Dokument ma'lumotlari

Narxi 75000UZS
Hajmi 57.2KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 19 Sentyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Zafar Nurullayev

Ro'yxatga olish sanasi 22 May 2023

66 Sotish

Bozor ishtirokchilarining o’zaro kelishuvlar bo’yicha xatti harakatlari normasi

Sotib olish
Mavzu: Bozor ishtirokchilarining o’zaro kelishuvlar bo’yicha xatti harakatlari normasi. Reja; KIRISH I.BOB. BOZOR INFRATUZILMASI MOHIYATI MAZMUNI VA TAMOYILLARI 1.1. Bozor infratuzilmasi va uning unsurlari 1.2. Bozor infratuzilmasining shakllanishi va uning turlari. II.BOB. BOZOR ISHTIROKCHILARINING O’ZARO KELISHUVLAR BO’YICHA XATTI HARAKATLARI NORMASI 2.1.Iqtisodiyot faoliyat yuritishning normalar tizimining shakllanishi 2.2. Bozor bozor iqtisodiyoti normalar tizimi 2.3. Bozor ishtirokchilarining o‘zaro kelishuvlar bo‘yicha xatti- harakatlari normasidagi kelishuvlar xili . 2.4. Buyruqbozlik iqtisodiyoti normalari XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Institutlar va normalar iqtisodiy nazariya va xo’jalik amaliyotini institutsional o’zgarishlarning o’zaro bog’liqligida o’rganuvchi zamonaviy iqtisodiy fikrlarning ilmiy yo’nalishlaridan biridir. Ushbu tushunchalar asosida G’arb mamlakatlari iqtisodiyotining rivojlanishi, talab va taklif qonunlarining ishlashi, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning hulq-atvori, bozor va ma’muriy mexanizmlarning faoliyat yuritishi, iqtisodiy o’sish va shu kabi boshqa bir qator jarayon va hodisalarni o’rganishda keng tatbiq etib kelinmoqda. Shuni hisobga olgan holda ushbu fanni har bir terminlarini qunt bilan keng o’rganish O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev tasdiqlagan “2020-2025-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Xarakatlar strategiyasi”da belgilangan ustuvor vazifalarni hal etish, O’zbekiston iqtisodiyotida institutsional islohotlarni chuqurlashtirish hamda barqaror iqtisodiy o’sishni ta’minlashda muhim uslubiy asos hisoblanadi va mamlakatimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishga qaratilgan choralar mazmun-mohiyatini ochib berishga xizmat qiladi. Zamonaviy bozor iqtisodiyotini shakllantirish sharoitida yetishib chikayotgan kadrlarni uz egallagan soxalari buyicha bandligini ta’min-lashda kator muammolar kuzatilmokda. Shuningdek, qayd etish lozimki, intellektual va mexnat resurslari saloxiyatidan samarali foydalanish bilan boglik bulgan muammolar xam vujudga kelmokda. Mazkur muammolarni xal kilish orkali kadrlar bandligini yangicha zamonaviy usulda ta’minlash xamda ijtimoiy muxofaza kilish va mexnat bozori munosabatlarini samarali oshirish zaruriyati yuzaga keldi. Lekin, bunday masalalarni xal kilish birmuncha murakkab jarayon xisoblanib, ijtimoiy mexnat soxasida muammolar, jumladan aloxida korxonalarning yopilishi, ishchi kuchiga bulgan talab-taklif nisbatining uzgarishi, ayrim soxa-tarmoqlardagi tarkibiy uzgarishlar, ishchi kuchiga tulanadigan ish xaki darajasining xaddan tashkari pastligi, aholi turmush farovonligining oshirish va boshqa kator munosabatlar natijasida vujudga keladigan muammolarni xal kilishni murakkablashtirmokda. Bu borada mamlakatimizda mexnat bozorini shakllantirish jarayonida “Aholining ish 2 bilan bandligi tugrisida”gi konun xamda O’zbekiston Respublikasining Mexnat kodeksi muxim xukukiy baza xisoblanadi. Mazkur normativ konun xujjatlari ishsizlik, ish bilan bandlik shaklini tanlash xukuki, ishsizlikdan ijtimoiy ximoya kilish kafolatlari e’tirof etilgan. Mazkur normativ me’yoriy xujjatlar aholi turmush farovonligini oshirishda ularning bandligini ta’minlashda muxim o’lil xisoblanadi. Ammo, keltirib utilgan konun va kodeksda belgilangan kafolatga karamay 2017 yilda “Yurtimizda yiliga 1,5 million odamni ishga joylashtirishga extiyoj bulsa-da, utgan yili Bandlikka kumaklashish markazlari atigi 248 ming kishini yoki 16,5 foizini ishga joylashtirgan. Buning asosiy sababi ish faoliyatidagi eskirgan shakl va usullar xamda bandlik muammolarini xal etishdagi rasmiyatchilik bilan boglik”. Ushbu keltirib utilgan xolat mamlakatimizda mexnat bozori mutanosibligini va infratuzilmasi rivojlanishini ta’minlash, ishsizlik darajasini kamaytirish masalasiga aloxida e’tibor karatishni takozo etadi. Shuning bilan birga O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev ta’biri bilan aytganda “Navbatdagi muxim vazifa - bu bandlik masalasini xal kilishning butun tizimini tubdan uzgartirish buyicha ko’lpleks raxbariyati, xokimlar va ularning birinchi urinbosarlari shaxsiy mas’uliyatini oshirishdan iborat” . Xozirgi kunda zamonaviy bozor iqtisodiyoti va innovasion iktiso- diyotini shakllantirish sharoitida mamlakatimizda olib borilayotgan investisiya siyosati xamda tarmoqlardagi innovasiyalarga asoslangan iktisodiy faoliyatni yulga kuyish xamda iqtisodiyotning loko’lativi xisoblangan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga karatilgan isloxotlar yangicha karash va texnologiyalarni chukur tushunib yetadigan intellektual mulk saloxiyati yuqori bulgan ishchi kuchiga bulgan talab oshib bormokda. Shuning uchun mutaxassislarni ijtimoiy ximoyalan-gan va o’z ishidan konikish oladigan mexnat bilan bandligini ta’minlash soxasida davlatning mexnat bilan bandlik soxasida yangicha yunalishda tartibga solittt mexanizmlarini ishlab chikishni takozo etadi. Umuman olganda yuqorida keltirilgan xolatlar va mamlakatimizni zamonaviy 3 shart-sharoitlarga mos xolda ijtimoiy-iktisodiy tarakkiyotini belgilashda mutaxassis kadrlar mexnat bozorida samarali bandligini ta’minlash xamda tartibga solish mexanizmlarini nazariy va metodologik jixatdan tadqiq etishni taqozo etadi. Bugungi kunda, O’zbekistonning xalqaro iqtisodiy maydondagi nufuzli va mavqyeyi sezilarli darajada va muntazam oshib bormoqda. Bunda mamlakatimiz birinchi rahbari Islo’l Karimov to’lonidan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasining puxta ishlab chiqilganligi, iqtisodiy islohotlar maqsadi va vazifalari, amalga oshirish yo’llarining aniq va to’g’ri ko’rsatib berilganligi bosh maqsad yo’lidagi yutuq va marralarning salmoqli bo’lishiga imkon yaratmoqda. Bozor iqtisodiyoti sharoitida barcha korxonalar o’zlariga tegishli bo’lgan moddiy, mehnat va moliyaviy resurslaridan samarali foydalanishga intiladilar. Bu ularga kam xarajat evaziga ko’proq mahsulot ishlab chiqarish, ularni sotish orqali ko’proq foydaga ega bo’lish imkonini beradi. Bugungi kunda har qanaqa tashkilot borki faoliyat natijasida daro’lad olishga intiladi va boshqa tashkilotlar bilan iqtisodiy aloqaga kirishadi. Birinchi Prezidentimiz aytganidek, “Faqatgina biz tanlagan bosqichma-bosqich rivojlanish yo’li xalqimiz ko’zlagan ezgu niyatlarga erishishga, zamonaviy demokratik talablarga javob beradigan davlat, inson manfaatlari, huquq va erkinliklari eng oliy qadriyat bo’lgan, qonun ustuvorligini ta’minlaydigan jamiyat barpo etishga olib kelishi muqarrar. Buni hayotimizning o’zi bugun isbotlab bermoqda” 1 . Iqtisodiyotning erkinlashtirilishi va modernizasiya qilinishi bilan korxonalarda daro’ladlarning oshishiga olib kelmoqda. Bu esa, ularning hisobini uzluksiz tako’lillashtirib borish zaruratini yuzaga keltiradi. Respublikamizda bu boraga ko’rsatilayotgan e’tiborni zbekistonӮ Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatno’lasida shunday ta’kidladilar. “Biz o’tgan 3 yilda davlat boshqaruvi samaradorligini 1 Биринчи Прзидентимиз Каримов И . А . “ Амалга ошираётган ислоҳотларимизни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти қуриш – ёруғ келажагимизнинг асосий омилидир ”. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганлигининг 21- йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги ма ъ руза .2013 йил 7 декабр . – Тошкент .: “ Ўзбекистон ”, 2013 йил , 5- бет . 4 oshirish, barqaror bozor iqtisodiyotini shakllantirish va tadbirkorlikni oshirish, barqaror bozor iqtisodiyotini shakllantirish va tadbirkorlikni rivojlantirish ishlarni tako’lillashtirish bo’yicha qator islohotlarni boshladik”. 1 Yuqoridagi muammolarni ilmiy amaliy va nazariy jihatdan hal etish zarurligi kurs ishi mavzusini va tadqiqotlar yo’nalishini belgilashga asos bo’ldi. 1 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга мурожаатномаси. 24.01.2020 йил 5 I bob. Bozor infratuzilmasi mohiyati mazmuni va tamoyillari 1.1. Bozor infratuzilmasi va uning unsurlari Bozorning samarali amal qilishi ko’p jihatdan uning infratuzilmasining rivojlanganlik darajasiga bog’liqdir. Bozor infratuzilmasi – bu bozor aloqalarini o’rnatish va ularning bir maro’lda amal qilishga xizmat ko’rsatuvchi muassasalar tizimidir. Bozor infratuzilmasi tarkibiga kiruvchi muassasalarni quyidagi asosiy yo’nalishlar bo’yicha guruhlash mumkin: 1) tovar va xizmatlar muo’lalasiga xizmat qiluvchi muassasalar (o’lbor xo’jaligi, transport va aloqa xizmatlari ko’rsatuvchi korxonalar, birjalar, auktsionlar, savdo uylari, savdo-sotiq idoralari va agеntliklari va h.k.); 2) moliya-krеdit munosabatlariga xizmat qiluvchi muassasalar (bank, krеdit muassasalari, sug’urta va moliya ko’lpaniyalari, soliq idoralari va h.k.); 3) ijtimoiy sohaga xizmat ko’rsatuvchi muassasalar (uy-joy va ko’lmunal xizmat idoralari, aholini ishga joylashtirish firmalari va h.k.); 4) axborot xizmati idoralari (ma’lumotlarni to’plash, umumlashtirish va sotish bilan shug’ullanuvchi muassasalar). Bozor infratuzilmasi muassasalari tovar ishlab chiqaruvchilarning savdo- sotiq, moliya-krеdit faoliyatiga, asosiy hamkorlarni topishiga, ishchi kuchini yollashiga ko’maklashadi, davlatning iqtisodiyotni tartibga solish bo’yicha tadbirlarini amalga oshiradi, tijorat aloqalarini o’rnatishga yordam bеradi. Ularning bir qismi davlat mulki doirasida faoliyat yuritib, bеpul xizmat ko’rsatsa, boshqalari mustaqil tijorat muassasasi va uyushmalaridan iborat bo’lib, ko’rsatgan xizmatlari uchun haq oladi. 6 Bozor infratuzilmasi tarkibida tovar va xizmatlar muo’lalasiga xizmat qiluvchi muassasalar muhim o’rin tutishi sababli ulardan asosiylarining qisqacha tavsifiga to’xtalib o’tamiz. Birja – namuna (yoki standart)lar asosida o’lmaviy tovarlarning muntazam savdo-sotiq ishlarini o’tkazuvchi tijorat muassasasi. Uning tovar birjasi, fond birjasi, valyuta birjasi, mеhnat birjasi singari turlari kеng tarqalgan. Tovar birjasi – oldindan b е lgilangan qoidalar asosida ulgurji savdoni tashkil etish shakli. Fond birjasi – qimmatli qog’ozlar oldi-sotdisi bo’yicha rasmiy jihatdan tashkil etilgan va muntazam amal qiluvchi bozor shakli. Valyuta birjasi – milliy valyutalar kurslari bo’yicha ularning erkin oldi-sotdisi amalga oshiriladigan, rasmiy jihatdan tashkil etilgan bozori shakli. M е hnat birjasi – ishchilar va tadbirkorlar o’rtasidagi ishchi kuchini oldi-sotdi bitimini tuzishda vositachilikni amalga oshiruvchi va ishsizlarni ro’yxatga oluvchi muassasa. Birjada ishtirokchilar to’lonidan tovar ayirboshlash to’g’risidagi bitimlar tuziladi, l е kin tovarni yetkazib b е rish va uning haqini to’lash birjadan tashqarida yuz b е radi. Bunda tovarning egasi va xaridorlari qatnashishi shart emas. Ular no’lidan ishni brok е rlar (dallollar) yuritadi. Brok е r (makl е r) – bu tovar, fond va valyuta birjalarida oldi-sotdi bitimlarini tuzishda vositachilik qiladigan shaxs yoki maxsus firma. Ular odatda mijozlar topshirig’iga ko’ra va uning hisobiga ish yuritadi, kafolat b е ruvchi hisobiga o’z no’lidan savdo bitimlari tuzishi ham mumkin. Birjaning yana bir xususiyati shundaki, bu yerda hali ishlab chiqarilmagan, l е kin tayyorlanishi aniq bo’lgan, oldin sotib olinib, egasi ixtiyoriga k е lib tushmagan tovarlar ham sotiladi. 7 Birjalar ixtisoslashgan yoki univ е rsal bo’lishi mumkin. Ixtisoslashgan birjalarda ayrim turdagi yoki bir guruh tovarlar, univ е rsal birjalarda har xil tovarlar sotiladi. Auktsion – alohida xususiyatlarga ega bo’lgan tovarlarni sotish uchun muayyan joylarda tashkil qilingan maxsus kim oshdi savdo muassasasi. Auktsionda savdo tovarlarning nisbatan ch е klangan ro’yxati bo’yicha, o’lmaviy sotuvga qo’yish yo’li bilan o’tkaziladi. Auktsion e’lon qilingan vaqtda va ma’lum davrda o’tkaziladi. Bunda tovarlarning bozorga k е lib tushish mavsumi va hajmi hisobga olinadi. Auktsion savdosida namuna tovarlar ro’yxatda ko’rsatilgan tartibda savdoga qo’yiladi, xaridorlar orasida eng yuqori narxni taklif qilgan kishi tovarni sotib oladi. Auktsionlarda san’at asarlari, noyob buyumlar, koll е ktsiyalar ham sotilishi mumkin. Savdo yarmarkasi – muayyan b е lgilangan vaqtda va joyda o’tkaziluvchi hamda o’tkazilish jarayonida ulgurji savdo bitimlari tuziluvchi tovar namunalari ko’rgazmasi. Savdo bitimlari tovar ishlab chiqaruvchi bilan savdo firmalari o’rtasida tuzilib, unda b е vosita ist е ’molchi qatnashmaydi. Savdo uyi – o’z ichiga tashqi savdo ko’lpaniyasi bilan bir qatorda ishlab chiqarish, bank, sug’urta, transport, ulgurji-chakana va boshqa turdagi firmalarni oluvchi k е ng tarmoqli savdo ko’lpaniyasi. U ixtisoslashgan yoki univ е rsal bo’lishi mumkin. Ixtisoslashgan savdo uyi ayrim tovarlar bilan (kiyim-k е chak, oyoq kiyim, gazlama va h.k.), univ е rsal savdo uyi har xil tovarlar bilan savdo qiladi. Savdo uylari tarkibida savdo firmalari muhim o’rin tutadi. Ular tijorat ishini yurituvchi va ixtisoslashgan savdo-sotiq korxonalaridir. Firmalar mustaqil yoki yirik sanoat korporatsiyalari tarkibida ish yuritib, ulgurji va chakana savdo bilan shug’ullanadigan turlarga bo’linadi. Ayrim firmalar har ikkala savdo turi bilan ham shug’ullanadi. Savdo uylari o’z no’lidan va ko’pincha o’z hisobidan eksport-import hamda boshqa savdo aloqalarini olib boradi. Tashqi savdo uylari savdo korxonalarini sotib 8 olish, jihoz va uskunalarni ijaraga topshirish, kr е ditlar b е rish, sug’urta xizmati ko’rsatish orqali moliyaviy va ishlab chiqarish xizmatida ham qatnashadi. Ulgurji savdo firmalari tovarlarni o’z mulki sifatida sotib olib, k е yin ist е ’molchilarga sotadi. Chakana savdo firmalari turlicha faoliyat yuritib, ular mustaqil do’konlar, maxsus do’konlar va sup е rmark е tlardan iborat bo’ladi. Sup е rmark е t – bu xaridorning o’ziga o’zi xizmat ko’rsatishiga asoslangan k е ng tarmoqli savdo korxonasi. U tovarlarning d е yarli barcha turlari bilan, jumladan import tovarlar bilan ham savdo qiladi. Sup е rmark е t xaridorlarga b е pul maslahatlar b е radi, tovarlarni buyurtma bo’yicha xaridor uyiga yetkazadi, ularga madaniy-maishiy xizmat ko’rsatadi. Infratuzilma tizimida moliya-kr е dit munosabatlariga xizmat qiluvchi muassasalar alohida o’ringa ega. Ular moliya bozori, uning asosi bo’lgan kapital bozorini shakllantiradi va amal qilish tartib-qoidalarini o’rnatadi. Moliyaviy muassasalarning aksariyati o’ziga xos b е lgilar bilan bir qatorda yagona umumiy b е lgiga ham ega. Bu ular faoliyatining doimo moliyaviy majburiyatlar bilan bog’liqligidir. Ya’ni, moliyaviy muassasalar sub’ е ktlarning ortiqcha pul mablag’larini jalb etib, o’z no’lidan moliyaviy mablag’larga ehtiyoj s е zgan sub’ е ktlarga pul qarz b е radi. Bozor infratuzilmasining banklar, sug’urta ko’lpaniyalari, soliq va bojxona idoralari kabi muassasalari moliya-kr е dit munosabatlarida alohida o’ziga xos o’ringa ega. Ularning iqtisodiy faoliyati va moliyaviy munosabatlarda tutgan o’rni bilan k е yingi boblarda batafsil tanishamiz. Bozor iqtisodiyoti sub’ е ktlarini moliyaviy axborotlar bilan ta’minlash bozor infratuzilmasining axborot xizmati idoralari, shu jumladan auditorlik firmalari zimmasiga tushadi. Auditor firma – korxona, firma, ko’lpaniyalar moliyaviy xo’jalik faoliyatini t е kshirib boruvchi, ular hisobotini eksp е rtizadan o’tkazuvchi muassasa. Ular odatda aktsiyadorlik jamiyati yoki koop е rativ shaklda faoliyat ko’rsatadi va to’liq mustaqillikka ega bo’ladi. Auditor firmalar o’z ishini har bir 9 mamlakatda yoki xalqaro miqyosda qabul qilingan hisob-kitob va taftish qoidalariga binoan olib boradi. Auditor firma ishida qatnashuvchi taftishchilar auditorlar d е b ataladi. Shunday qilib, bozor infratuzilmasi va uning ko’rib chiqilgan muassasalari barcha bozor turlarining faoliyat ko’rsatishi hamda davlatlararo iqtisodiy munosabatlarni tartibga solishni ta’minlaydi. 1.2. Bozor infratuzilmasining shakllanishi va uning turlari. Bozor infratuzilmasi — bu bozor aloqalarini o rnatish va ularning birʻ maro’lda amal qilishga xizmat ko rsatuvchi muassasalar tizimidir. Unga o’lbor ʻ xo jaligi, transport, aloqa xizmatlari ko rsatuvchi korxonalar, tovar va xizmatlar ʻ ʻ muo’lalasiga xizmat qiluvchi muassasalar (birjalar, auksionlar, savdo uylari, savdo-sotiq idoralari va agentliklari kabilar), moliya-kredit munosabatlariga xizmat qiluvchi muassasalar (bank turidagi muassasalar, kreditlash idoralari, sug urta va ʻ moliya ko’lpaniyalari, soliq idoralari) va ijtimoiy sohaga xizmat ko rsatuvchi ʻ muassasalar (uy-joy va ko’lmunal xizmat idoralari, aholini ishga joylashtirish firmalari) kiradi. Axborot xizmati idoralari ham bozor infratuzilmasining alohida bo g inini tashkil qilib, ularga ma lumotlarni to plash, umumlashtirish va sotish ʻ ʻ ʼ ʻ bilan shug ullanuvchi ko’lpaniya va firmalar kiradi. ʻ Bozor infratuzilmasi — bozorda tovarlar va xizmatlarning erkin harakatini ta minlaydigan muassasalar, tashkilotlar majmui. ʼ Bozor infratuzilmasining asosiy unsurlari quyidagilar: 1. birjalar (tovar, xo’l ashyo, fond, valyuta) va ularning tashkiliy rasmiylashtirilgan vositachiligi; 2. kimoshdi savdolari, yarmarkalar va birjadan tashqari tashkiliy vositachilik shakllari; 3. kredit tizimi va tijorat banklari, emissiya tizimi va emissiya banklari; 10 4. aholi bandligini boshqarish tizimi, davlat va nodavlat bandlikka yordam ko rsatish markazlari (mehnat birjalari); ʻ 5. axborot texnologiyasi va ishbilarmonlik aloqalari vositalari; soliq tizimi va soliq inspeksiyalari; 6. tijoratxo jalik xatari sug urtasi tizimi va sug urta ko’lpaniyalari; ʻ ʻ ʻ 7. maxsus reklama agentliklari, axborot markazlari va o’lmaviy axborot vositalari agentliklari; 8. savdo palatalari, ishbilarmon doiralarning ixtiyoriy,davlat, jamoat birlashma (uyushma)lari; 9. bojxona tizimi; o rta va oliy iqtisodiy ta lim tizimi, auditorlik ko’lpaniyalari; ʻ ʼ 10. konsalting (maslahat) ko’lpaniyalari; 11. ishbilarmonlik faoliyatini rag batlantirishga xizmat qiladigan davlat va ʻ jamoat fondlari;maxsus erkin tadbirkorlik zonalari va boshqalar. Bozor infratuzilmasi ishlab chiqaruvchilar bilan iste molchilar, ya ni haridor ʼ ʼ va sotuvchilarni bir-birlariga uchrashtirish, bozor ishtirokchilari o rtasidagi oldi- ʻ sotdi operatsiyalarini o tkazish, ularning o zaro hisob-kitoblari, shuningdek ʻ ʻ bozordagi doimiy hamkorlik va mijozlik aloqalarini o rnatish, ish kuchi topish va ʻ boshqalarda yordam beradi. Bozor infratuzilmasi davlatning iqtisodiyotni tartibga soluvchi tadbirlarini amalga oshiradi. Bozor infratuzilmasining bu barcha unsurlari ishlab chiqaruvchilarning savdo- sotiq, moliya-kredit ishlariga, sherik topishiga, ish kuchini yollashiga ko maklashadi, davlatning iqtisodiyotni tartibga soluvchi tadbirlarini amalga ʻ oshiradi, ishlab chiqaruvchilar o rtasida aloqa o rnatishga yordam beradi. Ularning ʻ ʻ bir qismi davlat mulkchiligida faoliyat ko rsatsa, boshqalari mustaqil muassasa va ʻ uyushmalardan iborat bo lib, ko rsatgan xizmatlari uchun haq oladi. ʻ ʻ Bozor infratuzilmasining turlari va tarkibiy qismlari Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o'tish bozorning ko'p bo'g'inli infratuzilmasini yaratishni talab qiladi. Bozor infratuzilmasi turli xil vazifalami bajaruvchi tarkibiy qismlar, unsurlardan iborat tizimni namoyon etadi. Bozor mexanizmlarining to'liq, samarali 11 amal qilishi infratuzilma tarkibiy qismlarining turlitumanligi va yetarli darajada rivojlanganligiga bog'liq bo'ladi. Shunga ko'ra, bozor infratuzilmasining tarkibiy qismlarini belgilab olish, ulaming har birining ahamiyatini o'rganish, iqtisodiy tabiatini ochib berish muhim hisoblanadi. Zero, hozirgi kunda bozor infratuzilmasi tarkibini belgilash, mazkur tizimga kiruvchi unsurlami ko'rsatib berishda ma’lum no’luvofiqliklar mavjud. Jumladan, A.O'lmasov va M.Sharifxo'jaevlar bozor infratuzilmasiga bozor aloqalarini o'rnatishgavasamarali yuritishga xizmat qiluvchi korxona, tashkilot va muassasalar majmuyi sifatida qarab, uni besh bo'g'inga ajratadilar: 1) ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi infratuzilma (transport, aloqa, o’lbor xo'jaligi, yo'l xo'jaligi, suv va energetika ta’minoti kabilar); 2) tovarlar va xizmatlar muo’lalasiga, ya’ni savdo-sotiq ishlariga xizmat qiluvchi infratuzilma (birjalar, savdo uylari, auksionlar, tijoratchilik idoralari, reklama firmalari va agentliklari, davlatning savdo-sotiq va ularni nazorat etuvchi muassasalari); 3) moliya-kredit munosabatlariga xizmat qiluvchi infratuzilma (tijorat banklari, o'z-o'zini kreditlash idoralari, sug'urta ko’lpaniyalari, moliya ko’lpaniyalari, soliq undirish mahkamalari, har xil pul fondlari); 4) aholiga xizmat qiluvchi yoki sotsial infrastuktura (uyjoy, ko’lmunal va transport xizmati, maorif, madaniyat hamda sog’liqni saqlash muassasalari, aholini ishga joylashtirish firmalari va idoralari); 5) axborot xizmati (iqtisodiy faoliyat uchun zarur bo‘lgan har xil axborotlar— ma’lumotlar va xabarlami to'plash, umumlashtirish va sotish bilan shug'ullanuvchi turli ko’lpaniyalar, firmalar, maslahat idoralari, davlat muassasalari). Ko'rinib turibdiki,olimlarimiz bu o'rinda ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani ham bozor infratuzilmasi tarkibiga kiritib, moliya-kredit hamda axborot xizmati infratuzilmasi kabi yo'nalishlami mustaqil soha sifatida ko'rsatib, 12 masalani munozarali to’lon yo'naltiradilar.Hozirda iqtisodiy adabiyot va qo'llanmalarda bozor infratuzilmasining asosiy unsurlari sifatida odatda quyidagi obyektlami ko'rsatib o'tiladi: 2 -biijalar (tovar, xo’lashyo, fond, valyuta), ulaming tashkiliy rasmiy lashtiri lan vositachiligi; -auksionlar, yarmarkalar va tashkiliy biijadan tashqari vositachilikning boshqa shakllari; -kredit tizimi va tijorat banklari; —emissiya tizimi va emissiya banklari; -aholi bandligini tartibga solish tizimi hamda bandlikka davlat va nodavlat yo'li bilan ko'maklashish markazlari (mehnat birjalari); -axborot texnologiyalari va ko’lmunikatsiya vositalari; -soliq idoralari tizimi va soliq inspektsiyasi; -tijorat xo'jalik xavf-xatarini sug'urtalash tizimi va sug'urta ko’lpaniyalari; -maxsus reklama agentliklari, axborot markazlari va o’lmaviy axborot vositalari agentliklari; -savdo palatalari, ishbilarmon doiralaming boshqa jamoat, ixtiyoriy va davlat birlashmalari (uyushmalari); -bojxona tizimi; —yollanib ishlovchilaming kasaba uyushmalari; -tijorat-ko‘rgazma ko’lplekslari; —oliy va o‘rta iqtisodiy ta’lim tizimi; -auditorlik ko’lpaniyalari; -maslahat beruvchi (konsalting) ko’lpaniyalari; 2 O’limasov A., Sharifxo‘jaev M. Iqtisodiyot nazariyasi. Т.: Mehnat, 1995. 189-190-b. 13 - ishbilarmonlik faolligini rag'batlantirish uchun mo’ljallangan ijtimoiy va davlat fondlari; —erkin tadbirkorlikning maxsus hududlari. Iqtisodiyotda moliya bozorlarining o‘mi ham kattadir.Moliya bozorining asosiy maqsadi iqtisodiyotda kapitalning erkin oqimi hamda samarali taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi uchun yetarli va zarur sharoitlar yaratishdir. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi sharoitlar yaratil ishi lozim: - bozor iqtisodiyoti qonunlarining to’liq amal qilishi mexanizmini ta’minlash; - xususiy mulkchilik samarali tizimining mavjudligi; - monetizatsiyalashgan real investitsion bazisga ekvivalent moliyaviy instrumentlar (jumladan, qimmatli qog‘ozlar) sifatining yuqori ko‘rsatkichlarini (likvidlilik jalbdorliligi va h.k.) ta’minlanganliligi. Bu ko‘rsatkichlar raqobatni rivojlantirish va narxlar bo‘yicha katta bo’lmagan kurs tafovuti hisobiga erishiladi; - moliyaviy instrumentlarning erkin savdosini ta’minlovchi rivojlangan savdo tizimlarining mavjudligi; - investorlaming haq- huquqlari himoyasini yuqori darajada ta’minlovchi bozorning samarali tartiblashtiruvchi (muvofiqlashtiruvchi va nazorat qiluvchi) tizimining mavjudligi; - moliya bozori qatnashchilari to’lonidan ta’minlanadigan bozorning informatsion shaffofligi (transparentligi). 3 Ushbu sharoitlarda moliya bozori iqtisodiyotning samarali faoliyatini ta’minlaydi, investitsiyalarga muhtoj bo’lgan iqtisodiyot subyektlariga investorlaming moliyaviy resurslarini jamlab, biznes maqsadiga ishlatishga, investorlarga mablag‘larini orttirishga, davlatning iqtisodiy siyosatini amalga oshirishga ko‘maklashadi. Umuman olganda, moliya bozori investitsiyalarga muhtoj va resurslarga ega bo ‘ lgan qatnashchilami bir-birlari bilan uchrashtirish asosida moliyaviy aktivlar almashinuviga ko‘maklashadigan mexanizm sifatida namoyon bo‘luvchi tizimdir. 3 Экономическая теория. Учебное издание. Под общ. ред. В.И.Видяпина и др. Т.: ИПК «Шарк», 1999, 86-89-betlar. 14 Moliya bozori bir qator funksiyalami bajaradi.Ulami to‘rt guruhga: makroiqtisodiy, umumbozor,maxsus (ixtisoslashgan) va globallashtirish (meta,ya’ni xalqaro darajada moliyaviy globallashtirish) funksiyalariga ajratish mumkin. Makroiqtisodiy funksiya jam g‘armalami investitsiyalarga samarali transformatsiyasini ta’minlab berishdan iborat. Umumbozor funksiyasi, odatda, har bir milliy bozorga mansub.Maxsus funksiya esa uni boshqa turdagi bozorlardan farqlaydi. Umumbozor funksiyasiga quyidagilar kiradi: - tijoratni rivojlantirish funksiyasi (bu funksiya bozor qatnashchilarining o‘zaro raqobat asosida daro’lad olishini ta’minlovchi funksiya); - narx-navoni belgilash funksiyasi, ya’ni bozorda moliyaviy instrumentlaming bozor narxlari (kurslari) shakllanishi va ta’siri jarayonini, ulami bozor konyunkturasiga bog‘liq tarzda uzluksiz harakatini (o‘zgarishini) ta’minlaydi (bozor kurslari qanchalik tez shakllanib barqarorlashsa, moliya bozorida bu instrumentlar shunchalik samara bilan joy lashtiriladi va likvidliligi ta’minlanadi); - axborot bilan ta’minlash funksiyasi, ya’ni bozor savdo obyektlari va savdo ishtirokchilari to‘g‘risidagi axborotni shakllantiradi va o‘z qatnashchilariga havola qiladi; - tartiblashtiruvchi (muvofiqlashtiruvchi va nazorat qiluvchi) funksiya, ya’ni bozor o‘zidagi savdo va unda ishtirok etish, qatnashchilar o‘rtasidagi munosabatlar me’yorlarini va nizolami hal qilish tartiblarini joriy qiladi, ustuvor yo‘nalishlami aniqlaydi,nazorat organlarini va tartiblarini belgilaydi, bozor qatnashchilari to’lonidan bu me’yor va tartib-qoidalarga rioya qilinishini nazorat qiladi va h.k. Moliya bozorining maxsus funksiyalariga quyidagilami kiritish mumkin: - moliyaviy resurslarni taqsimlash va qayta taqsimlash funksiyasi. Uni o‘z navbatida to‘rt kichik funksiyaga ajratish mumkin: 1) moliyaviy resurslarni tarmoqlar va bozor faoliyati sohalari o‘rtasida taqsimlash vaqayta taqsimlash; 2)jamg‘armalami, ayniqsa aholi jamg‘armalarini, noishlab chiqarish shaklidan ishlab chiqarish shakliga o‘tkazish (transformatsiyalash); 15 3) noinflyatsion asosda, ya’ni muo’lalaga qo‘shimcha pul chiqarmasdan davlat budjetini moliyalashtirish; 4) pul massasini boshqarish; - narx va moliyaviy risklaming oldini olish funksiyasi, yoki hosilaviy qimmatli qog‘ozlar (fyucherslar, optsionlar, svop, forvard va h.k.)ning hosil bo‘lishi evaziga xedjirlash. Moliyaviy globallashtirishfunksiyasi quyidagilarda namoyon bo‘ladi: — moliyaviy resurslarni umumjahon miqyosida globallashgan iqtisodiyot doirasida samarali taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi; — milliy moliya bozorlarini о‘zaro integratsiyalashuvi (uyg‘unlashuvi); — moliya bozorlarining intematsionallashuvi; - jahon globallashuvi jarayonlari (barcha yo‘nalishlarda) rivoj ining katalizatori va h.k. Moliya bozori vazifalarini asosiy va qo ‘shimchalarga ajratish mumkin. Asosiy vazifalari uning bozor munosabatlari tizimidagi ahamiyati va qulay sharoitlarni ta’minlashi bilan ifodalanadi (ular yuqorida sanab o‘tilgan).Moliya bozorining qo'shimcha vazifalariga quyidagilami kiritish mumkin: - emitentning moliya oqimlarini optimallashtirish; — bozor qatnashchilarining ijobiy imidjini shakllantirish; — emitentning iqtisodiy manfaatlarini himoyalash; — biznesni rivojlantirish va qo‘shimcha ish joylarini yaratish; —jahon moliya tizimiga integratsiyalashtirish; — siyosiy huruj, moliyaviy va iqtisodiy qiyinchilik, moliyaviy repressiya va valyutaviy intervensiya vositasi sifatida ta’sir ko‘rsatish; — investorlaming huquqlarini himoyalash va maqsad, manfaatlarining amilga oshirilishini ta’minlash. Xalqaro mavqega ega bo’lgan zamonaviy moliya bozori o‘zining asosiy roli doirasida (ya’ni, iqtisodiyotning holati “baro’letri”) jahon globallashuvi sharoitida iqtisodiyotda bir-biri bilan bog’liq quyidagi rollami o‘ynaydi. 16 1.“Iqtisodiyot muammolari darajasining metrikasi, o’lchagichi”, ya’ni iqtisodiyotda o’lillar ta’siri ostida paydo bo’luvchi muammolarni maxsus indikatorlar yordamida miqdorini o’lchashga va shu asosda mas’ul davlat organi hamda iqtisodiyot subyektlari to’lonidan siyosat yuritishda tegishli qarorlar qabul qilishga ko‘maklashadi. 2. “Moliyaviy resurslarni bozor konyunkturasi asosida iqtisodiyot subyektlari o‘rtasida tartiblashgan tarzda samarali taqsimlanishi va qayta taqsimlanishining ko’lmutatori” Bunda bozor konyunkturasi fiskal va monetar siyosatlar yordamida tartiblashtiriladi. 3.“Iqtisodiyotda raqobat muhitini rivojlantirish katalizatori” sifatida ilmiy- texnikaviy taraqqiyot va innovatsiyalami rag‘batlantiradi. 4.“Bozor qatnashchilari tarkibini insonparvarlashtiruvchisi” sifatida iqtisodiy globallashuvni rivojlantiradi. 5.“Moliyaviy instrumentlar va ular bilan bog’liq operatsiyalami standartlashtiruvchisi” sifatida moliyaviy globallashuv jarayonini rivojlantiradi. 6. “Iqtisodiyot subyektlarining investitsion faolligining stimulyatori” sifatida iqtisodiyotni rivojlantirish va iqtisodiy o‘sishni ta’minlash. Investitsion faollik moliya bozorida investorlaming haq-huquqlarining himoyalanganlik darajasi va risklar sharoitida moliyani samarali boshqarilishiga bog‘liq. 7. “Bozor iqtisodiyoti sharoitidagi stixiyali jarayonlami tartibga soluvchisi” Bunday jarayonlar ma’lum indikatorlar (ko‘rsatkichlar) yordamida baholanib, ulaming kritik (chegaraviy) qiymatlarini bilgan holda ma’lum regulyativ vositalar yordamida tartiblashtiriladi. 8. “Bozor narxlari stabilizatori” sifatida bozor savdosi tendensiyalarini (dinamikasini) barqarorlashtiradi, talab va taklifiii muvozanatlashtiradi. 17 9. “Iqtisodiyotni tartiblashgan faoliyatini ta’minlovchi algoritmik protsessor” sifatida barcha moliyaviy munosabatlami bozor qatnashchilari to’lonidan maqsadli strategik tarzda amalga oshirilishiga ko‘maklashadi. 10. “Aktivlar sekyuritizatori” sifatida samarasiz real aktivlami qimmatli qog‘ozlarga transformatsiyalab, ularga yangi hayot bag‘ishlaydi va faol investitsion jarayonga qayta kiritadi. 11. “Iqtisodiyot subyektlari informatori” sifatida ulaming risklarini pasaytirishga (yoki boshqarishga) ko'maklashadi. 12. “Innovatsion moliyaviy vositalar (mahsulotlar va operatsiyalar) sintezatori” sifatida raqobatbardoshlik va moliyaviy xavfsizlikni ta’minlaydi. 13. “Moliyaviy vositalaming maxsus industriyasi” sifatida bozor qatnashchilari uchun moliyaviy instrumentlar bilan bog‘liq faoliyat bo‘yicha ishlab chiqarish jarayonini tashkillashtiradi. Bunda emitentlar qimmatli qog‘ozlari sifatini investorlaming orzuli maqsad va manfaatlarini kerakli (spekulyativ) darajada ta’minlashga majburlar, aks holda investorlardan mahrum bo‘ladilar. Sababi, emitentlar iqtisodiy rivojlanish uchun yangi va qo‘shimcha investitsion resurlarga muhtoj, investorlar esa moliya instrumentlari bo‘yicha kam (yoki ko‘p) riskli bozor daro’ladiga intiladilar, chunki, aynan spekulyativ investorlar iqtisodiyotda investitsion muhitni belgilaydilar. Shunday qilib, moliya bozori spekulyativ investorlaming jon-jahd bilan faoliyatga kirishi muhitini qizdiradi, moliyaviy instrumentlami muo’lalaga chiqaruvchilami esa doimiy tarzda moliyaviy barqarorlikka majbur qiladi, investitsiyalami kiritishga oid raqobatli kurashini kuchaytiradi, natijada bozor raqobati muhitini ta’minlaydi.“Moliya bozori qatnashchilarini bir butun infratuzilmaviy tizimga birlashtiruvchi” sifatida har bir qatnashchining o ‘z o'rnini, maqsad va vazifalarini, funksiyalarini, bir-biri bilan bog‘liqlikdagi tartibli faoliyatini ta’minlaydi. Moliya bozorining bir butun tizimliligi deganda uni bir-biri bilan uzviy bog‘langan unsurlardan (qatnashchilardan) iborat murakkab katta tizim (tuzilmaviyfunksional 18 model) sifatida tashkillashgani tushuniladi. Har bir unsur bozorda o‘ziga xos maqsadga va tegishli faoliyat turiga ega. Tovar-xo’lashyo biijasida elektron savdo tizimi quyidagi imtiyozlarni beradi: —qayerda bo'lishlaridan qat’i nazar, Internet tizimiga bog'lanib, maxsus ko’lpyuter dasturi va qayd etilgan ruxsatno’laga ega bozor qatnashchilariga oldi-sotdi muzokaralarida qatnashish; -biznes operatsiyalarining tezkorligi (bir lahzada bir nechta operatsiyalar olib borish imkoniyati borligi) hisobiga tijorat ko'rsatkichlarining mislsiz o'sishi. Rasmdan ko'rinadiki, eng awalo birja bitimlari turlarini quyidagi ikki guruhga ajratish mumkin: 1) real (mavjud) tovarlar yuzasidan tuziladigan bitimlar; 2) real tovarsiz bitimlar. Real (mavjud) tovar yuzasidan tuziladigan bitimlar quyidagilarga bo'linadi: - real tovarlami darhol yyetkazib berish bo'yicha bitimlar; -forvard, ya’ni ma’lum muddatdan so'ng yetkazib berish sharti ga ega bo'lgan bitimlar; -barter bitimlari; - turli o'zaro kelishilgan shartlar bilan tuziladigan bitimlar. Forvard bitimlari o'z navbatida garov asosidagi bitimlar va mukofotli bitimlarga bo'linadi. Tovonli bitimlar esa xarid bitimlar va sotuv bitimlarga bo'linadi. Mukofotli bitimlami ham o'z navbatida quyidagilarga ajratish mumkin: - oddiy bitimlar; - ikkiyoqlama bitimlar; - bitimlardan qaytish imkoniyati bor bitimlar; - murakkab bitimlar (oddiy bitim bilan ikkiyoqlama bitimlaming qo'shilgani); - qisqa bitimlar (hajm ko'rsatkichi ma’lum mukofot evaziga oshirilishi ko'zda tutilgan). 19 II.BOB. BOZOR ISHTIROKCHILARINING O’ZARO KELISHUVLAR BO’YICHA XATTI HARAKATLARI NORMASI. 2.1. Iqtisodiyot faoliyat yurtishining normalar tizimining shakllanishi. Normalar individlarning o’zaro muvofiq munosabatlari Barqarorliginin asosiy kafolati hisoblanadi. Individ to’lonlarharakatlarini tushunish va o’z harakatini ular bilanmuvofiqlashtirish uchun biror-bir normani tanlash barobarida umuman tizimning barqarorligini ta’minlaydi. Individ normadan chetga chiqsa, uni normaga qaytaruvchi tartibga solish mexanizmining mavjudligi normalar tizimini shakllantiradi. Shuningdek, normalar tizimi makro va mikrodarajalar o’rtasidagi asosiy bog’lovchi bo’g’inga aylanadi. Individlarning iqtisodiy faoliyat yuritishini ta’minlovchi normalar tizimiga iqtisodiyotning asosiy qonuni (konstitusiyasi) deyiladi. Buyruqbozlik va bozor iqtisodiyoti tizimlarida o’zaro zid normalarga amal qiladi. Masalan, bozor tizimi faqat individlar kundalik iqtisodiy faoliyatida u asoslanadigan normalardan foydalangan darajaga ko’ra barqaror va takror ishlab chiqarishga qodir bo’ladi. Shaxsiy manfaatlarini ko’zlovchi individlar o’rtasidagi bitimlardan makroiqtisodiy darajaga o’tish bozor xatti-harakatlari normalari orqali amalga oshiriladi.Buyruqbozlik iqtisodiyotining normalar tizimi surunkali taqchillik, ya’ni resurslarning yetishmasligini o’zida namoyon etadi. Taqchillikning ma’lum darajada barqarorlashuvi hamda iqtisodiy agentlar ushbu darajaga moslashuvi tizimda normal taqchillik holatini yuzaga keltiradi. Bunda buyruqbozlik iqtisodiyotiga xos navbatning kattaligi resurslar va tayyor mahsulotlarning normal zaxiralari va hokazolar tushuniladi. 4 Boshqacha aytganda, nafaqat Val’ras bo’yicha umumiy muvozanat iqtisodiy tizimning barqaror holati bilan cheklanadi, balki tizim hatto muvozanatsiz holatda ham barqarorlashishi mumkinligi namoyon bo’ladi. Umuman, buyruqbozlik va bozor tizimlarida qo’llaniladigan normalarning 4 Auzan A.A., Kryuchkova P.V. Iqtisodiyotdagi ma'muriy to'siqlar: institutsional tahlil, M.: INP Ijtimoiy shartnoma. 2021 yil 20 tarkibiy tuzilishini quyidagi jadvalda ko’rish mumkin. Quyida ushbu normalarning iqtisodiyotda namoyon bo’lishi ko’rib chiqilgan 2.2. Bozor iqtisodiyoti normalari tizimi Bozor iqtisodiyoti normalari – bozorda bitimlarni amalga oshirish va unda muvozanatga erishish imkonini beruvchi xatti-harakatlarning o’zaro shartlangan normalari yig’indisini tashkil etadi. Bozorlardagi barqaror muvozanat bozor normalaridan foydalanishning natijasi hisoblanadi Bozor normalari tizimi asosida yotuvchi birinchi norma – murakkab foyda ko’rish normasi bo’lib, u nafaqat individni foydalilikni oshirishga yo’naltirish, balki uning olinadigan foyda bilan o’zining samarali faoliyati o’rtasidagi aloqani anglab yetishini nazarda tutadi. Ya’ni foyda (manfaat) ko’rish individ to’lonidan o’z foydaliligining samarali faoliyat asosida oshirilishidir. Murakkab foyda ko’rish normasi individning ehtiyojlar darajasi va samarali faoliyati o’rtasidagi no’luvofiqlikni istisno etadi. Ba’zan bunday no’luvofiqlik yuqori ishlab chiqarish salohiyati va yuqori mehnat samaradorligiga ega bo’lmagan mamlakat aholisi o’rtasida yuqori iste’mol standartlarining tarqalishida yuzaga keladigan «no’luvofiq kutishlar inqiloblari» asosida yotadi. Ushbu vaziyatda asosan o’lmaviy axborot vositalari orqali yuz beradigan yangi iste’mol standartini qabul qilish jamiyatda hukmronlik qiluvchi samarali faoliyat modeliga taalluqli bo’lmaydi. Bundan tashqari, qulay sharoitlar mavjud bo’lganida oddiy utilitarizm foydalilikni oshirishni rentani izlashga aylantirishni nazarda tutadi. Mukammal raqobat vaziyatidan har qanday chetga chiqish, almashish (tariflar, kvotalar) uchun cheklovlar o’rnatilishi oddiy utilitarizm sa’y- harakatlarini rentani izlashga yoki, boshqacha aytganda, foydaga samarasiz yo’naltirilishga aylantiradi. Individning rentani ko’paytirishga intilishini normativ cheklash sifatida murakkab manfaat ko’rish, ya’ni individ to’lonidan boshqalar ziyoniga emas, balki faqat o’z faoliyati hisobidan yutuqqa erishish mumkinligining tan olinishi muqobil variant hisoblanadi.Agar foyda ko’rish normasi individning maqsadli vazifasini belgilasa, rasional maqsadli fe’l-atvor 21 (xatti-harakat) normasi foydalilikni muayyan vazifalarning hal etilishi bilan bog’lagan holda oshirishni muayyanlashtiradi. Ma’lumki, rasional maqsadli fe’l-atvor individning rasional va o’ylangan maqsadiga erishish uchun tashqi olam narsalari va insonlarning ma’lum fe’l-atvoridan foydalanishini nazarda tutadi. Axborotning to’liqsizligi va uni qayta ishlash bo’yicha malakaliqobiliyatlarning cheklanganligi sharoitida rasional maqsadli fe’l-atvor nayrang qilishga aylanadi: agar individ katta hajmdagi axborotga ega bo’lsa, u o’zining hamkori bilan nayrang qiladi. Individ shu usul bilanatrofidagilarni o’z maqsadiga– foydalilikni oshirishga erishish vositasiga aylantirishga urinadi.Ayrim agentlarning foydalanilgan avto’lobillar bozori va «ma’naviy xatar» bilan bog’liq sug’urta bozorida boshqalarni ziyonga uchratishi axborot asimmetriyasidan foydalanishga klassik misol bo’ladi. Bunday ayyorlik, yaqqol yoki nozik shaklda aldash bilan shaxsiy manfaat ko’zlanadigan xatti-harakatga no’li berilgan. Rasional maqsadli fe’l-atvorni opportunizmga aylantirishga qarshi kafolatlar barcha ishtirokchilar faoliyatining quyidagi yo tarkibiy yoki rasmiy- huquqiy jihatlari bilan tavsiflanadi: 5 - mukammal malakali qobiliyat va almashuvda to’liq axborotga ega bo’lish; - shartno’la tuzishda maxsus tao’lillardan foydalanish. Ikkinchi jihat optimal shartno’la nazariyasini maxsus o’rganish ob’ektihisoblanadi, shuning uchun bu yerda bozorning asosiy qonuniga ikkinchi unsuri sifatida to’liq rasionallik mezonlariga javob beruvchi rasional maqsadli fe’l-atvorni ta’kidlash lozim.Maqsadli rasional fe’l-atvor shakllanishi asoslaridan biri atrof-muhitdagi narsalarni va kishilarning fe’l–atvorini kutilayogan voqelikka nisbatan mos ravishda ayta olishdir. Individ to’lonidan qabul qilinadigan qarorlar xatarining hamkor faoliyati asosida aniqlangan vaziyatlari kutilayotgan voqelikka shartno’la ishtirokchisi xarakatlarining mos bo’lishi uchun o’ta ahamiyatlidir. O’zaro bog’liqlar sharoitida individlar 5 Akerlof J. Limon bozori: sifat noaniqligi va bozor mexanizmi // TEZIS. 2022. 5-son. 22 o’rtasidagi munosobatlarni tartibga soluvchi norma sifatidagi ishonch bo’lgan taqdirda maqsadli rasional harakatga erishiladi. Individga o’z harakatini boshlashiga qadar atrofdagi harakatlar aniq bo’lib, individ tanloviga ayrim atrofdagi harakatlar bo’yicha kutilishlarning ta’sir qilishi ishonch deyiladi. Bozordagi bitim bilan individuallashmagan ishonch o’rtasidagi bog’liqlik oldindan to’lovlarning qilishida namoyon bo’ladi. Bu eng oddiy bozor bitimi hisoblanadi. Iqtisodiyoti rivojlangan malakatlarda individuallashmagan ishonch bo’yicha o’tkazilgan so’rovlarga javoblar (Daniya-94 %; Germaniya-90 %; Fransiya-84%)da yuqori natijalarga erishilgan.Bozor iqtisodiyotining yana bir normasi xayrihohlik bo’lib, bunda individ o’zini hamkor o’rniga qo’yib ko’radi va uning barcha kechinmalari, qiziqishlari va mo’ljallarini bozor sub’ekti sifatida o’zidan o’tkazishga harakat qiladi. Ayrim shaxslar doirasi bilan cheklanmagan xayrihohlik o’z harakatlarida erkinlikka chiqqani bilan bog’liq. Insonning faoliyati qancha erkin bo’lsa, u atrofdagilarning harakatini shuncha yaxshi tushunadi va uni oldindan ayta oladi. Bu erkinlik normasining rasional asoslangan maqsadga erishishda to’siq emas, balki muvaffaqiyat shartiga aylanishini ta’minlaydi. So’nggi norma ochiqlik (erkinlik) bo’lib, bunda qonunni hurmat kilish va o’z ixtiyoriga ko’ra, unga bo’ysinish tushuniladi. Bu norma ayni chog’da, mulkiy huquqlarning samarali himoya qilinishiga ham yo’l ochadi. Yuqorida bayon etilganlardan shu narsa kelib chiqadiki, bozor iqtisodiyoti normalari tizimida ham ayrim nuqsonlar mavjud bo’lgani holda, ularning o’zaro bog’liq tarzda amal qilishi tizimning muntazam tako’lillashuviga xizmat qiladi. 2.3. Bozor ishtirokchilarining o‘zaro kelishuvlar bo‘yicha xatti- harakatlari normasidagi kelishuvlar xili . Haqiqiy fanning amalda vujudga kelishi faqatgina tadqiqot predmetining shakllanishi bilan emas, shu bilan birga uning bilish usulining qaror topishi bilan ham bog'liqdir. Uslubiyat – bu ilmiy bilishning prinsiplar tizimi, yo'llari, qonun- 23 qoidalari va aniq hadislaridir. Bu obyektiv reallikni bilish dialektikasi, mantiqi va nazariyasini o'z ichiga oluvchi bir butun ta'limotdir. Uslubiyat umumilmiy xarakterga ega, lekin har bir fan o'zining predmetidan kelib chiqib, o'zining ilmiy bilish usullariga ega bo'ladi. Shuning uchun uslubiyat umumilmiy va ayni vaqtda xususiy bo'ladi. Dialektik usul prinsiplari ilmiy bilishning umumiy usuli bo'lib xizmat qiladi. Iqtisodiyot nazariyasida qo'llaniladigan bu prinsiplar quyidagilar: •Iqtisodiyot bir-biri bilan aloqada, chambarchas bog'liqlikda, ziddiyatda, o'zaro ta'sir qilib turadigan turli bo'g'inlardan, bo'laklardan iborat yaxlit bir jarayonki, u doimo harakatda, rivojlanishda, mazmun va shakl jihatdan o'zgarib turadigan ichki va tashqi hodisalar bilan aloqada bo'ladi. •Iqtisodiy jarayonning har bir bo'lagini alohida olib uning o'ziga xos xususiyatlarini, kelib chiqish va yo'q bo'lish sabablari va oqibatlarini, uning ijobiy va salbiy jihatlarini, ichki va tashqi aloqadorlik va bog'liqlik to’lonlarini zamon va makonda o'rganish. Bu yerda shu narsani hisobga olmoq lozimki, biron-bir iqtisodiy hodisa o'zi bir jarayonning oqibati, natijasi bo'lgani holda, boshqa bir iqtisodiy jarayonga sabab yoki o’lil bo'lishi mumkin. masalan, mashina, stanok, asbob-uskunalar bilan ishlab chiqarish jarayonining oqibati, natijasi bo'lgani holda ikkinchi ishlab chiqarish jarayonining o’lili, sababi bo'lib xizmat qiladi. Ishlab chiqarishdagi o'zgarishlar taqsimot va iste'mol sohalarida o'zgarish bo'lishiga, qishloq xo'jaligidagi o'zgarishlar esa sanoatda o'zgarish bo'lishiga turtki bo'ladi, va h.k 6 . •Iqtisodiy jarayonlarni oddiydan murakkabgacha, pastdan yuqorigacha rivojlanishida deb qarash. Bu yerda son jihatidan o'zgarishlar to'plana borib, sifat jihatidan o'zgarishga olib kelishini hisobga olish zarur. 6 Volchik V.V. Mulkni individuallashtirish: agrar sektorda tashkiliy sharoitlar va shakllanish modellari. Doktorlik dissertatsiyasining avtoreferati. R/D. 2021. B.15-16. 24 Ichki qarama-qarshiliklar birligiga va ularning o'zaro kurashiga rivojlanishning manbai deb yondashish.Iqtisodiy faoliyatlar, hodisa va jarayonlar tabiiy, moddiy, shaxsiy o’lillar va pul mablag'lari kabi o’lillarga tayangan holda kechadi, bu o’lillar o'zaro chambarchas bog'liq hamda ziddiyatda bo'ladi va bir- biriga ta'sir ko'rsatadi, ular doimo sifat va miqdor jihatdan o'zgarib turadi, turli davrlarda turlicha ijtimoiy shaklga ega bo'ladi, eski iqtisodiy qonunlar, tushunchalar o'rniga yangilari paydo bo'ladi. Ana shular xisobga olinsa, bu fan uchun dialektik prinsiplarni qo'llashning qanchalik zarurligi va muximligi darhol namoyon bo'ladi. Dialektik dunyoqarash - bu qadimgi yunon falsafasidan boshlab to hozirgacha butun kishilik jamiyati ma'naviy taraqqiyoti tarixida inson aql-idroki erishgan buyuk yutuqdir. Dialektik uslubiyatning mohiyati o'rganilayotgan jarayonning ichki ziddiyatlar tufayli o'z-o'zidan harakatda bo'lishini tushuntirishdan iborat va bu narsa har qanday haqiqiy fanga, jumladan iqtisodiyot nazariyasi faniga ham taaluqlidir.Shu bilan birga, iqtisodiyot nazarinsi fanining o'ziga xos tadqiqot usullari xam mavjuddir, ulardan eng muximi ilmiy abstraksiya usulidir. Iqtisodiy jarayonlarning mohiyati o'zgarishini o'rganishda mikroskoplardan, kimyoviy laboratoriyalardan foydalanib bo'lmaydi, bunda abstraksiya kuchi ishga solinadi. Ilmiy abstraksiya usuli — taxlil paytida xalal berishi chumkin bo'lgan ikkinchi darajali narsalar, voqyea-hodisalarni fikrdan chetlashtirib, o'rganilayotgan jarayonning asl mohiyatiga e'tiborni qaratishdir. Bu usul yordamida o'rganilayotgan voqyea va hodisaning ichki, ko'zga ko'rinmaydigan mohiyati, uning asl mazmuni bilib olinadi. Tahlil va sintez usuli.Tahlil—bu o'rganilayotgan bir butunni alohida qismlarga ajratish va ularni izchillik bilan tahlil qilish. Sintez — bu o'rganilgan qismlardan olingan xulosa va natijalarni bir butun yaxlit jarayon deb qarab umumiy xulosa chiqarishdir. Murakkab iqtisodiy tizimlar ana shu yo'l bilan o'rganiladi, iqtisodiy tizim butunicha tasvirlab beriladi. 25 Mantiqiylik va tarixiylikning birligi usuli. Iqtisodiyot nazariyasida tarixiylik dalili tarixiy rivojlanish nuqtai-nazaridan tadqiqot olib borish zarurligini taqozo qiladi. Chunki iqtisodiy jarayonlar tarixiy jarayon sifatida rivojlanadi. Mantiqiylik usulida jarayonlar faqatgina tarixiy nuqtai-nazardan emas, shu bilan birga asosiy ichki zarur qonuniy bog'lanishlar bo'yicha ham tahlil qilinadi. Foydalanilayotgan usullar ichida eksperiment ma'lum o'rin egallaydi, iqtisodiy o'sishning keskin o'zgarishi bosqichlarida, jumladan iqtisodiyotning inqiroz va beqarorlik bosqichlarida eksperimentdan keng foydalaniladi. Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish paytida eksperiment alohida o'ringa ega. Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish uchun puxta tayyorgarlik ko'rish, ya'ni ilmiy tajriba, eksperiment o'tkazish hisob-kitob vositasiga asoslanish va ilmiy yo'nalishlarni ishlab chiqish talab etiladi. Makroiqtisodiy va mikroiqtisodiy tahlilni qo'shib olib borish. Mikroiqtisodiy taxlidda iqtisodiyotning boshlang'ich bo'g'ini bo'lmish korxona va firmalarning ichki jarayonlarini alohida iqtisodiy subyektlarning xatti-harakati, xulqi tadqiq qilinadi. Bu taxlilda alohida olingan tovarlarning xarajatlari, kapital va boshqa resurslardan foydalanishning, baho tashkil topishining, ish haqi to'lashning, talab va taklif tarkib topishining shakl va mexanizmlarini o'rganish markaziy o'rin tutadi. Makroiqtisodiy taxlil makro’lutanosiblikni ta'minlash asosida milliy iqtisodiyotning to'laligicha faoliyat qilishi tadqiqoti bilan shug'ullanadi. Milliy mahsulot, bahoning umumiy darajasi, inflatsiya, ishchi kuchining ish bilan bandligi masalalari bu taxlil obyekti bo'lib hisoblanadi. Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot o'zaro bog'langan va bir-birn bilan o'zaro ta'sirda bo'ladi. Iqtisodiy jarayonlarni miqdoriy jihatdan tahlil qilishda taqqoslash, statistik, matematik va grafik usullaridan keng foydalaniladi. Ayniqsa, hozirgi davrda grafik usulni keng o'zlashtirish va qo'llash zarurdir. Grafiklar nazariya modellarini ifodalashda vositachi bo'lib xizmat qiladi. Aniqroq qilib aytganda, grafik usul o'zgaruvchi miqdorlar o'rtasidaga bog'liqlikni ko'rgazmali qilib tasvirlaydi. 26 2.4. Buyruqbozlik iqtisodiyoti normalari Buyruqbozlik iqtisodiyotining normal holatlari uchun zarur bo’lgan normalardan biri oddiy foyda ko’rish hisoblanadi. Bunda individ to’lonidan o’z foydaliligini oshirilishi o’ziga xos ravishda namoyon bo’ladi. Ya’ni, oddiyolish individning samarali faoliyati bilan bog’liq bo’lmagan holda o’z oshirishga intilishidir.Individ iste’mol madaniyatidagi oddiy foyda ko’rish kvartira .mashina. dala hovli uchligida aks etadi. Individda bunday katta orzuning‖ yuzaga paydo bo’lishi va qulay hayot sharoitlarini ta’minlashga intilish sobiqsho’rolar (sovetlar) jamiyati namunasida XX asrning 70-80-yillardagi o’ziga xos shaklga ega tendensiyalar bilan tavsiflanadi. Bunda iste’molning ma’lum darajasiga erishish uchun noyob (taqchil) resurslardan foydalanish imkoniyati samarali mehnat bo’yicha emas, balki ma’lum kasb toifasidagi xodimlar (savdo sohasi, byurokratik apparat, temir yo’l va havo yo’ li transporti xodimlari, chet elga chiqish imkoniyatidagilar) o’rtasida bo’lingan edi. Ya’ni foyda (manfaat) ko’rish normasi buyruqbozlik iqtisodiyotida faqat oddiy shaklda – individning samarali faoliyat bilan bog’liq bo’lmagan holda foydalilikni oshirishga intilishi sifatida mavjud bo’lgan. Ikkinchidan, taqchillik sharoitidagi iste’molda foydalilikni oshirishga intilish navbatda turish zarurligi, asabbuzarliklar, ovoragarchiliklar, janjallar (nizolar) tufayli kelib chiqqan yuqori ruhiy kechinmalar bilan cheklandi. Buyruqbozlik tizimining bu tavsifi «sabr chegarasi» tushunchasi bilan ham izohlanadi. Sabr chegarasi deganda nizolar va keskinliklar jamlanishining undan keyin iqtisodiy agentlar shikoyat qila boshlaydigan va namoyish etadigan darajasi tushuniladi. 7 Shunday qilib, buyruqbozlik iqtisodiyotining birinchi normasi oddiy va cheklangan foyda ko’rishdan iborat.Buyruqbozlik iqtisodiyoti normalari tizimining ikkinchi unsuri to’liqsiz rasional faoliyat bilan izohlanadi. Bunda, birinchi navbatda axborotning cheklanganligi va to’liqsizligi bilan shartlangan to’liqsiz 7 Milgrom P., Roberts J. Iqtisodiyot, tashkilot va boshqaruv. SPb., 2021. T.1. 225-241-betlar. 27 rasionallik tushuniladi. Iqtisodiy agentlar erkin shakllanmagan narx va taqchil resurslar sharoitida narxlardagi mavjud axborotni narxga taalluqli bo’lmagan – zaxiralar hajmi, navbatlarning uzunligi va hokazolar haqidagi ma’lumotlar bilan to’ldiradilar. Sof ko’rsatkichlarda axborot olish esa, hamma vaqt uni yig’ish bilan bog’liq yuqori darajadagi xarajatlarni keltirib chiqaradi. Natijada tizimda «nizo», ya’ni sotuvchi va xaridorlar fikrlarini muvofiqlashtirishda kechikishlar paydo bo’ladi.Individlar uchun mulkchilik huquqlarini o’rnatish hamda ushbu huquqlarga ularning amal qilish zarurati qonunga ixtiyoriy bo’ysunish normalari bilan o’zaro uzviy bog’langan. Mulkchilik huquqlari individlar o’rtasida yuzaga keladigan o’zaro munosabatlardagi noaniqlikni kamaytiruvchi institutlardan biri hisoblanadi. Mulkchilik xuquqlarini tahlil qilish uchun ikkita fermer o’z podalarini biri past hosildor bo’lgan ikkita yaylovda o’tlatishini ko’rib chiqamiz Berilgan holatga ko’ra, yem-xashak zaxiralari ushbu yaylovlarning har birida bir vaqtning o’zida ikkita podani o’tlatish imkonini bermaydi. Ushbu holatda Pareto bo’yicha optimallik nuqtai nazaridan ikkita bir xil yakun (4; 8) yoki (8; 4) mavjud. Yakunlardan birini qayd etuvchi institusional qarorlar bir nechta bo’lishi mumkin. Ulardan eng oddiysi yaylovdan foydalanishdagi ustuvorlikni unga birinchi bo’lib o’z podasini olib kelgan fermerga beruvchi qoidani qo’llashdan iborat. Kelish tartibi bo’yicha noyob resurs (yaylov)ni taqsimlash– navbat instituti faoliyat yuritishi asosida yotuvchi tamoyillardan birini aks ettiradi. Biroq navbat institutidan foydalanish podani qaysi yaylovga olib borish to’g’risida qaror qabul qilish vaqtida fermerlarning ikkilanishini kamaytirmaydi, balki oshiradi. Bundan tashqari, ikkilanish har safar yaylovni tanlashda ham takrorlanadi.Yaylovda mulkchilik huquqlarining o’rnatilishigina masalani hal etishning muqobil varianti bo’ladi. 28 XULOSA Normalar individlarning o’zaro muvofiq munosabatlari barqarorligining asosiy kafolati hisoblanadi. Iqtisodiyotning asosiy qonuni (konstitusiyasi) deb individlarning iqtisodiy faoliyat yuritishini ta’minlovchi normalar tizimiga aytiladi. Buyruqbozlik va bozor tizimlarida iqtisodiyot qonunining normalari o’zaro zid holda amal qiladi. Buyruqbozlik iqtisodiyotining normalar (oddiy foyda ko’rish, maksimal individuallashtirish, «sen – menga, men - senga», qonunga tilda bo’ysunish) tizimi surunkali taqchillik, ya’ni resurslarning yetishmasligini namoyon Bozor iqtisodiyoti normalari tizimi – bozorda bitimlarni amalga oshirish va unda muvozanatga erishish imkonini beruvchi xatti- harakatlarning o’zaro shartlangan normalari (murakkab foyda ko’rish, rasional maqsadli fe’l-atvor, individuallashmagan ishonch, xayrihohlik, ochiqlik) yig’indisini tashkil etadi. Yakunlardan birini qayd etuvchi institusional qarorlar bir nechta bo’lishi mumkin. Ulardan eng oddiysi yaylovdan foydalanishdagi ustuvorlikni unga birinchi bo’lib o’z podasini olib kelgan fermerga beruvchi qoidani qo’llashdan iborat. Kelish tartibi bo’yicha noyob resurs (yaylov)ni taqsimlash – navbat instituti faoliyat yuritishi asosida yotuvchi tamoyillardan birini aks ettiradi. Biroq navbat institutidan foydalanish podani qaysi yaylovga olib borish to’g’risida qaror qabul qilish vaqtida fermerlarning ikkilanishini kamaytirmaydi, balkioshiradi. Bundan tashqari, ikkilanish har safar yaylovni tanlashda ham takrorlanadi.Yaylovda mulkchilik huquqlarining o’rnatilishigina masalani hal etishning muqobil varianti bo’ladi. Masalan, 1-fermer birinchi yaylovning, 2- fermer esa ikkinchi yaylovning mulkdori hisoblansin. Hatto fermerlarning nuqtai nazaridan bunday qarorning no’lutanosibligini hisobga olgan holda, ikkovining ham manfaati yo’lida mulkchilik huquqlarini tan olish va hurmat qilish lozim. Kam hosilli yaylovni oluvchi ikkinchi fermerning mulkchilik huquqlari joriy etilgunga qadar va undan keyingi naflilikni taqqoslaylik. Ushbu holatda Pareto bo’yicha optimallik nuqtai nazaridan ikkita bir xil yakun (4; 29 8) yoki (8; 4) mavjud. Yakunlardan birini qayd etuvchi institusional qarorlar bir nechta bo’lishi mumkin. Ulardan eng oddiysi yaylovdan foydalanishdagi ustuvorlikni unga birinchi bo’lib o’z podasini olib kelgan fermerga beruvchi qoidani qo’llashdan iborat. Kelish tartibi bo’yicha noyob resurs (yaylov)ni taqsimlash – navbat instituti faoliyat yuritishi asosida yotuvchi tamoyillardan birini aks ettiradi. Biroq navbat institutidan foydalanish podani qaysi yaylovga olib borish to’g’risida qaror qabul qilish vaqtida fermerlarning ikkilanishini kamaytirmaydi, balki oshiradi. Bundan tashqari, ikkilanish har safar yaylovni tanlashda ham takrorlanadi.Yaylovda mulkchilik huquqlarining o’rnatilishigina masalani hal etishning muqobil varianti bo’ladi. Masalan, 1-fermer birinchi yaylovning, 2-fermer esa ikkinchi yaylovning mulkdori hisoblansin. Hatto fermerlarning nafliligi nuqtai nazaridan bunday qarorning no’lutanosibligini hisobga olgan holda, ikkovining ham manfaati yo’lida mulkchilik huquqlarini tan olish va hurmat qilish lozim. Kam hosilli yaylovni oluvchi ikkinchi fermerning mulkchilik huquqlari joriy etilgunga qadar va undan keyingi naflilikni taqqoslaylik. 30 ADABIYOTLAR RO'YXATI 1. Auzan A.A., Kryuchkova P.V. Iqtisodiyotdagi ma'muriy to'siqlar: institutsional tahlil, M.: INP Ijtimoiy shartnoma. 2021 yil 2. Akerlof J. Limon bozori: sifat noaniqligi va bozor mexanizmi // TEZIS. 2022. 5-son. 3. Bruner K. Shaxs g'oyasi va jamiyat tushunchasi: jamiyatni tushunishga ikkita yondashuv // TEZIS. T.1. 3.2020 yil. 4. Volchik V.V. Mulkni individuallashtirish: agrar sektorda tashkiliy sharoitlar va shakllanish modellari. Doktorlik dissertatsiyasining avtoreferati. R/D. 2021. B.15-16. 5. Kapelyushnikov R.I. Mulk huquqining iqtisodiy nazariyasi. M.: Iqtisodiyot, 1990. B.78. 6. Kozlovskiy P. Kapitalizm etikasi. SPb.: Piter, 2020.S. 19. 7. Milgrom P., Roberts J. Iqtisodiyot, tashkilot va boshqaruv. SPb., 2021. T.1. 225-241-betlar. 8. Shimoliy D. Institutlar, institutsional o'zgarishlar va iqtisodiyotning faoliyati. M.: INFRA-M, 2020. B.108. 9. Olson M. Kollektiv harakat mantiqi. M.: Knorus, 1995 yil. 10. Oleynik A. O'tish davri jamiyatining institutsional rivojlanishi stsenariylari // MEMO. 2021 yil. 12-son. P.22. 11. Olson M. O'tish davrida hokimiyat va jamiyatning tarqalishi. Korruptsiya, tanazzul va iqtisodiy o'sishning sekinlashishi uchun dorilar // Iqtisodiyot va matematik usullar. 2020-yil. 4-son. 12. Polterovich V.M. Institutsional tuzoqlar va iqtisodiy islohotlar // Iqtisodiyot va matematik usullar. T.35. 2021. № 2. 31 13. Ruzavin G. O'z-o'zini tashkil etish iqtisodiy tizimlar evolyutsiyasining asosi sifatida // Iqtisodiyot masalalari. 2019 yil. 6-son. 14. Sen A. Etika va iqtisod haqida.M. EKSMO, 2021.S. 20-22. 15. Sachs D.D., Laren F.B. Makroiqtisodiyot. Global yondashuv. M.: AST yil, 2020. S.51-52. 16. Tambovtsev V.L. O’zbekiston iqtisodiyotidagi institutsional o'zgarishlar // Ijtimoiy fanlar va zamonaviylik. 1999 yil. № 4. P.52. 17. Tambovtsev V.L. (2021), Institutsional bozor institutsional o'zgarishlar mexanizmi sifatida // Ijtimoiy fanlar va zamonaviylik, № 5, 25-38-betlar. 18. Tambovtsev V.L. (ed.) (2016), Normativ-huquqiy hujjatlarning iqtisodiy tahlili, M.: TEIS, 1-3-bob. 19. Uilyamson O. Xususiy mulk va kapital bozori // EKO. 2020 yil. 5-son. 20. Uilyamson O. Zamonaviy iqtisodiy tahlilning xulq-atvor asoslari // TEZIS. T.1. 3.2018 yil. P.41. 21. Hayek F.A. Fanning aksilinqilobi (Aqlni suiiste'mol qilish bo'yicha tadqiqotlar). M.: INFRA-M, 2019yil 22. .Shastitko A.E. Neoinstitutsional iqtisodiy nazariya. M.: INFRA-M, 1999.S. 23. .Shastitko A.E. Davlat va iqtisodiy o'sish // Iqtisodiyot va matematik usullar. T.32. 3. 2020 yil. 24. Eggertsson T. Iqtisodiy xatti-harakatlar va institutlar, M.: Delo. 2021 yil 32

32 Bozor ishtirokchilarining o’zaro kelishuvlar bo’yicha xatti harakatlari normasi

Sotib olish