Bozor iqtisodiyotining mazmuni va uning rivojlanishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	17999UZS
Hajmi	396.5KB
Xaridlar	10
Yuklab olingan sana	25 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Rustamov Orifjon

Ro'yxatga olish sanasi 25 Aprel 2024

52 Sotish

Bozor iqtisodiyotining mazmuni va uning rivojlanishi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA`LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
QARSHI MUHANDISLIK-IQTISODIYOT INSTITUTI
INNOVATSION IQTISODIYOT KAFEDRASI
“ IQTISODIYOT NAZARIYASI” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Bozor iqtisodiyotining mazmuni va uning rivojlanishi
Bajardi : ______________
lmiy rahbar : __________
QARSHI-2024

Reja
Kirish ............................................................................................................................................................................... 3
1.Bozor iqtisodiyoti haqida tushuncha, uning mazmuni, vazifalari va tuzilishi ............................................................... 4
2.Bozor iqtisodiyotini vujudga kelishi va unga o`tishning asosiy modellari .................................................................. 11
3.O`zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o`tishning amaliy natijalari tahlili ...................................................................... 18
4.O`zbekistonni rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida yanada rivojlantirish yo`nalishlari ....................................... 24
Xulosa ........................................................................................................................................................................... 30
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati ................................................................................................................................ 31

Kirish
Iqtisodiyotning bozor tipi shunday iqtisodiy tizim deb talqin qilinadi, unda xususiy
mulk asosida ishlab chiqarish resurslari va ishlab chiqarishning harakati talab, taklif va
narxlarning o`zgarishi, shuningdek iqtisodiy foyda asosida bozorni tartibga solish mexanizmi
ta`siri ostida amalga oshiriladi.
Eng rivojlangan mamlakatlarning ijtimoiy farovonligini va xalqlar farovonligining
oshishini ta`minlaydigan bozor tizimining zamonaviy talqini aralash iqtisodiyotdir. U
o`zining kuchli va zaif tomonlari bilan ajralib turadi, muvozanat uni ortiqcha ishlab
chiqarish, ijtimoiy inqirozlar elementlaridan o`tib, ta`sirli iqtisodiy tiklanishga erishdi. Uni
zamonaviy tashkil etish asoslari ikki tamoyildan iborat: bozor va davlat tomonidan tartibga
solish. U deyarli barcha rivojlangan mamlakatlarning milliy iqtisodiy xususiyatlariga,
ularning ancha murakkab iqtisodiy va ijtimoiy muammolariga moslashtirilgan. Barqarorlik,
moslashuvchanlik va konvertatsiya qilish qobiliyati - bu turdagi iqtisodiy tizimlarga doimiy
qiziqish uyg`otadigan xususiyatlar va xususiyatlar.
XX asrning 90-yillari O`zbekiston tarixida tub o`zgarishlar davri sifatida e`tirof
etiladi.1991 yilda O`zbekiston xalqining asriy orzulari ro`yobga chiqdi: O`zbekiston
mustaqillikka erishdi. Mamlakatimiz jahon hamjamiyatining teng huquqli a`zosiga aylandi,
yangi jamiyat qurish uchun tub o`zgarishlar va islohotlar amalga oshirila boshlandi.
Mustaqillikning dastlabki yillarida respublikaning o`z taraqqiyot yo`lini belgilash,
Vatanimizni erkin, kuchli va ravnaq topayotgan mamlakatga aylantirish eng birinchi galdagi
masala bo`lib qoldi. Davlat mustaqilligini qo`lga kiritish natijasida O`zbekiston uchun
iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotning, madaniy va ma`naviy yangilanishning keng istiqbollari
ochildi. Iqtisodiy islohotlarning muhim natijalari yildan yilga o`zining ijobiy samarasini
berayotganligini har bir soha va tarmoqda barqaror o`sish sur`atlari orqali ko`rishimiz
mumkin. Shunday bo`lsada aksariya sohalarda bozor prinsiplari amal qilmaydi, yoki o`sish
faqat raqamlardan iborat bo`lib qolgan. Bu haqida mamlakatimiz rahbari Sh.M. Mirziyoyev
“Agar biz yurtimizda barqaror iqtisodiyot qurmoqchi bo`lsak, dunyodagi rivojlangan
mamlakatlar kabi boy va farovon yashamoqchi bo`lsak, yuzaki emas, balki qanchalik qiyin
va murakkab bo`lmasin, haqiqiy bozor iqtisodiyotiga o`tishimiz shart. Yagona yo`limiz shu.
Bu – Asosiy qonunimiz talabi. Boshqa yo`l yo`q. Biz boshlagan islohotlarimizni qat iyʼ
davom ettiramiz va ular albatta o`zining ijobiy natijasini beradi” deya ta`kidlaganlar 1
1
Prezident Shavkat Mirziyoyevning O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 26 yilligiga bag’ishlangan
tantanali marosimdagi ma’ruzasi. 2018 yil, 7 dekabr. https://president.uz/oz/lists/view/2179

1.Bozor iqtisodiyoti haqida tushuncha, uning mazmuni, vazifalari va tuzilishi
Bozor iqtisodiyoti tovar-pul munosabatlari, iqtisodiy faoliyat erkinligiga asoslangan,
har bir insonni o`z faoliyati natijasini o`ylab, oqilona х o`jalik yuritishga undovchi
d е mokratik iqtisodiyotdir. Bozor iqtisodiyoti ko`p asrlardan buyon mavjud bo`lib,
taraqqiyotning hozirgi bosqichidagina umuminsoniy qadriyat darajasiga ko`tarildi. Bozor
iqtisodiyotining ayrim o`ziga х os b е lgilari bor:
a)xususiy mulk bilan bir qatorda boshqa mulk shakllari ham mavjud bo`ladi;
b)ishlab chiqarish bozor talabini hisobga olgan holda olib boriladi. Mark е ting
muhim rol o`ynaydi;
c)erkin raqobat asosiy o`ringa chiqadi, uning madaniy usullari qo`llaniladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat tomonidan tartibga solish faqat bozorning salbiy
oqibatlarini ch е klashga qaratiladi. Bundan shunday х ulosa chiqarish mumkin, bozor
iqtisodiyoti sharoitida bozor, avvalo, o`zini-o`zi tartibga soladi, undan tashqari, davlat ham
iqtisodiyotni tartibga solishga ta`sir ko`rsatadi. Bozor deganda kishilar ko`z oldida ko`pchilik
yig`ilib savdo-sotiq yuz beradigan joy gavdalanadi, lekin ko`pchilik do`kon, birja yoki
auksionni bozor tarzida qabul qilmaydi. Aslida "bozor" tushunchaciga boshqacharoq qarash
kerak. Bozor iqtisodiyoti va bozor tushunchalari o`zaro bog`liq bo`lsada, ular aynan bir narsa
emas. Agar bozor iqtisodiyoti yaxlit bir organizm hisoblansa, bozor uning muhim a`zosidir.
Bozor sotuvchilar bilan xaridorlarning oldi-sotdi qilish orqali yuz beradigan o`zaro
manfaatli va hamkorlik aloqalaridir. Bozorda sotuvchilar va xaridorlar bir-birini topadi.
Bozor ularni bir-biriga bog`lab turuvchi mexanizm hisoblanadi. Bozor bu barter emas, balki
oldi-sotdi qilish, ya`ni tovarlarni pul vositasida ayriboshlashdir. Bozor bo`lishi uchun
oldisotdi ham xaridorga, ham sotuvchiga manfaatli bo`lishi talab qilinadn. Sotuvchi o`z
tovarini yaxshi qo`llasa, xaridor esa kerakli tovarni ma`qul narxda topa biladi, shuning uchun
ham ular muhim aloqada bo`lishga intiladi. Bozorning har bir ishtirokchisi, u kim
bo`lishidan qat`i nazar (fuqaro, firma, davlat), bir bozorda sotuvchi bo`lsa, boshqa bozorda
xaridor vazifasini o`taydi.
Bozori iqtisodiyotining o`ziga xos xususiyatlari. Xaridorda tovarni ma`lum narxda
sotib olish ishtiyoqi bor. Sotuvchilar esa tovarlarni bozorga chiqarib ularni ma`lum narxda
xaridorlarga taklif etuvchilardir. Uy xo`jaliklari, birinchidan, oddiy iste`molchilardan
(masalan, oila yoki yakka shaxsdan), ikkinchidan, resurs egalaridan iborat. Ular xaridor
sifatida bozordan tovarlar va xizmatlarni olsa, sotuvchi sifatida ish kuchi, yer va pul

mablag`ini bozorga chiqarib sotadilar. Ish kuchi mehnat bozorida, yer ko`chmas mulk
bozorida, pul esa moliya bozorida sotiladi, bular birgalikda resurslar bozori deyiladi. Uy
xo`jaliklari resurs bozoriga tovar chiqarib, u yerdan pul oladilar. Bu pulni tovarlar bozoriga
chiqarib, u yerdan iste`mol buyumlari oladilar. Tovar ishlab chiqaruvchi firmalar, fermer
xo`jaliklari yoki yakka tartibda ishlab chiqaruvchilardan iborat. Ishlab chiqaruvchilar ham
ikki bozorda ish ko`radilar.
Ular resurs bozoridan ish kuchi, xomashyo, yer, kredit va boshqa shu kabilarni sotib
oladilar. Ayni paytda ular bozorga tovar chiqarib, u yerdan pul oladilar. Bozordan tovarni
sotib olish uchun pul kerak, buning uchun esa nimanidir sotish kerak. Demak, xaridor,
albatta, sotuvchi vazifasini ham o`tashi lozim. 2
Uy bekasi bozor qilganda pul bilan chiqib,
uyiga tovar bilan qaytadi. U go`yo hech narsa sotmadi. To`g`ri, u shu damda tovar sotmadi,
lekin uning hamyonidagi puli oldin sotilgan tovarning haqidir. Masalan, uning oila a`zolari
o`z ish kuchini firmaga yoki davlatga sotib, ish haqi olgan. Shu pulni beka bozorga olib
chiqadi. Mazkur oila bankka pul qo`ygan bo`lsa, unga ham haq oladi, uyini ijaraga bersa,
ijara haqi oladi. Uy bekasi uchun sotish operatsiyasi oldin bo`lib, xarid etish operatsiyasi
keyin bo`lgan, xolos. Demak, bozorda oldi-sotdi har xil vaqtda kechishi mumkin. Bozorda
davlatning ishtiroki boshqacharoq. Agar davlatning korxonasi bo
` lsa, u ham tovar sotadi.
Ammo aksariyat davlat idoralari va mahkamalari bozorda o
` z xizmatini sotadi. Bu
xizmatning haqi olinadigan soliqlar hisoblanadi. Tushgan pulga davlat bozordan resurslar va
tovarlar sotib oladi. Bozorning afzalligi ham shuki, u oldi-sotdidan iborat iqtisodiy aloqalarni
o
` rnatadi. Iqtisodiyotning o`zi tarixan turli shakllarda mavjud bo`lgani kabi bozorda xaridor
va sotuvchining mavqei ham o`zgarib boradi. Hozirgi bozor tartiblanadigan bozor, unda
stixiyalik, noaniq xaridor uchun ishlash kam uchraydi, mijozlar o`rtasida oldi-sotdi aloqalari
muhim va uzoq vaqt uzilmay davom etadi. Bozorga tovarlarni tavakkalchilik bilan yetkazish
ham kam uchraydi. Tovar chiqarishdan oldin bozor puxta o`rganiladi, nimani, qancha
yetkazib berish belgilab olinadi.
Ammo bozorda ma`lum darajada noaniqlik saqlanib qoladi. Chunki, xaridor va
sotuvchi mustaqil bo`lib, nima qilishni o`zlari hal etishadi, ularning maqsad va o`yxayollari
turlicha.
Erkin bozor deganda xaridorlar ham, sotuvchilar ham ko`p bo`lib, ulardan hech biri
monopoliya mavqeiga ega bo`lmay, bir-birini tezda topa oladigan, raqobat to`la-to`kis
2
www.wikipedia.org sayti ma’lumotlariga asoslanib

hukmron bo`lgan, narxlar erkin savdolashuv asosida shakllanadigan bozor tushuniladi.
Keltirilgan ta`rifdan ko`rinib turganidek. erkin bozorda xaridor va sotuvchi
munosabati biron bir tazyiqsiz, iqtisodiy tanlov asosida vujudga keladi, ular orasida murosa
mavjud bo`ladi. Erkin bozorga misol qilib O`zbekistondagi qishloq xo`jalik mahsulotlari
bozorini ko`rsatish mumkin. Bu bozorda millionlab kishilar xaridor, sotuvchilar esa fermer
xo`jaligi va minglab tomorqa xo`jaliklaridir. Bu yerda kim nimani sotish, kimdan nimani
olish, qanday narxda savdo qilish yuqoridan turib belgilanmaydi, buni bozorning o`zi hal
qiladi. Erkin bozorda xaridor va sotuvchilarning tanlovi ularning saralanishiga va ulardan
kuchlilarining monopol bozorni tashkil etishiga olib keladi. Hozirgi davrda bozor iqtisodiyoti
dunyoning ko`chilik mamlakatlari uchun xos bo`lib, u turli mamlakatlarda har xil darajada
va o`ziga xos xususiyatlar bilan amal qilmoqda va rivojlanmoqda. Bu iqtisodiyotning amal
qilish mexanizmi ko`lab asrlar davomida tarkib to`ib, shakllanib, hozirgi davrda
madaniylashgan shaklni kasb etdi va ko`gina mamlakatlarda hukmron iqtisodiy tizimga
aylandi. Mazkur iqtisodiyotning barqarorligi shu bilan izohlanadiki, uzoq davrli iqtisodiy
evolyustiya davomida uning amal qilishining asosiy klassik qoidalari saqlanib qoldi. Xususiy
mulkchilikning ‘aydo bo`lishi va ijtimoiy mehnat taqsimotining ro`y berishi bozor
iqtisodiyotining kelib chiqishi va mavjud bo`lishing umumiy sharoiti hisoblanadi. Xususiy
mulkchilik va mehnat taqsimoti ijtimoiy xo`jalikning tovar shaklini taqozo qiladi, tovar
ishlab chiqarishning mavjud bo`lishi o`z-o`zidan pul muomalasi, ayirboshlash, taqsimlash va
iste`molning bozorga oid xususiyatini ko`zda tutadi. Tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi
bozor iqtisodiyoti taraqqiyotining asosini tashkil etadi. Bozor iqtisodiyotining samarali amal
qilishi uchun muhim shartlardan biri, ishlab chiqarishning mustaqilligi, tadbirkorlikning
erkinligi, resurslarning erkin almashinuvidan iborat. Ishlab chiqaruvchi qanchalik mustaqil
bo`lsa, bozor ham shu darajada yaxshi rivojlanadi. Erkin ayirboshlash ishlab chiqaruvchiga
ular faoliyatining nisbatan samarali yo`nalishlarini ko`rsatib beruvchi erkin narxlarning
shakllanishiga imkon yaratadi.
Bozor iqtisodiyoti - bu tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va pul muomalasi qonun-
qoidalari asosida tashkil etiladigan va boshqariladigan iqtisodiy tizimdir. Bunday iqtisodiyot
erkin tovar-pul munosabatlariga asoslanadi, uning negizida tovar va pulning turli
shakllardagi harakati yotadi, iqtisodiy mono`olizmni inkor etadi. Hozirgi zamon iqtisodiy
nazariyalarida bozor iqtisodiyoti deganda bozor xo`jaligi sub`ektlari iqtisodiy hatti-
harakatlarining erkin, mustaqil ravishda yuz berishi va ularning tovar-pul mexanizmi orqali

bir-biriga bog`lanib muvofiqlashuvi deb baho beradilar. Bozor iqtisodiyotida bozor aloqalari
butun tizimni, uning hamma bosqichlarini ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash va
iste`mol jarayonlarini hamda iqtisodiy munosabatlarning barcha sub`ektlarini qamrab oladi.
Shuni ham e`tiborda tutish kerakki, hozirgi sharoitda o`rtacha rivojlangan iqtisodiyotda 24
mln.dan ortiq turdagi tovarlar mavjud bo`lib, ularning 1/10 qismi har yili yangilanib turadi.
Bunday sharoitda ularning turlari, miqdori bo`yicha talab va taklifni tartibga solishni ozorsiz
tasavvur qilib bo`lmaydi. Bu esa bozorning vazifasini hech qanday markazlashtirilgan
rejalashtirish idoralari muvaffaqiyatli bajara olmasligining yaqqol dalilidir. Bozor
iqtisodiyoti esa eng samarali va muammolarni tezlik bilan hal eta oluvchi ijtimoiy-iqtisodiy
tizim hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sub`ektlari tarkibiga tadbirkorlar ham, o`z mehnatini
sotuvchi ishchilar ham, pirovard iste`molchilar, ssuda ka`itali egalari va qimmatli qog`ozlar
egalari ham kiradi.
Odatda, bozor xo`jaligining barcha asosiy sub`ektlari uchta guruhga bo`linadi: uy
xo`jaliklari, korxonalar (tadbirkorlik sektori) va davlat. Uy xo`jaliklari - iqtisodiyotning
iste`mol sohasida faoliyat qiluvchi asosiy tarkibiy birlik. Uy xo`jaliklari doirasida moddiy
ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatish sohalarida yaratilgan tovar va xizmatlar iste`mol
qilinadi.
Bozor iqtisodiyotida uy xo`jaliklari mulk egasi hamda ishlab chiqarish omillarini
etkazib beruvchilar hisoblanadi. Iqtisodiy resurslarni sotishdan olingan pul daromadlari
shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun sarflanadi. Tadbirkorlik sektori - bu daromad (foyda) olish
maqsadida amal qiluvchi iqtisodiyotning birlamchi bo`g`inlaridir. U ish yuritish uchun o`z
ka`italini yoki qarz olingan ka`italni ishga solishni taqozo etadi, bu ka`italdan olingan
daromad ishlab chiqarish faoliyatini kengaytirish uchun sarflanadi. Tadbirkorlar tovar
xo`jaligida tovar va xizmatlarni etkazib beradi. Davlat - foyda olishni maqsad qilib
qo`ymagan, asosan iqtisodiyotni tartibga solish vazifasini amalga oshiradigan, har xil
byudjet tashkilotlari va muassasalari sifatida namoyon bo`ladi. Shuningdek, ba`zi darslik va
o`quv qo`llanmalarda bozor iqtisodiyotining yana bir alohida, mustaqil sub`ekti sifatida
banklar ajratib ko`rsatiladi 3
.
Bank - iqtisodiyotning me`yorda amal qilishi uchun zarur bo`lgan pul massasi
harakatini tartibga soluvchi moliya-kredit muassasasi. Shunday qilib, yuqorida keltirib
3
Экономическая теория (политэкономия): Учебник/ Под общ. ред. акад. В.И.Видяпина, акад.
Г.П.Журавлевой

o`tilgan bozor iqtisodiyoti sub`ektlarining o`zaro ta`siri va aloqasini quyidagi chizma orqali
ifodalash mumkin.
1.1-rasm bozor iqtisodiyoti sub`ektlarining o`zaro ta`siri va aloqasini
Har qanday bozor iqtisodiyotini tartibga solish mexanizmi asosan to`rtta tarkibiy
qismdan iborat bo`ladi: narx, talab va taklif hamda raqobat. Narxlar nisbati o`zgarib turadi,
shuning uchun narx, ishlab chiqaruvchi uchun ishlab chiqarish hajmining o`zgarishi
zarurligini aniqlashda yo`l ko`rsatkich bo`lib xizmat qiladi. Talab va taklif hamda
raqobatchilik muhitidagi o`zgarishlar, o`z navbatida, narxlardagi o`zgarishlarni keltirib
chiqaradi. Bozor iqtisodiyotining muhim va umumiy belgilari quyidagilardan iborat:
- turli shakllardagi mulkchilikning mavjud bo`lishi va unda xususiy mulkchilikning
ustun turishi;
- tadbirkorlik va tanlov erkinligi;
- raqobat kurashning mavjudligi;
- davlatning iqtisodiyotga cheklangan holda aralashuvi;
- korxona va firmalarning ichki va tashqi shart-sharoitlar o`zgarishlariga
moslashuvchanligi.
Bozor iqtisodiyotining bu belgilari uning hamma bosqichlari uchun umumiydir. Lekin
bozor iqtisodiyotining mazmuni va belgilari haqida ga` borganda bu iqtisodiyotning tarixda
tarkib to`gan ikki turini bir-biridan farq qila bilish zarurdir. Uning birinchi ko`rinishi uzoq
vaqt davomida shakllanib, g`arbdagi rivojlangan mamlakatlarda XIX asrning oxirlarigacha
davom etib keldi. U iqtisodiy adabiyotlarda klassik yoki sof bozor iqtisodiyoti deb nom oldi.
Uning asosiy belgilari:
a)xususiy mulkchilikka asoslangan holda iqtisodiy faoliyat yuritish;
b)ka`ital va ishlab chiqarishning korxona miqyosida umumlashganligi;
v)tadbirkorlar, ishchilar, ishlab chiqaruvchi va iste`molchilarning shaxsiy erkinligi;
g)tadbirkorlarning yuqori foyda olish uchun kurashlari;

d)iqtisodiyotning talab va taklif, erkin bozor narxi va raqobat kurashlari asosida
tartiblanishi;
e)aholining ijtimoiy himoya qilinmasligi, ishsizlikning va aholi ijtimoiy
tabaqalashuvining kuchayishi.
Bozor iqtisodiyotining ikkinchi ko`rinishi hozirgi zamon rivojlangan bozor iqtisodiyoti
deb atalib, XIX asrning oxiri va XX asr boshlaridan buyon amal qiladi. Uning asosiy
belgilari:
a)mulkchilikning turli shakllariga ya`ni, xususiy, davlat, jamoa, aralash va boshqa
mulk shakllariga asoslanib iqtisodiy va tadbirkorlik faoliyati yuritilishi;
b)kapital va ishlab chiqarishning yuqori darajada umumlashganligi, mulkning bir
qismi yirik monopoliyalar va davlat qo`lida to`lanib, milliy va xalqaro miqyosda
umumlashganligi;
v)iqtisodiyotni tartibga solishda davlatning faol ishtiroki. Bunda davlat fan-texnika
taraqqiyoti va boshqa omillarni hisobga olib, turli iqtisodiy tadbirlarni, rivojlanish istiqbolini
aniqlash, turli sohalar va tarmoqlar o`rtasidagi nisbatlarni tartibga solish chora-tadbirlarini
belgilash vazifalarini bajaradi;
g)xo`jaliklarni yuritishda reja usulidan foydalanishning kuchayishi(biznesrejasi,
marketing tizimi orqali boshqarish).
d)ijtimoiy himoyaning kuchayishi. Bunda davlatga, jamoalar va xususiy kishilarga
tegishli turli xil ijtimoiy ta`minot va ijtimoiy sug`urta fondlarining vujudga kelishi.

1.2-rasm.Zamonaviy bozor xo`jaligi modellari
4
Bu har ikkala turda bozor iqtisodiyotining asosiy belgilari va xususiyatlari saqlanib
qoladi, ularda tovar va pulning harakati, ularning qonun-qoidalari rivojlanish uchun negiz va
shart-sharoit bo`lib xizmat qiladi. Hozirgi zamon bozor xo`jaligi iqtisodiyot xususiy va
davlat sektorlarining o`zaro aloqasiga asoslanadi. Iqtisodiyotga ta`sirning intensivligi
darajasi hamda davlat tomonidan hal etiluvchi ustuvor vazifalardan kelib chiqqan holda,
zamonaviy bozor iqtisodiyotining quyidagi modellari farqlanadi. Shu o`rinda ta`kidlash
lozimki, ba`zi bir o`quv adabiyotlarida bozor iqtisodiyotini bosqichlarga ajratishda ma`lum
noaniqlik, chalkashliklarga yo`l qo`yilgan. Jumladan, D.Tojiboeva uning dastlabki
(«kurtak»), erkin, tartibga solinuvchi va deformastiyalashgan bosqichlarini ajratib
ko`rsatadi..Bozor iqtisodiyotni bunday bosqichlarga ajratilishi, fikrimizcha, quyidagi
mulohazalarning kelib chiqishiga sabab bo`ladi.
Birinchidan, bozor iqtisodiyoti munosabatlarining shakllanishi turli mamlakatlarda turli
tarixiy davr va sharoitlarda turlicha kechgan. Natijada, alohida bosqich sifatidagi dastlabki,
«kurtak» bozor iqtisodiyotning umumiy iqtisodiy manzarasi uning amal qilishining nazariy
4
Tojiboeva D . Iqtisodiyot nazariyasi : Oliy o ’ quv yurtlari talabalari uchun o ’ quv qo ’ llanma . Akad. M.Sharifxo’jaevning ilmiy
tahriri ostida. - T.: «O’qituvchi». 2002. 63 b.

qoida va xususiyatlarini aniq tarzda ajratish va ifodalash mushkul. Shunga ko`ra, mazkur
bosqich o`zining mohiyatini klassik bozor iqtisodiyoti bosqichida to`liq ifodalaydi, degan
xulosa o`rinlidir.Ikkinchidan, deformastiyalashgan bozor iqtisodiyoti bosqichining ajratib
ko`rsatilishi mantiqqa zid hisoblanadi. Chunki, muallifning o`zi tomonidan keltirilgan yorqin
misol - ma`muriy-buyruqbozlikka asoslangan totalitar, markaziy rejalashtiradigan tizim - o`z
nomiga ko`ra hech qanday bozor iqtisodiyoti emas, balki ma`muriy-buyruqbozlikka
asoslangan iqtisodiyotdir. Bozor iqtisodiyotida yuqorida tilga olingan belgi va tartiblar bilan
birga, barcha hozirgi zamon iqtisodiy tizimlariga xos bo`lgan bir qator shart-sharoitlar
bo`lishi taqozo qilinadi.
Bular quyidagilar:
- ilg`or texnologiya va yangi texnik vositalardan keng miqyosda foydalanish;
- ishlab chiqarishning ixtisoslashishi
2.Bozor iqtisodiyotini vujudga kelishi va unga o`tishning asosiy modellari
Kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyoti davomida tovar xo`jaligi bag`rida bozor
iqtisodiyoti vujudga kelib, u borgan sari rivojlanib borishini ko`rsatdi. XVII–XVIII asrlarga
kelib, insoniyat xususiy mulkchilikka asoslangan bozor iqtisodiyotiga o`tdi. Iqtisodiyotda
unga xos bo`lgan tub belgilar sekin-asta shakllanib, pirovard natijada qator afzalliklar hamda
ayrim kamchiliklari bo`lgan hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga xos yaxlit iqtisodiy tizim
tashkil topdi Dastlab, yakka xususiy mulk monopoliyasi xukmron bo`lib, kapitalistik
jamiyatga xos ziddiyatlar kuchaygan. XIX asr o`rtalarida marksistik g`oya vujudga keldi. Bu
g`oyaga binoan jamiyat a`zolarining farovon yashashi, adolat o`rnatilishi uchun
adolatsizlikning bosh manbai xususiy mulkchilik yo`qotilishi lozim edi. Shu g`oyaga binoan
sobiq ittifoq va ayrim mamlakatlarda xo`jalik yuritishning alternativ varianti tarzida
ma`muriy buyruqbozlik, markaziy rejalashtirishga asoslangan xo`jalik yuritish vujudga
keldi.
Bu xo`jalik yuritish shaklida:
1. Xususiy mulkchilikni yo`qotish;
2. Bozor, tovar-pul munosabatlarini tugatish;

3. Ne`matlar va resurslarni taqsimlashning bozor mexanizmi o`rniga ijtimoiy
mulkchilikka asoslangan davlat taqsimoti va nazoratini o`rnatish;
Har bir kishini yaratgan ne`matlardagi ulushini qilgan mehnatiga qarab belgilash,
mehnat miqdorini esa ish vaqti asosida aniqlash ko`zda tutiladi
Tarixiy paradoks shundaki, marksizmning asosiy konsepsiyasi – insonni nurli
kelajakka olib borishning nazariy jihatdan ilgari surilgan g`oyasi bilan tarixiy tajribada
erishilgan natija keskin farq qiladi. Tarixiy tajriba ijtimoiy mulkchilikka, bir markazdan, reja
asosida boshqarishga asoslangan iqtisodiyot sarob ekanligini ko`rsatdi. Shunday bo`lishi
muqarrar edi.
Sababi, xususiy mulkchilikka barham berib, ijtimoiy, ya`ni davlat mulki
monopoliyasini o`rnatilishi bozor munosabatilarini cheklash, monopolizmni vujudga
keltirish va bozor iqtisodiyotining harakatga keltiruvchi asosiy kuch bo`lgan raqobatni
yo`qolishiga olib keladi.
Bozor iqtisodiyotida yuqori darajada bajarilgan ishni rag`bat- lantirish mehnat
bozoridagi raqobat orqali hal etiladi. Aynan mehnat bozoridagi raqobat mehnatning yuqori
unumdorligi va ish sifatini ta`minlaydi. Ishlab chiqaruvchilar o`rtasidagi raqobat esa
xarajatlarni pasaytirish, mahsulot sifatini yaxshilashga olib keladi. Narxlarning erkinligi esa
zarur tovar va xizmatlar mo`l ko`lligini ta`minlaydi. Ma`muriy buyruqbozlikka asoslangan
xo`jalik yuritishda ish haqi markazlashmagan tarzda stavkalar asosida reja bo`yicha
belgilangan. Iqtisodiy rag`batlantirishdan ko`ra mehnatga majbur qilish ko`proq rol
o`ynagan.
Korxonalarda mablag`larni muqobil ishlatishning iloji yo`q, chunki butun faoliyat
rejadan chiqmasligi kerak edi. Zarar keltiradigan korxo-nalarning bankrot bo`lish xavfi
yo`qligi ularning samarali ishlash zaruratini yo`qqa chiqaradi. Zarar keltiradigan korxonalar
dotatsiya olar, foyda keltiradiganlar mablag`i byudjetga tortilar edi. Foydaning rag`bat-
lantiruvchi roli yo`qqa chiqarildi. Asosiy e`tibor direktiv reja topshi- riqlarini bajarishga
qaratildi. Har bir korxonalarning ish faoliyatiga rejani bajarishiga qarab baho berildi
Belgilangan narxlarning qat’iyligi ham samarasiz xarajatlar ko`payishiga olib keldi.
Ikkinchi tomondan, taqchillikning asosiy sabab- laridan biriga aylandi.
Bozor iqtisodiyoti esa demokratiyaga asoslangan. Iqtisodiy demokratiyaning asosi
bozor. U iqtisodiyotdan tortib jamiyat hayotining siyosiy, huquqiy-ma`naviy tomonlarigacha
demokratlashuviga olib keldi. Bozor munosabatlari tizimida shunday rag`batlantiruvchi kuch

joylanganki, u muttasil iqtisodiy o`sish va sotsial rivojlanishni ta`minlaydi. Bozor tizimining
afzalligini Tailand, Janubiy Koreya, Tayvan, Singapur kabi Osiyo mamlakatlari ham
namoyish etdi. Hozirgi paytda Xitoy, Sharqiy Germaniya (Sobiq GFR), Vetnam ham uning
ustunligini ko`rsatmoqda. Bozor iqtisodiyotiga o`tish tarixiy ob`ektiv zarurat bo`lib,
kelajakda ravnaq topishining, oqilona xo`jalik yuritishga erishishning yagona yo`li sifatida
O`zbekiston ham bozor iqtisodiyotiga o`tish yo`lini tanladi. XX asrga kelib bozor
iqtisodiyotiga o`tish global, ya`ni umumjahon voqyeligiga aylandi. Bozor iqtisodiyotiga
o`tish murakkab jarayon, shuning uchun u uzoq vaqt davom etadi. Undan tashqari, har bir
mamlakatning o`ziga xos xususiyatlari mavjud bo`lib, bozor iqtisodiyotiga o`tishning turli
modellari, yo`nalishlari asosida amalga oshadi. Har bir mamlakatning bozor iqtisodiyotiga
o`tishining o`ziga xos yo`li quyidagi omillarga bog`liq:
Geografik o`rni;
1. Tabiiy resurslarning mavjudligi va ularning zaxirasi;
2. Tarixiy taraqqiyot darajasi;
3. Aholining an`analari va urf-odatlari;
4. Ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasi;
5. Jamiyatning ijtimoiy yo`nalishi.
Shu bilan birga bozor iqtisodiyoti modellarining umumiy tomonlari bo`lib, bular:
1. Bozor iqtisodiyotining turli-tuman mulkchilikka asoslanganligi;
2. Tovar va xizmatlarga erkin narxlar ustunligi;
3. Raqobat kurashiga asoslanishi;
4. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning ma`lum tizimi mavjudligi va
boshqalardan iborat.
Bozor iqtisodiyoti barcha mamalakatlarda o`z xususiyatlari va umumiy tomonlarining
o`ziga xos qorishmasidan iborat bo`lib, iqtisodiy fanda har hil model (andoza) tarzida
ifodalanadi.
Bozor iqtisodiyotiga o`tish modellarini tarixiy nuqtai nazardan 3 guruhga bo`lish
mumkin. Ana shunday guruhlarga bo`lishning asosiy mezoni qilib:
1. Davlat dasturlarining maqsadi, yo`nalishi;
2. Iqtisodiyotni tartibga solish usullari;
3. Iqtisodiyotda davlat sektorining ulushi;
4. Ish haqidagi farq kabilar olinadi

Bozor iqtisodiyotiga o`tishning quyidagi asosiy modellarini ajratib ko`rsatishadi:
I.G`arbiy yevropa mamlakatlari va boshqa rivojlangan mamlakatlar yo`li. Bunda bozor
iqtisodiyotiga evolyusion o`zgarishlar orqali o`tib boriladi. XX asrning 30-yillariga kelib,
ayniqsa 50-yillardan bu jarayon yanada tezlashdi. Bu modelni iqtisodchilar klassik model
deb ataydilar. U bozor iqtisodiyotiga o`tayotgan mamlakatlar uchun namuna bo`lib xizmat
qilishi mumkin. Chunki, klassik modelda bozor iqtisodiyotining qonun- qoidalari, hayotiyligi
sinab ko`rilgan. Klassik modelning o`zi ham 3 ga bo`linadi:
1.Sotsial bozor iqtisodiyoti modeli ko`proq fuqarolar manfaatini himoya qilish, uzoq
muddatli dasturlar ishlab chiqish, aholining haddan ziyod tabaqalanishiga yo`l qo`ymaslik,
davlat mulki ulushining boshqa modellarga qaraganda ko`pligi (25–30%) bilan ajralib turadi.
Bu model Germaniya, Avstriya, Skandinaviya mamlakatlariga xos.
2.Aralash yoki erkin bozor iqtisodiyoti modelida esa davlat tadbir- korlikni
rivojlantirish uchun sharoit yaratishi, iqtisodiyotni tartiblashda ustun darajada taktik
usullardan foydalanish, iqtisodiyotda davlat mulkining hissasi (10% atrofida) kamligi,
aholining tabaqalanishi, ish haqidagi farqning kattaligi bilan ajralib turadi. Bu modelni
qo`llagan eng tipik mamlakat sifatida AQSh ni ko`rsatish mumkin.
3.Korporativ iqtisodiyot modeli davlatning yirik biznes manfaatini himoya qilish,
asosiy ustuvor tarmoqlarni aniqlab, ularning rivoj- lanishiga yordam berish, davlat mulki
hissasi kamligi, lekin ish haqidagi farq haddan tashqari katta emasligi bilan farqlanadi. Bu
ijobiy natijalar bilan o`tish Yaponiyada va uning izdoshlari bo`lgan mamlakatlarda
qo`llanilgan.
II.Mustamlakachilikdan ozod bo`lib, mustaqil taraqqiyot yo`liga o`tib rivojlanayotgan
Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi malakatlari yo`li.
Bu yo`l mustamlakchilikdan qolgan qoloq, an`anaviy iqtisodiyotdan bozor
iqtisodiyotiga o`tish yo`lidir. Bunda bozor iqtisodiyotiga xos belgilar turli xo`jaliklar: azaliy
natural xo`jalik, rivojlanish darajasi, bozor munosabatlariga tortilishi jihatidan farq qilishiga
qaramay, transformatsiya orqali yuz beradi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda bozor iqtisodiyotiga o`tish:
a)bozor infrastrukturasini yaratish;
b)iqtisodiyotni barqarorlashtirish;
v)sanoat tarmoqlarini (ayniqsa qayta ishlovchi) vujudga keltirish orqali yuz beradi.

2.1-rasm.Bozor iqtisodiyoti modellari 5
Bu mamlakatlar uchun bozor iqtisodiyotiga kirib borish mustaqillik garovi
hisoblanadi.
Sababi bozor iqtisodiyotiga o`tish ishlab chiqarishning jadal o`sishiga olib keladi.
III.Bozor iqtisodiyotiga o`tishning sobiq sotsialistik mamalakatlar yo`li.Bu
mamlaktlarda davlat mulki hukmron mavqyega ega bo`lib, iqtisodiyot davlat tomonidan
markazlshgan tarzda tuzilgan rejalar asosida boshqarilgan. Yaratilgan mahsulot ham davlat
tomonidan taqsimlangan.
Totalitar iqtisodiyotning bozor bilan umumiyligi yo`q, ular bir- biriga zid, tabiatan har
xil.Shuning uchun ham bu modelda aholiga bozor munosabatlari g`oyalarini singdirmay,
ularda yangicha ko`nikma hosil etmay turib, bozor iqtisodiyotiga o`tib bo`lmaydi. Lekin bu
tizimning afzalligi shundaki, u o`ziga xos yo`llar bilan kuchli ishlab chiqarish va ilmiy-
5
Гордиенко Д.В. Основы экономической безопастности государства. Курс лекций: учеб. – метод. пособие. – М: Финансы
и статистика. ИНФРА – М., 2009. с 17

texnikaviy kadrlar potensialini yaratgan. Ularga tayangan holda bozor iqtisodiyotiga o`tish
nisbatan yengil kechishi mumkin. Bu tizimga kirgan mamlakatlarda xususiy mulk tamomila
yo`qotilgan yoki qisman mavjud. Tadbirkorlikka intilish, iqtisodiy taraqqiyot darajasi
turlicha; masalan, Polsha, Vengriya, Germaniyada xususiy mulkchilik ulushi ancha yuqori
saqlangan. Sobiq Ittifoqida esa akincha, xususiy mulk tamomila yo`qotilgan. Bularning
hammasi albatta, bozor iqtisodiyotiga o`tishda o`z ta`sirini o`tkazadi.
Bozor iqtisodiyotiga o`tish uchun islohatlar ikki yo`l bilan amalga oshiriladi:
a) bozor iqtisodiyotiga tezlik bilan o`tish;
b) bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o`tish.
Sobiq GDR (GFR bilan qo`shilib yagona davlat vujudga kelishi tufayli), Polshada
qisqa muddatda bozor iqtisodiyotiga o`tish amalga oshirildi. Boshqa mamlakatlarda o`z
xususiyatlaridan kelib chiqib, bozor iqtisodiyotiga o`tish amalga oshirilib, bu turli
muddatlarni talab etdi. Umuman olganda o`zining yorqinligi, samaradorligi, erishgan
yutuqlari bilan jahon iqtisodiyoti taraqqiyoti tarixiga kirgan modellar «Amerika»,
«Yaponiya», «Germaniya», «Shvetsiya», «Janubiy Koreya», «Xitoy» modeli va boshqalar
hisoblanadi. Umuman olganda o`zining yorqinligi, samaradorligi, erishgan yutuqlari bilan
jahon iqtisodiyoti taraqqiyoti tarixiga kirgan modellar «Amerika», «Yaponiya»,
«Germaniya», «Shvetsiya», «Janubiy Koreya», «Xitoy» modeli va boshqalar hisoblanadi.
«AQSh modeli» liberal model sifatida tavsiflanadi. Amerikacha andozaning o`ziga xos
xususiyati uning tadbirkorlikni aholi orasida keng yoyishga, ommaviylikka erishishni
ta`minlashga asolanganligidadir. U jamiyat a`zolaridan har birining ishbilarmonlik
faoliyatini qo`llab- quvvatlash, iqtisodiy faoliyatni, xususiy manfaatdorlikni oshirish uchun
keng shart sharoit yaratishga qaratilgan.
«Yaponcha model» – bu ikkinchi jahon urushida vayronaga aylangan mamlakat
aholisining qattiq mehnati hisobiga, hokimiyatni xar tomonlama va so`zsiz qo`llab-
quvvatlashi, vatanparvarlik tuyg`usi asosida yaratilgan. Yaponiya harbiy xarajatlardan voz
kechgach, tinchlik maqsadida barcha resurslarni to`plash va ishlatish hamda sanoatda
iqtisodiy potensialni o`stirish imkoni yaratildi. Eng avvalo, ishlab chiqarish eksportga
mo`ljallanib, moslashtirilib valyuta ishlab topildi, uning evaziga xorijiy mamlakatlardan,
ayniqsa Amerika va G`arbiy yevropadan eng yangi texnika, texnologiya, litsenziya, patent,
«nou-xau» sotib olinib, yuqori mehnat unumdorligiga erishildi, tadbirkorlik qo`llab
quvvatlandi. Jahon bozorida xom ashyo va yoqilg`ining arzonlashuvi, nisbatan arzon ish

kuchi, katta harbiy xarajatlarning yo`qligi Yaponiya eksportining ortib borishiga olib keldi.
Bu borada yirik kompaniyalarni qo`llab-quvvatlash, mamlakatda ilmiy texnikaviy
taraqqiyotga alohida ahamiyat berilishi katta rol o`ynaydi.Aholining tabaqalanishi dastlab
kuchaygan bo`lsa, maqsadga erishilgach, ularning ehtiyojmand qismiga davlat va firmalar
yordami kuchaytirildi va natijada umumiy farovonlikka erishildi.
«Shvedcha model» – uning boshqa modellardan farq qiluvchi xususiyati ijtimoiy
yo`naltirilganligi, mulkdagi notenglikni qisqartirishga qaratil-ganligidir.Aholining kam
ta`minlangan qatlami himoya qilinadi. Ishsizlikni kamaytirish chora-tadbirlari ko`riladi. Bu
andozaning shaklla- nishida Shvetsiyaning tarixan iqtisodiy jihatdan yuksak rivojlanganligi
va mehnatkashlar kasaba tashkilotlarining jamiyatda, ayniqsa ishlab chiqarishda katta o`rin
tutishi alohida ahamiyatga ega bo`lganligidir.
«Nemischa model» – bu model ijtimoiy yo`naltirilganligi bilan ajralib turadi. Ijtimoiy
bozor iqtisodiyotining bosh g`oyasi Lyudvig Erxardga (1897–1977) tegishli. U 1949–1963-
yillar davomida GFRning iqtisodiyot vaziri, 1963–1966-yillarda esa federal kansler bo`lib
ishlagan . Dastlab, Erxard industriallashtirish rejasini ishlab chiqdi. Unda sanoat mahsulotini
1936 yilga nisbatan 65%, 1938 yilga nisbatan esa 50- 55% ga ko`paytirish rejalashtirilgan.
Bundan tashqari pul islohoti, narx- navo islohoti o`tkazish, davlatning iqtisodiyotdagi
rolini belgilab, qay darajada aralashuvi ko`rsatilgan.
Ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyoti konsepsiyasi mazmunan faqat iqtisodiyotga
tegishligina emas, balki unda insonning erkinligi masalalari ham ilgari surilgan.
«Janubiy Koreya modeli» – bu model shunisi bilan qiziqarliki, u Janubiy Koreyani
qisqa muddat ichida qoloq mamlakatlar safidan rivojlangan mamlakatlar qatoriga olib chiqdi.
1962 yili iqtisodiy islohotlar boshlanayotgan paytda aholi jon boshiga to`g`ri keladigan
daromad 82 dollarga teng bo`lgan bo`lsa, 1996 yilga kelib 10,6 ming dollarga yetdi.
Markazlashtirilgan tarzda uzoq va o`rta muddatli rejalar, maqsadli dasturlar tuzish,
ularda ishlab chiqarish topshiriqlari hamda bajarish muddatlarining belgilanishi, xo`jalik
yuritishda bozor uslublarini qo`shib olib borish Janubiy Koreyaga qisqa muddatlarda
rivojlangan mamlakatlar safiga qo`shilib, jahon sivilizatsiyasida o`ziga xos munosib o`rinni
egallash imkonini beradi.
«Xitoy modeli» – iqtisodiyotni qayta qurish qishloq xo`jaligini isloh qilishdan
boshlandi. Qishloq xo`jaligida xalq kommunallari asosiy xo`jalik yurituvchi sub`ekt bo`lib,
davlat pudrat tizimi barpo qilindi. Bu ish 1984 yil oxiriga kelib yakunlandi. Oilaviy pudrat

dehqon xo`jaligini bir oila a`zolari tashkil etib, foydalanish uchun yer 15-20, ba`zi joylarda
30 yilga berilgan. yerga oila yoki bir necha oila qo`lidagi o`zi egalik qilayotgan texnika,
asbob-uskuna va boshqalar yordamida ishlov beriladi. Dehqonlar ishlab chiqargan
mahsulotlarining bir qismini davlatga shartnoma asosida topshiradilar, bir qismini soliq
o`rnida, yana bir qismini mahalliy fondga, qolgani o`z ixtiyoriga ko`ra yuqori narxda
davlatga yoki bozorda sotishlari mumkin edi. Shunday qilib, har bir mamlakatning boshqa
mamlakatlar bilan o`xshashlik tomonlariga qarab, ularni bozor iqtisodiyotiga o`tishning u
yoki bu guruhiga kiritish mumkin.
Shu bilan birga xar bir mamlakat o`ziga xos xususiyatlar bilan boshqalardan farq qilar
ekan, haqli ravishda bozor iqtisodiyotiga o`tishda o`z yo`liga ega, u o`z modelini yaratadi
deb ayta olamiz.
3.O`zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o`tishning amaliy natijalari tahlili
Iqtisodiy nazariyada ko`pincha iqtisodiy tizim tushunchasini ishlab chiqaruvchi
kuchlarning rivojlanish darajasi bilan bog`lab turkumlashga harakat qilinadi. Shu asosda
dunyodagi rivojlangan mamlakatlar iqtisodiy tizimining uch ko`rinishi ko`rsatiladi:
an`anaviy iqtisodiyot, ma`muriy buyruqbozlik iqtisodiyoti va bozor iqtisodiyoti.
Bozor iqtisodiyoti erkin tovar-pul munosabatlariga asoslanadi, uning negizida tovar va
pulning turli shakllardagi harakati yotadi. Bu iqtisodiyotning amal qilish mexanizmi ko`plab
asrlar davomida tarkib topib, shakllanib, hozirgi davrda madaniylashgan shaklni kasb etdi va
ko`pgina mamlakatlarda hukmron iqtisodiy tizimga aylandi. Aynan bozor munosabatlarining

amal qilish darajasiga qarab kapitalizm, sotsalizm kabi tuzumlarni ajratishgan.Xususiy
mulkning kelib chiqishi va ijtimoiy mehnat taqsimoti bozor iqtisodiyotining kelib chiqishi va
mavjud bo`lishi uchun umumiy sharoiti bo`lib hisoblanadi.Tovar ishlab chiqarishning
rivojlanishi bozor iqtisodiyoti taraqqiyotining asosini tashkil etadi.Bozor munosabati
mulkchilikning xilma-xilligini taqazo etadi. Chunki har qanday jamiyatning iqtisodiy tizimi
mulkchilikdan boshlanadi. Bozor iqtisodiyotining mazmuni va belgilari haqida gap borganda
bu iqtisodiyotning ikki turini bir-biridan farqlash kerak.Bular: erkin (klassik yoki sof) bozor
iqtisodiyoti va hozirgi zamon rivojlangan bozor iqtisodiyoti. Hozirgi davrda bozor
iqtisodiyoti dunyoning ko`pchilik mamlakatlari uchun xos bo`lib, u turli mamlakatlarda har
xil darajada va o`ziga xos xususiyatlar bilan amal qilmoqda va rivojlanmoqda. Xususan,
O`zbekiston ham mustaqilligining ilk yillaridanoq bozor iqtisodiyotiga o`tishni o`z oldidagi
muhim vazifalardan biri deb hisobladi. Bunda O`zbekiston o`zining o`ziga xos madaniy,
tarixiy, iqtisodiy va tabiiy xususiyatlarini hamda bu yo`ldagi jahon tajribasini hisobga olgan
holda revolyutsion to`ntarishlarsiz, ijtimoiy to`qnashuvlarsiz, ijtimoiy himoyani
kuchaytirgan holda asta-sekinlik, lekin qat`iyatlilik bilan bosqichma-bosqich rivojlangan
bozor iqtisodiyotiga o`tishdan iborat yo`lni tanladi. Bu yo`ldagi ishlarni amalga oshirish
uchun o`z iqtisodiy, siyosiy, madaniy ahvolimizni inobatga olgan holda tuzilgan modelimiz
bo`lishi lozim edi.
Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov rahbarligida yurtimiz iqtisodiy ahvolini hisobga
olgan holda, jahon standartlariga to`liq javob beradigan “O`zbek modeli” yaratildi.
Bu yo`l haqida birinchi prezidentimiz Islom Karimov o`zining “Ona yurtimiz baxtu
iqboli va buyuk kelajagi yo`lida xizmat qilish - eng oliy saodatdir” nomli kitobida shunday
fikr bildirgan: “O`zbekistonda qabul qilingan, “O`zbek modeli” ijtimoiy yo`naltirilgan erkin
bozor iqtisodiyotiga o`tishning iqtisodiyotni mafkuradan xoli etish, uning siyosatdan
ustunligini ta`minlash, davlatning bosh islohotchi vazifasini bajarishi, qonun ustivorligiga
erishish, kuchli ijtimoiy siyosat yuritish, islohotlarni bosqichma-bosqich va izchil amalga
oshirish kabi mashhur besh tamoyilga asoslangan o`ziga xos yo`li 6
6
Islom Karimov ‘‘Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo’lida xizmat qilish - eng oliy saodatdir’’ Toshkent
‘‘O’zbekiston’’ 2015. 126-bet

3.1-rasm.2017-2019-yillarda YaIMning iqtisodiy faoliyat turlari bo`yicha o`sish
sur`atlari (o`tgan yilga nisbatan % da) 7
Yurtimizda mazkur tartib asosida o`tkazilayotgan islohotlar o`z natijasini bermoqda.
Xususan, 2019-yilda yalpi ichki mahsulot 5,6 foizga, sanoat ishlab chiqarish hajmi 6,6
foizga, qurilish-pudrat ishlari 19,0 foizga, chakana savdo aylanmasi 5,0 foizga, xizmatlar 5,1
foizga, qishloq xo`jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish 2,5 foizga, boshqa xizmatlar 5,0 foizga
oshdi.
7
O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi Press-relizlari, Toshkent, 2019 yil, 5 bet

3.2-rasm. 2017-2019-yillarda iqtisodiy faoliyat turlari bo`yicha YaIMning tarkibi
(jamiga nisbatan % da)
2017-2019-yillarda iqtisodiyot tarmoqlarining qiyosiy tahlili sanoat tarmog`i
ulushining 30,0 % gacha oshishi (2018-yilda - 26,5%, 2017-yilda - 22,2 %) va qishloq,
o`rmon va baliq xo`jaligi tarmog`i ulushining 28,1 % gacha (2018-yilda - 31,5 %, 2017-yilda
- 34,0 %) kamayishi bilan bog`liq bo`lgan tarkibiy o`zgarishlarni qayd etish imkonini beradi.
Shuningdek, hisobot yilida YaIM (YaQQ) tarmoqlari tarkibida qurilish tarmog`i ulushining
6,4% gacha o`sishi (2018-yilda - 6,1 %, 2017- yilda - 5,7%) va xizmatlar sohasi ulushining
35,5 % gacha pasayishi (2018-yil - 35,9%, 2017-yilda - 38,1%) kuzatildi.
3.3-rasm. 2019 yilda YaIMning tarmoqlar bo`yicha tarkibi
2019-yildagi iqtisodiy o`sish sur`ati iqtisodiyotning asosiy tarmoqlarida kuzatilgan
ijobiy dinamika bilan bog`liqdir. Iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida yaratilgan yalpi
qo`shilgan qiymat hajmi YaIM umumiy hajmining 90,9 % ini tashkil etdi va 5,6 % ga o`sdi
(YaIM mutloq o`sishiga ta`siri 5,0 foiz punktni tashkil etdi). Mahsulotlarga sof soliqlarning
YaIM tarkibidagi ulushi 9,1 % ni tashkil etdi va mos ravishda 5,6 % darajasida o`sish
qayd etildi (YaIM mutloq o`sishiga ta`siri 0,6 f.p.)
2019-yil yakunlariga ko`ra, qishloq, o`rmon va baliq xo`jaligida 2,5 % darajasida
ijobiy o`sish qayd etildi. Mazkur tarmoqning YaIM mutloq o`sish sur`atiga ta`siri 0,7 f.p.ni
tashkil etdi. Qishloq, o`rmon va baliq xo`jaligida ijobiy o`sish sur`atlari dehqonchilik
mahsulotlarini ishlab chiqarishning 3,7 % ga va chorvachilik mahsulotlarini ishlab
chiqarishning 1,7 % ga o`sishi bilan bog`liq. 2019-yilda sanoat tarmog`ining qo`shilgan

qiymatida 6,6 % ga o`sish qayd etildi. Sanoat ishlab chiqarishining YaIM mutloq o`sish
sur`atiga ijobiy ta`siri 1,6 f.p.ni tashkil qildi. Sanoat tarmog`idagi ijobiy dinamika asosan
ishlab chiqaradigan (qayta ishlash) sanoat tarmog`i qo`shilgan qiymatining 9,4 % (2018-
yilda - 7,9 %, 2017-yilda - 4,2 %) ga o`sishi hisobiga ta`minlandi. O`tgan ikki yil davomida
sezilarli o`sishdan so`ng, taqqoslama narxlarda tog`-kon sanoati va ochiq konlarni ishlash
tarmog`i qo`shilgan qiymati hajmining 1,0 % ga pasayishi kuzatildi (o`sish 2018-yilda -
26,5%, 2017-yilda - 17,6 %).

3.4-rasm.2019 yilda YaIMning iqtisodiy faoliyat turlari bo`yicha mutlaq o`sish
sur`atlari (o`tgan yilga nisbatan % da) 8
O`zbekiston tizimli islohotlarini boshqa mamlakatlardan ko`ra kechroq boshlagan
bo`lsa-da, o`tish davri iqtisodiyotiga ega boshqa mamlakatlar tajribasidan muhim saboqlarni
olishi mumkin, deb hisoblaydi Jahon banki mutaxassislari. Rivojlanayotgan mamlakatlarga
yordam beruvchi yirik xalqaro moliya tashkiloti yaqinda O`zbekiston iqtisodiyotiga
bag`ishlangan yangi hisobotini taqdim etdi. Unda o`tgan 2018 yil va joriy 2019 yilning
birinchi yarmida mamlakatda yuz bergan makroiqtisodiy, ijtimoiy va tarkibiy o`zgarishlar
hamda yaqin 2 yil – 2021 yilgacha bo`lgan istiqbollar keng sharhlanadi. O`zbekiston
iqtisodiyotining o`sish sur'atlari sekin, ammo ijobiy bo`lib qolmoqda.Islohotlar ishlab
chiqarishdagi cheklovchi omillarni(to`siqlarni) bartaraf etish va yuqori o`sish potensialiga
ega tarmoqlarni liberallashtirishga yordam beradi.Meva-sabzavotchilik, turizm, oziq-ovqat
sanoati, to`qimachilik va kimyo sanoati shunday tarmoqlar qatoriga kiradi. Biznesda soliq
yukining sezilarli darajada kamaytirilishi zikr etilgan jarayonlarni yanada qo`llab-
quvvatlaydi. 2019–2020 yillarda narx-navoning liberallashuvi va oylik ish haqi oshirilishi
sababli inflatsiya yuqori darajada saqlanib qoladi. Biroq 2021 yilga borib u pasayishi
8
O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi Press-relizlari, Toshkent, 2019 yil, 6 bet

kutilmoqda. Jahon banki prognozlariga ko`ra, tashqi savdo balansining salbiy saldosi
yuqoriligicha qoladi.
Sababi,O`zbekiston iqtisodiyoti kelgusi bir necha yilda ishlab chiqarishni
modernizatsiya qilish uchun ko`plab mashina va uskunalarni import qilishni davom ettiradi.
O`zbekistonni bozor iqtisodiyotiga o`tishini ta`minlovchida yana bir muhim
dasturlardan biri bu O`zbekistonni rivojlantirishning Harakatlar strategiyasidir 9
. Harakatlar
strategiyasining uchinchi ustuvor yo`nalishi – “Iqtisodiyotni rivojlantirish va
liberallashtirish” bo`yicha amalga oshirilishi belgilangan ishlar yoritilgan. 2017-yilda
so`mning erkin ayirboshlanishi ta`minlanganligi, tashqi savdoni liberallashtirish va
samarador bozor iqtisodiyotini yaratish maqsadida boj stavkalari ikki barobar pasaytirilishi
natijasida iqtisodiy o`sishning ta`minlanishi ham aynan Harakatlar strategiyasi orqali amalga
oshirildi. Ma`lumki, o`tgan yilning o`zida Harakatlar strategiyasida belgilangan
vazifalarning ijrosini ta`minlash bo`yicha Qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyatlar va
Toshkent shahri, shuningdek, alohida tuman va shaharlarni rivojlantirish bo`yicha qirqdan
ortiq dastur qabul qilindi, har bir tuman uchun 2077 ta yirik loyiha tasdiqlandi. Shuningdek,
11 ta iqtisodiy zona tashkil etildi va umumiy qiymati 419,5 mln. dollarlik 108 ta loyiha
amalga oshirilmoqda. O`tgan yili qulay investitsion muhit va tashqi iqtisodiy faoliyatni
erkinlashtirish hamda eksportni qo`llab-quvvatlash borasida ham muayyan ishlar amalga
oshirildi. Birinchidan, hamkor mamlakatlar va xalqaro moliya institutlari bilan
munosabatlardagi yondashuv o`zgartirildi. Oliy darajadagi tashriflar chog`ida Xitoy bilan 23
mlrd. dollar, Rossiya bilan 16 mlrd. dollar, Janubiy Koreya bilan 10 mlrd. dollar, Turkiya
bilan 3,5 mlrd. dollar, Qozog`iston bilan 2,2 mlrd. dollar, Qirg`iziston bilan 455 mln. dollar
miqdorida savdo-iqtisodiy va investitsiyaviy aloqalarni rivojlantirish bo`yicha ikki
tomonlama shartnomalar imzolandi. Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki bilan to`laqonli
munosabatlar tiklandi, bank kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka 190 mln. AQSh dollari
miqdorida kredit ajratdi. Turli yo`nalishlarda 20 dan ortiq loyiha ishlab chiqildi. Yevropa
investitsiya banki, Fransiya rivojlanish agentligi bilan hamkorlik o`rnatildi. O`zbekiston
yangi tuzilgan Osiyo infratuzilmaviy investitsiyalar bankining teng huquqli a`zosiga aylandi.
Ikkinchidan, tashqi savdodagi barcha sun`iy to`siqlar olib tashlandi. Xususan, oldindan
to`lovsiz va kafolat majburiyatisiz eksport qilish tartibi joriy etildi. Ortiqcha va eskirgan
ruxsat beruvchi talablar bekor qilindi. Qishloq xo`jalik mahsulotlarini eksport qilish
9
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi
to’g’risida”gi PF-4947-sonli Farmoni. 2017 yil 7 fevral

mexanizmlari soddalashtirildi. Amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida respublikaning
tashqi savdo aylanmasi 2017-yilda 26 mlrd. 907 mln. AQSh dollarini, jumladan eksport 13
mlrd. 893 mln. 600 ming AQSh dollarini, import 13 mlrd. 13 mln. 400 ming AQSh dollarini
tashkil etdi.
O`zbekistonda erkin bozor iqtisodoyotining tashkil etilishi yurtimizning iqtisodiy
darajasini oshirishga va aholining turmush tarzini yaxshilashga xizmat qilmoqda. Bozor
iqtisodi- yotining eng muhim sifatlaridan biri xususiy mulkchilikning ustuvorligini
ta`minlab, yurtimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka katta e`tibor berilmoqda, bu
esa o`z navbatida aholini ish bilan ta`minlash, ularning tadbirkorlik qobiliyatini oshirishga
xizmat qilmoqda. Bundan keyin ham yurtimizda bozor iqtisodiyotini yanada
rivojlantirishmiz, dunyoning rivojlangan mamlakatlari qatorida biz ham o`z
mahsulotlarimizni jahon bozoriga chiqarishimiz lozim.
4.O`zbekistonni rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida yanada rivojlantirish
yo`nalishlari
Rivojlangan davlatlar tajribasidan kelib chiqib shuni xulosa qilish mumkinki, agar
maqsad iqtisodiyotni rivojlantirish bo`lsa, unda davlatni iqtisodiyot oldida bitta vazifasi
bo`lish kerak: u ham bo`lsa ikki qo`lini iqtisodiyot tomog`idan olish. Qolganini erkin
iqtisodiyot o`zi joy joyiga qo`yib oladi. Eng asosiysi, nima qilish emas, balki nima qilmaslik
kerak degan savolga javob berish kerak. Erkin bozor iqtisodiyoti “ixtiyoriy hamkorlik”
prinsipiga asoslanadi. Davlat tomonidan boshqariladigan iqtisodiyotda kim, nima, qachon va
qancha iste`mol qilishligi rejalashtiriladi va bunday tizim nimaga olib kelishini (inqirozga)
sobiq sovet siyosati ko`rsatdi.

Ko`p Mustaqil Davlatlar Hamdo`stligi (sobiq sovet sotsialistik davlatlar) mamlakatlari
iqtisodiyotlari asosan xomashyo resurslarini sotishga asoslangan. Biznes tizimi esa davlat
siyosatidan kelib chiqqan holda oboriladi; misol uchun Rossiyada. Lekin dunyoning eng
rivojlangan iqtisodiyotlari, eng yuqori turmush sifatiga ega bo`lgan Yaponiya, Singapur,
Gongkong, Shveytsariya kabi mamlakatlarda umuman na neft, na oltin, na boshqa tabiiy
boyliklari bor, lekin turmush darajasi AQShnikidan baland. Nega deb o`ylasiz? Javob oddiy:
Rivojlangan davlatlarda davlat siyosatni/rejasini biznes holatidan kelib chiqqan holda
tuzadi. Sabab – biznes ham davlatni, ham xalqni boqadi. Bu davlatlar sarmoyani o`z
xalqining ilmini oshirishga sarf qilgan va innovatsion g`oyalarga asoslangan iqtisodiyotni
qurishga ixtisoslashgan. Bir paytlar Singapur ham og`ir ahvolda bo`lgan. Lekin xalqini
turmush darajasini ko`tarish uchun qo`l urgan Singapur davlat rahbari, pul topib, aholisining
eng iqtidorli farzandlarini rivojlangan davlatlarga o`qishga yuboradi. O`qishni tugatib, tajriba
olib kelgan yosh singapurlik mutaxassislar o`z mamlakati iqtisodiyotini ko`tarishadi.
Bugungi kunda bu mamlakat iqtisodiyoti va davlat siyosati muvaffaqiyat modeli sifatida
o`rganiladi.
Yuqoridagi tajribani bizning birinchi Prezidentimiz Islom Karimov va ikkinchi
Prezidentimiz Mirziyoyev ishlarida kuzatishimiz mumkin. O`zbekiston iqtisodiyoti qiyin
ahvolda bo`lishiga qaramay, birinchi prezident pul topib, 800 dan ortiq yoshlarimizni
dunyoning eng rivojlangan davlatlariga o`qishga “umid” bilan yuboradi.
Prezident Mirziyoyevning maktabgacha bo`lgan ta`lim vazirligini tashkil qilishi bu
revolyutsion g`oya. 2018 yilni tadbirkorlik, innovatsion g`oyalarni amalga oshirish yili deb
nomlashi esa ana shu yuqoridagi rivojlangan mamlakatlar qatori ilg`or texnologiyalarga
asoslangan iqtisodiyotni qurishga qo`yilgan qadam – mustahkam poydevordir. Faqat
xomashyoni sotishga asoslangan iqtisodiyotni kelajagi yo`q. Misol uchun ko`p rivojlangan
davlatlar va Xitoy 2040-yillargacha an`anaviy yoqilg`idan foydalanadigan avtomobillarni
ishlab chiqarish va sotishni to`xtatish planida. Bu faqat avtomobilsozlik industriyasida
bo`layotgan yangilik. Menimcha, O`zbekiston shunday modelni, yo`lni tanlashi kerakki, eng
kamida 25 yildan keyingi iqtisodiyot ko`rinishini inobatga olib harakat qilish kerak.
O`zbekistonda shunday imkoniyat borki, rivojlanish bosqichining bir nechta
pog`onasidan sakrab o`tishi mumkin. Prezident Mirziyoyev aytganlaridek, buning uchun
yangilik yaratishni keragi yo`q. Iqtisodiyotni ko`tarish uchun kerakli yangiliklar allaqachon
yaratilib, sinalib, hayotga tatbiq etib bo`lingan. Biz shu ilg`or texnologiyalarni o`rganib,

O`zbekiston tajribasida qo`llashimiz kerak. O`zbekistonni rivojlangan bozor iqtisodiyotiga
o`tishi jarayonida quyidagi makroiqtisodiy xavflar kuzatilishi mumkin:
O`zbekistonning asosiy savdo hamkorlari: Rossiya, Xitoy va Qozog`istonda iqtisodiy
o`sishning ancha zaifligi;
- tarkibiy va tizimli islohotlarni amalga oshirishning kechikishi;
- inflatsiyaning o`sishi.
Mamlakatning yetarli darajadagi valuta zaxiralariga egaligi va davlat tashqi qarzining
nisbatan kamligi sabab iqtisodiyotning tashqi barqarorlik xavfi o`rtacha bo`ladi.
Islohotlarning keyingi bosqichi davlat korxonalari va moliya sektori, qishloq xo`jaligi uchun
mo`ljallanmagan yerlarni xususiylashtirish va qishloq xo`jaligidagi islohotlar kabi ancha
murakkab muammolarni hal qilishga qaratilgan. Ushbu islohotlar iqtisodiy o`zgarishlar,
iqtisodiy o`sishni qo`llab-quvvatlash va ish o`rinlarini yaratish uchun muhim ahamiyat ega.
Shu bilan birga, ular puxta nazorat qilinishi kerak bo`lgan muhim iqtisodiy va ijtimoiy
xavflarni ham qamrab oladi.
Asosiy e'tibor iqtisodiy o`sish va ish o`rinlari yaratishga qaratilishi kerak
Mehnat bozoridagi jiddiy muammolar. O`zbekiston iqtisodiyotida yiliga qariyb 280
mingga yaqin yangi ish o`rni yaratiladi. Demografik sabablarga ko`ra esa har yili deyarli 600
mingta ish o`rni tashkil etilishi kerak. Shu bois, iqtisodiyotda har yili yaratilayotgan ish
o`rinlari mehnat bozoriga kirib kelayotgan yangi ishchilarni band qilish uchungina ikki
baravar oshirilishi lozim. Aksariyat ish o`rinlari yangi korxonalarni tashkil etish hamda
mavjud korxonalarni yanada kengaytirish hisobiga yaratilishi zarur. Hisobot mualliflari
O`zbekiston mehnat bozorida quyidagi tarkibiy va tizimli kamchiliklar borligini ta'kidlaydi:
1. mehnatga bo`lgan rag`batning sustligi;
2. xodimlar malakasining yetarli emasligi;
3. korxonalarda xodimlarni texnik ko`nikmalarga o`qitish bo`yicha
imkoniyatlarning yetishmasligi;
4. yoshlar o`rtasida ishsizlik darajasi yuqoriligi;
5. iqtisodiy faol bo`lmagan aholi ulushining ko`pligi;
6. uzoq davom etayotgan ishsizlik;
7. ish kuchining cheklangan safarbarligi
Iqtisodiy o`sish – yangi ish o`rinlarini yaratish uchun asosiy omil. Yaxshi naf
beradigan ish o`rinlari yaratilishi iqtisodiy rivojlanish va aholi turmush darajasini

oshirishning muhim shartidir. Mehnat unumdorligi va bandlikning ortishi aholi jon boshiga
YaIM singari muhim ko`rsatkichning o`sishiga xizmat qiluvchi ikkita asosiy omildir. Aholi
jon boshiga daromadlari eng yuqori bo`lgan mamlakatlarda so`nggi ikki asr davomida
mehnat unumdorligi keskin o`sib borayotganini ko`rish mumkin. Mehnat unumdorligining
bunday o`sishi “samaraliroq” yoki yuqori maoshli ish o`rinlari yaratilishiga olib keldi. Aholi
jon boshiga hisoblangan YaIM aslida butun aholi mehnati samaradorligi (unumdorligi)
ko`rsatkichidir. Yuqori va past daromad darajasiga ega mamlakatlarda aholi jon boshiga
YaIMdagi farqlar mamlakatlar o`rtasidagi mehnat unumdorligi darajalaridagi farqlarni
ifodalaydi.
Mehnat unumdorligi ortishi YaIM o`sishining asosiy omili bo`ldi. O`zbekistonda 1996
yildan 2016 yilgacha bo`lgan muddatda aholi jon boshiga YaIMning kumulyativ o`sishi 165
foiz deb qayd etilgan. Ushbu davrda bir xodimga nisbatan mahsulot ishlab chiqarishning
umumiy hajmi, taxminan, 150 foiz oshdi. Ushbu davrda aholi jon boshiga YaIMning o`sishi,
asosan, mehnat unumdorligi o`sishi va demografik o`zgarishlar tufayli yuz berdi. Ammo
ushbu davrda iqtisodiy faol aholiga nisbatan bandlik darajasi, shuningdek, mehnatga
layoqatli aholiga nisbatan iqtisodiy faol aholi darajasi pasaydi. O`zbekistonda mehnat
unumdorligi o`sishi tarmoqlar o`rtasidagi resurslar almashinuvi hisobiga emas, asosan,
tarmoqlar ichida yuz berdi. Ish o`rinlarini yaratish sur'ati iqtisodiy faol aholining o`sishidan
orqada qolmoqda. 1996 yildan 2016 yilgacha qo`llangan «o`zbek modeli» tez o`sib
borayotgan iqtisodiy faol aholi uchun yetarli bo`lgan ish o`rinlari yaratib bera olmadi.
Ayniqsa, sanoatning ishlab chiqarish tarmoqlarida yangi ish o`rinlarini yaratish jiddiy
muammolardan biri edi. Oziq-ovqat sanoati, yengil sanoat va boshqa tarmoqlar shular
jumlasidandir. Umumiy bandlikning atigi 13 foizi qazib olish va ishlab chiqarish sanoati
ulushiga to`g`ri keladi. 2016 yilda bu ko`rsatkich, boshqa mamlakatlar bilan taqqoslaganda,
ancha past edi: Turkmanistonda 45 foiz, Belarusda 32 foiz, Ukrainada 25 foiz, Qirg`izistonda
22 foiz va Qozog`istonda 21 foizni tashkil etgan. Bandlik va mehnat unumdorligining bir
paytda o`sishi mukammal uyg`unlikdir.
O`zbekistonning qurilish, kimyo va neft-kimyo sanoati, ulgurji va chakana savdo,
umumiy ovqatlanish, transport, aloqa va boshqa ko`plab tarmoqlarida bir paytning o`zida
bandlik va mehnat unumdorligi o`sishi kuzatildi. Biroq energetika, yoqilg`i va metallurgiya
sanoatida yangi ish o`rinlari tashkil etilgan bo`lsa-da, mehnat unumdorligi pasaydi. Qishloq
xo`jaligi, mashinasozlik, sanoat qurilish materiallari, yengil va oziq-ovqat sanoati kabi

boshqa tarmoqlarda mehnat unumdorligi oshdi, ammo ish o`rinlari qisqardi. Jismoniy
infratuzilmadagi kamchiliklar yo`qotishlarga olib kelmoqda. Jismoniy infratuzilma
faoliyatidagi uzilishlar har yili ishlab chiqarishda katta yo`qotishlarga olib kelmoqda. Katta
korxonalar bilan taqqoslaganda, kichikroq firmalar elektr energiyasi, gaz va suv
ta'minotidagi uzilishlardan, yer maydonlarining yetishmasligidan yoki ishlab chiqarishni
kengaytirish yo`lidagi yuqori ijara stavkalaridan ko`proq zarar ko`rmoqda. 2016 yilda
jismoniy infratuzilma faoliyatidagi barcha uzilishlardan hosil bo`lgan umumiy yo`qotishlar
yirik korxonalarda ishlab chiqarish hajmining 24 foizini, mayda korxonalarda esa 38 foizini
tashkil etgan. Hokimiyat idoralari infratuzilma xizmatlari faoliyatini yaxshilash orqali
korxonalarda mehnat unumdorligini va bandlik darajasini oshirishi mumkin. Firmalarning
vaqt va resurslardan samarasiz foydalanishi unumdorlikni oshirishiga to`sqinlik qilmoqda.
Korxona rahbarlarining vaqti va moliyaviy resurslari ko`pincha ishlab chiqarish bilan bog`liq
bo`lmagan faoliyatga chalg`itadi. Yirik korxonalar rahbarlarining qariyb 31 foiz, kichik
korxona rahbarlarining esa 26 foiz vaqti besamar byurokratik kelishuvlarga isrof bo`ladi.
Markaziy va mahalliy hokimiyat idoralari, vazirlik va muassasalar, tarmoq
uyushmalari bilan soliqlar, bojxona tartiblari, tekshiruvlar, sanitariya va ekologiya masalalari
yuzasidan va boshqa kelishuvlar shular jumlasidandir. Oqibatda ishlab chiqarish
unumdorligi, samaradorlik, malaka oshirish, texnologiyalarni joriy etish va ushbu korxonalar
rentabelligini oshirishga vaqt kam qoladi.
Bank hisobotida 2016 yilda korxonalarda o`tkazilgan so`rov natijalariga ko`ra
quyidagi ma'lumotlar olindi:
yirik korxonalarning 32 foiz va kichik korxonalarning 30 foiz xodimlari qishloq
xo`jaligi ishlari yoki boshqa turdagi jamoatchilik ishlariga jalb etilgan;
yirik korxonalarning qariyb 23 foizi va kichik korxonalarning esa 11 foizi mahalliy
hokimiyat idoralari ulardan “qo`shimcha xarajatlar” uchun beg`araz yordam puli ajratishni
so`raganini ma'lum qilgan;
yirik korxonalarning qariyb 13 foizi, kichik korxonalarning esa 7 foizi turli masalalar
bo`yicha hokimiyat idoralari birga norasmiy to`lovlarni amalga oshirgan;
yirik korxonalarda ishlab chiqariladigan jami mahsulot hajmining yarmidan ko`pini
erkin bozor sharoitida korxonalarning o`zi emas, markaziy tarmoq vazirliklari yoki
uyushmalari taqsimlagan.

Biznes yuritish shartlarini soddalashtirish va bozor munosabatlarini rivojlantirish
xususiy sektorni rivojlantirishga yordam beradi. Bozorga kirish va undan chiqish yo`lidagi
to`siqlarning bartaraf etilishi, biznes yuritish qoidalarining soddalashtirilishi, davlatning narx
belgilashni bosqichma-bosqich bekor qilishi, xususiy mulkka egalik huquqining
mustahkamlanishi hamda davlat korxonalari sektoridagi ish samarasizligini yengib o`tish
bundan keyin ham umumiy samaradorlikni (unumdorlikni) oshirishga xizmat qiladi. Agar
korxonalar moliyaviy bozorlarga, xomashyo va boshqa manbalarga kirish imkoniyatiga ega
bo`lsa, raqobatning kuchayishi texnologiyalar va innovatsiyalarni joriy etishni
rag`batlantirishi mumkin. O`zbekistonda biznesni ro`yxatdan o`tkazish nisbatan murakkab
emas. (2019 yilda “Biznes yuritish” – “Doing Business” hisobotida O`zbekiston biznes
ochishning osonligi bo`yicha dunyoda 12 o`rinni egalladi). Biroq norasmiy cheklovlar,
davlat idoralarining samarasiz faoliyati, shaffof bo`lmagan qonun-qoidalar va mulkka egalik
qilish bo`yicha huquqning tegishli darajada himoya qilinmasligi katta to`siqlardan bo`lib
qolmoqda. Bunday cheklovlar O`zbekistonning to`g`ridan-to`g`ri xorijiy investitsiyalarni
jalb qilish imkoniyatini ro`yobga chiqarishga va texnologiyalarni rivojlantirishga to`sqinlik
qilmoqda.
Islohotlar iqtisodiy o`sish va yangi ish o`rinlari yaratish uchun hal qiluvchi ahamiyatga
ega. 2017 yildan buyon O`zbekiston hukumati iqtisodiyotini liberallashtirish bo`yicha olib
borayotgan islohotlar biznes yuritish yo`lidagi xorijiy valuta konvertatsiyasi yetishmasligi,
yuqori import bojlari va soliq stavkalari kabi cheklovlarni bartaraf etmoqda. O`zbekiston
hukumatiga davlatning iqtisodiyotdagi rolini maqbullashtirishni davom ettirishni va xususiy
sektorni
rivojlantirish maqsadida qolgan to`siqlarni bartaraf etish lozim. Ushbu cheklovlarni
bartaraf etishga qaratilgan chora-tadbirlar quyidagilarni o`z ichiga oladi:
1. investitsiya muhitini yaxshilash;
2. soliq ma'muriyatchiligidagi islohotlarni to`liq amalga oshirish;
3. davlat budjeti operatsiyalarining, ayniqsa, davlat korxonalariga beriladigan
samarasiz yashirin subsidiyalarga nisbatan shaffofligini ta'minlash;
4. yerdan foydalanish bo`yicha huquq hamda sanoat, xizmat ko`rsatish va qishloq
xo`jaligida mulkka egalik qilish huquqini isloh qilish;

5. davlat monopolistik korxonalarini tarkibiy jihatdan (tizimli) qayta qurish,
korporativ boshqaruv va moliyaviy hisobotga qo`yiladigan talablarni
kuchaytirish;
Davlatning eksportga yo`naltirilganlikni qo`llab-quvvatlashi (jumladan, ISO standarti
bo`yicha sertifikatlash, ekspert xatarlarini kamaytirish, diversifikatsiyalash, Jahon savdo
tashkilotiga a'zo bo`lish). O`rta muddatli istiqbolda infratuzilmani (xususan, energetika,
transport va logistika) modernizatsiya qilish hamda oliy ta'lim sifatini yaxshilash
mamlakatning iqtisodiy salohiyatini mustahkamlashga yordam beradi.
Shu bilan birga, ochiq iqtisodiyot, ishbilarmonlik va investitsiya muhitini yaxshilash,
iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish, xususiy sektorni jadal rivojlantirish orqali yangi
ish o`rinlarini ko`paytirish, modernizatsiya va diversifikatsiya qilish, malakali kadrlarni
tayyorlash kabi bir qator masalalar muhim ahamiyatga ega. Davlatimiz rahbari Shavkat
Mirziyoyevning 2018 yil 3 iyuldagi “O`zbekiston Respublikasida raqamli iqtisodiyotni
rivojlantirish chora-tadbirlari to`g`risida“gi qarori mamlakat iqtisodiyotida yana bir muhim
qadam bo`lib, raqamli iqtisodiyot ravnaqida innovatsion g`oyalar, texnologiyalar va
ishlanmalarni joriy etish sohasida davlat organlari va tadbirkorlik subyektlarining yaqin
hamkorligini ta minlashga xizmat qiladi. Tahlillarga ko`ra, raqamli iqtisodiyot yalpi ichkiʼ
mahsulotni kamida 30 foizga o`stirish, korrupsiyani keskin kamaytirish imkonini beradi.
Xulosa
Bozor iqtisodiyoti tizimini bosqichma-bosqich shakllantirish bu murakkab jarayon
bo`lib u bir vaqtning o`zida bo`ladigan tadbir sifatida amalga oshirilishi mumkin emas, balki
bir qancha bosqichlarni o`z ichiga oluvchi uzoq davrni talab etadi. O`zbekiston tizimli
islohotlarini boshqa mamlakatlardan ko`ra kechroq boshlagan bo`lsada, o`tish davri

iqtisodiyotiga ega boshqa mamlakatlar tajribasidan muhim saboqlarni olishi mumkin. Bozor
munosabatlarining butun mexanizmni davlat tomonidan ko`rsatiladigan va qonun bilan
mustahkamlanadigan bozor shart-sharoitlari doirasidagina amalga oshiriladi. Islohotlar
birinchi bosqchining g`oyat muhim vazifasini amalga oshirish, ya'ni davlat mulki
yakkahokimligini tugatish va bu mulkni xususiylashtirish hisobiga Respublikada ko`p
ukladli iqtisodiyotni real shakllantirish lozim. Erkin bozor tamoyillarini o`rnatishda
iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini isloh qilish va rivojlantirish zarur. Buning natijasida
esa sog`lom raqobat muhitini yaratish maqsadga muvofiq. Bunda mulkiy, agrar, narx,
moliya-kredit, tashqi iqtisodiy faoliyat va nihoyat ijtimoiy yo`nalishlarda islohotlarni amalga
oshirish bozor munosabatlariga o`tishda keng qulaylik yaratadi.
Bugungi kunda mamlakatimizning bozor iqtisodiyotiga o`tishida yuzaga kelgan yoki
kelishi kelayotgan muammolarni tizimli bartaraf etish maqsadida quyidagilarni amalga
oshirish maqsadaga muvofiq deb hisoblaymiz:
investitsiya muhitini yaxshilash;
soliq ma'muriyatchiligidagi islohotlarni to`liq amalga oshirish;
davlat budjeti operatsiyalarining, ayniqsa, davlat korxonalariga beriladigan samarasiz
yashirin subsidiyalarga nisbatan shaffofligini ta'minlash;
yerdan foydalanish bo`yicha huquq hamda sanoat, xizmat ko`rsatish va qishloq
xo`jaligida mulkka egalik qilish huquqini isloh qilish;
davlat monopolistik korxonalarini tarkibiy jihatdan (tizimli) qayta qurish, korporativ
boshqaruv va moliyaviy hisobotga qo`yiladigan talablarni kuchaytirish;
davlatning eksportga yo`naltirilganlikni qo`llab-quvvatlashi (jumladan, ISO standarti
bo`yicha sertifikatlash, ekspert xatarlarini kamaytirish, diversifikatsiyalash, Jahon savdo
tashkilotiga a'zo bo`lish).
O`rta muddatli istiqbolda infratuzilmani (xususan, energetika, transport va logistika)
modernizatsiya qilish hamda oliy ta'lim sifatini yaxshilash mamlakatning bozor
iqtisodiyotiga o`tish jarayonlarini mustahkamlashga yordam beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati
1.O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O`zbekiston, 2017 y.
2.O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “O`zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo`yicha Harakatlar strategiyasi to`g`risida”gi PF-4947-sonli Farmoni. 2017 yil
7 fevral.

3.O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “O`zbekiston Respublikasida raqamli
iqtisodiyotni rivojlantirish chora-tadbirlari to`g`risida”gi PQ-38382-soli Qarori. 2018 yil 3
iyul.
4.Prezident Shavkat Mirziyoyevning O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul
qilinganining 26 yilligiga bag`ishlangan tantanali marosimdagi ma`ruzasi. 2018 yil 7 dekabr.
5.Экономическая теория (политэкономия): Учебник/ Под общ. ред. акад.
В.И.Видяпина, акад. Г.П.Журавлевой. - 4-е изд. - М.: ИНФРА-М, 2004, с.78-79.
6.Shodmonov Sh.Sh., G`ofurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik; O`zbekiston
Respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi. – T.: IQTISOD-MOLIYA, 2010.
Internet saytlari
www.kun.uz – yangiliklar veb-sayti.
www.ziyonet.uz - axborot ta`lim tarmog`i.
www.wikipedia.org - global internet tarmog`i ensiklopediyasi

Sotib olish