Bozor raqobati ahamiyati va shakllari - Iqtisodiyot - Slaydlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	3.6MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Noyabr 2023
Kengaytma	pptx
Bo'lim	Slaydlar
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nozimbek

Ro'yxatga olish sanasi 14 Noyabr 2023

21 Sotish

Bozor raqobati ahamiyati va shakllari

Sotib olish

Bozor raqobati ahamiyati va shakllari

Reja:
5. Oligopolistik bozor, sof monopoliya bozori.3. Bahosiz yoki takomillashgan raqobat. 2. Ichki va tarmoqlararo raqobat.1 . Raqobat qonuni, ahamiyati va mohiyati.
4. Sof raqobat bozori, monopolistic raqobat bozori.

Raqobat — mustaqil tovar ishlab chiqaruvchi (korxona)lar o rtasida tovarlarni qulay sharoitda ishlab ʻ
chiqarish
va yaxshi foyda keltiradigan narxda sotish, umuman iqtisodiyotda o z mavqeini ʻ
mustahkamlash
uchun kurash. Raqobat ko p qirrali iqtisodiy hodisa bo lib, u bozorning barcha ʻ ʻ
sub yektlari
o rtasidagi murakkab munosabatlarni ifodalaydi. Resurslarnn yetkazib beruvchilar ʼ ʻ
o rtasidagi
raqobat o zlarining iqtisodiy resurslarini (kapital, yer, ishchi kuchi) yuqori nd/shshrda ʻ ʻ
sotish
uchun amalga oshiriladi. Ishlab chiqaruvchilar va resurelarni yetkazib beruvchilar o rtasidagi ʻ
raqobat
bozor munosabatlari rivojlangan, iqtisodiyot to liq erkinlashgan sharoitda yaqqol namoyon ʻ
bo ladi.
ʻ

Raqobat iste molchilar o rtasida ham yuz berib, tovarlarni qulay va arzon baholarda ʼ ʻ
sotib
olishga qaratiladi, ya ni haridor har bir sarflangan pul birligi evaziga ko proq ʼ ʻ
naflilikka
ega bo lishga harakat qiladi, arzon va sifatli tovarni tezroq sotib olish ʻ
uchun
kurashadi. Raqobatda ishlab chiqaruvchilar o rtasida sarflangan harajatlarga ʻ
ko proq
foyda olish, shu foyda orqasidan quvish natijasida tovarlarni sotish doiralari, ʻ
ya ni
qulay bozorlar, arzon xom ashyo, energiya va arzon ishchi kuchi manbalari ʼ
uchun
kurash boradi.

Raqobat asosida ishlab chiqaruvchilarning mulk egasi sifatida alohidalashuvi va mustaqil bo lishi, ʻ
manfaatlar
to qnashuvi yotadi. Chunki har bir mulk egasining o z manfaati bo lib, ular shu ʻ ʻ ʻ
manfaatga
erishish uchun intiladi. Mulk egasining tovar ishlab chiqarish va boshqa barcha
sohalardagi
faoliyati shu manfaatga bo ysundirilgan bo ladi. Raqobat mavjud bo lishining yana bir ʻ ʻ ʻ
sharti —
bu tovarpul munosabatlarining, ma lum darajada rivojlangan bozor tizimining bo lishidir. ʼ ʻ
Shu
sababli raqobatning asosiy sohasi bozor hisoblanadi.

Yangi texnologiya joriy qilish, talabga javoban tovar turlarini tez o zlashtirish, malakali ishchi ʻ
kuchiga
ega bo lish va zamonaviy marketing xizmatidan foydalanish kabilar raqobat ʻ
kurashidan
g olib chiqish shartiga aylanadi. Monopoliya raqobatga zid, chunki u tovar ishlab ʻ
chiqaruvchiga
tanho hukmronlikni ta minlab, o zaro bellashuv uchun sharoit qoldirmaydi. ʼ ʻ
Raqobat
kurash yo lini tanlash jihatdan ham halol va g irrom raqobatga bo linadi. Halol ʻ ʻ ʻ
raqobat
bozordagi kurashda qabul qilingan, hammaga maqbul usullar bilan olib boriladi,
bozor
qoidalariga asoslanadi. Firrom raqobatda taqiqlangan va qoralangan usullar, ya ni ʼ
qalloblik,
ko zbo yamachilik, so zida turmaslik, aldash, iqtisodiy josuslik, qo porovchilik va ʻ ʻ ʻ ʻ
hatto
jismoniy zo ravonlik kabi jinoyatkorona usullar qo llaniladi. ʻ ʻ

Bozor iqtisodiyoti aslida faqat halol raqobatni tan oladi. Raqobat iqtisodiyotni sog lomlashtirib turadi. ʻ
Raqobatdan
jamiyat manfaatlari yo lida foydalanish va uni nazorat qilishda davlat tomonidan qabul qilinadigan ʻ
monopoliyaga
qarshi qonunlar muhim ahamiyatga ega.
Raqobat
olib borish usuliga ko ra, narx bilan raqobat va narxsiz raqobatga bo linadi. Narx bilan raqobatlashuv ʻ ʻ
tovarlar
yoki xizmatlarni raqiblarga Karaganda foydani vaqtinchalik kamaytirish hisobiga arzon narxda sotishni
bildiradi
(narxdan tashlamalar, ulgurji haridorlarga imtiyozlar va boshqalar), Narxsiz raqobatga haridorlarni
egallash
va saqlab turishning narxlarni arzonlashtirish bilan bog liq bo lmagan har qanday qonuniy usullari ʻ ʻ
kiradi
(sifatini oshirish, xizmat muddatini uzaytirish, ekologik tozalik, xavfsizlik va boshqalar)

O z miqyosiga ko ra, raqobat eng avvalo 2 turga — tarmoq ichidagi va tarmoqlararo ʻ ʻ
raqobatga
bo linadi. Iqgisodiy adabiyotlarda tarmoq ichidagi raqobatning 4 ta shakli ʻ
alohida
ajralib ko rsatiladi. Bular erkin raqobat, monopolistax raqobat, monopoliya ʻ
va
oligopoliyatrraqobatning amal qilishi uchun muayyan shartsharoitlar mavjud
bo lishi
shart. Bu shartsharoitlar faqat bozor munosabatlari qaror topgan muhitda ʻ
bo lishi
mumkin. Iqtisodiyotda monopollashuv tamoyillarining kuchayib borishi bilan ʻ
raqobat
cheklanadi. Raqobatchilik muhitini vujudga keltirish uchun davlat
monopoliyalarga
qarshi siyosat olib boradi, iqtisodiyotni
monopoliyadan
chiqarish bo yicha chora-tadbirlar ko radi, ʻ ʻ
monopoliyaga
qarshi qonunchiliknn amalga oshiradi.

Davlatning raqobatga nisbatan siyosati uning ma rifatli, madaniy ʼ
ko rinishlari
va qoidalarini ta minlashga yo naltiriladi. Bunday ʻ ʼ ʻ
siyosat
ishlab chiqarishni takomillashtirish, mahsulotlarni samarali
taqsimlashga,
texnika va iktisodiy taraqqiyotga yordam beradi,
iste molchilarning
manfaatlarini ximoya qilishga xizmat qiladi. ʼ

Raqobat — bozor sub ektlari ʼ iqtisodiy manfaatlarining
to qnashuvidan
iborat bo lib, ular o rtasidagi yuqori ʻ ʻ ʻ foyda
va
ko proq naflilikka ega bo lish uchun kurashni anglatadi. ʻ ʻ

Hozirgi bozor iqtisodiyotid a raqobatning quyidagi asosiy vazifalarini ajratib
ko rsatish
mumkin: ʻ
1. tartibga
solish vazifasi;
2. resurslarni
joylashtirish vazifasi;
3. innovatsion
vazifa;
4. moslashtirish
vazifasi;
5. taqsimlash
vazifasi;
6. nazorat
qilish vazifasi.

Raqobatning tartibga solish vazifasi ishlab chiqarishni talab (iste mol)ga muvofiqlashtirish maqsadida ʼ
taklifga
ta sir o tkazishdan iborat. Aynan shu vazifa yordamida iqtisodiyotda ʼ ʻ taklifning talab orqali,
ishlab
chiqarish tarkibi va hajmining yakka tartibdagi va ijtimoiy ehtiyojlar orqali belgilanishiga
erishiladi,
ya ni iqtisodiyot bozor qonunlari asosida tartibga solinadi. ʼ
Raqobatning
resurslarni joylashtirish vazifasi ishlab chiqarish omillarini ular eng ko p samara ʻ
beradigan
korxona, hudud va mintaqalarga oqilona joylashtirish imkonini beradi

Raqobatning innovatsion vazifasi fan-texnika taraqqiyoti yutuqlariga asoslanuvchi hamda bozor iqtisodiyoti
sub ektlarining
rivojlanishini taqozo etuvchi turli ko rinishdagi yangiliklarning joriy etilishini anglatadi. ʼ ʻ
Raqobatning
moslashtirish vazifasi korxona (firma)larning ichki va tashqi muhit sharoitlariga ratsional
tarzda
moslashishiga yo naltirilgan bo lib, ularning shunchaki o zini-o zi saqlab, iqtisodiy jihatdan yashab ʻ ʻ ʻ ʻ
qolishidan
xo jalik faoliyati sohalarining ʻ ekspansiyasi (kengayishi)ga o tishini bildiradi. Raqobatning ʻ
taqsimlash
vazifasi ishlab chiqarilgan ne matlar yalpi hajmi (yalpi ichki mahsulot)ning iste molchilar o rtasida ʼ ʼ ʻ
taqsimlanishiga
bevosita va bilvosita ta sir o tkazadi. ʼ ʻ

Nihoyat, raqobatning nazorat qilish vazifasi bozordagi ba zi ishtirokchilarning boshqa bir ishtirokchilar ʼ
ustidan monopolistik hukmronlik
o rnatishiga yo l qo ymaslikka yo naltiriladi. Raqobat kurashining mazmuni ʻ ʻ ʻ ʻ
to g risida
to laroq tushunchaga ega bo lish uchun uning asosiy shakllari va belgilarini ko rib chiqish zarur. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ

Erkin raqobat sharoitida bir xil mahsulot ishlab chiqaruvchi
tarmoqda juda ko‘p sonli korxonalar mavjud bo‘ladi. Yuqori
darajada tashkil qilingan bozorda ko‘plab sotuvchilar o‘zlarining
mahsulotlarini taklif qiladilar.

Erkin raqobatli bozorda alohida korxonalar mahsulot narxi ustidan
sezilarsiz nazoratni amalga oshiradi. Chunki har bir korxonada umumiy
ishlab chiqarish hajmi uncha katta bo‘lmaydi. Shu sababli alohida
korxonada ishlab chiqarishning ko‘payishi yoki kamayishi umumiy
taklifga, demak mahsulot narxiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmaydi

Monopoliya sharoitida firma narx ustidan sezilarli nazoratni amalga oshiradi. Buning sababi
oddiy. U mahsulot (xizmat)ning yagona ishlab chiqaruvchisi hisoblanadi va demak, taklifning
umumiy hajmi ustidan nazorat qiladi

Monopolistik raqobat o‘z ichiga ham monopoliya, ham raqobat unsurlarini oladi. Bunda tarmoqdagi bir turdagi
mahsulotning o‘nlab ishlab chiqaruvchilari bir-birlari bilan qulay narx hamda ishlab chiqarish hajmiga erishish
borasida raqobatlashadilar. Biroq, ayni paytda, har bir ishlab chiqaruvchi o‘z mahsulotini tabaqalashtirish, ya’ni shu
turdagi boshqa mahsulotlardan qaysi bir jihati (sifat darajasi, shakli, qadoqlanishi, sotish sharoitlari va h.k.) bo‘yicha
farqlantirish orqali uning monopol ishlab chiqaruvchisiga aylanadi.

Oligopoliya – tarmoqda u qadar ko‘p bo‘lmagan korxonalarning mavjud bo‘lishi va hukmronlik
qilishidir. Bu oligopoliyaning eng muhim belgisidir. Qaysi tovarlar va xizmatlar bozorida nisbatan
kam sonli ishlab chiqaruvchilar hukmronlik qilsa, shu tarmoq oligopolistik tarmoq hisoblanadi.

Biz qarab chiqqan raqobatning to‘rtta shaklining har biri milliy
iqtisodiyotda alohida-alohida, ya’ni sof holda uchramaydi. Iqtisodiyot
sohalarini batafsil o‘rganish, cheksiz ko‘p har xil raqobatli vaziyatlar
mavjudligi sharoitida, ikkita bir xil tarmoqni topish qiyinligini ko‘rsatadi.

Hozirda turli darajadagi monopolistik tuzilmalar rivojlanib borishi bilan ular
o‘rtasidagi raqobatning shakllari ham turli ko‘rinishlarda namoyon bo‘lib
bormoqda. Jumladan, turli monopollashuv darajasidagi tuzilmalar o‘rtasida
mavjud bo‘lishiga ko‘ra quyidagi raqobat turlarini ajratib ko‘rsatish mumkin:

monopollashmagan korxonalar o‘rtasidagi raqobat;

monopoliyalar hamda monopolistik birlashmalarga kirmagan ishlab
chiqaruvchilar o‘rtasidagi raqobat;

turli monopoliyalar o‘rtasidagi raqobat;

monopolistik birlashmalar o‘zining ichidagi raqobat.

O‘z miqyosiga ko‘ra raqobat ikki turga - tarmoq ichidagi va tarmoqlararo raqobatga bo‘linadi.
Tarmoqlar ichidagi raqobat ishlab chiqarish va sotishning qulayroq sharoitiga ega bo‘lish, qo‘shimcha
foyda olish uchun bir tarmoq korxonalari o‘rtasida boradi. Har bir tarmoqda texnika bilan ta’minlanish
darajasi va mehnat unumdorligi darajasi turlicha bo‘lgan korxonalar borligi sababli shu korxonalarda
ishlab chiqarilgan tovarlarning individual (alohida) qiymati bir xil bo‘lmaydi.

Tarmoq ichidagi raqobat tovarlarning ijtimoiy qiymatini, boshqacha aytganda, bozor qiymatini aniqlaydi va
belgilaydi. Bu qiymat, odatda, o‘rtacha sharoitda ishlab chiqarilgan va muayyan tarmoq tovarlarining
anchagina qismini tashkil etadigan tovarlarning qiymatiga mos keladi.
Tarmoqlar ichidagi raqobat natijasida texnikaviy darajasi va mehnat unumdorligi yuqori bo‘lgan korxonalar
qo‘shimcha foyda oladilar va aksincha, texnika jihatdan nochor korxonalar esa, o‘zlarida ishlab chiqarilgan
tovar qiymatining bir qismini yo‘qotadilar va zarar ko‘radilar

Tarmoqlararo raqobat turli tarmoqlar korxonalari o‘rtasida eng yuqori foyda normasi olish
uchun olib boriladigan kurashdan iborat. Bunday raqobat foyda normasi kam bo‘lgan
tarmoqlardan foyda normasi yuqori tarmoqlarga kapitallarning oqib o‘tishiga sabab
bo‘ladi. Yangi kapitallar ko‘proq foyda keltiruvchi sohalarga intilib, ishlab chiqarishning
kengayishiga, taklif ko‘payishiga olib keladi. Shu asosda, narxlar pasaya boshlaydi.

Shuningdek, foyda normasi ham pasayadi. Kam foyda keltiruvchi tarmoqlardan kapitalning
chiqib ketishi teskari natijaga olib keladi: bu yerda ishlab chiqarish hajmi o‘zgaradi, tovarlarga
bo‘lgan talab ular taklif qilishidan oshib ketadi, buning oqibatida narxlar ko‘tariladi, shu bilan
birga foyda normasi oshadi. Natijada tarmoqlararo raqobat ob’ektiv ravishda qandaydir
dinamik muvozanatni keltirib chiqaradi.

Halol raqobat – raqobat kurashida jamiyat tomonidan tan olingan, iqtisodiy usullarni qo‘llash, o‘zining
maqsad va manfaatlariga erishishda umumjamiyat manfaatlariga zid keluvchi holatlarni qo‘llamaslik
kabi qoidalarga asoslanadi. Shu o‘rinda halol raqobatning quyidagi belgilarini ham ko‘rsatib o‘tish
maqsadga muvofiq hisoblanadi:

qalbaki bellashuv, majburiy safarbarlikni tan olmaydi;

boqimandalik, befarqlik, yuzakichilik, ko‘zbo‘yamachilik kabi salbiy holatlarga barham beradi;

qarindosh-urug‘chilikni, oshna-og‘aynigarchilikni, tanish-bilishlikni, ma’muriy-buyruqbozlikni tan
olmaydi

Raqobat kurashining ikki usuli farqlanadi: narx vositasidagi raqobat va narxsiz raqobat.
Narx vositasida raqobatlashuvda kurashning asosiy usuli bo‘lib ishlab chiqaruvchilarning
o‘z tovarlari narxini boshqa ishlab chiqaruvchilarining shunday
mahsulotlari narxiga nisbatan pasaytirishi hisoblanadi.

Uning asosiy va eng ko‘p qo‘llaniladigan ko‘rinishi – «narxlar
jangi» deb ataladiki, bunda yirik ishlab chiqaruvchilar
raqiblarini tarmoqdan siqib chiqarish uchun narxni vaqti-vaqti
bilan yoki uzoq muddat pasaytirib turadi. Bu usulni qo‘llash
uchun ishlab chiqaruvchi boshqa raqiblariga qaraganda
unumliroq texnologiyani kiritishi, malakaliroq ishchilarni
yollashi va ishlab chiqarishni yaxshiroq tashkil qilishi keraq
bo‘ladi. Faqat shundagina uning tovarining individual qiymati
bozor qiymatidan past bo‘lib, mazkur tovar narxini tushurish
imkoniyatini beradi.

Ayrim hollarda narx yordamida raqobatlashishning belgilangan narxlardan chegirma qilish, asosiy
harid qilingan tovarlarga boshqa tovarlarini qo‘shib berish, muayyan hollarda imtiyozli narxlarni
belgilash kabi usullaridan ham foydalaniladi. Hozirgi davrda bozor iqtisodiyoti rivojlangan
mamlakatlarda narx yordamida raqobat qilish o‘z o‘rniga ega emas, chunki ishlab chiqaruvchilardan
birining o‘z mahsulotiga narxni pasaytirishi uning raqobatchilarining ham shunday haraqat qilishini
taqozo qiladi. Bu bozorda firmalarning mavqeini o‘zgartirmaydi,

faqat tarmoq bo‘yicha foydani kamaytiradi.

Narxsiz raqobat shu bilan tavsiflanadiki, bunda raqobat
kurashining asosiy omili tovarlarning narxi emas, balki uning
sifati, servis xizmat ko‘rsatish, ishlab chiqaruvchi firmaning
obro‘-e’tibori hisoblanadi.

Narxsiz raqobat bilan bir vaqtda yashirin narx yordamidagi raqobat ham bo‘lishi mumkin. Buning uchun
yangi tovarlarning sifati oshishi va iste’mol xususiyatlarining yaxshilanishi ular narxlarining oshishiga
qaraganda tez ro‘y berishi keraq. Hozirgi davrda bir turdagi mahsulotlarning ko‘payishi ularning sotishni
rag‘batlantiruvchi reklama, tovar belgilari va fabrika muhrlaridan foydalanishni keltirib chiqarmoqda.
Iste’molchilik bozorida qo‘shimcha xizmat ko‘rsatish orqali haridorlarni o‘ziga jalb qilish keng tarqalmoqda.

Narxsiz raqobatning tovar sifatini tabaqalashtirish kabi usuli
ham mavjudki, bunda tovarlar bir xildagi ehtiyojni qondirishi va
bir turga mansub bo‘lishi, lekin turli-tuman iste’mol xossalariga
ega bo‘lishi mumkin

Tovarlar talabga nisbatan ortiqcha bo‘lgan sharoitda ishlab
chiqaruvchilar tovarlarini kreditga sotish usulidan foydalanib
raqiblaridan ustun kelishlari mumkin. Bunda dastlab tovar
narxining faqat bir qismi to‘lanadi, uning qolgan qismi esa
shartnomada kelishilgan aniq muddatlarda to‘lanadi.

Narxsiz raqobat usullari ichida marketing muhim
ahamiyatga ega bo‘lib, u mahsulot ishlab chiqarish va
sotish jarayonini talabga moslashtiruvchi tadbirlar tizimidan iborat.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida talabni yaxshi o‘rgangan va iste’molchilar
ehtiyojlarini to‘laroq qondira oladigan korxonalar har doim raqobat kurashida
yutib chiqadi.

Yirik ishlab chiqaruvchilar bozordagi
vaziyatni o‘zgartirish uchun
o‘zlarining ishlab chiqarish
quvvatlaridan foydalanishni
kamaytirib tovar taklifini
qisqartiradilar. Shu sababli iqtisodiy
beqarorlik davrlarida ham narx
barqorligicha qolaveradi.

Shunday qilib, monopoliyalar hukmron bo‘lgan sharoitda
narxsiz raqobat muhim o‘rin tutadi. Buning sababi shundaki,
birinchidan, monopoliyalar tovar sifatini oshirish,
iste’molchilarga xizmat ko‘rsatishni yaxshilash yo‘li bilan
sotiladigan tovar hajmini ko‘paytirishi mumkin. Ikkinchidan, ular
moliyaviy jihatdan kuchli bo‘lganligi sababli masulotini
yangilash, ishlab chiqarishni qayta jihozlash va reklamaga zarur
bo‘lgan mablag‘ni sarflay oladilar.

Har qanday ijtimoiy tuzumda raqobat muayyan ijtimoiy
vazifalarni bajaradi.

Keng ma’noda raqobat deganda, bir maqsad sari intilayotgan sub’ektlarning faol musobaqadagi
o‘zaro munosabatlari tushuniladi. Shunga ko‘ra raqobat:
musobaqa ishtirokchilari o‘rtasida maqsadga yetishning eng yaxshi
vositalariga ega bo‘lganlarni va boshqalarga qaraganda ulardan mahorat
ila foydalana oladiganlarni ro‘yobga chiqaradi (tanlash vositasi);

muayyan vazifani (oqilona) hal etish yo‘lini rag‘batlantiradi va yo‘lni
musobaqa ishtirokchilari faoliyatining natijalarini qiyoslash, tekshirish va
sinash asosida topishga yordam beradi;

bellashuv ishtirokchilari intilayotgan maqsadga erishish yoki mavjud
sharoitlarda unga imkoni bor darajada yaqinlashishni rag‘batlantiradi.

E’ TIBORIN GIZ UCHUN RA HMAT

Sotib olish