Bozor ishtirokchilarining o’zaro kelishuvlar bo’yicha xatti harakatlari normasi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	75000UZS
Hajmi	57.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	19 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Zafar Nurullayev

Ro'yxatga olish sanasi 22 May 2023

73 Sotish

Bozor ishtirokchilarining o’zaro kelishuvlar bo’yicha xatti harakatlari normasi

Sotib olish

Mavzu: Bozor ishtirokchilarining o’zaro kelishuvlar bo’yicha xatti
harakatlari normasi.
Reja;
KIRISH
I.BOB. BOZOR INFRATUZILMASI MOHIYATI MAZMUNI VA
TAMOYILLARI
1.1. Bozor infratuzilmasi va uning unsurlari
1.2. Bozor infratuzilmasining shakllanishi va uning turlari.
II.BOB. BOZOR ISHTIROKCHILARINING O’ZARO KELISHUVLAR
BO’YICHA XATTI HARAKATLARI NORMASI
2.1.Iqtisodiyot faoliyat yuritishning normalar tizimining shakllanishi
2.2. Bozor bozor iqtisodiyoti normalar tizimi
2.3. Bozor ishtirokchilarining o‘zaro kelishuvlar bo‘yicha xatti-
harakatlari normasidagi kelishuvlar xili .
2.4. Buyruqbozlik iqtisodiyoti normalari
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Institutlar va normalar iqtisodiy nazariya va xo’jalik
amaliyotini institutsional o’zgarishlarning o’zaro bog’liqligida o’rganuvchi
zamonaviy iqtisodiy fikrlarning ilmiy yo’nalishlaridan biridir. Ushbu tushunchalar
asosida G’arb mamlakatlari iqtisodiyotining rivojlanishi, talab va taklif
qonunlarining ishlashi, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning hulq-atvori, bozor va
ma’muriy mexanizmlarning faoliyat yuritishi, iqtisodiy o’sish va shu kabi boshqa
bir qator jarayon va hodisalarni o’rganishda keng tatbiq etib kelinmoqda.
Shuni hisobga olgan holda ushbu fanni har bir terminlarini qunt bilan keng
o’rganish O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev tasdiqlagan
“2020-2025-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo’nalishi bo’yicha Xarakatlar strategiyasi”da belgilangan ustuvor vazifalarni hal
etish, O’zbekiston iqtisodiyotida institutsional islohotlarni chuqurlashtirish hamda
barqaror iqtisodiy o’sishni ta’minlashda muhim uslubiy asos hisoblanadi va
mamlakatimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishga
qaratilgan choralar mazmun-mohiyatini ochib berishga xizmat qiladi.
Zamonaviy bozor iqtisodiyotini shakllantirish sharoitida yetishib chikayotgan
kadrlarni uz egallagan soxalari buyicha bandligini ta’min-lashda kator muammolar
kuzatilmokda. Shuningdek, qayd etish lozimki, intellektual va mexnat resurslari
saloxiyatidan samarali foydalanish bilan boglik bulgan muammolar xam vujudga
kelmokda. Mazkur muammolarni xal kilish orkali kadrlar bandligini yangicha
zamonaviy usulda ta’minlash xamda ijtimoiy muxofaza kilish va mexnat bozori
munosabatlarini samarali oshirish zaruriyati yuzaga keldi. Lekin, bunday
masalalarni xal kilish birmuncha murakkab jarayon xisoblanib, ijtimoiy mexnat
soxasida muammolar, jumladan aloxida korxonalarning yopilishi, ishchi kuchiga
bulgan talab-taklif nisbatining uzgarishi, ayrim soxa-tarmoqlardagi tarkibiy
uzgarishlar, ishchi kuchiga tulanadigan ish xaki darajasining xaddan tashkari
pastligi, aholi turmush farovonligining oshirish va boshqa kator munosabatlar
natijasida vujudga keladigan muammolarni xal kilishni murakkablashtirmokda. Bu
borada mamlakatimizda mexnat bozorini shakllantirish jarayonida “Aholining ish
2

bilan bandligi tugrisida”gi konun xamda O’zbekiston Respublikasining Mexnat
kodeksi muxim xukukiy baza xisoblanadi. Mazkur normativ konun xujjatlari
ishsizlik, ish bilan bandlik shaklini tanlash xukuki, ishsizlikdan ijtimoiy ximoya
kilish kafolatlari e’tirof etilgan. Mazkur normativ me’yoriy xujjatlar aholi turmush
farovonligini oshirishda ularning bandligini ta’minlashda muxim o’lil xisoblanadi.
Ammo, keltirib utilgan konun va kodeksda belgilangan kafolatga karamay
2017 yilda “Yurtimizda yiliga 1,5 million odamni ishga joylashtirishga extiyoj
bulsa-da, utgan yili Bandlikka kumaklashish markazlari atigi 248 ming kishini
yoki 16,5 foizini ishga joylashtirgan. Buning asosiy sababi ish faoliyatidagi
eskirgan shakl va usullar xamda bandlik muammolarini xal etishdagi
rasmiyatchilik bilan boglik”. Ushbu keltirib utilgan xolat mamlakatimizda mexnat
bozori mutanosibligini va infratuzilmasi rivojlanishini ta’minlash, ishsizlik
darajasini kamaytirish masalasiga aloxida e’tibor karatishni takozo etadi.
Shuning bilan birga O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev
ta’biri bilan aytganda “Navbatdagi muxim vazifa - bu bandlik masalasini xal
kilishning butun tizimini tubdan uzgartirish buyicha ko’lpleks raxbariyati,
xokimlar va ularning birinchi urinbosarlari shaxsiy mas’uliyatini oshirishdan
iborat” .
Xozirgi kunda zamonaviy bozor iqtisodiyoti va innovasion iktiso- diyotini
shakllantirish sharoitida mamlakatimizda olib borilayotgan investisiya siyosati
xamda tarmoqlardagi innovasiyalarga asoslangan iktisodiy faoliyatni yulga kuyish
xamda iqtisodiyotning loko’lativi xisoblangan kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikni rivojlantirishga karatilgan isloxotlar yangicha karash va
texnologiyalarni chukur tushunib yetadigan intellektual mulk saloxiyati yuqori
bulgan ishchi kuchiga bulgan talab oshib bormokda. Shuning uchun
mutaxassislarni ijtimoiy ximoyalan-gan va o’z ishidan konikish oladigan mexnat
bilan bandligini ta’minlash soxasida davlatning mexnat bilan bandlik soxasida
yangicha yunalishda tartibga solittt mexanizmlarini ishlab chikishni takozo etadi.
Umuman olganda yuqorida keltirilgan xolatlar va mamlakatimizni zamonaviy
3

shart-sharoitlarga mos xolda ijtimoiy-iktisodiy tarakkiyotini belgilashda
mutaxassis kadrlar mexnat bozorida samarali bandligini ta’minlash xamda tartibga
solish mexanizmlarini nazariy va metodologik jixatdan tadqiq etishni taqozo etadi.
Bugungi kunda, O’zbekistonning xalqaro iqtisodiy maydondagi nufuzli
va mavqyeyi sezilarli darajada va muntazam oshib bormoqda. Bunda
mamlakatimiz birinchi rahbari Islo’l Karimov to’lonidan ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanish strategiyasining puxta ishlab chiqilganligi, iqtisodiy islohotlar
maqsadi va vazifalari, amalga oshirish yo’llarining aniq va to’g’ri ko’rsatib
berilganligi bosh maqsad yo’lidagi yutuq va marralarning salmoqli bo’lishiga
imkon yaratmoqda.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida barcha korxonalar o’zlariga tegishli
bo’lgan moddiy, mehnat va moliyaviy resurslaridan samarali foydalanishga
intiladilar. Bu ularga kam xarajat evaziga ko’proq mahsulot ishlab chiqarish,
ularni sotish orqali ko’proq foydaga ega bo’lish imkonini beradi. Bugungi
kunda har qanaqa tashkilot borki faoliyat natijasida daro’lad olishga intiladi
va boshqa tashkilotlar bilan iqtisodiy aloqaga kirishadi. Birinchi
Prezidentimiz aytganidek, “Faqatgina biz tanlagan bosqichma-bosqich
rivojlanish yo’li xalqimiz ko’zlagan ezgu niyatlarga erishishga, zamonaviy
demokratik talablarga javob beradigan davlat, inson manfaatlari, huquq va
erkinliklari eng oliy qadriyat bo’lgan, qonun ustuvorligini ta’minlaydigan
jamiyat barpo etishga olib kelishi muqarrar. Buni hayotimizning o’zi bugun
isbotlab bermoqda” 1
. Iqtisodiyotning erkinlashtirilishi va modernizasiya
qilinishi bilan korxonalarda daro’ladlarning oshishiga olib kelmoqda. Bu esa,
ularning hisobini uzluksiz tako’lillashtirib borish zaruratini yuzaga keltiradi.
Respublikamizda bu boraga ko’rsatilayotgan e’tiborni zbekistonӮ
Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatno’lasida
shunday ta’kidladilar. “Biz o’tgan 3 yilda davlat boshqaruvi samaradorligini
1
Биринчи Прзидентимиз Каримов И . А . “ Амалга ошираётган ислоҳотларимизни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик
жамияти қуриш – ёруғ келажагимизнинг асосий омилидир ”. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул
қилинганлигининг 21- йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги ма ъ руза .2013 йил 7 декабр . – Тошкент .:
“ Ўзбекистон ”, 2013 йил , 5- бет .
4

oshirish, barqaror bozor iqtisodiyotini shakllantirish va tadbirkorlikni oshirish,
barqaror bozor iqtisodiyotini shakllantirish va tadbirkorlikni rivojlantirish ishlarni
tako’lillashtirish bo’yicha qator islohotlarni boshladik”. 1
Yuqoridagi muammolarni ilmiy amaliy va nazariy jihatdan hal etish
zarurligi kurs ishi mavzusini va tadqiqotlar yo’nalishini belgilashga asos
bo’ldi.
1
1
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга мурожаатномаси. 24.01.2020 йил
5

I bob. Bozor infratuzilmasi mohiyati mazmuni va tamoyillari
1.1. Bozor infratuzilmasi va uning unsurlari
Bozorning samarali amal qilishi ko’p jihatdan uning infratuzilmasining
rivojlanganlik darajasiga bog’liqdir.
Bozor infratuzilmasi – bu bozor aloqalarini o’rnatish va ularning bir maro’lda
amal qilishga xizmat ko’rsatuvchi muassasalar tizimidir.
Bozor infratuzilmasi tarkibiga kiruvchi muassasalarni quyidagi asosiy
yo’nalishlar bo’yicha guruhlash mumkin:
1) tovar va xizmatlar muo’lalasiga xizmat qiluvchi muassasalar (o’lbor
xo’jaligi, transport va aloqa xizmatlari ko’rsatuvchi korxonalar, birjalar,
auktsionlar, savdo uylari, savdo-sotiq idoralari va agеntliklari va h.k.);
2) moliya-krеdit munosabatlariga xizmat qiluvchi muassasalar (bank, krеdit
muassasalari, sug’urta va moliya ko’lpaniyalari, soliq idoralari va h.k.);
3) ijtimoiy sohaga xizmat ko’rsatuvchi muassasalar (uy-joy va ko’lmunal
xizmat idoralari, aholini ishga joylashtirish firmalari va h.k.);
4) axborot xizmati idoralari (ma’lumotlarni to’plash, umumlashtirish va sotish
bilan shug’ullanuvchi muassasalar).
Bozor infratuzilmasi muassasalari tovar ishlab chiqaruvchilarning savdo-
sotiq, moliya-krеdit faoliyatiga, asosiy hamkorlarni topishiga, ishchi kuchini
yollashiga ko’maklashadi, davlatning iqtisodiyotni tartibga solish bo’yicha
tadbirlarini amalga oshiradi, tijorat aloqalarini o’rnatishga yordam bеradi. Ularning
bir qismi davlat mulki doirasida faoliyat yuritib, bеpul xizmat ko’rsatsa, boshqalari
mustaqil tijorat muassasasi va uyushmalaridan iborat bo’lib, ko’rsatgan xizmatlari
uchun haq oladi.
6

Bozor infratuzilmasi tarkibida tovar va xizmatlar muo’lalasiga xizmat
qiluvchi muassasalar muhim o’rin tutishi sababli ulardan asosiylarining qisqacha
tavsifiga to’xtalib o’tamiz.
Birja – namuna (yoki standart)lar asosida o’lmaviy tovarlarning muntazam
savdo-sotiq ishlarini o’tkazuvchi tijorat muassasasi. Uning tovar birjasi, fond
birjasi, valyuta birjasi, mеhnat birjasi singari turlari kеng tarqalgan.
Tovar birjasi – oldindan b е lgilangan qoidalar asosida ulgurji savdoni tashkil
etish shakli.
Fond birjasi – qimmatli qog’ozlar oldi-sotdisi bo’yicha rasmiy jihatdan tashkil
etilgan va muntazam amal qiluvchi bozor shakli.
Valyuta birjasi – milliy valyutalar kurslari bo’yicha ularning erkin oldi-sotdisi
amalga oshiriladigan, rasmiy jihatdan tashkil etilgan bozori shakli.
M е hnat birjasi – ishchilar va tadbirkorlar o’rtasidagi ishchi kuchini oldi-sotdi
bitimini tuzishda vositachilikni amalga oshiruvchi va ishsizlarni ro’yxatga oluvchi
muassasa.
Birjada ishtirokchilar to’lonidan tovar ayirboshlash to’g’risidagi bitimlar
tuziladi, l е kin tovarni yetkazib b е rish va uning haqini to’lash birjadan tashqarida
yuz b е radi. Bunda tovarning egasi va xaridorlari qatnashishi shart emas. Ular
no’lidan ishni brok е rlar (dallollar) yuritadi. Brok е r (makl е r) – bu tovar, fond va
valyuta birjalarida oldi-sotdi bitimlarini tuzishda vositachilik qiladigan shaxs yoki
maxsus firma. Ular odatda mijozlar topshirig’iga ko’ra va uning hisobiga ish
yuritadi, kafolat b е ruvchi hisobiga o’z no’lidan savdo bitimlari tuzishi ham
mumkin.
Birjaning yana bir xususiyati shundaki, bu yerda hali ishlab chiqarilmagan,
l е kin tayyorlanishi aniq bo’lgan, oldin sotib olinib, egasi ixtiyoriga k е lib
tushmagan tovarlar ham sotiladi.
7

Birjalar ixtisoslashgan yoki univ е rsal bo’lishi mumkin. Ixtisoslashgan
birjalarda ayrim turdagi yoki bir guruh tovarlar, univ е rsal birjalarda har xil tovarlar
sotiladi.
Auktsion – alohida xususiyatlarga ega bo’lgan tovarlarni sotish uchun
muayyan joylarda tashkil qilingan maxsus kim oshdi savdo muassasasi.
Auktsionda savdo tovarlarning nisbatan ch е klangan ro’yxati bo’yicha, o’lmaviy
sotuvga qo’yish yo’li bilan o’tkaziladi. Auktsion e’lon qilingan vaqtda va ma’lum
davrda o’tkaziladi. Bunda tovarlarning bozorga k е lib tushish mavsumi va hajmi
hisobga olinadi. Auktsion savdosida namuna tovarlar ro’yxatda ko’rsatilgan
tartibda savdoga qo’yiladi, xaridorlar orasida eng yuqori narxni taklif qilgan kishi
tovarni sotib oladi. Auktsionlarda san’at asarlari, noyob buyumlar, koll е ktsiyalar
ham sotilishi mumkin.
Savdo yarmarkasi – muayyan b е lgilangan vaqtda va joyda o’tkaziluvchi
hamda o’tkazilish jarayonida ulgurji savdo bitimlari tuziluvchi tovar namunalari
ko’rgazmasi. Savdo bitimlari tovar ishlab chiqaruvchi bilan savdo firmalari
o’rtasida tuzilib, unda b е vosita ist е ’molchi qatnashmaydi.
Savdo uyi – o’z ichiga tashqi savdo ko’lpaniyasi bilan bir qatorda ishlab
chiqarish, bank, sug’urta, transport, ulgurji-chakana va boshqa turdagi firmalarni
oluvchi k е ng tarmoqli savdo ko’lpaniyasi. U ixtisoslashgan yoki univ е rsal bo’lishi
mumkin. Ixtisoslashgan savdo uyi ayrim tovarlar bilan (kiyim-k е chak, oyoq kiyim,
gazlama va h.k.), univ е rsal savdo uyi har xil tovarlar bilan savdo qiladi. Savdo
uylari tarkibida savdo firmalari muhim o’rin tutadi. Ular tijorat ishini yurituvchi va
ixtisoslashgan savdo-sotiq korxonalaridir. Firmalar mustaqil yoki yirik sanoat
korporatsiyalari tarkibida ish yuritib, ulgurji va chakana savdo bilan
shug’ullanadigan turlarga bo’linadi. Ayrim firmalar har ikkala savdo turi bilan ham
shug’ullanadi.
Savdo uylari o’z no’lidan va ko’pincha o’z hisobidan eksport-import hamda
boshqa savdo aloqalarini olib boradi. Tashqi savdo uylari savdo korxonalarini sotib
8

olish, jihoz va uskunalarni ijaraga topshirish, kr е ditlar b е rish, sug’urta xizmati
ko’rsatish orqali moliyaviy va ishlab chiqarish xizmatida ham qatnashadi.
Ulgurji savdo firmalari tovarlarni o’z mulki sifatida sotib olib, k е yin
ist е ’molchilarga sotadi. Chakana savdo firmalari turlicha faoliyat yuritib, ular
mustaqil do’konlar, maxsus do’konlar va sup е rmark е tlardan iborat bo’ladi.
Sup е rmark е t – bu xaridorning o’ziga o’zi xizmat ko’rsatishiga asoslangan
k е ng tarmoqli savdo korxonasi. U tovarlarning d е yarli barcha turlari bilan,
jumladan import tovarlar bilan ham savdo qiladi. Sup е rmark е t xaridorlarga b е pul
maslahatlar b е radi, tovarlarni buyurtma bo’yicha xaridor uyiga yetkazadi, ularga
madaniy-maishiy xizmat ko’rsatadi.
Infratuzilma tizimida moliya-kr е dit munosabatlariga xizmat qiluvchi
muassasalar alohida o’ringa ega. Ular moliya bozori, uning asosi bo’lgan kapital
bozorini shakllantiradi va amal qilish tartib-qoidalarini o’rnatadi. Moliyaviy
muassasalarning aksariyati o’ziga xos b е lgilar bilan bir qatorda yagona umumiy
b е lgiga ham ega. Bu ular faoliyatining doimo moliyaviy majburiyatlar bilan
bog’liqligidir. Ya’ni, moliyaviy muassasalar sub’ е ktlarning ortiqcha pul
mablag’larini jalb etib, o’z no’lidan moliyaviy mablag’larga ehtiyoj s е zgan
sub’ е ktlarga pul qarz b е radi.
Bozor infratuzilmasining banklar, sug’urta ko’lpaniyalari, soliq va bojxona
idoralari kabi muassasalari moliya-kr е dit munosabatlarida alohida o’ziga xos
o’ringa ega. Ularning iqtisodiy faoliyati va moliyaviy munosabatlarda tutgan o’rni
bilan k е yingi boblarda batafsil tanishamiz.
Bozor iqtisodiyoti sub’ е ktlarini moliyaviy axborotlar bilan ta’minlash bozor
infratuzilmasining axborot xizmati idoralari, shu jumladan auditorlik firmalari
zimmasiga tushadi. Auditor firma – korxona, firma, ko’lpaniyalar moliyaviy
xo’jalik faoliyatini t е kshirib boruvchi, ular hisobotini eksp е rtizadan o’tkazuvchi
muassasa. Ular odatda aktsiyadorlik jamiyati yoki koop е rativ shaklda faoliyat
ko’rsatadi va to’liq mustaqillikka ega bo’ladi. Auditor firmalar o’z ishini har bir
9

mamlakatda yoki xalqaro miqyosda qabul qilingan hisob-kitob va taftish
qoidalariga binoan olib boradi. Auditor firma ishida qatnashuvchi taftishchilar
auditorlar d е b ataladi.
Shunday qilib, bozor infratuzilmasi va uning ko’rib chiqilgan muassasalari
barcha bozor turlarining faoliyat ko’rsatishi hamda davlatlararo iqtisodiy
munosabatlarni tartibga solishni ta’minlaydi.
1.2. Bozor infratuzilmasining shakllanishi va uning turlari.
Bozor infratuzilmasi — bu bozor aloqalarini o rnatish va ularning birʻ
maro’lda amal qilishga xizmat ko rsatuvchi muassasalar tizimidir. Unga o’lbor
ʻ
xo jaligi, transport, aloqa xizmatlari ko rsatuvchi korxonalar, tovar va xizmatlar
ʻ ʻ
muo’lalasiga xizmat qiluvchi muassasalar (birjalar, auksionlar, savdo uylari,
savdo-sotiq idoralari va agentliklari kabilar), moliya-kredit munosabatlariga xizmat
qiluvchi muassasalar (bank turidagi muassasalar, kreditlash idoralari, sug urta va
ʻ
moliya ko’lpaniyalari, soliq idoralari) va ijtimoiy sohaga xizmat ko rsatuvchi
ʻ
muassasalar (uy-joy va ko’lmunal xizmat idoralari, aholini ishga joylashtirish
firmalari) kiradi. Axborot xizmati idoralari ham bozor infratuzilmasining alohida
bo g inini tashkil qilib, ularga ma lumotlarni to plash, umumlashtirish va sotish
ʻ ʻ ʼ ʻ
bilan shug ullanuvchi ko’lpaniya va firmalar kiradi.
ʻ
Bozor infratuzilmasi — bozorda tovarlar va xizmatlarning erkin harakatini
ta minlaydigan muassasalar, tashkilotlar majmui.
ʼ
Bozor infratuzilmasining asosiy unsurlari quyidagilar:
1. birjalar (tovar, xo’l ashyo, fond, valyuta) va ularning tashkiliy
rasmiylashtirilgan vositachiligi;
2. kimoshdi savdolari, yarmarkalar va birjadan tashqari tashkiliy vositachilik
shakllari;
3. kredit tizimi va tijorat banklari, emissiya tizimi va emissiya banklari;
10

4. aholi bandligini boshqarish tizimi, davlat va nodavlat bandlikka yordam
ko rsatish markazlari (mehnat birjalari); ʻ
5. axborot texnologiyasi va ishbilarmonlik aloqalari vositalari; soliq tizimi va
soliq inspeksiyalari;
6. tijoratxo jalik xatari sug urtasi tizimi va sug urta ko’lpaniyalari;
ʻ ʻ ʻ
7. maxsus reklama agentliklari, axborot markazlari va o’lmaviy axborot
vositalari agentliklari;
8. savdo palatalari, ishbilarmon doiralarning ixtiyoriy,davlat, jamoat birlashma
(uyushma)lari;
9. bojxona tizimi; o rta va oliy iqtisodiy ta lim tizimi, auditorlik ko’lpaniyalari;
ʻ ʼ
10. konsalting (maslahat) ko’lpaniyalari;
11. ishbilarmonlik faoliyatini rag batlantirishga xizmat qiladigan davlat va
ʻ
jamoat fondlari;maxsus erkin tadbirkorlik zonalari va boshqalar.
Bozor infratuzilmasi ishlab chiqaruvchilar bilan iste molchilar, ya ni haridor
ʼ ʼ
va sotuvchilarni bir-birlariga uchrashtirish, bozor ishtirokchilari o rtasidagi oldi-
ʻ
sotdi operatsiyalarini o tkazish, ularning o zaro hisob-kitoblari, shuningdek
ʻ ʻ
bozordagi doimiy hamkorlik va mijozlik aloqalarini o rnatish, ish kuchi topish va
ʻ
boshqalarda yordam beradi. Bozor infratuzilmasi davlatning iqtisodiyotni tartibga
soluvchi tadbirlarini amalga oshiradi.
Bozor infratuzilmasining bu barcha unsurlari ishlab chiqaruvchilarning savdo-
sotiq, moliya-kredit ishlariga, sherik topishiga, ish kuchini yollashiga
ko maklashadi, davlatning iqtisodiyotni tartibga soluvchi tadbirlarini amalga
ʻ
oshiradi, ishlab chiqaruvchilar o rtasida aloqa o rnatishga yordam beradi. Ularning
ʻ ʻ
bir qismi davlat mulkchiligida faoliyat ko rsatsa, boshqalari mustaqil muassasa va
ʻ
uyushmalardan iborat bo lib, ko rsatgan xizmatlari uchun haq oladi.
ʻ ʻ
Bozor infratuzilmasining turlari va tarkibiy qismlari Bozor iqtisodiyotiga
bosqichma-bosqich o'tish bozorning ko'p bo'g'inli infratuzilmasini yaratishni talab
qiladi. Bozor infratuzilmasi turli xil vazifalami bajaruvchi tarkibiy qismlar,
unsurlardan iborat tizimni namoyon etadi. Bozor mexanizmlarining to'liq, samarali
11

amal qilishi infratuzilma tarkibiy qismlarining turlitumanligi va yetarli darajada
rivojlanganligiga bog'liq bo'ladi. Shunga ko'ra, bozor infratuzilmasining tarkibiy
qismlarini belgilab olish, ulaming har birining ahamiyatini o'rganish, iqtisodiy
tabiatini ochib berish muhim hisoblanadi. Zero, hozirgi kunda bozor infratuzilmasi
tarkibini belgilash, mazkur tizimga kiruvchi unsurlami ko'rsatib berishda ma’lum
no’luvofiqliklar mavjud. Jumladan, A.O'lmasov va M.Sharifxo'jaevlar bozor
infratuzilmasiga bozor aloqalarini o'rnatishgavasamarali yuritishga xizmat qiluvchi
korxona, tashkilot va muassasalar majmuyi sifatida qarab, uni besh bo'g'inga
ajratadilar:
1) ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi infratuzilma (transport, aloqa, o’lbor
xo'jaligi, yo'l xo'jaligi, suv va energetika ta’minoti kabilar);
2) tovarlar va xizmatlar muo’lalasiga, ya’ni savdo-sotiq ishlariga xizmat
qiluvchi infratuzilma (birjalar, savdo uylari, auksionlar, tijoratchilik idoralari,
reklama firmalari va agentliklari, davlatning savdo-sotiq va ularni nazorat etuvchi
muassasalari);
3) moliya-kredit munosabatlariga xizmat qiluvchi infratuzilma (tijorat
banklari, o'z-o'zini kreditlash idoralari, sug'urta ko’lpaniyalari, moliya
ko’lpaniyalari, soliq undirish mahkamalari, har xil pul fondlari);
4) aholiga xizmat qiluvchi yoki sotsial infrastuktura (uyjoy, ko’lmunal va
transport xizmati, maorif, madaniyat hamda sog’liqni saqlash muassasalari,
aholini ishga joylashtirish firmalari va idoralari);
5) axborot xizmati (iqtisodiy faoliyat uchun zarur bo‘lgan har xil axborotlar—
ma’lumotlar va xabarlami to'plash, umumlashtirish va sotish bilan shug'ullanuvchi
turli ko’lpaniyalar, firmalar, maslahat idoralari, davlat muassasalari).
Ko'rinib turibdiki,olimlarimiz bu o'rinda ishlab chiqarish va ijtimoiy
infratuzilmani ham bozor infratuzilmasi tarkibiga kiritib, moliya-kredit hamda
axborot xizmati infratuzilmasi kabi yo'nalishlami mustaqil soha sifatida ko'rsatib,
12

masalani munozarali to’lon yo'naltiradilar.Hozirda iqtisodiy adabiyot va
qo'llanmalarda bozor infratuzilmasining asosiy unsurlari sifatida odatda quyidagi
obyektlami ko'rsatib o'tiladi: 2
-biijalar (tovar, xo’lashyo, fond, valyuta), ulaming tashkiliy rasmiy lashtiri lan
vositachiligi; -auksionlar, yarmarkalar va tashkiliy biijadan tashqari
vositachilikning boshqa shakllari;
-kredit tizimi va tijorat banklari;
—emissiya tizimi va emissiya banklari; -aholi bandligini tartibga solish tizimi
hamda bandlikka davlat va nodavlat yo'li bilan ko'maklashish markazlari (mehnat
birjalari); -axborot texnologiyalari va ko’lmunikatsiya vositalari;
-soliq idoralari tizimi va soliq inspektsiyasi;
-tijorat xo'jalik xavf-xatarini sug'urtalash tizimi va sug'urta ko’lpaniyalari;
-maxsus reklama agentliklari, axborot markazlari va o’lmaviy axborot
vositalari agentliklari;
-savdo palatalari, ishbilarmon doiralaming boshqa jamoat, ixtiyoriy va davlat
birlashmalari (uyushmalari);
-bojxona tizimi;
—yollanib ishlovchilaming kasaba uyushmalari;
-tijorat-ko‘rgazma ko’lplekslari;
—oliy va o‘rta iqtisodiy ta’lim tizimi;
-auditorlik ko’lpaniyalari;
-maslahat beruvchi (konsalting) ko’lpaniyalari;
2
O’limasov A., Sharifxo‘jaev M. Iqtisodiyot nazariyasi. Т.: Mehnat, 1995. 189-190-b.
13

- ishbilarmonlik faolligini rag'batlantirish uchun mo’ljallangan ijtimoiy va
davlat fondlari;
—erkin tadbirkorlikning maxsus hududlari.
Iqtisodiyotda moliya bozorlarining o‘mi ham kattadir.Moliya bozorining
asosiy maqsadi iqtisodiyotda kapitalning erkin oqimi hamda samarali taqsimlanishi
va qayta taqsimlanishi uchun yetarli va zarur sharoitlar yaratishdir. Ushbu
maqsadga erishish uchun quyidagi sharoitlar yaratil ishi lozim:
- bozor iqtisodiyoti qonunlarining to’liq amal qilishi mexanizmini ta’minlash;
- xususiy mulkchilik samarali tizimining mavjudligi;
- monetizatsiyalashgan real investitsion bazisga ekvivalent moliyaviy
instrumentlar (jumladan, qimmatli qog‘ozlar) sifatining yuqori ko‘rsatkichlarini
(likvidlilik jalbdorliligi va h.k.) ta’minlanganliligi.
Bu ko‘rsatkichlar raqobatni rivojlantirish va narxlar bo‘yicha katta bo’lmagan
kurs tafovuti hisobiga erishiladi; - moliyaviy instrumentlarning erkin savdosini
ta’minlovchi rivojlangan savdo tizimlarining mavjudligi; - investorlaming haq-
huquqlari himoyasini yuqori darajada ta’minlovchi bozorning samarali
tartiblashtiruvchi (muvofiqlashtiruvchi va nazorat qiluvchi) tizimining mavjudligi;
- moliya bozori qatnashchilari to’lonidan ta’minlanadigan bozorning informatsion
shaffofligi (transparentligi). 3
Ushbu sharoitlarda moliya bozori iqtisodiyotning
samarali faoliyatini ta’minlaydi, investitsiyalarga muhtoj bo’lgan iqtisodiyot
subyektlariga investorlaming moliyaviy resurslarini jamlab, biznes maqsadiga
ishlatishga, investorlarga mablag‘larini orttirishga, davlatning iqtisodiy siyosatini
amalga oshirishga ko‘maklashadi.
Umuman olganda, moliya bozori investitsiyalarga muhtoj va resurslarga ega
bo ‘ lgan qatnashchilami bir-birlari bilan uchrashtirish asosida moliyaviy aktivlar
almashinuviga ko‘maklashadigan mexanizm sifatida namoyon bo‘luvchi tizimdir.
3
Экономическая теория. Учебное издание. Под общ. ред. В.И.Видяпина и др. Т.: ИПК «Шарк»,
1999, 86-89-betlar.
14

Moliya bozori bir qator funksiyalami bajaradi.Ulami to‘rt guruhga: makroiqtisodiy,
umumbozor,maxsus (ixtisoslashgan) va globallashtirish (meta,ya’ni xalqaro
darajada moliyaviy globallashtirish) funksiyalariga ajratish mumkin.
Makroiqtisodiy funksiya jam g‘armalami investitsiyalarga samarali
transformatsiyasini ta’minlab berishdan iborat. Umumbozor funksiyasi, odatda, har
bir milliy bozorga mansub.Maxsus funksiya esa uni boshqa turdagi bozorlardan
farqlaydi. Umumbozor funksiyasiga quyidagilar kiradi: - tijoratni rivojlantirish
funksiyasi (bu funksiya bozor qatnashchilarining o‘zaro raqobat asosida daro’lad
olishini ta’minlovchi funksiya); - narx-navoni belgilash funksiyasi, ya’ni bozorda
moliyaviy instrumentlaming bozor narxlari (kurslari) shakllanishi va ta’siri
jarayonini, ulami bozor konyunkturasiga bog‘liq tarzda uzluksiz harakatini
(o‘zgarishini) ta’minlaydi (bozor kurslari qanchalik tez shakllanib barqarorlashsa,
moliya bozorida bu instrumentlar shunchalik samara bilan joy lashtiriladi va
likvidliligi ta’minlanadi); - axborot bilan ta’minlash funksiyasi, ya’ni bozor savdo
obyektlari va savdo ishtirokchilari to‘g‘risidagi axborotni shakllantiradi va o‘z
qatnashchilariga havola qiladi; - tartiblashtiruvchi (muvofiqlashtiruvchi va nazorat
qiluvchi) funksiya, ya’ni bozor o‘zidagi savdo va unda ishtirok etish, qatnashchilar
o‘rtasidagi munosabatlar me’yorlarini va nizolami hal qilish tartiblarini joriy
qiladi, ustuvor yo‘nalishlami aniqlaydi,nazorat organlarini va tartiblarini
belgilaydi, bozor qatnashchilari to’lonidan bu me’yor va tartib-qoidalarga rioya
qilinishini nazorat qiladi va h.k.
Moliya bozorining maxsus funksiyalariga quyidagilami kiritish mumkin: -
moliyaviy resurslarni taqsimlash va qayta taqsimlash funksiyasi. Uni o‘z navbatida
to‘rt kichik funksiyaga ajratish mumkin:
1) moliyaviy resurslarni tarmoqlar va bozor faoliyati sohalari o‘rtasida
taqsimlash vaqayta taqsimlash;
2)jamg‘armalami, ayniqsa aholi jamg‘armalarini, noishlab chiqarish shaklidan
ishlab chiqarish shakliga o‘tkazish (transformatsiyalash);
15

3) noinflyatsion asosda, ya’ni muo’lalaga qo‘shimcha pul chiqarmasdan
davlat budjetini moliyalashtirish;
4) pul massasini boshqarish; - narx va moliyaviy risklaming oldini olish
funksiyasi, yoki hosilaviy qimmatli qog‘ozlar (fyucherslar, optsionlar, svop,
forvard va h.k.)ning hosil bo‘lishi evaziga xedjirlash. Moliyaviy
globallashtirishfunksiyasi quyidagilarda namoyon bo‘ladi: — moliyaviy resurslarni
umumjahon miqyosida globallashgan iqtisodiyot doirasida samarali taqsimlanishi
va qayta taqsimlanishi; — milliy moliya bozorlarini о‘zaro integratsiyalashuvi
(uyg‘unlashuvi); — moliya bozorlarining intematsionallashuvi; - jahon
globallashuvi jarayonlari (barcha yo‘nalishlarda) rivoj ining katalizatori va h.k.
Moliya bozori vazifalarini asosiy va qo ‘shimchalarga ajratish mumkin.
Asosiy vazifalari uning bozor munosabatlari tizimidagi ahamiyati va qulay
sharoitlarni ta’minlashi bilan ifodalanadi (ular yuqorida sanab o‘tilgan).Moliya
bozorining qo'shimcha vazifalariga quyidagilami kiritish mumkin:
- emitentning moliya oqimlarini optimallashtirish;
— bozor qatnashchilarining ijobiy imidjini shakllantirish;
— emitentning iqtisodiy manfaatlarini himoyalash;
— biznesni rivojlantirish va qo‘shimcha ish joylarini yaratish;
—jahon moliya tizimiga integratsiyalashtirish;
— siyosiy huruj, moliyaviy va iqtisodiy qiyinchilik, moliyaviy repressiya va
valyutaviy intervensiya vositasi sifatida ta’sir ko‘rsatish;
— investorlaming huquqlarini himoyalash va maqsad, manfaatlarining amilga
oshirilishini ta’minlash. Xalqaro mavqega ega bo’lgan zamonaviy moliya bozori
o‘zining asosiy roli doirasida (ya’ni, iqtisodiyotning holati “baro’letri”) jahon
globallashuvi sharoitida iqtisodiyotda bir-biri bilan bog’liq quyidagi rollami
o‘ynaydi.
16

1.“Iqtisodiyot muammolari darajasining metrikasi, o’lchagichi”, ya’ni
iqtisodiyotda o’lillar ta’siri ostida paydo bo’luvchi muammolarni maxsus
indikatorlar yordamida miqdorini o’lchashga va shu asosda mas’ul davlat organi
hamda iqtisodiyot subyektlari to’lonidan siyosat yuritishda tegishli qarorlar qabul
qilishga ko‘maklashadi.
2. “Moliyaviy resurslarni bozor konyunkturasi asosida iqtisodiyot subyektlari
o‘rtasida tartiblashgan tarzda samarali taqsimlanishi va qayta taqsimlanishining
ko’lmutatori” Bunda bozor konyunkturasi fiskal va monetar siyosatlar yordamida
tartiblashtiriladi.
3.“Iqtisodiyotda raqobat muhitini rivojlantirish katalizatori” sifatida ilmiy-
texnikaviy taraqqiyot va innovatsiyalami rag‘batlantiradi.
4.“Bozor qatnashchilari tarkibini insonparvarlashtiruvchisi” sifatida iqtisodiy
globallashuvni rivojlantiradi.
5.“Moliyaviy instrumentlar va ular bilan bog’liq operatsiyalami
standartlashtiruvchisi” sifatida moliyaviy globallashuv jarayonini rivojlantiradi.
6. “Iqtisodiyot subyektlarining investitsion faolligining stimulyatori” sifatida
iqtisodiyotni rivojlantirish va iqtisodiy o‘sishni ta’minlash. Investitsion faollik
moliya bozorida investorlaming haq-huquqlarining himoyalanganlik darajasi va
risklar sharoitida moliyani samarali boshqarilishiga bog‘liq.
7. “Bozor iqtisodiyoti sharoitidagi stixiyali jarayonlami tartibga soluvchisi”
Bunday jarayonlar ma’lum indikatorlar (ko‘rsatkichlar) yordamida baholanib,
ulaming kritik (chegaraviy) qiymatlarini bilgan holda ma’lum regulyativ vositalar
yordamida tartiblashtiriladi.
8. “Bozor narxlari stabilizatori” sifatida bozor savdosi tendensiyalarini
(dinamikasini) barqarorlashtiradi, talab va taklifiii muvozanatlashtiradi.
17

9. “Iqtisodiyotni tartiblashgan faoliyatini ta’minlovchi algoritmik protsessor”
sifatida barcha moliyaviy munosabatlami bozor qatnashchilari to’lonidan maqsadli
strategik tarzda amalga oshirilishiga ko‘maklashadi.
10. “Aktivlar sekyuritizatori” sifatida samarasiz real aktivlami qimmatli
qog‘ozlarga transformatsiyalab, ularga yangi hayot bag‘ishlaydi va faol
investitsion jarayonga qayta kiritadi.
11. “Iqtisodiyot subyektlari informatori” sifatida ulaming risklarini
pasaytirishga (yoki boshqarishga) ko'maklashadi.
12. “Innovatsion moliyaviy vositalar (mahsulotlar va operatsiyalar)
sintezatori” sifatida raqobatbardoshlik va moliyaviy xavfsizlikni ta’minlaydi.
13. “Moliyaviy vositalaming maxsus industriyasi” sifatida bozor
qatnashchilari uchun moliyaviy instrumentlar bilan bog‘liq faoliyat bo‘yicha ishlab
chiqarish jarayonini tashkillashtiradi.
Bunda emitentlar qimmatli qog‘ozlari sifatini investorlaming orzuli maqsad
va manfaatlarini kerakli (spekulyativ) darajada ta’minlashga majburlar, aks holda
investorlardan mahrum bo‘ladilar. Sababi, emitentlar iqtisodiy rivojlanish uchun
yangi va qo‘shimcha investitsion resurlarga muhtoj, investorlar esa moliya
instrumentlari bo‘yicha kam (yoki ko‘p) riskli bozor daro’ladiga intiladilar, chunki,
aynan spekulyativ investorlar iqtisodiyotda investitsion muhitni belgilaydilar.
Shunday qilib, moliya bozori spekulyativ investorlaming jon-jahd bilan faoliyatga
kirishi muhitini qizdiradi, moliyaviy instrumentlami muo’lalaga chiqaruvchilami
esa doimiy tarzda moliyaviy barqarorlikka majbur qiladi, investitsiyalami
kiritishga oid raqobatli kurashini kuchaytiradi, natijada bozor raqobati muhitini
ta’minlaydi.“Moliya bozori qatnashchilarini bir butun infratuzilmaviy tizimga
birlashtiruvchi” sifatida har bir qatnashchining o ‘z o'rnini, maqsad va vazifalarini,
funksiyalarini, bir-biri bilan bog‘liqlikdagi tartibli faoliyatini ta’minlaydi. Moliya
bozorining bir butun tizimliligi deganda uni bir-biri bilan uzviy bog‘langan
unsurlardan (qatnashchilardan) iborat murakkab katta tizim (tuzilmaviyfunksional
18

model) sifatida tashkillashgani tushuniladi. Har bir unsur bozorda o‘ziga xos
maqsadga va tegishli faoliyat turiga ega.
Tovar-xo’lashyo biijasida elektron savdo tizimi quyidagi imtiyozlarni beradi:
—qayerda bo'lishlaridan qat’i nazar, Internet tizimiga bog'lanib, maxsus ko’lpyuter
dasturi va qayd etilgan ruxsatno’laga ega bozor qatnashchilariga oldi-sotdi
muzokaralarida qatnashish; -biznes operatsiyalarining tezkorligi (bir lahzada bir
nechta operatsiyalar olib borish imkoniyati borligi) hisobiga tijorat
ko'rsatkichlarining mislsiz o'sishi. Rasmdan ko'rinadiki, eng awalo birja bitimlari
turlarini quyidagi ikki guruhga ajratish mumkin:
1) real (mavjud) tovarlar yuzasidan tuziladigan bitimlar;
2) real tovarsiz bitimlar.
Real (mavjud) tovar yuzasidan tuziladigan bitimlar quyidagilarga bo'linadi: -
real tovarlami darhol yyetkazib berish bo'yicha bitimlar; -forvard, ya’ni ma’lum
muddatdan so'ng yetkazib berish sharti ga ega bo'lgan bitimlar; -barter bitimlari; -
turli o'zaro kelishilgan shartlar bilan tuziladigan bitimlar. Forvard bitimlari o'z
navbatida garov asosidagi bitimlar va mukofotli bitimlarga bo'linadi. Tovonli
bitimlar esa xarid bitimlar va sotuv bitimlarga bo'linadi. Mukofotli bitimlami ham
o'z navbatida quyidagilarga ajratish mumkin: - oddiy bitimlar; - ikkiyoqlama
bitimlar; - bitimlardan qaytish imkoniyati bor bitimlar; - murakkab bitimlar (oddiy
bitim bilan ikkiyoqlama bitimlaming qo'shilgani); - qisqa bitimlar (hajm
ko'rsatkichi ma’lum mukofot evaziga oshirilishi ko'zda tutilgan).
19

II.BOB. BOZOR ISHTIROKCHILARINING O’ZARO
KELISHUVLAR BO’YICHA XATTI HARAKATLARI NORMASI.
2.1. Iqtisodiyot faoliyat yurtishining normalar tizimining shakllanishi.
Normalar individlarning o’zaro muvofiq munosabatlari Barqarorliginin
asosiy kafolati hisoblanadi. Individ to’lonlarharakatlarini tushunish va o’z
harakatini ular bilanmuvofiqlashtirish uchun biror-bir normani tanlash barobarida
umuman tizimning barqarorligini ta’minlaydi. Individ normadan chetga chiqsa,
uni normaga qaytaruvchi tartibga solish mexanizmining mavjudligi normalar
tizimini shakllantiradi. Shuningdek, normalar tizimi makro va mikrodarajalar
o’rtasidagi asosiy bog’lovchi bo’g’inga aylanadi. Individlarning iqtisodiy faoliyat
yuritishini ta’minlovchi normalar tizimiga iqtisodiyotning asosiy qonuni
(konstitusiyasi) deyiladi. Buyruqbozlik va bozor iqtisodiyoti tizimlarida o’zaro
zid normalarga amal qiladi. Masalan, bozor tizimi faqat individlar kundalik
iqtisodiy faoliyatida u asoslanadigan normalardan foydalangan darajaga ko’ra
barqaror va takror ishlab chiqarishga qodir bo’ladi. Shaxsiy manfaatlarini
ko’zlovchi individlar o’rtasidagi bitimlardan makroiqtisodiy darajaga o’tish
bozor xatti-harakatlari normalari orqali amalga oshiriladi.Buyruqbozlik
iqtisodiyotining normalar tizimi surunkali taqchillik, ya’ni resurslarning
yetishmasligini o’zida namoyon etadi. Taqchillikning ma’lum darajada
barqarorlashuvi hamda iqtisodiy agentlar ushbu darajaga moslashuvi tizimda
normal taqchillik holatini yuzaga keltiradi. Bunda buyruqbozlik
iqtisodiyotiga xos navbatning kattaligi resurslar va tayyor mahsulotlarning
normal zaxiralari va hokazolar tushuniladi. 4
Boshqacha aytganda, nafaqat Val’ras bo’yicha umumiy muvozanat
iqtisodiy tizimning barqaror holati bilan cheklanadi, balki tizim hatto
muvozanatsiz holatda ham barqarorlashishi mumkinligi namoyon bo’ladi.
Umuman, buyruqbozlik va bozor tizimlarida qo’llaniladigan normalarning
4
Auzan A.A., Kryuchkova P.V. Iqtisodiyotdagi ma'muriy to'siqlar: institutsional tahlil, M.: INP Ijtimoiy
shartnoma. 2021 yil
20

tarkibiy tuzilishini quyidagi jadvalda ko’rish mumkin. Quyida ushbu
normalarning iqtisodiyotda namoyon bo’lishi ko’rib chiqilgan
2.2. Bozor iqtisodiyoti normalari tizimi
Bozor iqtisodiyoti normalari – bozorda bitimlarni amalga oshirish va unda
muvozanatga erishish imkonini beruvchi xatti-harakatlarning o’zaro
shartlangan normalari yig’indisini tashkil etadi. Bozorlardagi barqaror
muvozanat bozor normalaridan foydalanishning natijasi hisoblanadi Bozor
normalari tizimi asosida yotuvchi birinchi norma – murakkab foyda ko’rish
normasi bo’lib, u nafaqat individni foydalilikni oshirishga yo’naltirish, balki
uning olinadigan foyda bilan o’zining samarali faoliyati o’rtasidagi aloqani
anglab yetishini nazarda tutadi. Ya’ni foyda (manfaat) ko’rish individ to’lonidan
o’z foydaliligining samarali faoliyat asosida oshirilishidir. Murakkab foyda
ko’rish normasi individning ehtiyojlar darajasi va samarali faoliyati o’rtasidagi
no’luvofiqlikni istisno etadi. Ba’zan bunday no’luvofiqlik yuqori ishlab
chiqarish salohiyati va yuqori mehnat samaradorligiga ega bo’lmagan
mamlakat aholisi o’rtasida yuqori iste’mol standartlarining tarqalishida yuzaga
keladigan «no’luvofiq kutishlar inqiloblari» asosida yotadi. Ushbu vaziyatda
asosan o’lmaviy axborot vositalari orqali yuz beradigan yangi iste’mol
standartini qabul qilish jamiyatda hukmronlik qiluvchi samarali faoliyat
modeliga taalluqli bo’lmaydi. Bundan tashqari, qulay sharoitlar mavjud
bo’lganida oddiy utilitarizm foydalilikni oshirishni rentani izlashga aylantirishni
nazarda tutadi. Mukammal raqobat vaziyatidan har qanday chetga chiqish,
almashish (tariflar, kvotalar) uchun cheklovlar o’rnatilishi oddiy utilitarizm sa’y-
harakatlarini rentani izlashga yoki, boshqacha aytganda, foydaga samarasiz
yo’naltirilishga aylantiradi. Individning rentani ko’paytirishga intilishini
normativ cheklash sifatida murakkab manfaat ko’rish, ya’ni individ to’lonidan
boshqalar ziyoniga emas, balki faqat o’z faoliyati hisobidan yutuqqa erishish
mumkinligining tan olinishi muqobil variant hisoblanadi.Agar foyda ko’rish
normasi individning maqsadli vazifasini belgilasa, rasional maqsadli fe’l-atvor
21

(xatti-harakat) normasi foydalilikni muayyan vazifalarning hal etilishi bilan
bog’lagan holda oshirishni muayyanlashtiradi. Ma’lumki, rasional maqsadli
fe’l-atvor individning rasional va o’ylangan maqsadiga erishish uchun tashqi
olam narsalari va insonlarning ma’lum fe’l-atvoridan foydalanishini nazarda
tutadi. Axborotning to’liqsizligi va uni qayta ishlash bo’yicha
malakaliqobiliyatlarning cheklanganligi sharoitida rasional maqsadli fe’l-atvor
nayrang qilishga aylanadi: agar individ katta hajmdagi axborotga ega bo’lsa, u
o’zining hamkori bilan nayrang qiladi. Individ shu usul bilanatrofidagilarni
o’z maqsadiga– foydalilikni oshirishga erishish vositasiga aylantirishga
urinadi.Ayrim agentlarning foydalanilgan avto’lobillar bozori va «ma’naviy
xatar» bilan bog’liq sug’urta bozorida boshqalarni ziyonga uchratishi axborot
asimmetriyasidan foydalanishga klassik misol bo’ladi. Bunday ayyorlik, yaqqol
yoki nozik shaklda aldash bilan shaxsiy manfaat ko’zlanadigan xatti-harakatga
no’li berilgan. Rasional maqsadli fe’l-atvorni opportunizmga aylantirishga qarshi
kafolatlar barcha ishtirokchilar faoliyatining quyidagi yo tarkibiy yoki rasmiy-
huquqiy jihatlari bilan tavsiflanadi: 5
- mukammal malakali qobiliyat va almashuvda to’liq axborotga ega
bo’lish;
- shartno’la tuzishda maxsus tao’lillardan foydalanish.
Ikkinchi jihat optimal shartno’la nazariyasini maxsus o’rganish
ob’ektihisoblanadi, shuning uchun bu yerda bozorning asosiy qonuniga ikkinchi
unsuri sifatida to’liq rasionallik mezonlariga javob beruvchi rasional maqsadli
fe’l-atvorni ta’kidlash lozim.Maqsadli rasional fe’l-atvor shakllanishi
asoslaridan biri atrof-muhitdagi narsalarni va kishilarning fe’l–atvorini
kutilayogan voqelikka nisbatan mos ravishda ayta olishdir. Individ to’lonidan
qabul qilinadigan qarorlar xatarining hamkor faoliyati asosida aniqlangan
vaziyatlari kutilayotgan voqelikka shartno’la ishtirokchisi xarakatlarining mos
bo’lishi uchun o’ta ahamiyatlidir. O’zaro bog’liqlar sharoitida individlar
5
Akerlof J. Limon bozori: sifat noaniqligi va bozor mexanizmi // TEZIS. 2022. 5-son.
22

o’rtasidagi munosobatlarni tartibga soluvchi norma sifatidagi ishonch bo’lgan
taqdirda maqsadli rasional harakatga erishiladi. Individga o’z harakatini
boshlashiga qadar atrofdagi harakatlar aniq bo’lib, individ tanloviga ayrim
atrofdagi harakatlar bo’yicha kutilishlarning ta’sir qilishi ishonch deyiladi.
Bozordagi bitim bilan individuallashmagan ishonch o’rtasidagi bog’liqlik
oldindan to’lovlarning qilishida namoyon bo’ladi. Bu eng oddiy bozor bitimi
hisoblanadi. Iqtisodiyoti rivojlangan malakatlarda individuallashmagan ishonch
bo’yicha o’tkazilgan so’rovlarga javoblar (Daniya-94 %; Germaniya-90 %;
Fransiya-84%)da yuqori natijalarga erishilgan.Bozor iqtisodiyotining yana bir
normasi xayrihohlik bo’lib, bunda individ o’zini hamkor o’rniga qo’yib
ko’radi va uning barcha kechinmalari, qiziqishlari va mo’ljallarini bozor
sub’ekti sifatida o’zidan o’tkazishga harakat qiladi. Ayrim shaxslar doirasi
bilan cheklanmagan xayrihohlik o’z harakatlarida erkinlikka chiqqani bilan
bog’liq. Insonning faoliyati qancha erkin bo’lsa, u atrofdagilarning harakatini
shuncha yaxshi tushunadi va uni oldindan ayta oladi. Bu erkinlik
normasining rasional asoslangan maqsadga erishishda to’siq emas, balki
muvaffaqiyat shartiga aylanishini ta’minlaydi. So’nggi norma ochiqlik
(erkinlik) bo’lib, bunda qonunni hurmat kilish va o’z ixtiyoriga ko’ra, unga
bo’ysinish tushuniladi. Bu norma ayni chog’da, mulkiy huquqlarning samarali
himoya qilinishiga ham yo’l ochadi. Yuqorida bayon etilganlardan shu narsa
kelib chiqadiki, bozor iqtisodiyoti normalari tizimida ham ayrim nuqsonlar
mavjud bo’lgani holda, ularning o’zaro bog’liq tarzda amal qilishi tizimning
muntazam tako’lillashuviga xizmat qiladi.
2.3. Bozor ishtirokchilarining o‘zaro kelishuvlar bo‘yicha xatti-
harakatlari normasidagi kelishuvlar xili .
Haqiqiy fanning amalda vujudga kelishi faqatgina tadqiqot predmetining
shakllanishi bilan emas, shu bilan birga uning bilish usulining qaror topishi bilan
ham bog'liqdir. Uslubiyat – bu ilmiy bilishning prinsiplar tizimi, yo'llari, qonun-
23

qoidalari va aniq hadislaridir. Bu obyektiv reallikni bilish dialektikasi, mantiqi va
nazariyasini o'z ichiga oluvchi bir butun ta'limotdir. Uslubiyat umumilmiy
xarakterga ega, lekin har bir fan o'zining predmetidan kelib chiqib, o'zining ilmiy
bilish usullariga ega bo'ladi. Shuning uchun uslubiyat umumilmiy va ayni vaqtda
xususiy bo'ladi.
Dialektik usul prinsiplari ilmiy bilishning umumiy usuli bo'lib xizmat qiladi.
Iqtisodiyot nazariyasida qo'llaniladigan bu prinsiplar quyidagilar:
•Iqtisodiyot bir-biri bilan aloqada, chambarchas bog'liqlikda, ziddiyatda,
o'zaro ta'sir qilib turadigan turli bo'g'inlardan, bo'laklardan iborat yaxlit bir
jarayonki, u doimo harakatda, rivojlanishda, mazmun va shakl jihatdan o'zgarib
turadigan ichki va tashqi hodisalar bilan aloqada bo'ladi.
•Iqtisodiy jarayonning har bir bo'lagini alohida olib uning o'ziga xos
xususiyatlarini, kelib chiqish va yo'q bo'lish sabablari va oqibatlarini, uning ijobiy
va salbiy jihatlarini, ichki va tashqi aloqadorlik va bog'liqlik to’lonlarini zamon va
makonda o'rganish. Bu yerda shu narsani hisobga olmoq lozimki, biron-bir
iqtisodiy hodisa o'zi bir jarayonning oqibati, natijasi bo'lgani holda, boshqa bir
iqtisodiy jarayonga sabab yoki o’lil bo'lishi mumkin. masalan, mashina, stanok,
asbob-uskunalar bilan ishlab chiqarish jarayonining oqibati, natijasi bo'lgani holda
ikkinchi ishlab chiqarish jarayonining o’lili, sababi bo'lib xizmat qiladi. Ishlab
chiqarishdagi o'zgarishlar taqsimot va iste'mol sohalarida o'zgarish bo'lishiga,
qishloq xo'jaligidagi o'zgarishlar esa sanoatda o'zgarish bo'lishiga turtki bo'ladi, va
h.k 6
.
•Iqtisodiy jarayonlarni oddiydan murakkabgacha, pastdan yuqorigacha
rivojlanishida deb qarash. Bu yerda son jihatidan o'zgarishlar to'plana borib, sifat
jihatidan o'zgarishga olib kelishini hisobga olish zarur.
6
Volchik V.V. Mulkni individuallashtirish: agrar sektorda tashkiliy sharoitlar va shakllanish modellari.
Doktorlik dissertatsiyasining avtoreferati. R/D. 2021. B.15-16.
24

Ichki qarama-qarshiliklar birligiga va ularning o'zaro kurashiga
rivojlanishning manbai deb yondashish.Iqtisodiy faoliyatlar, hodisa va jarayonlar
tabiiy, moddiy, shaxsiy o’lillar va pul mablag'lari kabi o’lillarga tayangan holda
kechadi, bu o’lillar o'zaro chambarchas bog'liq hamda ziddiyatda bo'ladi va bir-
biriga ta'sir ko'rsatadi, ular doimo sifat va miqdor jihatdan o'zgarib turadi, turli
davrlarda turlicha ijtimoiy shaklga ega bo'ladi, eski iqtisodiy qonunlar,
tushunchalar o'rniga yangilari paydo bo'ladi. Ana shular xisobga olinsa, bu fan
uchun dialektik prinsiplarni qo'llashning qanchalik zarurligi va muximligi darhol
namoyon bo'ladi.
Dialektik dunyoqarash - bu qadimgi yunon falsafasidan boshlab to hozirgacha
butun kishilik jamiyati ma'naviy taraqqiyoti tarixida inson aql-idroki erishgan
buyuk yutuqdir. Dialektik uslubiyatning mohiyati o'rganilayotgan jarayonning
ichki ziddiyatlar tufayli o'z-o'zidan harakatda bo'lishini tushuntirishdan iborat va
bu narsa har qanday haqiqiy fanga, jumladan iqtisodiyot nazariyasi faniga ham
taaluqlidir.Shu bilan birga, iqtisodiyot nazarinsi fanining o'ziga xos tadqiqot
usullari xam mavjuddir, ulardan eng muximi ilmiy abstraksiya usulidir. Iqtisodiy
jarayonlarning mohiyati o'zgarishini o'rganishda mikroskoplardan, kimyoviy
laboratoriyalardan foydalanib bo'lmaydi, bunda abstraksiya kuchi ishga solinadi.
Ilmiy abstraksiya usuli — taxlil paytida xalal berishi chumkin bo'lgan
ikkinchi darajali narsalar, voqyea-hodisalarni fikrdan chetlashtirib, o'rganilayotgan
jarayonning asl mohiyatiga e'tiborni qaratishdir. Bu usul yordamida
o'rganilayotgan voqyea va hodisaning ichki, ko'zga ko'rinmaydigan mohiyati,
uning asl mazmuni bilib olinadi.
Tahlil va sintez usuli.Tahlil—bu o'rganilayotgan bir butunni alohida
qismlarga ajratish va ularni izchillik bilan tahlil qilish. Sintez — bu o'rganilgan
qismlardan olingan xulosa va natijalarni bir butun yaxlit jarayon deb qarab
umumiy xulosa chiqarishdir. Murakkab iqtisodiy tizimlar ana shu yo'l bilan
o'rganiladi, iqtisodiy tizim butunicha tasvirlab beriladi.
25

Mantiqiylik va tarixiylikning birligi usuli. Iqtisodiyot nazariyasida tarixiylik
dalili tarixiy rivojlanish nuqtai-nazaridan tadqiqot olib borish zarurligini taqozo
qiladi. Chunki iqtisodiy jarayonlar tarixiy jarayon sifatida rivojlanadi. Mantiqiylik
usulida jarayonlar faqatgina tarixiy nuqtai-nazardan emas, shu bilan birga asosiy
ichki zarur qonuniy bog'lanishlar bo'yicha ham tahlil qilinadi.
Foydalanilayotgan usullar ichida eksperiment ma'lum o'rin egallaydi,
iqtisodiy o'sishning keskin o'zgarishi bosqichlarida, jumladan iqtisodiyotning
inqiroz va beqarorlik bosqichlarida eksperimentdan keng foydalaniladi. Iqtisodiy
islohotlarni amalga oshirish paytida eksperiment alohida o'ringa ega. Iqtisodiy
islohotlarni amalga oshirish uchun puxta tayyorgarlik ko'rish, ya'ni ilmiy tajriba,
eksperiment o'tkazish hisob-kitob vositasiga asoslanish va ilmiy yo'nalishlarni
ishlab chiqish talab etiladi.
Makroiqtisodiy va mikroiqtisodiy tahlilni qo'shib olib borish. Mikroiqtisodiy
taxlidda iqtisodiyotning boshlang'ich bo'g'ini bo'lmish korxona va firmalarning
ichki jarayonlarini alohida iqtisodiy subyektlarning xatti-harakati, xulqi tadqiq
qilinadi. Bu taxlilda alohida olingan tovarlarning xarajatlari, kapital va boshqa
resurslardan foydalanishning, baho tashkil topishining, ish haqi to'lashning, talab
va taklif tarkib topishining shakl va mexanizmlarini o'rganish markaziy o'rin tutadi.
Makroiqtisodiy taxlil makro’lutanosiblikni ta'minlash asosida milliy
iqtisodiyotning to'laligicha faoliyat qilishi tadqiqoti bilan shug'ullanadi. Milliy
mahsulot, bahoning umumiy darajasi, inflatsiya, ishchi kuchining ish bilan bandligi
masalalari bu taxlil obyekti bo'lib hisoblanadi. Mikroiqtisodiyot va
makroiqtisodiyot o'zaro bog'langan va bir-birn bilan o'zaro ta'sirda bo'ladi.
Iqtisodiy jarayonlarni miqdoriy jihatdan tahlil qilishda taqqoslash, statistik,
matematik va grafik usullaridan keng foydalaniladi. Ayniqsa, hozirgi davrda grafik
usulni keng o'zlashtirish va qo'llash zarurdir. Grafiklar nazariya modellarini
ifodalashda vositachi bo'lib xizmat qiladi. Aniqroq qilib aytganda, grafik usul
o'zgaruvchi miqdorlar o'rtasidaga bog'liqlikni ko'rgazmali qilib tasvirlaydi.
26

2.4. Buyruqbozlik iqtisodiyoti normalari
Buyruqbozlik iqtisodiyotining normal holatlari uchun zarur bo’lgan
normalardan biri oddiy foyda ko’rish hisoblanadi. Bunda individ to’lonidan o’z
foydaliligini oshirilishi o’ziga xos ravishda namoyon bo’ladi. Ya’ni, oddiyolish
individning samarali faoliyati bilan bog’liq bo’lmagan holda o’z oshirishga
intilishidir.Individ iste’mol madaniyatidagi oddiy foyda ko’rish
kvartira .mashina. dala hovli uchligida aks etadi. Individda bunday katta orzuning‖
yuzaga paydo bo’lishi va qulay hayot sharoitlarini ta’minlashga intilish
sobiqsho’rolar (sovetlar) jamiyati namunasida XX asrning 70-80-yillardagi
o’ziga xos shaklga ega tendensiyalar bilan tavsiflanadi. Bunda iste’molning
ma’lum darajasiga erishish uchun noyob (taqchil) resurslardan foydalanish
imkoniyati samarali mehnat bo’yicha emas, balki ma’lum kasb toifasidagi
xodimlar (savdo sohasi, byurokratik apparat, temir yo’l va havo yo’ li
transporti xodimlari, chet elga chiqish imkoniyatidagilar) o’rtasida bo’lingan edi.
Ya’ni foyda (manfaat) ko’rish normasi buyruqbozlik iqtisodiyotida faqat
oddiy shaklda – individning samarali faoliyat bilan bog’liq bo’lmagan holda
foydalilikni oshirishga intilishi sifatida mavjud bo’lgan. Ikkinchidan, taqchillik
sharoitidagi iste’molda foydalilikni oshirishga intilish navbatda turish zarurligi,
asabbuzarliklar, ovoragarchiliklar, janjallar (nizolar) tufayli kelib chiqqan
yuqori ruhiy kechinmalar bilan cheklandi. Buyruqbozlik tizimining bu tavsifi
«sabr chegarasi» tushunchasi bilan ham izohlanadi. Sabr chegarasi deganda
nizolar va keskinliklar jamlanishining undan keyin iqtisodiy agentlar shikoyat
qila boshlaydigan va namoyish etadigan darajasi tushuniladi. 7
Shunday qilib,
buyruqbozlik iqtisodiyotining birinchi normasi oddiy va cheklangan foyda
ko’rishdan iborat.Buyruqbozlik iqtisodiyoti normalari tizimining ikkinchi
unsuri to’liqsiz rasional faoliyat bilan izohlanadi. Bunda, birinchi navbatda
axborotning cheklanganligi va to’liqsizligi bilan shartlangan to’liqsiz
7
Milgrom P., Roberts J. Iqtisodiyot, tashkilot va boshqaruv. SPb., 2021. T.1. 225-241-betlar.
27

rasionallik tushuniladi. Iqtisodiy agentlar erkin shakllanmagan narx va taqchil
resurslar sharoitida narxlardagi mavjud axborotni narxga taalluqli bo’lmagan –
zaxiralar hajmi, navbatlarning uzunligi va hokazolar haqidagi ma’lumotlar
bilan to’ldiradilar. Sof ko’rsatkichlarda axborot olish esa, hamma vaqt uni
yig’ish bilan bog’liq yuqori darajadagi xarajatlarni keltirib chiqaradi. Natijada
tizimda «nizo», ya’ni sotuvchi va xaridorlar fikrlarini muvofiqlashtirishda
kechikishlar paydo bo’ladi.Individlar uchun mulkchilik huquqlarini o’rnatish
hamda ushbu huquqlarga ularning amal qilish zarurati qonunga ixtiyoriy
bo’ysunish normalari bilan o’zaro uzviy bog’langan.
Mulkchilik huquqlari individlar o’rtasida yuzaga keladigan o’zaro
munosabatlardagi noaniqlikni kamaytiruvchi institutlardan biri hisoblanadi.
Mulkchilik xuquqlarini tahlil qilish uchun ikkita fermer o’z podalarini biri
past hosildor bo’lgan ikkita yaylovda o’tlatishini ko’rib chiqamiz Berilgan
holatga ko’ra, yem-xashak zaxiralari ushbu yaylovlarning har birida bir vaqtning
o’zida ikkita podani o’tlatish imkonini bermaydi. Ushbu holatda Pareto bo’yicha
optimallik nuqtai nazaridan ikkita bir xil yakun (4; 8) yoki (8; 4) mavjud.
Yakunlardan birini qayd etuvchi institusional qarorlar bir nechta bo’lishi
mumkin. Ulardan eng oddiysi yaylovdan foydalanishdagi ustuvorlikni unga
birinchi bo’lib o’z podasini olib kelgan fermerga beruvchi qoidani qo’llashdan
iborat. Kelish tartibi bo’yicha noyob resurs (yaylov)ni taqsimlash– navbat instituti
faoliyat yuritishi asosida yotuvchi tamoyillardan birini aks ettiradi. Biroq
navbat institutidan foydalanish podani qaysi yaylovga olib borish to’g’risida qaror
qabul qilish vaqtida fermerlarning ikkilanishini kamaytirmaydi, balki oshiradi.
Bundan tashqari, ikkilanish har safar yaylovni tanlashda ham
takrorlanadi.Yaylovda mulkchilik huquqlarining o’rnatilishigina masalani hal
etishning muqobil varianti bo’ladi.
28

XULOSA
Normalar individlarning o’zaro muvofiq munosabatlari barqarorligining
asosiy kafolati hisoblanadi. Iqtisodiyotning asosiy qonuni (konstitusiyasi) deb
individlarning iqtisodiy faoliyat yuritishini ta’minlovchi normalar tizimiga
aytiladi. Buyruqbozlik va bozor tizimlarida iqtisodiyot qonunining normalari
o’zaro zid holda amal qiladi. Buyruqbozlik iqtisodiyotining normalar (oddiy
foyda ko’rish, maksimal individuallashtirish, «sen – menga, men - senga»,
qonunga tilda bo’ysunish) tizimi surunkali taqchillik, ya’ni resurslarning
yetishmasligini namoyon Bozor iqtisodiyoti normalari tizimi – bozorda
bitimlarni amalga oshirish va unda muvozanatga erishish imkonini beruvchi xatti-
harakatlarning o’zaro shartlangan normalari (murakkab foyda ko’rish, rasional
maqsadli fe’l-atvor, individuallashmagan ishonch, xayrihohlik, ochiqlik)
yig’indisini tashkil etadi.
Yakunlardan birini qayd etuvchi institusional qarorlar bir nechta bo’lishi
mumkin. Ulardan eng oddiysi yaylovdan foydalanishdagi ustuvorlikni unga
birinchi bo’lib o’z podasini olib kelgan fermerga beruvchi qoidani qo’llashdan
iborat. Kelish tartibi bo’yicha noyob resurs (yaylov)ni taqsimlash – navbat
instituti faoliyat yuritishi asosida yotuvchi tamoyillardan birini aks ettiradi.
Biroq navbat institutidan foydalanish podani qaysi yaylovga olib borish to’g’risida
qaror qabul qilish vaqtida fermerlarning ikkilanishini kamaytirmaydi,
balkioshiradi. Bundan tashqari, ikkilanish har safar yaylovni tanlashda ham
takrorlanadi.Yaylovda mulkchilik huquqlarining o’rnatilishigina masalani hal
etishning muqobil varianti bo’ladi. Masalan, 1-fermer birinchi yaylovning, 2-
fermer esa ikkinchi yaylovning mulkdori hisoblansin. Hatto fermerlarning
nuqtai nazaridan bunday qarorning no’lutanosibligini hisobga olgan holda,
ikkovining ham manfaati yo’lida mulkchilik huquqlarini tan olish va hurmat
qilish lozim. Kam hosilli yaylovni oluvchi ikkinchi fermerning mulkchilik
huquqlari joriy etilgunga qadar va undan keyingi naflilikni taqqoslaylik. Ushbu
holatda Pareto bo’yicha optimallik nuqtai nazaridan ikkita bir xil yakun (4;
29

8) yoki (8; 4) mavjud. Yakunlardan birini qayd etuvchi institusional qarorlar
bir nechta bo’lishi mumkin. Ulardan eng oddiysi yaylovdan foydalanishdagi
ustuvorlikni unga birinchi bo’lib o’z podasini olib kelgan fermerga beruvchi
qoidani qo’llashdan iborat. Kelish tartibi bo’yicha noyob resurs (yaylov)ni
taqsimlash – navbat instituti faoliyat yuritishi asosida yotuvchi tamoyillardan
birini aks ettiradi. Biroq navbat institutidan foydalanish podani qaysi yaylovga
olib borish to’g’risida qaror qabul qilish vaqtida fermerlarning ikkilanishini
kamaytirmaydi, balki oshiradi. Bundan tashqari, ikkilanish har safar yaylovni
tanlashda ham takrorlanadi.Yaylovda mulkchilik huquqlarining o’rnatilishigina
masalani hal etishning muqobil varianti bo’ladi. Masalan, 1-fermer birinchi
yaylovning, 2-fermer esa ikkinchi yaylovning mulkdori hisoblansin. Hatto
fermerlarning nafliligi nuqtai nazaridan bunday qarorning no’lutanosibligini
hisobga olgan holda, ikkovining ham manfaati yo’lida mulkchilik huquqlarini
tan olish va hurmat qilish lozim. Kam hosilli yaylovni oluvchi ikkinchi
fermerning mulkchilik huquqlari joriy etilgunga qadar va undan keyingi
naflilikni taqqoslaylik.
30

ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Auzan A.A., Kryuchkova P.V. Iqtisodiyotdagi ma'muriy to'siqlar:
institutsional tahlil, M.: INP Ijtimoiy shartnoma. 2021 yil
2. Akerlof J. Limon bozori: sifat noaniqligi va bozor mexanizmi // TEZIS.
2022. 5-son.
3. Bruner K. Shaxs g'oyasi va jamiyat tushunchasi: jamiyatni tushunishga
ikkita yondashuv // TEZIS. T.1. 3.2020 yil.
4. Volchik V.V. Mulkni individuallashtirish: agrar sektorda tashkiliy sharoitlar
va shakllanish modellari. Doktorlik dissertatsiyasining
avtoreferati. R/D. 2021. B.15-16.
5. Kapelyushnikov R.I. Mulk huquqining iqtisodiy nazariyasi. M.: Iqtisodiyot,
1990. B.78.
6. Kozlovskiy P. Kapitalizm etikasi. SPb.: Piter, 2020.S. 19.
7. Milgrom P., Roberts J. Iqtisodiyot, tashkilot va boshqaruv. SPb., 2021.
T.1. 225-241-betlar.
8. Shimoliy D. Institutlar, institutsional o'zgarishlar va iqtisodiyotning
faoliyati. M.: INFRA-M, 2020. B.108.
9. Olson M. Kollektiv harakat mantiqi. M.: Knorus, 1995 yil.
10. Oleynik A. O'tish davri jamiyatining institutsional rivojlanishi stsenariylari //
MEMO. 2021 yil. 12-son. P.22.
11. Olson M. O'tish davrida hokimiyat va jamiyatning tarqalishi. Korruptsiya,
tanazzul va iqtisodiy o'sishning sekinlashishi uchun dorilar // Iqtisodiyot va
matematik usullar. 2020-yil. 4-son.
12. Polterovich V.M. Institutsional tuzoqlar va iqtisodiy islohotlar // Iqtisodiyot
va matematik usullar. T.35. 2021. № 2.
31

13. Ruzavin G. O'z-o'zini tashkil etish iqtisodiy tizimlar evolyutsiyasining asosi
sifatida // Iqtisodiyot masalalari. 2019 yil. 6-son.
14. Sen A. Etika va iqtisod haqida.M. EKSMO, 2021.S. 20-22.
15. Sachs D.D., Laren F.B. Makroiqtisodiyot. Global yondashuv. M.: AST yil,
2020. S.51-52.
16. Tambovtsev V.L. O’zbekiston iqtisodiyotidagi institutsional o'zgarishlar //
Ijtimoiy fanlar va zamonaviylik. 1999 yil. № 4. P.52.
17. Tambovtsev V.L. (2021), Institutsional bozor institutsional o'zgarishlar
mexanizmi sifatida // Ijtimoiy fanlar va zamonaviylik, № 5, 25-38-betlar.
18. Tambovtsev V.L. (ed.) (2016), Normativ-huquqiy hujjatlarning iqtisodiy
tahlili, M.: TEIS, 1-3-bob.
19. Uilyamson O. Xususiy mulk va kapital bozori // EKO. 2020 yil. 5-son.
20. Uilyamson O. Zamonaviy iqtisodiy tahlilning xulq-atvor asoslari //
TEZIS. T.1. 3.2018 yil. P.41.
21. Hayek F.A. Fanning aksilinqilobi (Aqlni suiiste'mol qilish bo'yicha
tadqiqotlar). M.: INFRA-M, 2019yil
22. .Shastitko A.E. Neoinstitutsional iqtisodiy nazariya. M.: INFRA-M, 1999.S.
23. .Shastitko A.E. Davlat va iqtisodiy o'sish // Iqtisodiyot va matematik
usullar. T.32. 3. 2020 yil.
24. Eggertsson T. Iqtisodiy xatti-harakatlar va institutlar, M.: Delo. 2021 yil
32

32 Bozor ishtirokchilarining o’zaro kelishuvlar bo’yicha xatti harakatlari normasi

Sotib olish