuqur anglashda muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev "Biz bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonini jadallashtirish, xususiy mulkni himoya qilish va investitsion muhitni yaxshilash bo‘yicha tizimli islohotlarni amalga oshirishda davom etamiz", 1 deb ta’kidlagan. Bu esa bozor iqtisodiyotining rivojlanishi nafaqat milliy iqtisodiyotga, balki xalq farovonligiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatishini anglatadi. Shuningdek, iqtisodiy rivojlanishning muhim shartlaridan biri bu tadbirkorlik faoliyatining rivojlanishi hisoblanadi. Raqobatbardosh iqtisodiyot yaratish uchun davlat tomonidan soliq va bojxona imtiyozlari, kreditlash tizimi hamda tadbirkorlarni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan turli mexanizmlar ishlab chiqilmoqda. O‘zbekistonda so‘nggi yillarda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar natijasida xususiy sektorning ulushi ortib, biznes yuritish sharoitlari yengillashmoqda. Bundan tashqari, bozor iqtisodiyotining asosiy jihatlaridan biri investitsion muhitni yaxshilash va xorijiy investorlarni jalb etishdir. Mamlakatimizda ushbu yo‘nalishda amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar xalqaro reytinglarda ham o‘z aksini topmoqda. Bu jarayon iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash bilan bir qatorda, yangi ish o‘rinlarini yaratish va innovatsion texnologiyalarni joriy etishga ham xizmat qilmoqda. 1 Prezident Shavkat Mirziyoyevning bozor iqtisodiyotiga o‘tish, xususiy mulkni himoya qilish va investitsion muhitni yaxshilash borasidagi nutqidan 2023-yil 24-mart 4Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi Bozor iqtisodiyoti mavzusi jahon iqtisodiyotshunos olimlari tomonidan keng o‘rganilgan. Adam Smit, David Rikardo, Karl Marks, Milton Fridman kabi iqtisodchilar bozor iqtisodiyotining turli jihatlarini tahlil qilganlar. Shuningdek, O‘zbekistonda ham bu borada bir qator iqtisodchi olimlar tomonidan tadqiqotlar olib borilgan. Xususan, O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tish tajribasi Prezident farmonlari, iqtisodiy islohotlar va qonunchilik asosida shakllanmoqda. Bozor iqtisodiyotining nazariy va amaliy jihatlari global iqtisodiy jarayonlarning o‘zgarishi bilan ham uzviy bog‘liqdir. Davlatlarning iqtisodiy siyosati va xalqaro hamkorlik darajasi bozor munosabatlarining shakllanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotining o‘ziga xos xususiyatlari, milliy iqtisodiyotga mos ravishda shakllangan mexanizmlar hamda iqtisodiy islohotlarning natijalari doimiy o‘rganilmoqda. So‘nggi yillarda iqtisodiyotni liberallashtirish, xususiy sektorni rivojlantirish, investorlar uchun qulay muhit yaratish bo‘yicha sezilarli yutuqlarga erishildi. Shuningdek, bozor iqtisodiyotining barqaror rivojlanishi uchun infratuzilmani modernizatsiya qilish, yuqori texnologiyalarni joriy etish va eksport salohiyatini oshirish muhim omillardan biri bo‘lib qolmoqda. Bundan tashqari, inson kapitaliga sarmoya kiritish va ta’lim tizimini takomillashtirish iqtisodiy o‘sishning barqaror bo‘lishiga xizmat qiladi. Kurs ishining ahamiyati Ushbu tadqiqot bozor iqtisodiyoti tamoyillarini, uning shakllanish jarayonlarini va rivojlanish shart-sharoitlarini chuqur o‘rganishga qaratilgan. Kurs ishi natijalari iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish jarayonida yo‘l-yo‘riq sifatida xizmat qilishi mumkin. Shuningdek, bu mavzu iqtisodiy ta’lim tizimida o‘quv qo‘llanmalari va ilmiy tadqiqotlar uchun muhim nazariy va amaliy manba bo‘lib xizmat qiladi. Kurs ishining maqsad i : Bozor iqtisodiyotining shakllanishi va rivojlanish shart-sharoitlarini o‘rganish va tahlil qilish. 5Kurs ishining v azifalar i : Bozor iqtisodiyoti tushunchasi va uning asosiy tamoyillarini aniqlash Bozor iqtisodiyotining shakllanish bosqichlarini tahlil qilish; Bozor iqtisodiyotining asosiy tarkibiy qismlarini o‘rganish; Bozor iqtisodiyoti rivojlanishining huquqiy va institutsional asoslarini tahlil qilish O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonini va iqtisodiy islohotlarni tahlil qilish. Kurs ishining Obyekti: Bozor iqtisodiyoti va uning rivojlanish jarayoni. Kurs ishining Predmeti: Bozor iqtisodiyotining shakllanishi va uning rivojlanish shart-sharoitlari. Kurs ishining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 6I BOB. BOZOR IQTISODIYOTI TUSHUNCHASI VA UNING SHAKLLANISHINING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Bozor iqtisodiyoti tushunchasi va uning asosiy tamoyillari Bozor iqtisodiyoti – bu ishlab chiqarish, taqsimot va iste’mol jarayonlarida tovar va xizmatlarning erkin almashinuvi, talab va taklif asosida shakllanadigan iqtisodiy tizimdir. Ushbu tizimda iqtisodiy qarorlar markazlashgan tartibda emas, balki bozor ishtirokchilari tomonidan mustaqil ravishda qabul qilinadi. Bozor iqtisodiyotining asosiy xususiyati resurslarning samarali taqsimlanishi, xususiy mulk ustuvorligi va erkin raqobat muhiti hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti nafaqat iqtisodiy erkinlikni ta’minlaydi, balki samarali boshqaruv tizimini shakllantirishga ham xizmat qiladi. Iqtisodiy islohotlar bozor mexanizmlarini mustahkamlash, investitsion jozibadorlikni oshirish va tadbirkorlikni rivojlantirish uchun zaruriy asos yaratadi. Bozor iqtisodiyotining samarali ishlashi uchun davlat va xususiy sektor o‘rtasida muvozanat saqlanishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, bozor iqtisodiyoti ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashda ham katta rol o‘ynaydi. Iqtisodiy resurslarning adolatli taqsimlanishi, aholi turmush darajasining oshishi va ijtimoiy himoya tizimining rivojlanishi bozor iqtisodiyotining asosiy vazifalaridan biridir. Bu tizim innovatsiyalar va texnologik rivojlanishni rag‘batlantiradi hamda mamlakatning global iqtisodiyotga integratsiyalashuvini tezlashtiradi. 2 Bozor iqtisodiyoti bir qancha asosiy tamoyillarga asoslanadi: Xususiy mulk ustuvorligi – Bozor iqtisodiyotida mulkning asosiy shakli xususiy mulkdir. Bu tamoyil tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish va samarali 2 Abdukarimov Bahodir Akbarovich. "Bozor iqtisodiyoti asoslari". – Toshkent: Sharq, 2019. – 256 bet. 7iqtisodiyotni shakllantirish uchun muhim omildir. Xususiy mulkka egalik qilish tadbirkorlarning mustaqilligini oshiradi, ularni yangi innovatsion g‘oyalar yaratishga undaydi va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi. Bozor iqtisodiyotining samarali ishlashi uchun xususiy mulk himoyasi muhim ahamiyat kasb etadi. Xususiy mulk egalariga barqaror huquqiy muhit yaratish, ularning mulkiy huquqlarini qonuniy himoya qilish va har qanday noqonuniy xatti-harakatlarga qarshi kurash bozor munosabatlarining asosiy shartlaridan biridir. Shuningdek, xususiy mulk ustuvorligi iqtisodiyotni liberallashtirishga, xorijiy investitsiyalarni jalb qilishga va mamlakatning xalqaro bozordagi raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qiladi. Xususiy sektor rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, barqaror iqtisodiy o‘sishga erishish uchun tadbirkorlik va biznes faoliyatiga qulay sharoit yaratish lozim. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ham xususiy sektorni rivojlantirish va xususiy mulkni ishonchli himoya qilish masalalarini davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlari sifatida belgilab bergan. Raqobat muhiti – Raqobat bozor iqtisodiyotining harakatlantiruvchi kuchidir. U iste’molchilarga sifatli mahsulotlarni arzon narxlarda yetkazib berish imkonini yaratadi. Raqobat mahsulot va xizmatlarning sifatini oshirishga, korxonalarni innovatsion yondashuvlarga e’tibor qaratishga majbur qiladi. Shuningdek, bozorda narxlarning haddan tashqari oshib ketishining oldini oladi hamda iste’molchilarga kengroq tanlov imkoniyatini beradi. Raqobat muhitining rivojlanishi mamlakat iqtisodiyotining barqaror o‘sishiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Raqobatbardosh muhit mavjud bo‘lsa, biznes subyektlari yangi texnologiyalarni joriy etishga intiladi, bu esa sanoatning samaradorligini oshiradi. Shu bilan birga, korxonalar o‘z brendlarini mustahkamlash va xalqaro bozorlarga chiqish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. O‘zbekiston bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida raqobat muhitini 8rivojlantirish bo‘yicha muhim islohotlarni amalga oshirmoqda. Davlat tomonidan erkin bozor munosabatlarini shakllantirish, monopoliyalarni cheklash va tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Natijada, mamlakat iqtisodiyotida faoliyat yuritayotgan kichik va o‘rta biznes subyektlari soni ortib bormoqda, bu esa iqtisodiy faollikning yanada oshishiga olib kelmoqda. Talab va taklif muvozanati – Narxlar bozorda talab va taklif ta’sirida shakllanadi. Agar talab yuqori bo‘lsa, narxlar oshadi, aksincha, talab pasayganda narxlar kamayadi. Bozor iqtisodiyotining samarali ishlashi uchun talab va taklif o‘rtasidagi muvozanat muhim rol o‘ynaydi. Talab ortganida ishlab chiqaruvchilar ishlab chiqarish hajmini oshirib, bozorda taklifni kengaytirishga harakat qiladilar. Narxlarning erkin shakllanishi orqali bozor mexanizmlari taklif va talabni muvozanatlashga yordam beradi. Agar bozorda muayyan mahsulotga talab ortib, taklif yetarli darajada bo‘lmasa, narxlarning oshishi kuzatiladi. Bunday vaziyat ishlab chiqaruvchilarni ushbu mahsulotni ko‘proq ishlab chiqarishga rag‘batlantiradi. Aksincha, agar bozorda taklif ortib, talab yetarli bo‘lmasa, narxlar pasayadi, bu esa ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish hajmini qayta ko‘rib chiqishiga sabab bo‘ladi. Talab va taklif muvozanati nafaqat milliy bozorda, balki global miqyosda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Jahon bozorlarida ham xomashyo, mahsulot va xizmatlarning narxi talab va taklifning o‘zgarishiga bog‘liq holda shakllanadi. O‘zbekistonning jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvi sharoitida talab va taklif qonuniyatlarini chuqur o‘rganish va ulardan samarali foydalanish iqtisodiy rivojlanishning muhim omillaridan biridir. 3 3 Azimov Anvar Rahmonovich. "O‘zbekiston iqtisodiyoti va islohotlar". – Toshkent: O‘zbekiston, 2021. – 312 bet. 9Davlatning cheklangan aralashuvi – Bozor iqtisodiyotida davlatning roli iqtisodiyotni to‘liq boshqarish emas, balki tartibga solish va muayyan qonunlar orqali biznes faoliyatini qo‘llab-quvvatlashdan iborat. Davlat, ayniqsa, bozor munosabatlarini shakllantirish va tartibga solish, monopoliyalarni cheklash, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash kabi sohalarda faol ishtirok etadi. Shuningdek, davlat iqtisodiyotning strategik tarmoqlarini nazorat qilish orqali barqarorlikni ta’minlaydi va ijtimoiy adolatni qo‘llab-quvvatlaydi. Masalan, iqtisodiy inqiroz sharoitida davlat tomonidan subsidiyalar va soliq imtiyozlari joriy etilishi korxonalarga yordam beradi va aholi turmush darajasining pasayishini oldini oladi. Bundan tashqari, davlat ta’lim, sog‘liqni saqlash va infratuzilma kabi sohalarga investitsiya kiritish orqali iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi. Bozor iqtisodiyotining samarali ishlashi uchun davlat tomonidan qonuniy baza yaratish, tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlash hamda adolati raqobat sharoitlarini shakllantirish muhim ahamiyatga ega. Erkin narx shakllanishi – Bozor iqtisodiyotida tovar va xizmatlarning narxi davlat tomonidan emas, balki bozor kuchlari tomonidan belgilanadi. Bu jarayon talab va taklif asosida shakllanadi, ya’ni mahsulotga bo‘lgan talab ortgan sari uning narxi oshadi, aksincha talab pasayganda narx ham tushadi. Erkin narx mexanizmi ishlab chiqaruvchilarni samarali faoliyat yuritishga undaydi va raqobatni rivojlantirishga xizmat qiladi. Narxlar bozordagi resurslarning to‘g‘ri taqsimlanishini ta’minlab, samaradorlikni oshiradi. Shuningdek, iste’molchilar talabiga mos keluvchi mahsulotlar taklif etish uchun ishlab chiqaruvchilar doimiy innovatsiyalar qilishga intiladilar. Narxlarning erkin shakllanishi iqtisodiy inqiroz sharoitida ham muhim rol o‘ynaydi. Iqtisodiy o‘sish davrida narxlar ko‘tarilishi mumkin, bu esa ishlab 10chiqaruvchilarning faoliyatini kengaytirishiga sabab bo‘ladi. Biroq, talabning pasayishi natijasida narxlar tushishi ham kuzatilishi mumkin, bu esa bozordagi o‘zgarishlarga tezkor moslashishni talab qiladi. Shuningdek, bozor iqtisodiyotida erkin narx shakllanishi import va eksport hajmiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Mamlakat ichida ishlab chiqarilgan mahsulotlarning raqobatbardoshligi narxlarning barqarorligi va bozordagi holat bilan chambarchas bog‘liq. Shuning uchun erkin narx shakllanishi iqtisodiyotni rivojlantirishda muhim omillardan biri hisoblanadi. Iqtisodiy manfaatdorlik – Ishlab chiqaruvchilar o‘z manfaatlarini ko‘zlab faoliyat yuritadilar, bu esa bozorni doimiy rivojlanish sari yetaklaydi. Iqtisodiy manfaatdorlik bozor iqtisodiyotining asosiy harakatlantiruvchi kuchlaridan biri bo‘lib, u ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o‘rtasidagi munosabatlarning samarali rivojlanishiga xizmat qiladi. Raqobat muhiti tufayli tadbirkorlar va ishlab chiqaruvchilar foyda olish uchun doimiy ravishda mahsulot va xizmatlarini takomillashtirishga intiladilar. Bu esa, o‘z navbatida, iqtisodiyotni yanada rivojlantirishga va innovatsion yangiliklarni tezroq joriy qilishga turtki bo‘ladi. Bundan tashqari, iqtisodiy manfaatdorlik korxonalarning samaradorligini oshirishga, xarajatlarni kamaytirishga va iste’molchilar ehtiyojlarini qondirish uchun yangidan-yangi mahsulotlar ishlab chiqarishga olib keladi. Korxonalarning samarali faoliyat yuritishi ularning daromadlarini oshiradi va ish o‘rinlari yaratish orqali jamiyatning iqtisodiy barqarorligini ta’minlashga hissa qo‘shadi. Iqtisodiy manfaatdorlik natijasida bozor subyektlari o‘z faoliyatlarida resurslardan samarali foydalanishga harakat qiladilar. Ushbu jarayon natijasida iqtisodiyotdagi umumiy samaradorlik ortadi, texnologik rivojlanish tezlashadi va iqtisodiy o‘sish uchun mustahkam zamin yaratiladi. 11Shuningdek, iqtisodiy manfaatdorlikning oshishi xalqaro savdo va investitsiyalarni rag‘batlantirishga ham yordam beradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mamlakat ichki va tashqi bozorlarda raqobatbardosh bo‘lishi uchun tadbirkorlar doimiy rivojlanish va o‘zgarishlarga moslashish ustida ish olib borishlari lozim. Bu esa umumiy iqtisodiy taraqqiyotga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bozor subyektlarining mustaqilligi – Iqtisodiy subyektlar o‘z faoliyatlarini mustaqil ravishda olib borishlari, investitsiyalarni jalb qilishlari va tashqi bozorlarga chiqishlari mumkin. Bu jarayonda ular davlat aralashuvisiz, o‘z strategiyalarini shakllantirib, bozor sharoitlariga moslashish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Mustaqillik iqtisodiy subyektlarga o‘z mablag‘larini erkin boshqarish, yangi bozorlarni o‘rganish va innovatsiyalarni joriy etish imkonini beradi. Bundan tashqari, erkin raqobat muhiti korxonalarning o‘z mahsulot va xizmatlarini takomillashtirishga turtki bo‘ladi. Mustaqil faoliyat olib borish natijasida bozor ishtirokchilari xalqaro tajriba va ilg‘or texnologiyalarni joriy etish orqali iqtisodiy o‘sishga erishadilar. Davlat tomonidan qulay huquqiy va institutsional muhit yaratilishi esa mustaqil iqtisodiy faoliyat yuritishning samaradorligini oshirishda muhim omil hisoblanadi Innovatsion rivojlanish – Bozor iqtisodiyoti sharoitida texnologik taraqqiyot va innovatsiyalar iqtisodiy o‘sishning muhim omiliga aylanadi. Zamonaviy iqtisodiy modelda innovatsion yondashuv bozor subyektlarining raqobatbardoshligini oshirishga yordam beradi. Korxonalar yangi texnologiyalarni joriy qilish orqali ishlab chiqarish jarayonlarini takomillashtiradi va mahsulot sifati hamda tannarxini optimallashtiradi. Shuningdek, innovatsion rivojlanish tadbirkorlik muhitining yaxshilanishiga, yangi biznes yo‘nalishlarining paydo bo‘lishiga va jamiyat farovonligining oshishiga hissa qo‘shadi. 12Mamlakatimizda ham innovatsion rivojlanishni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning ta’kidlashicha: "Mamlakatimizda innovatsion taraqqiyotga asoslangan bozor iqtisodiyotini shakllantirish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlarni amalga oshiramiz." Bu jarayon tadbirkorlikni rivojlantirish, investitsion jozibadorlikni oshirish va xalqaro iqtisodiy aloqalarni mustahkamlashga xizmat qiladi. Bozor iqtisodiyotining afzalliklari va kamchiliklari Afzalliklari Kamchiliklari ✅ Resurslarning samarali taqsimlanishi – Ishlab chiqarish jarayoni optimal yo‘lga qo‘yiladi. ❌ Ijtimoiy tabaqalanishning kuchayishi – Boy va kambag‘al o‘rtasidagi farq ortadi. ✅ Iqtisodiy erkinlikning ta’minlanishi – Har bir inson va korxona o‘z faoliyatini mustaqil yuritishi mumkin. ❌ Monopoliyalarning paydo bo‘lishi – Yirik korxonalar bozorda hukmronlik qilishi mumkin. ✅ Innovatsiyalar va texnologik taraqqiyotning jadallashishi – Raqobat muhiti yangi g‘oyalarning tez paydo bo‘lishiga olib keladi. ❌ Davlat nazorati zaiflashsa, iqtisodiy beqarorlik yuzaga kelishi – Inflyatsiya va iqtisodiy inqiroz xavfi ortadi. ✅ Yangi ish o‘rinlarining yaratilishi – Tadbirkorlik rivojlanishi orqali bandlik darajasi ortadi. ❌ Tabiiy resurslardan noto‘g‘ri foydalanish xavfi – Ekologik muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. ✅ Sifatli mahsulot va xizmatlarning taklif etilishi – ❌ Ijtimoiy himoya tizimining yetarlicha rivojlanmagani – Kam ta’minlangan 13Afzalliklari Kamchiliklari Ochiq bozor sharoitida sifatsiz mahsulot o‘z o‘rnini yo‘qotadi. qatlamlar iqtisodiy qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin. ✅ Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning kuchayishi – Jahon bozoriga chiqish imkoniyatlari kengayadi. ❌ Import mahsulotlarning mahalliy ishlab chiqarishga bosim o‘tkazishi – Raqobat sharoitida mahalliy ishlab chiqaruvchilar qiyinchiliklarga duch keladi. ✅ Iste’molchilarning tanlov imkoniyatining kengayishi – Xaridorlar turli xil mahsulot va xizmatlar orasidan tanlash imkoniyatiga ega bo‘ladi. ❌ Ichki bozorning haddan tashqari ochiqligi – Mahalliy kompaniyalar xorijiy raqobatchilar oldida ojiz bo‘lib qolishi mumkin. ✅ Bozor ishtirokchilari o‘rtasida sog‘lom raqobat muhiti yaratilishi – Bu mahsulot sifatini oshirishga va narxlarni barqarorlashtirishga xizmat qiladi. ❌ Narxlarning keskin o‘zgarishi va inflyatsiya xavfi – Moliya bozorlaridagi o‘zgarishlar iqtisodiy noaniqliklarga olib kelishi mumkin. ✅ Xususiy mulkchilik va tadbirkorlikning rivojlanishi – Biznes muhitining yaxshilanishi investitsiyalar hajmini oshiradi. ❌ Ayrim sohalarning bozor qonuniyatlariga moslashishda qiyinchiliklarga duch kelishi – Xususiy sektor yetarlicha rivojlanmagan bo‘lsa, muammolar paydo bo‘ladi. ✅ Davlat iqtisodiyotga minimal darajada aralashgani uchun biznes rivoji tezlashishi – Tadbirkorlik erkinligi yangi iqtisodiy imkoniyatlar yaratadi. ❌ Davlat aralashuvi past bo‘lgani sababli ba’zi muhim ijtimoiy sohalarning yetarlicha moliyalashtirilmasligi – Sog‘liqni saqlash, ta’lim va ijtimoiy himoya yetarli darajada rivojlanmasligi mumkin. 14O‘zbekiston Respublikasi so‘nggi yillarda bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonini jadallashtirib, iqtisodiy islohotlarni amalga oshirib kelmoqda. Prezident Shavkat Mirziyoyevning ta’kidlashicha, “Biz bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonini jadallashtirish, xususiy mulkni himoya qilish va investitsion muhitni yaxshilash bo‘yicha tizimli islohotlarni amalga oshirishda davom etamiz”. Ushbu islohotlar iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, tadbirkorlikni rivojlantirish va xorijiy investitsiyalarni jalb etishga qaratilgan. Bozor iqtisodiyotining rivojlanishi mamlakat iqtisodiyotining mustahkamlanishiga, aholi farovonligining oshishiga va global iqtisodiy hamkorlikning kuchayishiga xizmat qiladi. Shunday qilib, bozor iqtisodiyotining tamoyillarini chuqur o‘rganish va uni samarali tatbiq etish har bir mamlakat iqtisodiy siyosatining muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. 4 1.2. Bozor iqtisodiyotining shakllanish bosqichlari Bozor iqtisodiyoti uzoq tarixiy jarayon natijasida shakllangan murakkab tizim bo‘lib, uning rivojlanishi turli davrlarda va turli hududlarda har xil kechgan. Ammo umumiy rivojlanish yo‘nalishlari bir-biriga o‘xshash bo‘lib, jamiyat taraqqiyoti davomida bosqichma-bosqich shakllangan. Bozor iqtisodiyotining shakllanishi, asosan, bir necha asosiy bosqichlarga bo‘linadi va har bir bosqich iqtisodiy taraqqiyotning muhim omillari bilan bog‘liq. Dastlabki bosqich tabiiy xo‘jalik sharoitida kechgan. Bu davrda jamiyat a’zolari ishlab chiqarilgan mahsulotlarni o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun ishlatgan, ayirboshlash va savdo munosabatlari deyarli mavjud bo‘lmagan. Kishilar o‘zlari yetishtirgan hosilni iste’mol qilgan, hunarmandchilik mahsulotlari ham faqatgina o‘z oilasi yoki jamoasi uchun yaratilgan. Biroq 4 G‘ulomov Sirojiddin Xudoyberganovich. "Iqtisodiy islohotlar va ularning natijalari". – Toshkent: Sharq, 2017. – 245 bet. 15vaqt o‘tishi bilan ishlab chiqarilgan mahsulotlarning ortiqcha qismi paydo bo‘lib, uni boshqa mahsulotlarga ayirboshlash ehtiyoji yuzaga kelgan. Shu tariqa, natural xo‘jalik shaklidan bozor munosabatlariga o‘tish jarayoni boshlanadi. Keyingi bosqichda ishlab chiqarish tarmoqlari asta-sekin rivojlana boshlagan. Bu davrda mehnat taqsimoti shakllanib, ayrim kishilar dehqonchilik bilan, boshqalari esa chorvachilik, hunarmandchilik yoki savdo bilan shug‘ullana boshlagan. Ijtimoiy mehnat taqsimotining chuqurlashishi tufayli bozor munosabatlari rivojlangan, mahsulotlar bozor orqali ayirboshlana boshlagan. Pul muomalasi shakllanib, mahsulotlar ayirboshlash uchun pul orqali sotila boshlagan. Bu bosqichda savdo aloqalari kuchayib, yarmarka va bozorlar tashkil etilgan. Bozor iqtisodiyotining shakllanishida sanoat inqilobi muhim rol o‘ynagan. Bu davrda ishlab chiqarish usullari tubdan o‘zgarib, yangi texnologiyalar joriy etilgan. Sanoat korxonalari paydo bo‘lib, mahsulot ishlab chiqarish hajmi keskin oshgan. Ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan bozor iqtisodiyotining yangi tamoyillari yuzaga kelgan, mehnat unumdorligi oshgan va mahsulotlarning narxlari pasaygan. Yangi ishlab chiqarish tarmoqlari paydo bo‘lishi bilan birga, bank-moliya institutlari ham rivojlangan. Kredit tizimi shakllanib, kapital jamg‘arish va investitsiyalar hajmi oshgan. XX asrning ikkinchi yarmida bozor iqtisodiyoti yangi bosqichga ko‘tarildi. Bu davrda davlat iqtisodiyotga faol aralasha boshlagan. Davlat tomonidan bozor munosabatlarini tartibga solish, monopoliyalarni cheklash, soliq siyosatini takomillashtirish kabi chora-tadbirlar ko‘rilgan. Ayniqsa, ijtimoiy siyosat yo‘nalishida katta o‘zgarishlar yuz berib, aholining ijtimoiy himoyasiga e’tibor qaratilgan. Ishsizlik va kambag‘allikka qarshi kurashish maqsadida davlat tomonidan turli iqtisodiy dasturlar amalga oshirilgan. Hozirgi kunda bozor iqtisodiyoti raqamli va innovatsion iqtisodiyot bosqichiga o‘tmoqda. Globalizatsiya jarayonlari tufayli bozorlardagi raqobat kuchaygan, xalqaro iqtisodiy hamkorlik rivojlangan. Zamonaviy iqtisodiyot 16raqamli texnologiyalar bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, elektron tijorat, onlayn bank xizmatlari, raqamli valyutalar kabi yangi iqtisodiy mexanizmlar shakllanmoqda. Sun’iy intellekt va avtomatlashtirish jarayonlari ishlab chiqarish tizimlarini tubdan o‘zgartirmoqda. bozor iqtisodiyotining shakllanishi uzoq tarixiy jarayon bo‘lib, u turli bosqichlardan o‘tgan. Har bir bosqich iqtisodiy taraqqiyotning muhim omillariga asoslangan va jamiyat ehtiyojlariga mos ravishda rivojlangan. Hozirgi zamon iqtisodiyoti innovatsion va texnologik rivojlanish sari harakat qilayotgan bo‘lsa, kelajakda bozor iqtisodiyoti yanada murakkab va samarali shakllarga ega bo‘lishi kutilmoqda. 1.3. Bozor iqtisodiyotining asosiy tarkibiy qismlari Bozor iqtisodiyoti murakkab tizim bo‘lib, uning samarali faoliyat yuritishi uchun turli tarkibiy qismlar muhim rol o‘ynaydi. Ushbu tarkibiy qismlar bir- biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, iqtisodiy tizimning barqarorligi va rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Bozor iqtisodiyotining asosiy tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat: 171. Xususiy mulkchilik Bozor iqtisodiyotining eng muhim tarkibiy qismi bu – xususiy mulkdir. Xususiy mulkka asoslangan iqtisodiyotda fuqarolar, korxonalar va tashkilotlar o‘ziga tegishli mulkdan foydalanish, uni rivojlantirish va undan daromad olish huquqiga ega bo‘ladilar. Xususiy mulkchilik tadbirkorlik rivojiga katta hissa qo‘shib, bozor munosabatlarini shakllantirishda asosiy omil hisoblanadi. 2. Erkin raqobat Bozor iqtisodiyoti erkin raqobat sharoitida rivojlanadi. Raqobat mahsulot va xizmatlarning sifatini oshirish, narxlarni barqarorlashtirish va innovatsiyalarni rag‘batlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Raqobat bo‘lmagan joyda monopoliyalar yuzaga kelib, iqtisodiy o‘sish sekinlashadi. Shu bois, bozor iqtisodiyotining samarali ishlashi uchun erkin raqobat muhiti yaratilishi lozim. 3. Narx mexanizmi Narx mexanizmi bozor iqtisodiyotining asosiy tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Narxlar talab va taklifning o‘zaro ta’siri natijasida shakllanadi. Agar biror mahsulotga talab oshsa, uning narxi ko‘tariladi, aksincha, talab pasaysa, narx tushadi. Bozor iqtisodiyotida narx mexanizmi ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarning qarorlarini muvofiqlashtirishda katta ahamiyatga ega. 4. Talab va taklif Talab va taklif bozor iqtisodiyotining asosiy qonuniyatlaridan biri bo‘lib, ular bozorda muvozanatni ta’minlashga xizmat qiladi. Talab iste’molchilarning muayyan mahsulot yoki xizmatga bo‘lgan ehtiyojini bildirsa, taklif esa ishlab chiqaruvchilarning ushbu mahsulotni bozorda taqdim etish hajmini ifodalaydi. Talab va taklif o‘zgarishi natijasida bozordagi narxlar ham mos ravishda o‘zgaradi. 5. Ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar Bozor iqtisodiyotida ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar muhim rol o‘ynaydi. Ishlab chiqaruvchilar 18mahsulot va xizmatlarni yaratib, bozorda taklifni ta’minlaydi. Iste’molchilar esa ushbu mahsulot va xizmatlarni xarid qilib, talabni shakllantiradi. Bozor iqtisodiyotida ishlab chiqaruvchi va iste’molchilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar iqtisodiy muvozanatni ta’minlashda asosiy omil hisoblanadi. 6. Moliyaviy tizim (banklar va kreditlar) Bozor iqtisodiyoti samarali ishlashi uchun moliyaviy tizim muhim ahamiyatga ega. Banklar va moliya institutlari iqtisodiyotning rivojlanishiga yordam berib, korxonalar va tadbirkorlarga investitsiyalar jalb qilish imkoniyatini yaratadi. Kredit tizimi tadbirkorlik subyektlariga moliyaviy resurslar bilan ta’minlash orqali iqtisodiy o‘sishga hissa qo‘shadi. 7. Davlatning iqtisodiyotdagi roli Bozor iqtisodiyotida davlat asosan tartibga soluvchi va nazorat qiluvchi funktsiyalarni bajaradi. Davlat raqobatni qo‘llab- quvvatlash, monopoliyalarning oldini olish, inflyatsiyani nazorat qilish, ijtimoiy himoya tizimini rivojlantirish kabi muhim vazifalarni bajaradi. Shuningdek, davlat soliq tizimi orqali iqtisodiy jarayonlarni boshqarib, tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan islohotlarni amalga oshiradi. 8. Mehnat bozori m Mehnat bozori bozor iqtisodiyotining asosiy tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib, unda ishchi kuchi oldi-sotdi jarayoni amalga oshiriladi. Ish beruvchilar malakali ishchi kuchiga bo‘lgan ehtiyojini bildirsa, ishchilar o‘z mehnatlarini bozorga taklif qilishadi. Mehnat bozori orqali ish haqi darajasi, bandlik darajasi va iqtisodiy faollik shakllanadi. 9. Investitsiyalar Investitsiyalar iqtisodiy rivojlanishning asosiy harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. Kapital mablag‘lar ishlab chiqarish jarayoniga yo‘naltirilib, yangi ish o‘rinlarini yaratish, mahsulotlar va xizmatlar sifatini oshirish hamda texnologik taraqqiyotni jadallashtirishga 19yordam beradi. Investitsiyalar davlat va xususiy sektor tomonidan amalga oshirilishi mumkin. 10. Iqtisodiy erkinlik va tadbirkorlik Bozor iqtisodiyotining yana bir muhim tarkibiy qismi iqtisodiy erkinlik va tadbirkorlikdir. Har bir fuqaro va korxona o‘z biznesini ochish, uni rivojlantirish va foyda olish huquqiga ega. Tadbirkorlik iqtisodiyotning rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatib, innovatsiyalar va yangi ish o‘rinlarining paydo bo‘lishiga xizmat qiladi. Bozor iqtisodiyoti murakkab va ko‘p qirrali tizim bo‘lib, uning samarali faoliyat yuritishi yuqorida sanab o‘tilgan tarkibiy qismlarning o‘zaro uyg‘un ishlashiga bog‘liq. Xususiy mulkchilik, erkin raqobat, narx mexanizmi, talab va taklif, ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar, moliyaviy tizim, davlat tartibga solishi, mehnat bozori, investitsiyalar va tadbirkorlik bozor iqtisodiyotining uzviy qismlaridir. Ushbu tarkibiy qismlar samarali ishlaganda, iqtisodiy barqarorlik va taraqqiyot ta’minlanadi. O‘zbekiston ham bozor iqtisodiyotini rivojlantirish yo‘lida keng ko‘lamli islohotlarni amalga oshirib, tadbirkorlik va investitsiya muhitini yaxshilashga qaratilgan chora- tadbirlarni kuchaytirmoqda. 5 II BOB. BOZOR IQTISODIYOTINING RIVOJLANISH SHART- SHAROITLARI 2.1. Bozor iqtisodiyoti rivojlanishining huquqiy va institutsional asoslari Bozor iqtisodiyoti samarali rivojlanishi uchun muayyan huquqiy va institutsional asoslarning mavjudligi zarur. Ushbu tizim jamiyatdagi iqtisodiy barqarorlik, mulkchilik huquqlarining kafolatlanishi, tadbirkorlik va investitsiyalarni qo‘llab-quvvatlash kabi jihatlarni qamrab oladi. Huquqiy va institutsional asoslar bozor iqtisodiyotining shaffof va samarali ishlashiga 5 Ibragimov Muzaffar Anvarovich. "Bozor iqtisodiyotida investitsiyalar va ularning samaradorligi". – Toshkent: Ilm-Ziyo, 2019. – 265 bet. 20xizmat qilib, iqtisodiyotni erkinlashtirishga, raqobat muhitini shakllantirishga hamda korxona va tashkilotlarning erkin faoliyat yuritishiga imkon yaratadi. Bozor iqtisodiyoti rivojlanishining eng muhim huquqiy asoslaridan biri bu – konstitutsiyaviy me’yorlardir. Ko‘pgina davlatlarning konstitutsiyalarida xususiy mulkchilik, tadbirkorlik erkinligi va iqtisodiy faollikning qo‘llab- quvvatlanishi ta’minlangan. O‘zbekiston Respublikasida ham Konstitutsiya bozor iqtisodiyotining asosiy huquqiy kafolati sifatida xizmat qiladi. Konstitutsiyaning tegishli moddalarida xususiy mulk daxlsizligi, raqobat muhitining yaratilishi va davlat tomonidan iqtisodiy faollikni qo‘llab- quvvatlash bo‘yicha asosiy tamoyillar belgilangan. Shuningdek, bozor iqtisodiyotining huquqiy asoslari qatoriga iqtisodiy qonunchilik, shu jumladan, fuqarolik kodeksi, soliq qonunchiligi, bank tizimi haqidagi qonunlar, mehnat kodeksi va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar kiradi. Ushbu hujjatlar orqali tadbirkorlik subyektlarining faoliyat yuritish tartibi, investitsiyalarni jalb qilish mexanizmlari, mulk huquqlarining himoyasi va boshqa muhim iqtisodiy jarayonlar tartibga solinadi. Huquqiy asoslarning mustahkam bo‘lishi tadbirkorlik muhitining rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Rivojlangan mamlakatlarning tajribasiga ko‘ra, bozor iqtisodiyotining samarali ishlashi uchun kuchli huquqiy mexanizmlar va sud tizimi zarur. Agar huquqiy muhit zaif bo‘lsa, tadbirkorlik va investitsiyalar xavf ostida qolishi mumkin, bu esa iqtisodiy rivojlanishga to‘sqinlik qiladi. Bozor iqtisodiyoti rivojlanishining muhim institutsional asoslari ham mavjud. Institutsional asoslar deganda iqtisodiy jarayonlarni tartibga soluvchi muassasalar va tashkilotlar tushuniladi. Ularga davlat boshqaruv organlari, markaziy va tijorat banklari, investitsiya jamg‘armalari, sug‘urta kompaniyalari, birjalar va iqtisodiy regulyatorlar kiradi. Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi minimal bo‘lishi kerak bo‘lsa-da, muayyan darajada tartibga soluvchi rolni bajarishi shart. Davlatning asosiy 21funksiyalaridan biri bozor iqtisodiyotida tartibni saqlash, monopoliyalarning oldini olish va sog‘lom raqobat muhitini yaratishdan iborat. Shu sababli, O‘zbekiston kabi rivojlanayotgan mamlakatlarda bozor munosabatlarini tartibga soluvchi davlat organlarining ishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, davlat o‘zining iqtisodiy siyosati orqali ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarini rag‘batlantirishi, investitsiyalarni jalb etish uchun qulay sharoit yaratishi kerak. Davlat tomonidan eksport va import tartibga solinishi, bojxona siyosati, soliq yuklamalarining maqbullashtirilishi ham bozor iqtisodiyotining rivojlanishida katta rol o‘ynaydi. Shuningdek, davlat turli yo‘nalishlarda islohotlar o‘tkazib, raqobatbardosh bozor muhitini yaratishga harakat qilishi zarur. Masalan, innovatsion texnologiyalarni joriy etish, raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish va ilm-fan yutuqlarini iqtisodiyotga tatbiq etish davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Markaziy bank bozor iqtisodiyotining muhim institutsional tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Uning asosiy vazifasi milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash, inflyatsiyani nazorat qilish, bank tizimini tartibga solish va kredit bozorini rivojlantirishdan iborat. Markaziy bankning ishi iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi uchun muhim bo‘lib, uning faoliyati iqtisodiy siyosatni shakllantirishda katta o‘rin tutadi. Shuningdek, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlovchi institutlarning mavjudligi bozor iqtisodiyotining rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi. O‘zbekistonda xususiy tadbirkorlik va kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash maqsadida davlat tomonidan turli imtiyozlar joriy etilgan. Soliq yuklamalarini kamaytirish, kredit resurslariga erkin kirish imkoniyatini yaratish, investitsiya muhitini yaxshilash kabi chora-tadbirlar tadbirkorlik subyektlarining samarali faoliyat yuritishiga xizmat qiladi. Bozor infratuzilmasining rivojlanishi ham muhim institutsional shartlardan biridir. Moliya bozorlari, fond birjalari, sug‘urta tizimi va bank sektori kabi institutlarning rivojlanishi bozor iqtisodiyotining barqaror 22ishlashiga xizmat qiladi. Moliya bozorlari orqali investitsiyalar jalb qilinib, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalari rivojlanadi. Shu boisdan, iqtisodiy islohotlar doirasida moliyaviy institutlarning mustahkamlanishiga katta e’tibor qaratish zarur. Bundan tashqari, bozor iqtisodiyotining huquqiy va institutsional asoslarini takomillashtirish uchun xalqaro tajribadan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Masalan, rivojlangan davlatlar tajribasida iqtisodiy islohotlar doirasida korrupsiyaga qarshi kurashish, huquqiy shaffoflikni ta’minlash va tadbirkorlik muhitini yaxshilashga katta e’tibor qaratilgan. O‘zbekiston ham ushbu tajribadan foydalanib, o‘z iqtisodiy siyosatini rivojlantirish yo‘lida muhim qadamlar qo‘ymoqda. bozor iqtisodiyotining samarali rivojlanishi huquqiy va institutsional asoslarning mustahkamligi bilan bevosita bog‘liq. Iqtisodiy faoliyatning shaffofligi, xususiy mulk himoyasi, tadbirkorlik erkinligi, davlat tomonidan tartibga soluvchi va qo‘llab-quvvatlovchi institutlarning mavjudligi iqtisodiy barqarorlik va taraqqiyotga xizmat qiladi. O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar va huquqiy bazaning mustahkamlanishi bozor munosabatlarining yanada rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bundan tashqari, xalqaro tajriba shuni ko‘rsatadiki, bozor iqtisodiyotining rivojlanishi uchun huquqiy va institutsional tizimni doimiy ravishda takomillashtirish talab etiladi. Shu sababli, iqtisodiy islohotlarni davom ettirish va bozor iqtisodiyotining huquqiy hamda institutsional asoslarini yanada mustahkamlash davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolishi lozim. 2.2. Bozor iqtisodiyotida investitsiya va moliyaviy tizimning ahamiyati Bozor iqtisodiyotida investitsiya va moliyaviy tizim muhim o‘rin tutadi. Investitsiyalar iqtisodiy rivojlanishning harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib, mamlakatning sanoat, infratuzilma va ijtimoiy sohalarini modernizatsiya 23qilishga xizmat qiladi. Kapital oqimlari samarali taqsimlanishi natijasida yangi ish o‘rinlari yaratiladi, innovatsion texnologiyalar joriy etiladi va ishlab chiqarish hajmi kengayadi. Shu sababli, har qanday davlat iqtisodiy o‘sishni ta’minlash uchun investitsiya muhitini yaxshilashga intiladi. Investitsiya muhiti – bu investorlar uchun qulay sharoitlarni yaratish, huquqiy barqarorlikni ta’minlash va moliyaviy xavflarni kamaytirish jarayonidir. Bu jarayon davlat siyosati, soliqlar, kredit tizimi va xalqaro investitsiya munosabatlariga bevosita bog‘liq. O‘zbekistonda so‘nggi yillarda investorlar uchun keng imkoniyatlar yaratilmoqda, jumladan, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish bo‘yicha imtiyozlar, maxsus iqtisodiy zonalar tashkil etish va erkin iqtisodiy hududlar yaratish orqali iqtisodiy muhitni yaxshilash choralari ko‘rilmoqda. Shuningdek, investitsion risklarni kamaytirish maqsadida davlat tomonidan kafolatlar va qo‘shimcha rag‘batlantiruvchi choralar ishlab chiqilmoqda. Investorlar uchun soliq imtiyozlari, soddalashtirilgan litsenziyalash jarayonlari va bojxona rasmiyatchiliklarini yengillashtirish kabi qo‘shimcha qulayliklar joriy etilgan. Bularning barchasi O‘zbekistonni investitsiya uchun jozibador bo‘lgan davlatga aylantirishga xizmat qilmoqda. Bundan tashqari, mahalliy investorlarning huquqlarini himoya qilish va ularning faoliyatini qo‘llab- quvvatlash bo‘yicha ham muhim islohotlar amalga oshirilmoqda. Kichik va o‘rta biznes subyektlari uchun qulay kreditlash tizimi joriy etilib, ular uchun investitsiya mablag‘larini jalb qilish imkoniyatlari kengaytirilmoqda. Moliyaviy tizim esa bozor iqtisodiyotining yuragi hisoblanadi. Moliyaviy institutlar, jumladan, banklar, fond bozorlar va sug‘urta kompaniyalari investitsiya oqimlarini samarali boshqarish va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Kreditlash tizimi tadbirkorlar va ishlab chiqaruvchilar uchun muhim resurs manbai hisoblanadi. Kichik va o‘rta biznesning rivojlanishi uchun kreditlash tizimining qulay va barqaror bo‘lishi talab etiladi. 24Bundan tashqari, moliyaviy tizimda zamonaviy texnologiyalar va raqamli xizmatlarning keng joriy etilishi iqtisodiy jarayonlarni tezlashtirishga xizmat qilmoqda. Banklar va moliyaviy tashkilotlar tomonidan mobil banking va onlayn tranzaksiyalarni rivojlantirish, elektron to‘lov tizimlarini kengaytirish bozor iqtisodiyotining samaradorligini oshiradi. Raqamli iqtisodiyot sharoitida fintech kompaniyalarining rivojlanishi moliyaviy xizmatlarning aholiga va biznesga yanada yaqinlashishiga olib kelmoqda. Shuningdek, sug‘urta bozori ham muhim tarkibiy qism hisoblanadi. Sug‘urta kompaniyalari biznes va aholi uchun moliyaviy xavflarni kamaytirish imkonini beradi. Ayniqsa, tadbirkorlik subyektlari uchun mulk sug‘urtasi, investitsion loyihalar sug‘urtasi va eksport sug‘urtasi kabi xizmatlar bozor iqtisodiyotining barqarorligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Moliyaviy tizimning rivojlanishi uchun xalqaro hamkorlik ham muhim rol o‘ynaydi. Xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan hamkorlik qilish natijasida mamlakatga yirik investitsiyalar jalb qilinib, infratuzilma loyihalarini amalga oshirish imkoniyati kengaymoqda. Bu esa barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash uchun mustahkam asos yaratadi. Fond bozori ham investitsiya faoliyatining muhim qismi hisoblanib, korxonalar va tadbirkorlar uchun kapital jalb qilish imkoniyatini ta’minlaydi. Xususan, aksiyalar va obligatsiyalar bozori orqali korxonalar o‘z loyihalarini moliyalashtirishlari mumkin. O‘zbekistonda fond bozorining rivojlanishi milliy iqtisodiyotning barqarorligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bundan tashqari, davlat obligatsiyalari va IPO jarayonlari orqali ham yirik korxonalar va davlat korporatsiyalari kapital jalb qilish imkoniyatiga ega bo‘lib, bu iqtisodiy o‘sishning barqarorligini ta’minlashga xizmat qilmoqda. Xorijiy investorlar uchun fond bozorining jozibadorligini oshirish maqsadida qonunchilik bazasi takomillashtirilmoqda va shaffoflik darajasi yuqori bo‘lgan savdo tizimlari joriy etilmoqda. Elektron savdo platformalarining rivojlanishi esa investorlar uchun qulayliklarni oshirib, 25bozorning ommabopligini yanada kuchaytirishga xizmat qilmoqda. Shuningdek, xalqaro moliyaviy institutlar bilan hamkorlik qilish iqtisodiy rivojlanish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Xalqaro valyuta jamg‘armasi, Jahon banki va Osiyo taraqqiyot banki kabi tashkilotlar O‘zbekistonga investitsiya jalb etish va infratuzilmani rivojlantirishda muhim o‘rin tutmoqda. Ushbu institutlar bilan hamkorlik natijasida mamlakat iqtisodiyotiga barqaror va uzoq muddatli investitsiyalar kirib kelmoqda. Investitsiya va moliyaviy tizim o‘zaro bog‘liq tushunchalar bo‘lib, ular iqtisodiy rivojlanishning asosiy omillari hisoblanadi. Investitsiyalar bo‘lmasa, yangi loyihalar amalga oshmaydi, ishlab chiqarish hajmi ortmaydi va iqtisodiy o‘sish sustlashadi. Shu boisdan, bozor iqtisodiyotida investitsiyalar va moliyaviy tizimni rivojlantirish davlatning strategik maqsadlaridan biri bo‘lib qolmoqda. 2.3. O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tish tajribasi: Iqtisodiy islohotlar va ularning natijalari O‘zbekiston bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonini bosqichma-bosqich amalga oshirgan davlatlardan biridir. Mamlakat mustaqillikka erishganidan so‘ng, iqtisodiyotni liberallashtirish va bozor tamoyillarini joriy etish maqsadida keng ko‘lamli islohotlarni amalga oshirdi. Dastlabki yillarda iqtisodiyotni mustahkamlash va asosiy tarmoqlarni barqarorlashtirish uchun davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash siyosati olib borildi. 1990- yillarning boshlarida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish va muayyan darajada himoya qilish siyosati tanlangan bo‘lsa, keyinchalik bozor iqtisodiyoti tamoyillariga asoslangan iqtisodiy islohotlar amalga oshirildi. Xususiylashtirish jarayoni boshlanib, davlat mulkini bozor tamoyillariga mos ravishda xususiy sektorga o‘tkazish ishlari boshlab yuborildi. Bank tizimi va moliyaviy institutlar isloh qilinib, xususiy biznesga keng imkoniyatlar 26yaratildi. Shuningdek, qishloq xo‘jaligi sohasida erkin bozor tamoyillarini joriy qilish yo‘lga qo‘yildi, fermer xo‘jaliklari faoliyatiga keng imkoniyatlar yaratildi. Bundan tashqari, sanoatni rivojlantirishga qaratilgan strategik dasturlar ishlab chiqildi va amalga oshirildi. Mahalliy ishlab chiqarishni qo‘llab-quvvatlash, innovatsion texnologiyalarni jalb qilish va eksport salohiyatini oshirishga yo‘naltirilgan dasturlar bosqichma-bosqich amalga oshirildi. O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy tashkilotlarga integratsiyalashuvi jadallashib, Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo‘lish bo‘yicha faol ishlar olib borildi. Davlat-xususiy sheriklik asosida yirik infratuzilma loyihalari amalga oshirilishi natijasida transport va logistika sohalari sezilarli rivojlandi. Bu esa iqtisodiyotning barqaror o‘sishiga, ish o‘rinlari yaratishga va aholi farovonligini oshirishga xizmat qildi. Natijada, O‘zbekiston bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida muhim qadamlarni qo‘ydi va o‘z iqtisodiyotini mustahkamlash yo‘lida ishonchli harakat qilishda davom etmoqda. O‘zbekiston hukumati bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida huquqiy va institutsional asoslarni mustahkamlashga alohida e’tibor qaratdi. Xususan, xususiy mulk daxlsizligini ta’minlash, tadbirkorlik subyektlarini qo‘llab- quvvatlash va xorijiy investorlar uchun qulay muhit yaratish borasida muhim qarorlar qabul qilindi. 2017-yildan boshlab prezident Shavkat Mirziyoyev rahbarligida iqtisodiy islohotlarning yangi bosqichi boshlandi. Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, soliq tizimini soddalashtirish, valyuta bozorini erkinlashtirish va davlat mulkini xususiylashtirish jarayonlarini jadallashtirish bo‘yicha muhim chora-tadbirlar amalga oshirildi. 6 6 Mahkamov Karimjon Olimovich. "O‘zbekiston iqtisodiyotining innovatsion rivojlanishi". – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2021. – 275 bet. 27Iqtisodiy islohotlarning natijalari sifatida quyidagi muhim yutuqlarni qayd etish mumkin: Islohot yo‘nalishi Tafsilotlar Xususiy sektorni rivojlantirish Xususiy tadbirkorlik va kichik biznesga keng imkoniyatlar yaratildi, soliq yuki yengillashtirildi, kredit resurslari kengaytirildi. Valyuta siyosatining erkinlashtirilishi Milliy valyuta kursi bozor tamoyillari asosida belgilandi, valyuta operatsiyalari erkin amalga oshiriladigan bo‘ldi. Bank-moliya sektorining rivojlanishi Kreditlash shartlari soddalashtirildi, tijorat banklarining kapital bazasi mustahkamlandi, xalqaro moliyaviy institutlar bilan hamkorlik kengaytirildi. Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish Investitsiya muhiti yaxshilandi, investorlar uchun imtiyozlar yaratildi, mahalliy va xorijiy biznes hamkorligi rivojlandi. Eksport-import tizimining liberallashuvi Savdo rejimlari erkinlashtirildi, bojxona tartib- qoidalari soddalashtirildi, eksportchilar uchun qulay sharoitlar yaratildi. Infratuzilmani modernizatsiya qilish Transport, aloqa va energetika sohalarida zamonaviy infratuzilma loyihalari amalga oshirildi, yo‘l tarmoqlari rivojlantirildi. Yangi texnologiyalarni joriy etish Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishga qaratilgan dasturlar ishlab chiqildi, IT texnologiyalarga sarmoya kiritildi. Ijtimoiy himoya tizimining mustahkamlanishi Ish bilan ta’minlash va ijtimoiy kafolatlarni kuchaytirishga qaratilgan islohotlar olib borildi, pensiya va nafaqa tizimi takomillashtirildi. 28Islohot yo‘nalishi Tafsilotlar Ta’lim va malaka oshirish tizimini rivojlantirish Bozor iqtisodiyoti sharoitida zamonaviy kadrlar tayyorlash tizimi yo‘lga qo‘yildi, xalqaro ta’lim dasturlari joriy etildi. Sanoatni diversifikatsiya qilish Faoliyat tarmoqlari kengaytirildi, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi oshirildi, zamonaviy ishlab chiqarish quvvatlari yaratildi. Bugungi kunda O‘zbekiston bozor iqtisodiyotining rivojlangan modellariga asoslangan holda islohotlarni davom ettirmoqda. Davlat boshqaruvining samaradorligini oshirish, innovatsiyalarni joriy etish va yangi texnologiyalarni rivojlantirish orqali milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini yanada kuchaytirish rejalashtirilgan. Shuningdek, iqtisodiy erkinlikni ta’minlash, xususiy sektorning ulushini oshirish va bozor infratuzilmasini yanada takomillashtirish yo‘nalishlarida ham keng ko‘lamli chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Mamlakatda soliq islohotlari chuqurlashtirilib, tadbirkorlar uchun qulay shart-sharoitlar yaratilmoqda. Ayniqsa, elektron xizmatlarni rivojlantirish, biznes yuritish jarayonlarini soddalashtirish va davlat xizmatlarini raqamlashtirish bo‘yicha sezilarli natijalarga erishildi. Bundan tashqari, korxona va tashkilotlar uchun moliyaviy yordam mexanizmlarini takomillashtirish va mahalliy hamda xorijiy sarmoyadorlar uchun keng imkoniyatlar yaratish masalalariga alohida e’tibor qaratilmoqda. Shu bilan birga, xalqaro moliyaviy institutlar bilan hamkorlik kengaytirilib, innovatsion texnologiyalarni jalb qilishga qaratilgan loyihalar amalga oshirilmoqda. O‘zbekiston eksport salohiyatini oshirish, sanoatni modernizatsiya qilish va ishlab chiqarish hajmini kengaytirish orqali global iqtisodiyotda o‘z o‘rnini mustahkamlashga intilmoqda. 29Xulosa Bozor iqtisodiyoti – bu nafaqat iqtisodiy tizim, balki har bir davlatning taraqqiyoti va farovonligiga ta’sir ko‘rsatadigan muhim omildir. Ushbu kurs ishida bozor iqtisodiyotining asosiy tushunchalari, uning shakllanish jarayoni va rivojlanish shart-sharoitlari atroflicha yoritib berildi. O‘rganishlar shuni ko‘rsatadiki, bozor iqtisodiyoti erkin raqobat, xususiy mulk va tadbirkorlikning rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Shuningdek, u ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, iste’molchilarga ko‘proq tanlov imkoniyatini berish va umuman, iqtisodiy o‘sishga zamin yaratadi. Biroq, bu tizimning barqaror ishlashi uchun muayyan shartlar bajarilishi lozim, 30jumladan, qonunchilikning mukammalligi, investitsion muhitning jozibadorligi va moliyaviy tizimning ishonchliligi katta ahamiyatga ega. O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tish tajribasi shuni ko‘rsatdiki, islohotlarni izchil amalga oshirish, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash va xorijiy investitsiyalarni jalb qilish kabi choralar mamlakat iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlashga xizmat qiladi. Ayniqsa, so‘nggi yillarda amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlar natijasida biznes yuritish uchun qulay sharoitlar yaratilmoqda, bank-moliya tizimi mustahkamlanmoqda va innovatsion yondashuvlar keng joriy etilmoqda. Albatta, bozor iqtisodiyoti sharoitida muayyan qiyinchiliklar ham mavjud. Masalan, erkin raqobat bo‘lishi uchun teng sharoitlar yaratish, davlat boshqaruvi va bozor mexanizmlarini uyg‘unlashtirish, ishsizlik muammolariga yechim topish kabi masalalar doimiy e’tiborni talab qiladi. Ammo tizimli yondashuv va islohotlarning izchil amalga oshirilishi natijasida ushbu muammolar bosqichma-bosqich hal etilishi mumkin. Xulosa qilib aytganda, bozor iqtisodiyoti mamlakat taraqqiyoti va xalq farovonligini oshirishning asosiy yo‘llaridan biri hisoblanadi. Uni samarali rivojlantirish uchun iqtisodiy islohotlarni davom ettirish, qonunchilik bazasini takomillashtirish va tadbirkorlik muhitini yanada yaxshilash muhimdir. Bozor iqtisodiyoti bilan bog‘liq jarayonlar muntazam ravishda takomillashtirilib borilsa, kelajakda mamlakat yanada barqaror va raqobatbardosh iqtisodiy tizimga ega bo‘lishi aniq. Glossariy 1) Bozor iqtisodiyoti – Erkin raqobat va xususiy mulk ustuvor bo‘lgan iqtisodiy tizim. 2) Xususiy mulk – Fuqarolar yoki korxonalar tomonidan egalik qilinadigan va boshqariladigan mulk shakli. 3) Raqobat – Bozordagi ishtirokchilar o‘rtasida mahsulot yoki xizmatlarni sotish bo‘yicha kurash. 314) Investitsiya – Daromad olish yoki ishlab chiqarishni rivojlantirish maqsadida mablag‘ kiritish jarayoni. 5) Inflyatsiya – Mahsulot va xizmatlar narxining umumiy o‘sishi natijasida pul qiymatining pasayishi. 6) Deflyatsiya – Iqtisodiyotdagi umumiy narxlar darajasining pasayishi jarayoni. 7) Erkin bozor – Davlat aralashuvi minimal darajada bo‘lgan va narxlar talab va taklif asosida shakllanadigan bozor tizimi. 8) Monopol – Bozorda yagona sotuvchi yoki yetakchi pozitsiyaga ega bo‘lgan kompaniya. 9) Tadbirkorlik – Foyda olish maqsadida iqtisodiy faoliyat yuritish va biznes tashkil etish jarayoni. 10) Soliq siyosati – Davlat tomonidan soliqlarning miqdorini va ularning to‘lov tartibini belgilash. 11) Moliyaviy tizim – Mamlakatda pul mablag‘larini boshqarish, kreditlash va investitsiyalarni tartibga soluvchi tuzilma. 12) Bank tizimi – Tijorat va davlat banklaridan iborat bo‘lib, iqtisodiyotni moliyalashtirishni ta’minlaydi. 13) Eksport – Mahsulot va xizmatlarni boshqa mamlakatlarga sotish jarayoni. 14) Import – Chet davlatlardan mahsulot yoki xizmatlarni sotib olish. 15) Bozor mexanizmi – Narxlar va ishlab chiqarish hajmlarini talab va taklif orqali tartibga soluvchi iqtisodiy mexanizm. 16) Xorijiy investitsiya – Chet el kapitalining milliy iqtisodiyotga jalb qilinishi. 17) Sanoat diversifikatsiyasi – Iqtisodiyotni har xil sanoat tarmoqlari orqali rivojlantirish. 18) Iqtisodiy islohotlar – Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish va rivojlantirishga qaratilgan o‘zgarishlar. 3219) Makroiqtisodiyot – Iqtisodiyotning umumiy holati, milliy daromad, bandlik va inflyatsiya kabi jarayonlarni o‘rganuvchi soha. 20) Mikroiqtisodiyot – Xo‘jalik yurituvchi subyektlar (korxonalar va iste’molchilar) darajasida iqtisodiy faoliyatni tahlil qiluvchi fan. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. "Yangi O‘zbekiston strategiyasi" 2022-2026 taraqqiyot strategyasi 2. Abdukarimov Bahodir Akbarovich. "Bozor iqtisodiyoti asoslari". – Toshkent: Sharq, 2019. – 256 bet. 3. Azimov Anvar Rahmonovich. "O‘zbekiston iqtisodiyoti va islohotlar". – Toshkent: O‘zbekiston, 2021. – 312 bet. 4. Yo‘ldoshev Murodali Shavkatovich. "Bozor iqtisodiyoti: shakllanish va rivojlanish yo‘llari". – Toshkent: Fan, 2018. – 275 bet. 335. G‘ulomov Sirojiddin Xudoyberganovich. "Iqtisodiy islohotlar va ularning natijalari". – Toshkent: Sharq, 2017. – 245 bet. 6. Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. "Yangi O‘zbekiston strategiyasi". – Toshkent: Ma’naviyat, 2021. – 350 bet. 7. Haydarov Hamidjon Nurmatovich. "Iqtisodiyot nazariyasi". – Toshkent: Universitet, 2020. – 220 bet. 8. Turg‘unov Eldor Xayrullayevich. "Bozor iqtisodiyoti tamoyillari". – Samarqand: Zarafshon, 2016. – 188 bet. 9. Xolmirzayev Olimjon Jo‘rayevich. "Iqtisodiy rivojlanish strategiyalari". – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2019. – 267 bet. 10. Shodmonov Shukrullo Hamidovich. "Mikro va makroiqtisodiyot". – Toshkent: Fan va texnologiya, 2017. – 298 bet. 11. Hasanov Rustam Alimovich. "Moliyaviy tizim va investitsiyalar". – Toshkent: Iqtisodiyot, 2022. – 315 bet. 12. Rahimov Iskandar Yusupovich. "Bank-moliya tizimining bozor iqtisodiyotidagi o‘rni". – Toshkent: O‘zbekiston, 2015. – 200 bet. 13. Nosirov Bahodir Salimovich. "Xususiy sektor va uning rivojlanishi". – Toshkent: Fan, 2020. – 230 bet. 14. Jabborov Hamidullo Tursunovich. "Raqobat va bozor munosabatlari". – Toshkent: Ma’rifat, 2018. – 189 bet. 15. Mahkamov Karimjon Olimovich. "O‘zbekiston iqtisodiyotining innovatsion rivojlanishi". – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2021. – 275 bet. 16. Shermuhamedov Mansur Erkinovich. "Sanoat va iqtisodiy diversifikatsiya". – Toshkent: Fan va texnologiya, 2019. – 280 bet. 17. Komilov Zokirjon Abduvahobovich. "Global iqtisodiy jarayonlar". – Toshkent: Akademnashr, 2016. – 258 bet. 18. Tursunov Ulug‘bek Abduvohidovich. "Eksport-import tizimining rivojlanishi". – Toshent: O‘zbekiston, 2020. – 240 bet. 3419. Ibragimov Muzaffar Anvarovich. "Bozor iqtisodiyotida investitsiyalar va ularning samaradorligi". – Toshkent: Ilm-Ziyo, 2019. – 265 bet. 20. Yunusov Muxiddin Azimovich. "Davlat boshqaruvi va iqtisodiy siyosat". – Toshkent: Ma’rifat, 2021. – 310 bet.

Mundarija
Kirish…………………………………………………………………………3
I BOB. BOZOR IQTISODIYOTI TUSHUNCHASI VA UNING SHAKLLANISHINING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Bozor iqtisodiyoti tushunchasi va uning asosiy tamoyillari…………..…6
1.2. Bozor iqtisodiyotining shakllanish bosqichlari…………………………14
1.3. Bozor iqtisodiyotining asosiy tarkibiy qismlari…………………………16
II BOB. BOZOR IQTISODIYOTINING RIVOJLANISH SHART-SHAROITLARI
2.1. Bozor iqtisodiyoti rivojlanishining huquqiy va institutsional asoslari….20
2.2. Bozor iqtisodiyotida investitsiya va moliyaviy tizimning ahamiyati..….23
2.3.O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tish  tajribasi Iqtisodiy islohotlar va ularning natijalari…………………………………………………………25
Xulosa…………………………………………………………………….…30
Glossary (Atamalar)……………………………………………………..…31
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………33

Купить