Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 131.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 01 Апрель 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

4 Продаж

Bozor mexanizmi, uning tarkibiy qismlari va amal qilishi

Купить
1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu: Bozor mexanizmi, uning tarkibiy qismlari va amal qilishi Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 2 Mundarija Kirish …………………………………………………………………………...3 I BOB. BOZOR MEXANIZMINING NAZARIY ASOSLARI VA UNING IQTISODIYOTDAGI O‘RNI 1.1. Bozor mexanizmi tushunchasi, uning mohiyati va asosiy tamoyillari ……..6 1.2. Bozor mexanizmining tarkibiy qismlari va ularning o‘zaro bog‘liqligi ..…15 1.3. Bozor turlari va ularning o‘ziga xos xususiyatlari ……………………..…18 II BOB. BOZOR MEXANIZMINING AMAL QILISHI, UNING IQTISODIYOTGA TA’SIRI VA DAVLATNING ROLI 2.1. Narx va taklif-talab mexanizmining ishlash tamoyillari va iqtisodiy barqarorlikka ta’siri ………………………………………………………...…22 2.2. Raqobat muhitining shakllanishi va bozor samaradorligiga ta’siri ……....27 2.3. Davlatning bozor mexanizmiga aralashuvi, tartibga solish usullari va bozor muvaffaqiyatsizliklari ………………………………………………..……….30 Xulosa ………………………………………………………….…………..…33 Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………….34 3KIRISH Kurs ishining dolzarbligi Bozor iqtisodiyoti sharoitida bozor mexanizmining samarali ishlashi mamlakat iqtisodiyotining barqaror rivojlanishi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Globalizatsiya jarayonlari va bozor munosabatlarining murakkablashishi sharoitida talab va taklif muvozanatini saqlash, narxlarni shakllantirish va iqtisodiy subyektlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni tartibga solish masalalari dolzarb hisoblanadi. Bozor mexanizmi ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni tartibga soluvchi eng muhim tizimlardan biri bo‘lib, uning samarali ishlashi jamiyatning iqtisodiy farovonligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida talab va taklif asosida shakllanadigan narxlar tizimi iqtisodiy resurslarni optimal taqsimlashga yordam beradi. Shu bilan birga, erkin bozor sharoitida monopoliyalar paydo bo‘lishi, narxlarning keskin o‘zgarishi va boshqa iqtisodiy nomutanosibliklar yuzaga kelishi mumkin. Bunday holatlarning oldini olish uchun bozor mexanizmini to‘g‘ri boshqarish va davlat tomonidan zaruriy tartibga solish choralari ko‘rilishi lozim. Hozirgi vaqtda bozor mexanizmi global iqtisodiyotning ajralmas qismi sifatida ahamiyat kasb etmoqda. Mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy integratsiya, savdo- sotiq munosabatlarining rivojlanishi va yangi texnologiyalarning joriy etilishi bozor iqtisodiyotining yanada takomillashishiga turtki bermoqda. Shu sababli, bozor mexanizmining asosiy tarkibiy qismlarini, ularning o‘zaro bog‘liqligini va bozorning samarali ishlash tamoyillarini chuqur o‘rganish iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash uchun dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotining asosiy tamoyillaridan biri - resurslardan samarali foydalanish va ishlab chiqarishni optimallashtirishdir. Bu tamoyil iqtisodiy raqobat va innovatsion rivojlanish orqali amalga oshiriladi. Shu bilan birga, bozor iqtisodiyotining zaif tomonlari ham mavjud bo‘lib, ularga daromadlar tengsizligi, monopolistik holatlar va ekologik muammolar kiradi. Mazkur 4muammolarni bartaraf etish uchun bozor mexanizmi bilan birga davlat siyosatining samarali yondashuvlari ham zarur hisoblanadi. Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi Bozor mexanizmi iqtisodiy fanlarning eng muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, ko‘plab mahalliy va xorijiy iqtisodchilar tomonidan tadqiq etilgan. Adam Smit, Devid Rikardo, Karl Marks, Jon Meynard Keyns kabi iqtisodchilar bozor mexanizmining turli jihatlarini o‘rganib, o‘z ilmiy ishlarida ushbu tushunchaning nazariy asoslarini ishlab chiqqanlar. Zamonaviy iqtisodiy tadqiqotlar bozor mexanizmining turli shakllari, uning amaliy tatbiqlari va davlat tomonidan tartibga solish usullariga bag‘ishlangan bo‘lib, ushbu mavzu doimiy rivojlanib borayotgan yo‘nalishlardan biridir. Bozor mexanizmini o‘rganishda iqtisodiy nazariyalarning rivojlanishi muhim rol o‘ynaydi. Masalan, neoliberal yondashuv bozor mexanizmining erkin ishlashini ta’kidlaydi, keynschilik esa davlat aralashuvining zarurligini asoslaydi. Shuningdek, zamonaviy tadqiqotlarda iqtisodiy o‘sish nazariyalari, raqobat siyosati va monopoliyalarga qarshi kurash chora-tadbirlari keng o‘rganilmoqda. O‘zbekiston iqtisodiyotida ham bozor mexanizmi bo‘yicha turli tadqiqotlar olib borilgan. Iqtisodchi olimlarimiz bozor mexanizmining mahalliy sharoitdagi xususiyatlarini o‘rganib, uning o‘ziga xos tomonlarini ta’kidlab o‘tganlar. Xususan, islohotlar jarayonida bozor mexanizmining shakllanishi va rivojlanishi bo‘yicha qator ilmiy ishlar amalga oshirilgan. Shuningdek, jahon banki, Xalqaro valyuta jamg‘armasi kabi tashkilotlar tomonidan bozor iqtisodiyoti tamoyillari va ularning turli davlatlardagi qo‘llanilishi haqida keng ko‘lamli tadqiqotlar olib borilgan. Ushbu tadqiqotlar bozor mexanizmining samaradorligi, uning muammolari va takomillashtirish yo‘nalishlarini chuqur tahlil qilish imkonini beradi. Bugungi kunda raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi ham bozor mexanizmi tadqiqotlariga yangi yo‘nalishlar ochib bermoqda. Onlayn platformalar, elektron savdo va kriptovalyutalar kabi yangi iqtisodiy omillar bozor mexanizmi tamoyillariga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Shu sababli, bozor mexanizmining o‘zgaruvchan 5sharoitlarga moslashishi va uning kelajakdagi rivojlanish istiqbollarini o‘rganish dolzarb masalalardan biri bo‘lib qolmoqda. Kurs ishining ahamiyati Ushbu kurs ishi bozor mexanizmi va uning tarkibiy qismlarini tahlil qilish orqali iqtisodiy jarayonlarni yanada chuqur tushunishga imkon beradi. Bundan tashqari, bozorning samarali faoliyat ko‘rsatishi uchun talab va taklif, raqobat muhitining shakllanishi va davlatning bozorga ta’siri kabi muhim jihatlarni yoritish orqali tadbirkorlik va iqtisodiy siyosat yuritishda amaliy tavsiyalar berish imkonini yaratadi. Kurs ishining maqsadi : Bozor mexanizmining mohiyatini, tarkibiy qismlarini va uning iqtisodiyotga ta’sirini o‘rganish hamda samaradorlikni oshirish bo‘yicha ilmiy-tahliliy yondashuvlarni ishlab chiqish. Kurs ishining vazifalari : Bozor mexanizmining nazariy asoslarini o‘rganish; Uning tarkibiy qismlarini va ularning o‘zaro ta’sirini tahlil qilish; Bozor mexanizmining amal qilish tamoyillarini tahlil qilish; Davlatning bozor jarayonlarini tartibga solishdagi rolini o‘rganish; Bozor iqtisodiyotida yuzaga keladigan muammolar va ularning yechimlarini tahlil qilish. Kurs ishining obyekti : Bozor iqtisodiyoti sharoitida bozor mexanizmining faoliyat yuritish jarayonlari. Kurs ishining predmeti : Bozor mexanizmining tarkibiy qismlari, ularning o‘zaro ta’siri va samarali ishlash tamoyillari. Kurs ishining tuzilishi Ushbu kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 6I BOB. BOZOR MEXANIZMINING NAZARIY ASOSLARI VA UNING IQTISODIYOTDAGI O‘RNI 1.1. Bozor mexanizmi tushunchasi, uning mohiyati va asosiy tamoyillari Bozor mexanizmi – bu iqtisodiy jarayonlarni tartibga soluvchi va bozor subyektlari o‘rtasidagi munosabatlarni muvofiqlashtiruvchi tizimdir. Uning asosida talab va taklifning o‘zaro ta’siri yotadi. Bozor iqtisodiyotining eng asosiy xususiyati shundaki, iqtisodiy qarorlarni qabul qilish markazlashmagan holda amalga oshiriladi, ya’ni har bir tadbirkor va iste’molchi o‘z manfaatlaridan kelib chiqib, mustaqil ravishda harakat qiladi.Bozor mexanizmi iqtisodiy tizimning barqaror rivojlanishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. U ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o‘rtasidagi aloqalarni tartibga solib, iqtisodiy resurslarning samarali taqsimlanishiga yordam beradi. Bu jarayonda talab va taklif asosiy rolni o‘ynaydi. Talab ortishi mahsulot ishlab chiqarishni ko‘paytirishga turtki beradi, aksincha, talabning pasayishi esa ishlab chiqarish hajmini kamaytirishga olib keladi. Shu sababli bozor mexanizmi o‘z-o‘zini muvozanatlashtiruvchi tizim sifatida qaraladi.Bozor mexanizmi shuningdek, innovatsion rivojlanishni rag‘batlantirishda ham katta ahamiyatga ega. Korxonalar raqobatda ustunlikka ega bo‘lish uchun yangi mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqishga intiladi. Natijada, texnologik taraqqiyot jadallashadi va jamiyat farovonligi oshadi. Bundan tashqari, bozor mexanizmi iste’molchilarning afzalliklarini aks ettirib, ularga eng yaxshi mahsulot va xizmatlarni tanlash imkoniyatini yaratadi.Biroq bozor mexanizmi har doim ham mukammal ishlamaydi. Ayrim hollarda bozor muvaffaqiyatsizliklari yuzaga kelishi mumkin, masalan, monopoliyalar shakllanishi, tabiiy resurslarning noto‘g‘ri taqsimlanishi yoki ijtimoiy tengsizlikning kuchayishi. Shu sababli davlatning bozor jarayonlariga aralashuvi muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Davlat tartibga solish siyosati orqali raqobat muhitini mustahkamlash, iste’molchilar huquqlarini himoya qilish va ijtimoiy adolatni ta’minlash kabi 7vazifalarni bajaradi. Bozor mexanizmi ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solish orqali iqtisodiy o‘sishni ta’minlaydi. Bu jarayonda talab va taklif muhim ahamiyat kasb etadi. Agar talab oshsa, mahsulot narxi ham oshadi, bu esa ishlab chiqaruvchilarni ko‘proq mahsulot ishlab chiqarishga undaydi. Aksincha, agar talab pasaysa, narx ham tushadi va ishlab chiqaruvchilar ishlab chiqarish hajmini qisqartiradi. 1 Bozor mexanizmi iqtisodiy tizimning barqaror ishlashini ta’minlash uchun muhim rol o‘ynaydi. U bozor ishtirokchilari o‘rtasida samarali resurs taqsimotini tashkil etish imkonini beradi. Ishlab chiqaruvchilar foyda olishga intiladi, iste’molchilar esa o‘z ehtiyojlarini qondirishga harakat qiladi. Bu esa doimiy harakatda bo‘lgan dinamik iqtisodiy muhitni shakllantiradi. Bundan tashqari, bozor mexanizmi tadbirkorlik muhitining rivojlanishiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bozordagi raqobat korxonalarni samaradorlikni oshirish, texnologiyalarni takomillashtirish va innovatsion yechimlarni joriy etishga majbur qiladi. Raqobat tufayli yangi mahsulotlar paydo bo‘ladi, sifat oshadi va narxlar pasayadi, bu esa iste’molchilarga yanada ko‘proq imkoniyat yaratadi.Bozor mexanizmining samaradorligi talab va taklif o‘rtasidagi muvozanatga bog‘liq. Narxlarning doimiy o‘zgarishi ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarning xatti-harakatlarini o‘zgartiradi. Masalan, agar ma’lum bir mahsulotga talab ortsa, uning narxi oshadi va ishlab chiqaruvchilar ko‘proq mahsulot ishlab chiqarishga kirishadi. Shu bilan birga, iste’molchilar narx oshgani sababli xarid qilish hajmini qisqartirishi mumkin, natijada talab va taklif muvozanatga keladi. Bozor mexanizmi talab va taklifning doimiy o‘zaro ta’sirida bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Talabning o‘zgarishi iqtisodiyotga bevosita ta’sir ko‘rsatadi, chunki u ishlab chiqaruvchilarni faoliyatini qayta ko‘rib chiqishga majbur 1 Xodjaev, U. (2019). "Bozor iqtisodiyoti va uning mexanizmlari". Toshkent: O‘zbekiston Yozuvchilar Uyushmasi. 8qiladi. Masalan, agar aholi orasida muayyan mahsulotga qiziqish ortib borsa, ishlab chiqaruvchilar yangi ishlab chiqarish liniyalarini ishga tushirishi yoki mavjud quvvatlarni kengaytirishi mumkin. Bozor mexanizmining muhim jihati shundaki, narxlarning o‘zgarishi ishlab chiqaruvchilarga investitsiya strategiyasini o‘zgartirishga turtki beradi. Agar talab past bo‘lsa, ishlab chiqaruvchilar arzonroq alternativalar qidiradi yoki yangi texnologiyalarni joriy qilishga harakat qiladi. Bu esa iqtisodiy rivojlanishga, yangi ish o‘rinlari yaratishga va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga yordam beradi. Bozor mexanizmining yana bir afzalligi shundaki, u resurslardan samarali foydalanishga yordam beradi. Narx signallari tufayli ishlab chiqaruvchilar qaysi mahsulotlar bozorda talabgir ekanligini anglab, o‘z resurslarini ana shu yo‘nalishda yo‘naltiradi. Shu sababli, bozor iqtisodiyotining barqarorligi talab va taklif o‘rtasidagi muvozanat darajasiga bog‘liq.Shuningdek, talab va taklif o‘rtasidagi muvozanatni buzadigan omillar mavjud. Masalan, davlat aralashuvi, monopoliyalar, bojxona cheklovlari yoki inflyatsiya bozor mexanizmining erkin ishlashiga to‘sqinlik qilishi mumkin. Bunday holatlarda bozorning tabiiy ravishda muvozanatga kelishi uchun qo‘shimcha tartibga solish choralarini ko‘rish zarur bo‘ladi. 2 Bozor mexanizmi turli iqtisodiy tizimlarda o‘ziga xos shakllanishi mumkin. Masalan, erkin bozor iqtisodiyotida davlat aralashuvi minimal bo‘lib, narxlar talab va taklif asosida shakllanadi. Boshqa tomondan, markaziy rejalashtirilgan iqtisodiyotda esa davlat iqtisodiy jarayonlarni boshqaradi va narxlarni belgilaydi. Aralash iqtisodiyot esa bozor mexanizmi va davlat tartibga solish usullarini o‘z ichiga oladi.Shunday qilib, bozor mexanizmi iqtisodiyotni samarali boshqarish vositasi bo‘lib, u talab va taklifning doimiy o‘zaro ta’siri 2 Toshpulatov, R. (2020). "Bozor mexanizmi: Asosiy tamoyillar va amaliyot". Toshkent: "Iqtisodiyot va adabiyot" nashriyoti. 9asosida shakllanadi. Ushbu jarayonda narxlarning shakllanishi, ishlab chiqaruvchilarning qarorlari va iste’molchilarning tanlovlari muhim rol o‘ynaydi. Bozor mexanizmining samarali ishlashi esa iqtisodiy barqarorlik va o‘sishni ta’minlashga xizmat qiladi.Shu bilan birga, bozor mexanizmi mukammal ishlashi uchun huquqiy asoslar mustahkam bo‘lishi kerak. Davlat raqobat muhitini tartibga solish, monopoliyalarni cheklash va iqtisodiy adolatni ta’minlash orqali bozor mexanizmining samarali ishlashiga yordam berishi lozim.Bozor mexanizmining asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat: Erkin raqobat tamoyili – Bozorda ko‘plab mustaqil ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar mavjud bo‘lib, ular o‘z mahsulotlarini sotish va xarid qilish uchun bir-biri bilan raqobatlashadi. Bu raqobat mahsulot sifatining oshishiga va narxlarning pasayishiga olib keladi. Raqobat tufayli ishlab chiqaruvchilar samaradorlikni oshirish, innovatsiyalar joriy etish va mahsulot tannarxini pasaytirish ustida ishlaydi. Shu bilan birga, iste’molchilar sifatli mahsulotlarni arzon narxda xarid qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi.Erkin raqobat sharoitida bozorda faqat samarali ishlayotgan korxonalar o‘z faoliyatini davom ettira oladi. Bunday muhitda raqobatchilar iste’molchilarning talabiga moslashish va doimiy ravishda xizmat yoki mahsulot sifatini oshirish majburiyatini sezadi. Natijada, bozor talab va taklif asosida barqaror muvozanatga keladi. Biroq, erkin raqobatning to‘laqonli ishlashi uchun iqtisodiyotda muayyan shart-sharoitlar talab qilinadi. Avvalo, barcha iqtisodiy subyektlar uchun teng imkoniyatlar yaratilishi lozim. Shuningdek, monopoliyalarning shakllanishi oldini olish va tadbirkorlarning bozorga kirishini yengillashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Erkin raqobat rivojlanishi uchun davlat raqobatni tartibga soluvchi qonunlar ishlab chiqishi va ularning amaliyotga joriy etilishini nazorat qilishi kerak. Shu tariqa, erkin raqobatning to‘g‘ri ishlashi jamiyat uchun iqtisodiy o‘sish, innovatsiyalarni rivojlantirish va mahsulot sifati oshishiga xizmat qiladi. 10Talab va taklif tamoyili – Narxlarning shakllanishi talab va taklifga bog‘liq bo‘lib, bozordagi muvozanat ushbu omillar asosida ta’minlanadi. Talab – iste’molchilarning mahsulot va xizmatlarga bo‘lgan ehtiyoji bo‘lsa, taklif – ishlab chiqaruvchilarning bozorda taqdim etayotgan mahsulot va xizmatlari miqdorini anglatadi. Talab va taklif o‘zaro ta’sirlashuvi natijasida bozor muvozanati shakllanadi va narxlar aniqlanadi. Talab va taklif o‘zgaruvchan omillarga bog‘liq. Masalan, iste’molchilarning daromadi oshganda, talab ortadi, bu esa narxlarning ko‘tarilishiga sabab bo‘lishi mumkin. Aksincha, ishlab chiqarish xarajatlari kamayganda, mahsulot taklifi ortib, narxlar pasayishi mumkin. Shuningdek, bozorda raqobatning yuqori bo‘lishi talab va taklifning yanada samarali ishlashiga olib keladi.Shu bilan birga, talab va taklifning mos kelmasligi bozor nomutanosibligiga sabab bo‘lishi mumkin. Agar talab yuqori bo‘lib, taklif yetarli bo‘lmasa, mahsulot narxlari keskin oshadi va iste’molchilar qiyinchiliklarga duch keladi. Bunday holatlarni tartibga solish uchun davlat muayyan chora-tadbirlarni amalga oshirishi mumkin, masalan, subsidiyalar yoki narxlarni tartibga soluvchi mexanizmlar joriy etilishi mumkin.Bozor sharoitida talab va taklif dinamikasi doimiy o‘zgarib boradi. Texnologik taraqqiyot, iste’molchilarning afzalliklari, demografik omillar va hukumat siyosati kabi omillar talab va taklifga ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, bozor mexanizmi o‘zini o‘zi tartibga soluvchi tizim sifatida ishlaydi va uzoq muddatli barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi.Narx signallari tamoyili – Bozor sharoitida narxlar ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarga muhim iqtisodiy signallar beradi. Narxlar o‘zgarishi ishlab chiqaruvchilarning qarorlariga ta’sir ko‘rsatadi va resurslarning qay tarzda taqsimlanishini belgilaydi. Masalan, agar bir mahsulotga bo‘lgan talab ortsa, uning narxi ko‘tariladi va ishlab chiqaruvchilar ushbu mahsulot ishlab chiqarishni ko‘paytirishga harakat qiladi. Aksincha, agar talab kamayib, narxlar pasaysa, ishlab chiqaruvchilar ushbu mahsulot ishlab chiqarish hajmini qisqartirishga qaror qilishi mumkin. 11Narx signallari iqtisodiyotning barcha sohalarida muhim rol o‘ynaydi. Masalan, qishloq xo‘jaligida narxlarning o‘zgarishi dehqonlarni qaysi ekinlarni ko‘proq ekish yoki qaysilaridan voz kechish bo‘yicha qaror qabul qilishga undaydi. Sanoatda esa xomashyo narxlarining o‘zgarishi ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirish yoki yangi texnologiyalarni joriy etish zarurligini ko‘rsatishi mumkin.Shu bilan birga, narx signallari iste’molchilarga ham yo‘nalish beradi. Agar bir mahsulot narxi oshsa, iste’molchilar uning o‘rniga arzonroq muqobil mahsulotlarni izlashga harakat qiladi. Bu esa bozor ichida muayyan muvozanatni ta’minlaydi. Biroq, ayrim hollarda narx signallari yetarlicha samarali ishlamasligi mumkin, masalan, monopolistik bozorlarda narxlarning sun’iy oshirilishi yoki past narxlarda mahsulot yetkazib berishning imkoni bo‘lmagan holatlar kuzatiladi.Narx signallarining samarali ishlashi uchun bozor shaffof bo‘lishi lozim. Ya’ni, ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar bozor haqida to‘liq va aniq axborotga ega bo‘lishlari kerak. Axborot yetishmovchiligi bozor muvaffaqiyatsizliklariga sabab bo‘lishi va iqtisodiyotning samaradorligini pasaytirishi mumkin. Shu sababli, bozorda shaffoflikni ta’minlash muhim ahamiyat kasb etadi.O‘zini o‘zi tartibga solish tamoyili – Bozor o‘z-o‘zidan muvozanatga intiladi. Agar bir mahsulot tanqis bo‘lsa, uning narxi oshadi, bu esa ishlab chiqaruvchilarni ushbu mahsulotni ko‘proq ishlab chiqarishga undaydi. Natijada taklif ortadi va narx qayta muvozanat holatiga keladi. Shu jarayon bozor mexanizmining tabiiy ravishda o‘zini tartibga solishiga asoslanadi.Biroq, ushbu tamoyil faqat raqobat mavjud bo‘lgan sharoitda samarali ishlaydi. Agar bozorda monopoliyalar yoki oligopoliyalar shakllansa, narxlarning erkin shakllanishi buzilishi mumkin. Masalan, bir necha yirik ishlab chiqaruvchilar narxlarni sun’iy oshirish orqali bozorni boshqarishi mumkin. Bunday holatlarda bozor o‘z-o‘zidan muvozanatga erisha olmaydi va davlat aralashuvi talab etiladi.Shuningdek, tabiiy ofatlar, iqtisodiy inqiroz yoki global pandemiyalar kabi favqulodda holatlar bozor mexanizmining o‘zini o‘zi tartibga solish jarayoniga putur 12yetkazishi mumkin. Masalan, qishloq xo‘jaligida hosildorlik pasayishi oziq- ovqat mahsulotlari tanqisligiga olib kelib, narxlarning keskin oshishiga sabab bo‘lishi mumkin. Bunday sharoitlarda davlat tomonidan narxlarni tartibga solish choralari ko‘rilishi muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zini o‘zi tartibga solish tamoyili shuningdek, ishchi kuchi bozorida ham kuzatiladi. Agar muayyan sohada ishchi kuchiga talab ortsa, ish haqlari oshadi va natijada ko‘proq odamlar ushbu sohaga qiziqish bildiradi. Aksincha, ortiqcha ishchi kuchi mavjud bo‘lsa, ish haqlari pasayishi kuzatiladi. Shu bilan bozor mexanizmi tabiiy ravishda iqtisodiy muvozanatni ta’minlaydi. Ushbu tamoyilning to‘g‘ri ishlashi uchun bozor ishtirokchilari to‘liq va ishonchli axborotga ega bo‘lishi zarur. Shaffoflik va ochiqlik tamoyillari asosida harakat qilinganda, bozor o‘zini o‘zi samarali tartibga solishi va uzoq muddatli barqarorlikni ta’minlashi mumkin. Manfaat tamoyili – Har bir iqtisodiy subyekt o‘z manfaatlarini ko‘zlab harakat qiladi. Ishlab chiqaruvchilar daromad olishga intilsa, iste’molchilar o‘z ehtiyojlarini eng maqbul narxda qondirishga harakat qiladi. Bozor iqtisodiyotida manfaat tamoyili bozor ishtirokchilarining harakatlarini belgilovchi asosiy omildir. Bu tamoyilga ko‘ra, har bir tadbirkor va ishlab chiqaruvchi o‘z daromadini oshirish maqsadida samarali ishlashga intiladi. Manfaat tamoyili talab va taklif o‘rtasidagi muvozanatni shakllantirishda ham muhim rol o‘ynaydi. Masalan, iste’molchilar ma’lum bir mahsulotga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish uchun bozordagi eng maqbul narxlarni izlaydi, ishlab chiqaruvchilar esa o‘z mahsulotlarini ko‘proq sotish va daromadni oshirish uchun sifatni oshirish va narx siyosatini moslashtirishga harakat qiladi. Natijada, bozorda sog‘lom raqobat muhiti yuzaga keladi.Shuningdek, manfaat tamoyili bozorning innovatsion rivojlanishiga ham turtki beradi. Yangi texnologiyalar va samarali ishlab chiqarish usullarining joriy etilishi aynan ishlab chiqaruvchilarning manfaatdorligi sababli yuzaga keladi. Agar bir kompaniya bozorga yangi va sifatli mahsulot taqdim etsa, iste’molchilar bu 13mahsulotga ko‘proq e’tibor qaratadi va ushbu kompaniyaning daromadi ortadi. Shu sababli, bozor ishtirokchilari doimiy ravishda yangilik yaratishga intiladi. Biroq, manfaat tamoyilining samarasiz ishlashi mumkin bo‘lgan holatlar ham mavjud. Masalan, agar bozor ishtirokchilari faqat qisqa muddatli foyda olishga intilib, uzoq muddatli barqarorlikni e’tiborsiz qoldirsa, bu iqtisodiy muammolarga olib kelishi mumkin. Shu sababli, davlat manfaatlar muvozanatini saqlash uchun bozorni tartibga soluvchi mexanizmlarni joriy etadi. 3 Bozor mexanizmi quyidagi asosiy tarkibiy qismlardan iborat: Bozor mexanizmining ishlash jarayoni quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: Bozorga mahsulot chiqarish – Ishlab chiqaruvchilar o‘z mahsulotlarini iste’molchilarga taklif qiladi. Narx shakllanishi – Talab va taklif asosida mahsulotlarning narxlari belgilanadi Muvozanat holati – Talab va taklif muvozanatga kelgach, bozorda barqarorlik yuzaga keladi. 3 Shonov, Z. (2018). "Bozor mexanizmi va uning iqtisodiy tizimdagi roli". Toshkent: "O‘zbekiston iqtisodiyoti" nashriyoti. 14Bozor mexanizmi turli xil iqtisodiy tizimlarda turlicha shakllanadi. Erkin bozor iqtisodiyotida davlat aralashuvi minimal bo‘lib, narxlar talab va taklif asosida shakllanadi. Markaziy rejalashtirilgan iqtisodiyotda esa davlat iqtisodiy jarayonlarni boshqaradi. Aralash iqtisodiyot esa bozor mexanizmi va davlat tartibga solish usullarini o‘z ichiga oladi. Bozor mexanizmi har doim ham mukammal ishlamaydi. Bozor muvaffaqiyatsizliklari degan tushuncha mavjud bo‘lib, u bozorda monopoliyalar shakllanishi, daromadlar notekis taqsimlanishi, ekologik muammolar yoki jamoat tovarlari kabi muammolar paydo bo‘lishini anglatadi. Bunday holatlarda davlat aralashuvi zarur bo‘ladi. Bozor mexanizmining samarali ishlashi uchun quyidagi shartlar bajarilishi lozim: Raqobat muhiti ta’minlanishi – Monopoliyalar shakllanishining oldini olish lozim. Huquqiy asoslar mustahkam bo‘lishi – Erkin iqtisodiy faoliyat yuritish kafolatlanishi kerak. Axborot shaffofligi – Bozor ishtirokchilari o‘z qarorlarini qabul qilish uchun yetarli ma’lumotga ega bo‘lishi lozim. Bozor mexanizmi iqtisodiyotni samarali boshqarishning muhim vositasi bo‘lib, uning asosiy tamoyillari iqtisodiy o‘sish va barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Bozor iqtisodiyotining samaradorligi esa uning tarkibiy qismlari o‘rtasidagi muvozanatga bog‘liq bo‘lib, talab va taklif, narx signallari, erkin raqobat hamda davlatning tartibga solish choralari asosida shakllanadi. Bozor mexanizmi samarali ishlashi uchun erkin raqobat muhitini yaratish, huquqiy asoslarni mustahkamlash va iqtisodiy subyektlarga to‘liq axborot yetkazish muhim ahamiyat kasb etadi. 151.2. Bozor mexanizmining tarkibiy qismlari va ularning o‘zaro bog‘liqligi Bozor mexanizmi iqtisodiyotni tartibga soluvchi asosiy tizim bo‘lib, u talab va taklif o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirga asoslanadi. Ushbu mexanizm erkin iqtisodiyot sharoitida mahsulot va xizmatlarning ishlab chiqarilishi, taqsimlanishi va iste’mol qilinishini muvozanatlashtirib turadi. Bozor mexanizmi orqali narxlar shakllanadi, ishlab chiqarish resurslari samarali taqsimlanadi va iqtisodiy subyektlar o‘z manfaatlarini amalga oshiradi. Bozor mexanizmining asosiy tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat: Talab – iste’molchilarning mahsulot yoki xizmatga bo‘lgan ehtiyoji va uni sotib olishga tayyorligi. Taklif – ishlab chiqaruvchilarning bozorga mahsulot yoki xizmat taklif qilish hajmi. Narx – talab va taklif o‘zaro ta’sirida shakllanadigan iqtisodiy ko‘rsatkich. Raqobat – ishlab chiqaruvchilar va sotuvchilar o‘rtasida ustunlik uchun olib boriladigan iqtisodiy kurash. Davlatning bozorga ta’siri – iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash maqsadida davlat tomonidan amalga oshiriladigan tartibga solish mexanizmlari. Ushbu tarkibiy qismlar o‘zaro bog‘langan bo‘lib, biri ikkinchisiga bevosita ta’sir qiladi. Bozor mexanizmining to‘g‘ri ishlashi uchun ushbu elementlar o‘zaro muvozanatda bo‘lishi kerak. Talab va uning shakllanishi Talab iste’molchilarning mahsulot yoki xizmatlarni sotib olishga bo‘lgan xohishi va moliyaviy imkoniyatlari bilan belgilanadi. Talabni quyidagi omillar shakllantiradi: Narx – mahsulot narxi oshsa, talab kamayadi va aksincha. Iste’molchilarning daromadi – daromad ortishi bilan talab ham ko‘payadi. 16Muqobil mahsulotlar mavjudligi – o‘rnini bosuvchi mahsulotlar borligi talabga ta’sir qiladi. Moda va reklama – iste’molchilarning qiziqishlarini o‘zgartirishi mumkin. Talab qonuni bo‘yicha mahsulotning narxi pasaysa, unga bo‘lgan talab ortadi, narx oshsa, talab kamayadi. Taklif va uning shakllanishi Taklif – ishlab chiqaruvchilarning bozorga chiqaradigan mahsulot yoki xizmatlar hajmi. Taklif quyidagi omillarga bog‘liq: Ishlab chiqarish tannarxi – tannarx oshsa, taklif kamayadi. Texnologik taraqqiyot – yangi texnologiyalar ishlab chiqarish hajmini oshiradi. Soliqlar va subsidiyalar – soliqlar oshganda taklif kamayadi, subsidiyalar esa uni ko‘paytiradi. Tabiiy resurslar va iqlim sharoiti – ayniqsa, qishloq xo‘jaligida muhim omil hisoblanadi. Taklif qonuniga ko‘ra, mahsulot narxi oshsa, ishlab chiqaruvchilar ko‘proq mahsulot ishlab chiqarishga harakat qiladi, aksincha, narx pasayganda ishlab chiqarish hajmi qisqaradi. Talab va taklifning o‘zaro bog‘liqligi Bozor mexanizmi talab va taklifning o‘zaro ta’siri natijasida shakllanadi. Ularning o‘zaro bog‘liqligi quyidagicha namoyon bo‘ladi: Talab ortsa, narx ko‘tariladi va taklif ham oshadi. Taklif ortsa, narx pasayadi va talab kamayadi. Muvozanat holati – talab va taklif tenglashgan holat bo‘lib, narx barqaror bo‘ladi. Masalan, agar bir mahsulotga talab keskin oshsa, uning narxi ko‘tariladi. Bu holat ishlab chiqaruvchilarni ko‘proq ishlab chiqarishga undaydi va natijada taklif ortadi, narx esa muvozanat holatiga qaytadi. 17Narx va uning shakllanishi Narx iqtisodiy subyektlar uchun muhim ko‘rsatkich bo‘lib, u quyidagi vazifalarni bajaradi: Axborot berish – iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilar uchun muhim iqtisodiy signal hisoblanadi. Resurslarni taqsimlash – qaysi mahsulot ishlab chiqarilishi kerakligini belgilaydi. Motivatsiya berish – ishlab chiqaruvchilarni ko‘proq ishlab chiqarishga undaydi. Narx talab va taklif o‘zgarishiga mos ravishda shakllanadi. Masalan, agar qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining hosili kamayib ketsa, narx oshadi. Agar hosil mo‘l bo‘lsa, narx pasayadi. Raqobat va uning turlari Raqobat bozor iqtisodiyotining muhim qismi bo‘lib, u mahsulot sifatini oshirish va narxlarni maqbullashtirishga xizmat qiladi. Raqobat turlari quyidagilardan iborat: Mukammal raqobat – bozorda ko‘plab ishlab chiqaruvchilar mavjud bo‘lib, hech kim narxni boshqara olmaydi. Monopolistik raqobat – kompaniyalar mahsulotlarini boshqalarnikidan farqlashga harakat qiladi. Oligopoliya – bozorda bir nechta yirik ishlab chiqaruvchi mavjud bo‘ladi. Monopoliya – bozorda faqat bitta yirik ishlab chiqaruvchi hukmronlik qiladi. Raqobat iste’molchilar uchun ham foydalidir, chunki bu narxlarning pasayishiga va mahsulot sifatining oshishiga olib keladi. Davlatning bozorga ta’siri Erkin bozor iqtisodiyotida davlat aralashuvi minimal bo‘lsa-da, ba’zan u bozorni tartibga solish uchun chora-tadbirlar ko‘radi. Davlat aralashuvi quyidagi shakllarda bo‘lishi mumkin: Soliqlar va subsidiyalar orqali narxlarni boshqarish. Monopoliyalarni cheklash va raqobatni qo‘llab-quvvatlash. Ijtimoiy himoya dasturlarini amalga oshirish. 18Ekologik muammolarni hal qilish uchun qonunlar qabul qilish. Davlat aralashuvi bozor muvaffaqiyatsizliklarini oldini olish va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash uchun muhim rol o‘ynaydi.Bozor mexanizmi talab, taklif, narx, raqobat va davlat aralashuvi kabi tarkibiy qismlarning o‘zaro bog‘liqligi asosida ishlaydi. Ushbu elementlarning uyg‘un harakati bozor iqtisodiyotining samarali ishlashini ta’minlaydi.Talab va taklif doimiy o‘zgarib turadi va ularning o‘zaro ta’siri natijasida narx shakllanadi. Raqobat mahsulot sifatini oshirish va narxlarni maqbullashtirishga xizmat qiladi. Davlat esa bozorning uzluksiz ishlashini ta’minlash va monopoliyalarni cheklash uchun muayyan tartibga solish choralarini amalga oshiradi. 4 1.3. Bozor turlari va ularning o‘ziga xos xususiyatlari Bozor iqtisodiyoti o‘zining turli tuman xususiyatlari bilan ajralib turadi. Bozorlar asosan bir-biridan iqtisodiy faoliyatning turli sohalari va iqtisodiy subyektlar o‘rtasidagi munosabatlar asosida farqlanadi. Har bir bozor turi o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, iqtisodiyotning turli segmentlarida muhim rol o‘ynaydi. Bozorlarning tasnifi va ularning turlari iqtisodiy tizimni samarali boshqarish va nazorat qilish imkonini beradi. Bozorlarning rivojlanish darajasi ham iqtisodiy o‘sishga ta’sir ko‘rsatadi. Ular asosan raqobat, talab va taklif, narxlar va iqtisodiy subyektlar o‘rtasidagi munosabatlarga asoslanadi. Bozor turlari a bir nechta mezonlar bo‘yicha tasniflanadi. Bu mezonlar bozorning mohiyatini, uning qanday ishlashini, qanday mahsulotlar va xizmatlar taqdim etilishini ko‘rsatadi. Bozor turlari o‘zaro bog‘liq bo‘lib, ularning bir-biriga ta’siri va o‘zaro ishlash tartibi iqtisodiy tizimning samarali ishlashini ta’minlaydi. 1. Bozorlarning tasniflanishi Bozorlar quyidagi mezonlarga ko‘ra tasniflanadi: 4 Mahmudov, M. (2019). "Bozor iqtisodiyotining nazariy asoslari". Toshkent: "Iqtisodiy rivojlanish" nashriyoti. 19Faoliyat sohasi bo‘yicha: Tovar bozori: Mahsulotlar va xizmatlar savdosi amalga oshiriladi. Ushbu bozorning asosiy ishtirokchilari ishlab chiqaruvchilar, ulgurji va chakana savdogarlar hamda iste’molchilardir. Tovar bozorining ishlashi talab va taklif asosida shakllanadi. Narxlar ishlab chiqarish xarajatlari, iste’molchilarning talabiga va bozor sharoitlariga qarab o‘zgaradi. Moliyaviy bozor: Kapital va moliyaviy vositalar almashinuvini ta’minlaydi. Bu bozor iqtisodiy subyektlar o‘rtasida kapitalni muhtoj bo‘lganlar va sarmoya kiritishga tayyor bo‘lganlar o‘rtasida taqsimlashni amalga oshiradi. Moliyaviy bozor turlari, xususan, fond bozori, kredit bozori va valyuta bozori mavjud. Ishchi kuchi bozori: Mehnat resurslari taqsimlanadi, ishchi kuchi va ish beruvchilar o‘rtasida munosabatlar shakllanadi. Ishchi kuchi bozorining barqaror ishlashi uchun ish haqlari talab va taklif asosida shakllanadi. Shuningdek, davlatning mehnat qonunchiligi va ishchi kuchining malakasi ham muhim rol o‘ynaydi. Raqobat darajasi bo‘yicha: Mukammal raqobat bozori: Ko‘plab sotuvchilar va xaridorlar mavjud, va hech biri narxni o‘zgartirishga ta’sir qila olmaydi. Bunday bozorda ishlab chiqaruvchilar o‘z mahsulotlarini iste’molchilarga erkin sotishadi va narxlar bozorning talab va taklifiga qarab shakllanadi Monopolistik bozor: Bozorda faqat bitta ishlab chiqaruvchi mavjud bo‘lib, u barcha narxlarni belgilaydi va bozorni boshqaradi. Monopolistik bozor narxlarni sun’iy ravishda oshirishi yoki kamaytirishi mumkin. Shuning uchun bu bozor davlat tomonidan tartibga solinishi zarur. Oligopoliya: Bozorda faqat bir nechta katta ishlab chiqaruvchi mavjud bo‘lib, ular o‘z mahsulotlarini birgalikda sotadilar. Bunday bozorda ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida raqobat bo‘lishi mumkin, lekin ular narxni belgilashda bir-biriga ta’sir ko‘rsatadi. 20Monopolistik raqobat: Bir nechta sotuvchilar mavjud bo‘lib, ular mahsulotlarini bir-biridan farqlashga harakat qiladi. Bu bozor turi o‘ziga xos xususiyatlarga ega, chunki har bir ishlab chiqaruvchi o‘z mahsuloti yoki xizmatini boshqalardan farqlash uchun reklama, brend yaratish va sifatni oshirish kabi usullardan foydalanadi. Geografik qamrov bo‘yicha: Mahalliy bozor: Mahalliy bozor faqat bitta shahar yoki hudud doirasida faoliyat yuritadi. Bu bozor kichik hududlarda ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o‘rtasida aloqalarni o‘rnatadi. Mahalliy bozorlar odatda o‘rta va kichik bizneslar tomonidan boshqariladi. Milliy bozor: Butun mamlakat miqyosida faoliyat yuritadigan bozor. Bu bozorning katta hajmi va iqtisodiy imkoniyatlari bor. Milliy bozorlar ko‘proq ishlab chiqaruvchilarni o‘z ichiga oladi va turli hududlarda talab va taklifni muvofiqlashtiradi. Xalqaro bozor: Xalqaro bozor turli mamlakatlar o‘rtasida tovar va xizmatlar almashinuvini amalga oshiradi. Xalqaro bozor savdosida davlatlar o‘rtasida iqtisodiy shartnomalar, bojxona siyosati va global investitsiyalar asosida faoliyat ko‘rsatiladi. Davlat aralashuvi darajasi bo‘yicha: Erkin bozor: Davlatning aralashuvi minimal bo‘lib, narxlar talab va taklif asosida shakllanadi. Bu bozor turida iqtisodiy faoliyatni boshqarish va nazorat qilish davlatning minimal ishtirokini talab qiladi. Erkin bozor iqtisodiy taraqqiyot va innovatsiyalar uchun qulay muhit yaratadi. Regulyatsiya qilingan bozor: Davlat bozorda tartibni ta’minlash va iqtisodiy faoliyatni boshqarish uchun tartibga solish choralari ko‘radi. Masalan, davlat soliqlar, subsidiyalar va kvotalar orqali bozorni boshqaradi. Markazlashgan bozor: Davlat iqtisodiy faoliyatni to‘liq nazorat qiladi. Bunday bozor turida davlat narxlarni belgilaydi va ishlab chiqarishni boshqaradi, shuningdek, talab va taklifni o‘z nazoratiga oladi. 21Bozorlarning o‘ziga xos xususiyatlari Har bir bozor turi o‘zining xususiyatlariga ega bo‘lib, iqtisodiyotning turli qismlarida turlicha ro‘l o‘ynaydi. Tovar bozori iste’molchilarning ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan, moliyaviy bozor esa kapitalni muhtoj bo‘lganlarga taqsimlashni amalga oshiradi. Ishchi kuchi bozori mehnat resurslarini taqsimlasa, xalqaro bozor global savdo va iqtisodiy aloqalarni rivojlantiradi. Erkin bozor iqtisodiy o‘sish uchun qulay muhit yaratadi, regulyatsiya qilingan bozor esa barqarorlik va ijtimoiy himoyani ta’minlashga xizmat qiladi. Har bir bozor turi iqtisodiy tizimning alohida bo‘lagini tashkil etadi va ularning o‘zaro aloqasi iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. 22II BOB. BOZOR MEXANIZMINING AMAL QILISHI, UNING IQTISODIYOTGA TA’SIRI VA DAVLATNING ROLI 2.1. Narx va taklif-talab mexanizmining ishlash tamoyillari va iqtisodiy barqarorlikka ta’siri Bozor iqtisodiyotida narx, talab va taklif mexanizmi iqtisodiy jarayonlarning asosiy harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. Ushbu uch omil bir- biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, ular o‘zaro ta’sir etish orqali iqtisodiy barqarorlikni ta’minlaydi. Narxning shakllanishi va talab-taklif muvozanati orqali bozor ishtirokchilari o‘z qarorlarini qabul qiladi va iqtisodiyotning samarali ishlashiga zamin yaratadi. Narxlarning dinamikasi bozor ishtirokchilarining faoliyatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi, shu sababli talab va taklif mexanizmining to‘g‘ri ishlashi iqtisodiy barqarorlik uchun juda muhimdir. Narxning shakllanishi bevosita bozor sharoitlariga bog‘liq bo‘lib, erkin raqobat muhitida narxlar taklif va talab asosida o‘zgaradi. Raqobat kuchli bo‘lgan bozorlarda narxlar barqaror bo‘lib, haddan tashqari keskin o‘zgarishlar kuzatilmaydi. Biroq, monopolistik bozorlarda narxlar ishlab chiqaruvchilar tomonidan boshqarilishi mumkin, bu esa ba’zan iste’molchilarning manfaatlariga zid bo‘lishi mumkin. Bozor iqtisodiyoti sharoitida talab va taklif mexanizmi har doim muvozanatda bo‘lishi lozim. Talab va taklif o‘rtasidagi har qanday nomutanosiblik iqtisodiy muammolarga olib kelishi mumkin. Masalan, talab haddan tashqari oshganda narxlar tez ko‘tariladi, bu esa inflyatsiya jarayonini tezlashtirishi mumkin. Aksincha, talab keskin kamayganda ishlab chiqaruvchilar mahsulotlarini sotishda qiyinchiliklarga duch keladi, natijada iqtisodiy faollik susayadi. Davlat ushbu jarayonlarni tartibga solish orqali iqtisodiy muvozanatni ta’minlashga harakat qiladi. Iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash uchun davlat soliq siyosati, pul-kredit mexanizmi va iqtisodiy rag‘batlantirish dasturlaridan 23foydalanadi. Narx, talab va taklifning o‘zaro bog‘liqligi hamda davlatning ushbu jarayonlarni tartibga solishdagi o‘rni iqtisodiy tizimning samarali ishlashini belgilaydi. Narxning shakllanishi va uning bozorga ta’siri Narx – bu tovar yoki xizmatning bozor qiymati bo‘lib, u talab va taklif asosida shakllanadi. Agar talab yuqori bo‘lsa, narx oshadi, aksincha, talab pasayganda narx ham tushadi. Shu bilan birga, taklif oshganda narx kamayadi, taklif kamayganda esa narx ko‘tariladi. Bu jarayon bozorning o‘zini o‘zi tartibga solish tamoyili asosida amalga oshadi. Narx shakllanishi jarayoni bevosita bozor sharoitlariga bog‘liq. Erkin raqobat sharoitida narxlar talab va taklifga mos ravishda o‘zgaradi. Agar talab juda yuqori bo‘lsa va mahsulot yetarli darajada ishlab chiqarilmasa, narxlar oshadi. Aksincha, agar bozor mahsulot bilan to‘yingan bo‘lsa, narxlar pasayishi mumkin. Shuningdek, davlat tomonidan qo‘yilgan narx nazorati ham ba’zi hollarda bozor mexanizmlarining erkin ishlashiga ta’sir qiladi. Narx shakllanishiga ta’sir qiluvchi boshqa omillar qatoriga ishlab chiqarish xarajatlari, transport va logistika, xalqaro bozor tendensiyalari, valyuta kurslari va hatto ob-havo sharoitlari ham kiradi. Masalan, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari narxi ko‘p hollarda mavsumiy omillarga bog‘liq bo‘ladi. Agar hosil kam bo‘lsa, taklif kamayadi va natijada narxlar oshadi. Shuningdek, korxonalar narx strategiyalarini ishlab chiqishda iste’molchilar talabi, raqobatchilar faoliyati va bozor segmentatsiyasini hisobga oladi. Masalan, yuqori sifatli tovarlar premium segmentda qimmat narxda sotiladi, oddiy iste’molchilar uchun esa arzonroq alternativalar mavjud bo‘ladi. Narxlar taktikasi kompaniyaning marketing strategiyasining ajralmas qismi bo‘lib, u bozorda mustahkam o‘rin egallashga yordam beradi. Narx shakllanishi va talab-taklif o‘rtasidagi bog‘liqlik iqtisodiy o‘sish va barqarorlikni ta’minlash uchun juda muhim. Davlat ba’zi holatlarda narxlarni tartibga solish choralarini qo‘llaydi. Masalan, asosiy oziq-ovqat mahsulotlari, dori-darmonlar yoki yoqilg‘i kabi strategik tovarlarga narx cheklovlari joriy 24etilishi mumkin. Bu esa aholining ijtimoiy himoyasini ta’minlash bilan birga, bozor iqtisodiyoti tamoyillariga ham ta’sir qiladi. 5 Umuman olganda, narx shakllanishi murakkab jarayon bo‘lib, u turli iqtisodiy va ijtimoiy omillar ta’sirida doimiy ravishda o‘zgarib boradi. Narxlarning shakllanishiga bir qator omillar ta’sir ko‘rsatadi: Mahsulot tannarxi – Ishlab chiqarish xarajatlari oshgan sari narx ham ko‘tariladi. Raqobat darajasi – Erkin raqobat sharoitida narx pasayish tendensiyasiga ega bo‘ladi. Iste’molchilarning daromadi – Odamlarning daromadi ortgan sari talab oshadi va narx ham o‘sishi mumkin. Davlat siyosati – Soliqlar, subsidiyalar va bojxona tariflari narxlarning shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Bozorda narxlarning erkin shakllanishi iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi. Biroq, ba’zi holatlarda narxlarning haddan tashqari oshishi yoki pasayishi iqtisodiy muvozanatni buzishi mumkin. Masalan, inflyatsiya jarayonida narxlar keskin oshib, aholi real daromadi kamayadi. Deflyatsiya jarayonida esa aksincha, narxlarning keskin tushishi ishlab chiqaruvchilarga zarar yetkazishi mumkin. Shu sababli davlat ushbu jarayonlarni tartibga solib turadi. Narxlarning erkin shakllanishi bilan birga, ba’zi mahsulotlar bo‘yicha davlat narxlarni tartibga solib boradi. Masalan, asosiy oziq-ovqat mahsulotlari, yonilg‘i yoki kommunal xizmatlar kabi sohalarda davlat tomonidan cheklovlar yoki subsidiyalar joriy qilinishi mumkin. Bu iste’molchilarni haddan tashqari yuqori narxlardan himoya qilish bilan birga, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga ham xizmat qiladi. Bozor iqtisodiyotida narxlarni shakllantirishda turli omillar rol o‘ynaydi. Masalan, raqobat muhiti qanchalik yuqori bo‘lsa, 5 Mutalov, E. (2020). "Bozor mexanizmi va davlatning iqtisodiy siyosati". Toshkent: "Iqtisodiy strategiyalar" nashriyoti. 25narxlarning sun’iy oshirilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Raqobatbardosh bozorlarda narxlar iste’molchilarning xarid qobiliyati va talabiga mos ravishda shakllanadi. Monopoliyaga yaqin bo‘lgan bozorlarda esa narxlarning sun’iy oshirilishi ehtimoli ortadi, bu esa iqtisodiy muvozanatga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Narxlar talab va taklif o‘zgarishiga qarab o‘zgarib boradi. Masalan, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari mavsumiy xarakterga ega bo‘lib, hosilning ko‘pligi yoki kamligi narxlarga sezilarli ta’sir qiladi. Sanoat mahsulotlarida esa ishlab chiqarish xarajatlari, xomashyo narxlari va texnologik taraqqiyot narxlarni belgilovchi asosiy omillar hisoblanadi. Bundan tashqari, xalqaro bozorlarning ta’siri ham katta. Globallashuv jarayonida import va eksport faoliyati mahalliy narxlarga bevosita ta’sir qiladi. Masalan, neft narxlarining o‘zgarishi butun dunyo iqtisodiyotiga ta’sir qiladi, chunki u transport va ishlab chiqarish xarajatlariga bevosita bog‘liq. Shuningdek, valyuta kurslari ham import qilingan mahsulotlarning narxini belgilashda muhim rol o‘ynaydi. Davlat iqtisodiy barqarorlikni saqlash uchun muayyan chora-tadbirlarni amalga oshiradi. Masalan, soliq siyosati orqali narxlarning haddan tashqari o‘zgarishining oldini oladi yoki turli sohalarga subsidiya ajratish orqali ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlaydi. Shu tariqa, bozordagi narxlarning haddan tashqari tebranishlari iqtisodiyotga salbiy ta’sir ko‘rsatmasligi uchun davlat aralashuvi muhim ahamiyat kasb etadi. Taklif va talab o‘rtasidagi muvozanat Taklif va talab bozorda muvozanat holatiga intiladi. Bu muvozanat quyidagicha shakllanadi: Agar talab taklifdan yuqori bo‘lsa, narx ko‘tariladi. Agar taklif talabdan yuqori bo‘lsa, narx pasayadi. Talab va taklif muvozanat holatiga kelganda, barqaror narx shakllanadi. Talab quyidagi omillar ta’sirida o‘zgaradi: Narx o‘zgarishi – Narx oshganda talab pasayadi, narx tushganda esa ortadi. 26Iste’molchilarning daromadi – Yuqori daromad iste’molchilar talabini oshiradi. O‘rinbosar va komplementar mahsulotlar – Muqobil mahsulotlar arzonlashsa, asosiy mahsulotga bo‘lgan talab kamayadi Moda va tendensiyalar – Yangi texnologiyalar va modaga bog‘liq holda talab ortishi yoki kamayishi mumkin. Taklif quyidagi omillar ta’sirida o‘zgaradi: Ishlab chiqarish xarajatlari – Xarajatlar ortganda taklif kamayadi. Texnologik rivojlanish – Yangi texnologiyalar ishlab chiqarishni arzonlashtirib, taklifni oshiradi. Davlat siyosati – Soliq imtiyozlari va subsidiyalar taklifni oshirishi mumkin. Tabiiy ofatlar va favqulodda holatlar – Masalan, qurg‘oqchilik yoki pandemiya natijasida taklif kamayishi mumkin. Talab va taklifning o‘zaro ta’siri natijasida bozorda narxlarning o‘zgarishi kuzatiladi. Agar talab va taklif barqaror bo‘lsa, iqtisodiy o‘sish ta’minlanadi. Biroq, talab va taklif o‘rtasidagi muvozanat buzilganda iqtisodiy inqirozlar yuzaga kelishi mumkin. Narx va talab-taklif mexanizmining iqtisodiy barqarorlikka ta’siri Bozor iqtisodiyotida narx, talab va taklif mexanizmi iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Iqtisodiy barqarorlik – bu iqtisodiy o‘sishning uzluksizligi, inflyatsiya darajasining pastligi va ishsizlikning kamayishi bilan tavsiflanadi. Narxlarning tartibli o‘zgarishi ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarning aniq reja asosida harakat qilishiga imkon yaratadi. Masalan, agar narxlar keskin o‘zgarib tursa, ishlab chiqaruvchilar rejalashtirilgan miqdorda mahsulot ishlab chiqarishga qodir bo‘lmaydi. Bu esa iqtisodiy beqarorlikka olib kelishi mumkin. Talab va taklifning muvozanatda bo‘lishi esa iqtisodiy tizimning samarali ishlashini ta’minlaydi. Talab haddan tashqari oshib ketsa, inflyatsiya kuchayadi, mahsulotlar qimmatlashadi. Aksincha, talab tushib 27ketsa, ishlab chiqarish kamayadi va ishsizlik ortadi. Shuning uchun davlat iqtisodiy barqarorlikni saqlab qolish uchun muayyan choralarni ko‘radi. Davlatning iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashdagi roli Bozor iqtisodiyoti o‘z-o‘zidan barqaror bo‘lishi qiyin. Shuning uchun davlat quyidagi vositalar orqali iqtisodiy barqarorlikni ta’minlaydi: Pul-kredit siyosati – Markaziy bank foiz stavkalarini o‘zgartirish orqali iqtisodiyotga ta’sir ko‘rsatadi. Soliq siyosati – Soliqlarni pasaytirish yoki oshirish orqali talab va taklifni muvozanatlashtiradi. Davlat xarajatlari – Davlat infratuzilma va ijtimoiy dasturlarga mablag‘ yo‘naltirib, iqtisodiy faollikni oshiradi. Inflyatsiyani tartibga solish – Narxlarning haddan tashqari oshib ketishini oldini olish uchun turli iqtisodiy choralar ko‘radi. Raqobatni qo‘llab-quvvatlash – Monopoliyalarning oldini olish uchun anti-monopoliya qonunlarini joriy qiladi. Narx, talab va taklif iqtisodiy jarayonlarning asosiy mexanizmi hisoblanadi. Ular o‘zaro bog‘liq bo‘lib, bozorda muvozanatni ta’minlaydi. Davlat ushbu jarayonni nazorat qilish orqali iqtisodiy o‘sish va barqarorlikni ta’minlashga harakat qiladi. 2.2. Raqobat muhitining shakllanishi va bozor samaradorligiga ta’siri Bozor iqtisodiyotida raqobat muhim omillardan biri bo‘lib, u ishlab chiqaruvchilar va xizmat ko‘rsatuvchilar o‘rtasida samarali kurashni ta’minlaydi. Raqobat mavjud bo‘lsa, korxonalar mahsulot sifatini oshirishga, narxlarni pasaytirishga va iste’molchilarga yaxshiroq xizmat ko‘rsatishga intiladi. Bu esa butun iqtisodiy tizimning samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Raqobat muhitining shakllanishida bir qator omillar muhim ahamiyatga ega. Birinchidan, erkin bozorga kirish imkoniyatining mavjudligi muhim. Agar 28yangi ishtirokchilar bozorga kirishda qiyinchiliklarga duch kelsa, yirik kompaniyalar monopoliyaga aylanadi va narxlarni sun’iy ravishda oshirib, bozorda o‘z hukmronligini o‘rnatadi. Ikkinchidan, iste’molchilar bozor to‘g‘risida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lishi lozim. Raqobat muhiti to‘g‘ri shakllangan bo‘lsa, xaridorlar eng yaxshi mahsulot va xizmatlarni tanlash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Raqobat turlari bozorning turli segmentlarida har xil ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Mukammal raqobat sharoitida bozorda ko‘plab kichik korxonalar faoliyat yuritib, hech biri narxga mustaqil ta’sir o‘tkaza olmaydi. Bu sharoitda narx bozor talab va taklifiga qarab erkin shakllanadi. Monopolistik raqobatda esa mahsulotlarning differensiallashganligi kuzatiladi. Kompaniyalar o‘z mahsulotlarini boshqalardan farqli qilish uchun dizayn, sifat, xizmat ko‘rsatish darajasi va boshqa jihatlarga e’tibor qaratadi. Oligopoliya bozorida bir necha yirik korxona hukmronlik qiladi. Bunday bozorda narxlar ko‘pincha barqaror bo‘lib, kompaniyalar o‘zaro kelishgan holda harakat qilishadi. Monopoliya esa bozorning faqat bitta yirik kompaniya tomonidan nazorat qilinishini anglatadi. Bu holat iste’molchilar uchun noqulay bo‘lib, mahsulot narxlari sun’iy oshirilishi va tanlov imkoniyatlarining cheklanishiga olib keladi.Raqobat muhitining shakllanishida davlatning roli juda katta. Davlat raqobatni qo‘llab-quvvatlash uchun maxsus antimonopoliya qonunlarini joriy etadi. Ushbu qonunlar orqali yirik korxonalar bozorni egallab olishining oldi olinadi va kichik tadbirkorlarning bozorga kirishiga imkoniyat yaratiladi. Shuningdek, davlat soliq siyosati, kreditlar va subsidiyalar orqali raqobat muhiti shakllanishiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin.Bozorda sog‘lom raqobat mavjud bo‘lsa, iqtisodiy samaradorlik oshadi. Korxonalar o‘z mahsulotlarini yaxshilash uchun innovatsiyalar joriy etishga majbur bo‘ladi. Shu bilan birga, ishlab chiqarish tannarxi pasayib, iste’molchilar uchun mahsulot va xizmatlar arzonlashadi. Raqobat muhitining shakllanishi iqtisodiy barqarorlikka ham bevosita ta’sir qiladi. Agar bozorda raqobat yetarlicha 29rivojlanmagan bo‘lsa, yirik kompaniyalar hukmronlik qilib, narxlarni o‘z xohishlariga ko‘ra belgilashlari mumkin. Bu esa iste’molchilarga zarar yetkazadi va iqtisodiy muvozanatni buzadi. Shuning uchun davlat raqobat siyosatini tartibga solish orqali iqtisodiy barqarorlikni ta’minlaydi. Raqobat muhitining shakllanishi quyidagi bosqichlardan iborat: Bozorga kirish imkoniyatining yaratilishi – Yangi tadbirkorlar va kichik biznes vakillari erkin raqobatga kirish imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak. Iste’molchilarning xabardorligi – Xaridorlar bozordagi mahsulotlar va xizmatlar to‘g‘risida yetarlicha axborotga ega bo‘lishi kerak. Davlat tartibga solishining mavjudligi – Antimonopoliya qonunlari orqali yirik kompaniyalarning bozorni egallab olishining oldi olinadi. Innovatsiyalar va texnologik taraqqiyot – Korxonalar yangi mahsulot va xizmatlarni taklif qilib, iste’molchilar e’tiborini tortishga intiladi. Raqobatning ijobiy ta’siri shundaki, u iqtisodiyotning o‘sishiga xizmat qiladi. Raqobat kuchaygan sari, ishlab chiqaruvchilar mahsulot sifatini oshirishga majbur bo‘ladilar. Bu esa umuman iqtisodiy o‘sishning jadallashishiga olib keladi. Raqobat muhitining shakllanishi bevosita ish o‘rinlarining yaratilishiga ham xizmat qiladi. Bozorda ko‘plab kichik va o‘rta biznes subyektlari paydo bo‘lib, aholining bandligi oshadi.Sog‘lom raqobat mavjud bo‘lgan sharoitda iste’molchilar ko‘proq tanlov imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Turli ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida mahsulot sifati bo‘yicha kurash bo‘lgani sababli, iste’molchilar yanada sifatli va arzon mahsulotlardan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Shuningdek, raqobat iqtisodiyotdagi innovatsion jarayonlarni jadallashtiradi. Yangi texnologiyalarni joriy etish, mahsulotlarni yangilash va xizmat ko‘rsatish sifatini oshirish – bularning barchasi raqobatning asosiy natijalaridandir.Raqobatning salbiy jihatlari ham mavjud. Ayrim hollarda yirik kompaniyalar kichik biznesni bozorga kiritmaslik uchun narx dempingi yoki agressiv marketing strategiyalaridan foydalanishlari mumkin. Bundan tashqari, 30raqobat haddan tashqari kuchaysa, ayrim korxonalar iqtisodiy qiyinchiliklarga duch kelib, bozorga kira olmaydi yoki bankrot bo‘ladi.Shunday qilib, bozor iqtisodiyotida raqobat muhim rol o‘ynaydi. U iqtisodiy o‘sishni ta’minlab, iste’molchilar uchun eng maqbul narx va sifat muvozanatini yaratadi. Davlat esa raqobat muhitining shakllanishini tartibga solish orqali uning ijobiy ta’sirini oshirishi va salbiy oqibatlarini kamaytirishi lozim. 2.3. Davlatning bozor mexanizmiga aralashuvi, tartibga solish usullari va bozor muvaffaqiyatsizliklari Bozor iqtisodiyoti o‘zining tabiiy tartibga solish mexanizmlariga ega bo‘lsa-da, ayrim holatlarda bozor o‘z-o‘zidan samarali ishlamaydi. Bu holat bozor muvaffaqiyatsizliklari deb ataladi. Davlat ushbu muvaffaqiyatsizliklarni bartaraf etish, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va ijtimoiy adolatni qo‘llab- quvvatlash maqsadida bozorga aralashadi. Davlatning aralashuvi iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish, monopoliyalarni cheklash, ijtimoiy xizmatlarni ta’minlash va tabiiy resurslarni muhofaza qilish kabi muhim vazifalarni o‘z ichiga oladi. Bozor mexanizmiga davlatning aralashuvi turli iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik sabablarga ko‘ra zarur bo‘lib qoladi. Ularning asosiylari iqtisodiy tizimda yuzaga keladigan bozor muvaffaqiyatsizliklari, raqobatni cheklash, resurslarning notekis taqsimlanishi va ijtimoiy muvozanatni ta’minlash bilan bog‘liqdir. Davlatning bozorga aralashuvi iqtisodiyotda turli sohalarda samarali va tartibli rivojlanishni ta’minlashga qaratilgan. Agar bozor o‘z-o‘zidan samarali ishlasa, davlat aralashuvi minimal bo‘ladi, ammo ba’zi holatlarda davlat aralashuvi bozor mexanizmiga muvozanat kiritadi. Bozor iqtisodiyotida davlatning aralashuvining asosiy sabablari orasida bozor muvaffaqiyatsizliklari, xususan tashqi ta’sirlar, monopoliyalar va jamoat tovarlari ta’minoti muammolari mavjud. Misol uchun, bozor erkinligi atrof- 31muhitga zarar yetkazadigan sanoat korxonalarining faoliyatini to‘xtatmaydi. Bu holatda davlat ekologik qonunchilik va soliq siyosati orqali tabiiy resurslarning saqlanishini ta’minlashga harakat qiladi. Shuningdek, ijtimoiy jihatdan muhim bo‘lgan xizmatlar, masalan, ta’lim, sog‘liqni saqlash va mudofaa sohalaridagi faoliyatni davlat o‘z zimmasiga olish zarurati ham mavjud. Davlat tomonidan bozorni tartibga solish uchun bir qancha usullar qo‘llaniladi. Soliq siyosati, pul-kredit siyosati va raqobatni tartibga solish uchun maxsus qonunlar qabul qilinadi. Soliq siyosati orqali davlat iqtisodiy jarayonlarni boshqaradi va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi. Bunda davlat soliqlarni o‘zgartirish, soliq imtiyozlarini yaratish yoki soliq stavkalarini pasaytirish orqali bozorni rag‘batlantirishi mumkin. Pul-kredit siyosati esa markaziy bank tomonidan amalga oshiriladi va inflyatsiya darajasini nazorat qilish, iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish va kapitalni samarali taqsimlashga yordam beradi. Raqobatni tartibga solish esa bozorning samarali ishlashiga, monopoliyalarni oldini olishga va kichik va o‘rta biznesning rivojlanishiga xizmat qiladi. Davlatning bozor mexanizmiga aralashuvining yana bir muhim jihati monopoliyalarni tartibga solishdir. Monopoliyalar bozorning samarali ishlashini to‘xtatadi, chunki ular narxlarni manipulyatsiya qilib, iste’molchilarni zararlantiradi. Davlat antimonopoliya qonunlarini qabul qilib, bozorni erkin va samarali ravishda ishlashini ta’minlaydi. Bu nafaqat raqobatni rivojlantiradi, balki iste’molchilarni yuqori sifatli mahsulotlar va xizmatlar bilan ta’minlaydi. Davlat aralashuvi bozorning samarali ishlashiga yordam beradi va iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlaydi, lekin davlatning haddan tashqari aralashuvi bozorda tartibsizliklarga olib kelishi mumkin. Bu bozorning o‘z- o‘zidan ishlashiga to‘sqinlik qiladi va iqtisodiy resurslar samarali taqsimlanmasligi mumkin. Shuning uchun davlatning bozorga aralashuvi me’yorida bo‘lishi lozim. 32Bozor muvaffaqiyatsizliklari bo‘lganda, davlat iqtisodiy faollikni qo‘llab- quvvatlash uchun maxsus choralar ko‘radi. Masalan, bozorning samarali ishlamasligi natijasida yuzaga keladigan ijtimoiy tengsizlikni kamaytirish maqsadida ijtimoiy yordam dasturlari amalga oshiriladi. Bu yordam dasturlari orqali kam ta’minlangan aholi guruhlariga moliyaviy yordam ko‘rsatiladi, sog‘liqni saqlash, ta’lim va boshqa ijtimoiy xizmatlar taqdim etiladi. m Shuningdek, bozor muvaffaqiyatsizligining yana bir shakli monopoliyalarning mavjudligi hisoblanadi. Monopoliyalar bozorni o‘z egasiga aylantirib, raqobatni cheklaydi. Davlat, odatda, monopoliyalarga qarshi qonunlar va raqobatni himoya qilish uchun maxsus organlar yaratadi. Bu organlar monopoliyalarning oldini olish, bozorni erkin va samarali ishlashini ta’minlashga qaratilgan. Bozor muvaffaqiyatsizliklarini bartaraf etishda davlatning roli juda katta. Davlat iqtisodiy faollikni boshqarish, resurslarni samarali taqsimlash va jamiyatdagi ijtimoiy adolatni ta’minlash uchun muhim choralarni ko‘radi. Shu bilan birga, davlat aralashuvining optimal bo‘lishi zarur. Haddan tashqari davlat aralashuvi bozorning o‘z-o‘zini tartibga solishiga xalaqit berishi mumkin, lekin zaruriy va me’yoriy aralashuv bozorning samarali ishlashini ta’minlaydi. Bozor mexanizmi va davlat aralashuvining muvozanati iqtisodiyotning barqaror rivojlanishini ta’minlashga yordam beradi. Davlatning roli bozorning samarali ishlashini ta’minlash, resurslarni samarali taqsimlash va ijtimoiy adolatni qo‘llab-quvvatlashdan iboratdir. Shu bilan birga, davlatning aralashuvi bozor mexanizmlarini to‘g‘ri boshqarish va bozor muvaffaqiyatsizliklarini bartaraf etish uchun muhim ahamiyatga ega. 33 Xulosa Bozor mexanizmi iqtisodiy tizimning asosiy va muhim elementlaridan biridir. U iqtisodiy resurslarni taqsimlash, mahsulotlar va xizmatlarni ishlab chiqarish, narxlarni shakllantirish va iqtisodiy sub’ektlar o‘rtasida o‘zaro aloqalarni tartibga solish orqali iqtisodiyotning samarali ishlashini ta’minlaydi. Bozor mexanizmi va uning tarkibiy qismlari, masalan, talab va taklif, narx shakllanishi, raqobat, davlatning aralashuvi va boshqa iqtisodiy jarayonlar, iqtisodiyotda muvozanatni saqlash va barqaror rivojlanishni ta’minlashda katta rol o‘ynaydi.Bozor mexanizmining samarali ishlashi uchun talab va taklif o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar muvozanatda bo‘lishi zarur. Davlatning bozor mexanizmidagi roli muhimdir, chunki ba’zi holatlarda bozor o‘z-o‘zidan samarali ishlamaydi. Davlat iqtisodiy muvaffaqiyatsizliklarni bartaraf etish uchun turli tartibga solish usullarini qo‘llaydi, shu jumladan soliq siyosati, pul- kredit siyosati, raqobatni himoya qilish va ijtimoiy muammolarni hal qilish orqali bozorning samarali ishlashini ta’minlaydi.Shu bilan birga, davlatning bozorga aralashuvi muvozanatni saqlashda, iqtisodiy o‘sish va ijtimoiy adolatni ta’minlashda, ayniqsa ijtimoiy sohalarda muhim ahamiyat kasb etadi. Biroq, davlatning aralashuvi haddan tashqari bo‘lmasligi, balki bozorning o‘z-o‘zini tartibga solishiga to‘g‘ri keladigan tarzda bo‘lishi kerak. Davlat aralashuvi bozor muvaffaqiyatsizliklarini bartaraf etish, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va ijtimoiy farovonlikni oshirishga xizmat qiladi. Xulosa qilib aytganda, bozor mexanizmi va uning tarkibiy qismlari iqtisodiy tizimning samarali ishlashini ta’minlashda markaziy o‘ringa ega. Bozor va davlatning o‘zaro hamkorligi iqtisodiyotning barqaror rivojlanishini ta’minlashga yordam beradi. Shuningdek, bozor mexanizmi va uning tarkibiy qismlarining to‘g‘ri ishlashi iqtisodiy tizimda muvozanat va farovonlikni saqlashga imkon beradi. 34Foydalanilgan adabiyotlar 1) Xodjaev, U. (2019). "Bozor iqtisodiyoti va uning mexanizmlari". Toshkent: O‘zbekiston Yozuvchilar Uyushmasi. 2) Toshpulatov, R. (2020). "Bozor mexanizmi: Asosiy tamoyillar va amaliyot". Toshkent: "Iqtisodiyot va adabiyot" nashriyoti. 3) Shonov, Z. (2018). "Bozor mexanizmi va uning iqtisodiy tizimdagi roli". Toshkent: "O‘zbekiston iqtisodiyoti" nashriyoti. 4) Mahmudov, M. (2019). "Bozor iqtisodiyotining nazariy asoslari". Toshkent: "Iqtisodiy rivojlanish" nashriyoti. 5) Qurbonov, A. (2020). "Iqtisodiyotda bozor mexanizmining o‘rni va taklif- talim mexanizmi". Toshkent: "Yangi iqtisodiy yondashuv" nashriyoti. 6) Karimov, B. (2021). "Bozor mexanizmining iqtisodiy tizimga ta'siri". Toshkent: "O‘zbekiston iqtisodiyoti" nashriyoti. 7) Turaev, D. (2021). "Bozor mexanizmining barqarorligi va rivojlanish istiqbollari". Toshkent: "Adabiyot va iqtisodiyot" nashriyoti. 8) Jumaev, A. (2018). "Bozor mexanizmining asosiy elementlari va iqtisodiy barqarorlikka ta'siri". Toshkent: "Iqtisodiy o‘sish" nashriyoti. 9) Zokirov, A. (2020). "Bozor mexanizmi va uning iqtisodiy o‘zgarishlarga ta'siri". Toshkent: "Iqtisodiy xususiyatlar" nashriyoti. 10) Pirov, F. (2021). "Bozor mexanizmi va davlat aralashuvining o‘zaro ta'siri". Toshkent: "Raqamli iqtisodiyot" nashriyoti. 11) Safarov, S. (2019). "Bozor mexanizmining tashkil topishi va ishlab chiqarish samaradorligiga ta'siri". Toshkent: "Bozor iqtisodiyoti" nashriyoti. 12) Mutalov, E. (2020). "Bozor mexanizmi va davlatning iqtisodiy siyosati". Toshkent: "Iqtisodiy strategiyalar" nashriyoti. 13) Akbarov, S. (2021). "Bozor mexanizmi va uning tarkibiy qismlari". Toshkent: "Tadqiqotlar nashriyoti". 14) Xodjayev, N. (2021). "Bozor mexanizmi va ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar". Toshkent: "O‘zbekiston iqtisodiyoti" nashriyoti. 3515) Abduvaliyev, I. (2020). "Bozor mexanizmi: O‘zbekiston tajribasi". Toshkent: "Yangi iqtisodiy uslublar" nashriyoti. 16) Tursunov, D. (2019). "Iqtisodiy barqarorlik va bozor mexanizmi". Toshkent: "Bozor va taraqqiyot" nashriyoti. 17) Karimova, Z. (2021). "Bozor mexanizmining samaradorligi va uning ahamiyati". Toshkent: "Iqtisodiy nazariya" nashriyoti. 18) Niyazov, A. (2020). "Bozor mexanizmi va uning iqtisodiy jarayonlarga ta'siri". Toshkent: "Global iqtisodiyot" nashriyoti. 19) Murtazaev, O. (2020). "Bozor mexanizmi va uning tarkibiy elementlari". Toshkent: "O‘zbek iqtisodiyoti" nashriyoti. 20) Ismailov, D. (2021). "Bozor mexanizmi va uning iqtisodiy o‘zgarishlarga ta'siri". Toshkent: "Bozor va davlat" nashriyoti. 21) Raximov, S. (2019). "Bozor mexanizmi va davlat aralashuvi: muammo va yechimlar". Toshkent: "Yangi iqtisodiyot" nashriyoti. 22) Djalilov, K. (2021). "Bozor mexanizmi va iqtisodiy siyosat: O‘zbekiston misolida". Toshkent: "Iqtisodiy tahlil" nashriyoti. 23) Fayzullayev, T. (2020). "Bozor mexanizmi va iqtisodiy o‘sishning asosiy omillari". Toshkent: "Bozor o‘sishi" nashriyoti. 24) G‘ulomov, M. (2018). "Bozor mexanizmi va uning iqtisodiy barqarorlikka ta’siri". Toshkent: "Xalqaro iqtisodiyot" nashriyoti. 25) Baynazarov, U. (2021). "Bozor mexanizmi va uning davlat siyosatiga ta'siri". Toshkent: "Samarali iqtisodiyot" nashriyoti.

Mundarija
Kirish…………………………………………………………………………...3
I BOB. BOZOR MEXANIZMINING NAZARIY ASOSLARI VA UNING IQTISODIYOTDAGI O‘RNI
1.1. Bozor mexanizmi tushunchasi, uning mohiyati va asosiy tamoyillari……..6
1.2. Bozor mexanizmining tarkibiy qismlari va ularning o‘zaro bog‘liqligi..…15
1.3. Bozor turlari va ularning o‘ziga xos xususiyatlari……………………..…18
II BOB. BOZOR MEXANIZMINING AMAL QILISHI, UNING IQTISODIYOTGA TA’SIRI VA DAVLATNING ROLI
2.1. Narx va taklif-talab mexanizmining ishlash tamoyillari va iqtisodiy barqarorlikka ta’siri………………………………………………………...…22
2.2. Raqobat muhitining shakllanishi va bozor samaradorligiga ta’siri……....27
2.3. Davlatning bozor mexanizmiga aralashuvi, tartibga solish usullari va bozor muvaffaqiyatsizliklari………………………………………………..……….30
Xulosa………………………………………………………….…………..…33
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………….34

Купить