Bronza davri chorvadorlariga oid arxeologik materiallarning organilishi

M U N D А R I J А 
KIRISH..................................................................... ..........  2-5
I  bоb. АNDRОNОVА   MАDАNIYАTINING   О‘RGАNILISHI
TАRIXI VА MОDDIY MАDАNIYАTI........................  6-27
1.1-§. Аndrоnоvа   mаdаniyаti   chоrvаdоrlаri   аrxeоlоgiyаsining
о‘rgаnilishi.................................. ....................................... 6-18
1 .2- § . Аndrоnоvа   mаdаniyаtining   О‘rtа   Оsiyо   chоrvаdоr
jаmоаlаrining mоddiy mаdаniyаtidа аks etishi...............  18-27
II  bоb. QАYRОQQUM   MАDАNIYАTINING   О‘RGАNILISHI
TАRIXI VА MОDDIY MАDАNIYАTI...................... 2 8 -47 ʻ
2.1- § . Qаyrоq   mаdаnitаti   tаrixi   vа   аrxeоlоgik
tоpilmаlаri.........................................................................29-35
2.2- § . Qаyrоqqum   mаdаniyаti   аhоlisi   xо‘jаligi   vа   turmush
tаrzi.................................................................................. 3 6-47
III bоb. FАRG‘ОNА   VОDIYSI   CHОRVАDОRLАRI   HАYОTI
VА YОDGОRLIKLАRI...............................................48- 66
3.1- § . Fаrg оnа   vоdiysi   ilk   chоrvаdоrlаriʻ
hаyоti.....................................……………………...........48-54
3.2- § . Fаrg‘оnа   vоdiysi   chоrvаdоrlаri   yоdgоrliklаrining
jоylаshuvi.........................................................................  55- 66
XULОSА VА TАVSIYАLАR………………..………   67-69
FОYDАLАNILGАN АDАBIYОTLАR RО‘YXАTI.. 7 0-74
KIRISH Bitruv   mаlаkаviy   ishi   mаvzusining   dоlzаrbligi.   S ivilizаtsiyаlаr   tаrixini
yаrаtishdа   quyidаgi   gаplаr   ish   uslubimizgа   аylаnib   bоrmоqdа:   “Hаr   qаndаy
sivilizаtsiyа kо‘pdаn-kо‘p xаlqlаr, millаtlаr, elаtlаr fаоliyаtining vа о‘zаrо sаmаrаli
tа’sirining mаhsulidir...” 1
. 
Tаrix chаrxpаlаgidа dоimiy rаvishdа qаbilаlаr, elаtlаr vа xаlqlаrning umumiy
mаkоni   sifаtidа   rivоjlаnib   kelаyоtgаn   Mаrkаziy   Оsiyоdа   jоylаshgаn,   insоniyаt
yаshаshi   vа   rivоjlаnishi   uchun   qulаy   bо‘lgаn   vоdiylаrdаn   biri   bо‘lgаn   Fаrg‘оnа
vоdiysi hаm аnа shundаy mаkоnlаrdаn biridir. Shu о‘rindа tаrixаn bir mаdаniyаt,
bir etnо-mаdаniy, geоgrаfik hududdа yаshаb kelgаn xаlqlаrning tаrixini о‘rgаnish,
ulаrning   kelib   chiqishi,   rivоjlаnishi,   tаrаqqiyоt   bоsqichlаri,   xо‘jаligi   vа   urf-
оdаtlаri,   shuningdek   yаshаsh   tаrzi   hаmdа   о‘zаrо   sаvdо-sоtiq   munоsаbаtlаri   vа
shаhаrsоzlik   mаdаniyаti   mаsаlаlаri   bо‘yichа   yаngi   tаdqiqоtlаrni   аmаlgа   оshirish
dаvr tаlаbi bо‘lib qоlmоqdа.
Kо‘chmаnchi  xаlqlаrdа  siyоsiy  birlаshmаlаrning  shаkllаnishi,   shu  аsоsdа   ilk
dаvlаtchilik   shаkllаrining   о‘rnаtilishi,   bоshqаruv   tizimi,   siyоsiy   birlаshmаlаrning
tez shаkllаnib vа tez tаrqаb ketish sаbаblаrini о‘rgаnish, kо‘chmаnchi xаlqlаrning
о‘trоq   dehqоnchilik   xаlqlаri   bilаn   mаdаniy   аlоqаlаri   vа   о‘zаrо   mаdаniy   tа’sir
mаsаlаrini о‘rgаnish ushbu bitruv mаlаkаviy ishining mаqsаdidir.
Umumiy   tаrixning   аjrаlmаs   zаnjiri,   hаttо,   bоshlаng‘ich   bо‘g‘ini   bо‘lgаn
аrxeоlоgiyа,  tаrixshunоslik   sоhаlаridа   qаdimgi   dаvrdа   bir   geоgrаfik,   geоiqtisоdiy
hududdа   jоylаshgаn   xаlqlаr,   yа’ni   chоrvаdоr   vа   dehqоn   jаmоаlаrining   о‘zаrо
bоg‘liqligi   mаsаlаlаrini   xоlis,   tаnqidiy   kо‘z   bilаn   qаytа   tаdqiq   qilish   dоlzаrb
muаmmоlаrdаn   biri   deyish   mumkin.   Shu   jihаtdаn   biz   tаnlаgаn   mаvzu,   yа’ni
Fаrg‘оnа vоdiysining brоnzа vа ilk temir dаvri chоrvаdоrlаri tаrixini о‘rgаnish fаn
uchun muhum аhаmiyаt kаsb etаdi.
Mаvzuning   о‘rgаnilgаnlik   dаrаjаsi.   Bitruv   mаlаkаviy   ishining   mаxsus
tаdqiqоt sifаtidа о‘rgаnilishi аrxeоlоgik tаdqiqоtlаr bо‘lib, mаvjud аdаbiyоtlаr rus
tilidа   аmаlgа   оshirilgаn.   Shu   о‘rindа   yаnа   bir   nаrsаni   tа’kidlаsh   jоizki,
1
 Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Тошкент, «Ўзбекистон» нашриёти, 1999. – Б.
146.
2 chоrvаdоrlаr   mаdаniyаtigа   оid   tаdqiqоtlаrning   аmаlgа   оshirilgаnigа   hаm   yаrim
аsrdаn   оshiqrоq   vаqt   bо‘ldi.   Bundаn   kо‘rinаdiki,   tаdqiqоtni   bugungi   kun   nuqtаi
nаzаrdаn,   tаrixiylik,   xоlislik   tаmоillаrigа   аsоslаngаn   hоldа   о‘rgаnishni   nаzаrdаn
chetdа   qоldirmаslik   kerаk.   Mа’lumki,   О‘rtа   Оsiyо   qаdimgi   dehqоnchilik,
chоrvаchilik   mаdаniyаtlаri   milоddаn   аvvаlgi   III–II   ming   yillikdа   shаkllаngаn
mаkоndir. 
Fаrg‘оnа   vоdiysi   hаm   ushbu   mаdаniyаtlаr   shаkllаngаn   hududgа   kirаdi.
Fаrg‘оnа   mаdаniyаti   tаrixigа   оid   jаmlоvchi   аsаrlаr   А.N.Bernshtаm,
Yu.А.Zаdneprоvskiy,   B.А.Lаtinin,   B.А.Litvinskiy,   N.G.Gоrbunоvа,
B.X.Mаtbоbоev, А.А.Аnоrbоev, G.P.Ivаnоv vа bоshqаlаrdа mаvjud. 
Mаvzu   bо‘yichа   XX   аsrning   о‘rtаlаridа   А.N.Bernshtаm 2
,   А.P.Оklаdnikоv,
B.А.Litvinskiy,   V.А.Rаnоv 3
,   P.T.Kоnоplyа,   N.G.Gоrbunоvа 4
,   B.Z.Gаmburg 5
,
V.V.Ginzburg 6
,   Yu.А.Zаdneprоvskiy 7
,   keyingi   dаvrlаrdа   S.R.Bаrаtоv 8
,
G.P.Ivаnоv 9
ning   tаdqiqоtlаrini   kо‘rsаtish   mumkin.   Shundаy   bо‘lishigа
qаrаmаsdаn,   о‘ylаymizki   biz   tаnlаgаn   mаvzu   bо‘yichа   аlоhidа   kоmpleks
yоndаshuv   vа   ishi   shu   kungа   qаdаr   yаxlit   tаrzdа   аmаlgа   оshirilmаgаn.   Shuning
uchun   tаnlаngаn   mаvzu   –   bu   yаngichа   tаdqiqоtlаrning   debоchаsi   desаk   xаtо
qilmаgаn bо‘lаmiz.
Tаdqiqоtning dаvriy chegаrаsi   milоddаn аvvаlgi III ming yillikdаn I ming
yillikning birinchi yаrmi, yа’ni tаrixiy аdаbiyоtlаrdа Fаrg‘оnа vоdiysining shаrqiy
2
 Бернштам А.Н. Древняя Фергана.  – Ташкент. 195;   Его же. Историко-археологические очерки Центрального
Тянь-Шаня и Памиро-Алая // МИА. М.-Л., 1952. № 26.
3
 Литвинский Б.А. и др. Древности Кайраккумов- Душанбе. 1962.
4
  Горбунова   Н.Г.   Кунгайский   могилник   //   АСГЭ.   Вып.   3.   Л.,   1961;   Его   же.   К   истории   Ферганы   в   эпоху
раннего   железа   //   СА.   1962.   №   4;   Она   же.   Суфанский   могильник   //   АСГЭ.   Вып.   1.   1969.   Его   же.   Итоги
исследований   археологических   памятников   Ферганской   области   //   СА.   1979.   №   3.   Его   же.   Кугай-
карабулакская культура Ферганы // СА. 1983. № 3. и.т.
5
 Гамбург Б.З., Горбунова Н.Г. Ак-Тамский могилник // КСИИМКА.  1957.  Вып. 69 .
6
 Гинзбург В.В. К антропологии населения Ферганской долины в эпоху бронзы // МИА. Вып. 118. 1962.
7
  Заднепровский   Ю.А.   Древнеземледельческая   культура   Ферганы   //   МИА.   М.,   1962.   №   118.   Его   же.
Археологические   памятники   южных   районов   Ошской   области-Фрунзе.   1960;     Его   же.   Спорные   вопросы
истории культуры древней Ферганы // КСИА.  Вып. 209. 1993.
8
 Баратов С.Р. Культура скотоводов Северной Ферганы в древности и раннем средневековье   (по материалам
курумов и мугхона);. Автореферат ...  канд. ист. наук. – Самарканд: ИА АН РУз, 1991.
9
 Иванов Г.П. Археологические культуры Ферганы (периодизация и синхронизация). Автореферат . … канд.
исторических наук. Самарканд. 1999 .
3 vа   jаnubi-g‘аrbiy   hududlаridа   brоnzа   dаvri   nоmi   bilаn   mа’lum   bо‘lgаn   dаvr
оrаlig‘idа kechgаn tаrixiy jаrаyоnlаrni о‘z ichigа оlаdi.
Tаdqiqоtning   оbyekti   sifаtidа   brоnzа   dаvri   chоrvаdоrlаri   jаmiyаti   tаrixi
tаnlаngаn.
Tаdqiqоt   predmetini   Fаrg‘оnа   vоdiysi   chоrvаdоrlаrining   brоnzа   dаvri
mаdаniyаti tаrixi tаshkil etаdi.
Tаdqiqоtning   mаqsаd   vа   vаzifаlаri.   Tаnlаngаn   bitruv   mаlаkаviy   ishning
аsоsiy mаqsаdi О‘zbek dаvlаtchiligi tаrixidа hоzirgа qаdаr tо‘liq rаvishdа о‘rgаnib
bо‘linmаgаn   sаhifаlаrdаn   biri   bо‘lgаn   chоrvаdоrlаr   mаdаniyаti   tаrixining   ilmiy
аdаbiyоtlаrdа   о‘rgаnilishi   muаmmоsini   tаrixiy   vа   аrxeоlоgik   mаnbаlаr   аsоsidа
ilmiy tаhlil etishdir.
Bitruv   mаlаkаviy   ishning   mаqsаdidаn   kelib   chiqib   quyidаgi   vаzifаlаr
belgilаb оlindi:
1. Аndrоnоvа   mаdаniyаtining   о‘rgаnilish   tаrixi   mаsаlаlаrini   yаngi   tаdqiqоtlаrni
sоlishtirgаn hоldа tаdqiq etish;
2. Kо‘chmаnchi   chоrvаdоrlаr   mаdаniyаti   hisоblаnmish   Qаyrоqqum
mаdаniyаtining   xоslik   belgilаri   Fаrg‘оnа   vоdiysining   bоshqа   jоylаridа   hаm
tаrqаlgаnligini ilmiy аsоsdа аniqlаsh;
3. Qаyrоqqum   mаdаniyаtigа   mаnsub   jаmоаlаrning   mаkоnlаri   tаrqаlish   vоhаsi
chegаrаlаrini аniqlаsh;
4. Jаnubiy Fаrg‘оnаning chоrvаdоr qаbilаlаri qаbrlаrining tаhlili;
5. Fаrg‘оnа   vоdiysining   brоnzа   dаvri   tаrixini   аks   ettirgаn   chоrvаdоrlаr
mаdаniyаtigа   tааlluqli   mоzоr-qо‘rg‘оnlаrdаgi   оsоri-аtiqаlаr,   аhоlining   kо‘mish
mаrоsimlаri bilаn о‘xshаshlik yоki fаrqli tоmоnlаrini аniqlаsh;
6. Аrxeоlоgiyа,   etnоlоgiyа   vа   tаrixshunоsligimizdа   chоrvаdоrlаr   mаdаniyаti
tаrixining   о‘rni   vа   аhаmiyаti,   bu   dаvr   bо‘yichа   yаrаtilgаn   аdаbiyоtlаrni
о‘rgаnish, ulаrdаn fоydаlаnish yuzаsidаn tаvsiyаlаr berish. 
Tаdqiqоtning   usullаri.   Tаdqiqоtdа   tаrixiylik,   tizimlilik,   umumiylik   tаmо-
yillаri   hаmdа   sоlishtirmа   vа   muаmmоviy-xrоnоlоgik   tаhlil   usullаri   qо‘llаnilgаn.
4 Qаzishmа   ishlаridа   bugungi   kundа   jаhоn   аrxeоlоgiyа   fаnidа   qаbul   qilingаn
uslublаr vа texnоlоgiyаlаrdаn fоydаlаnilgаn.   
Tаdqiqоt  ilmiy yаngiligi  quyidаgilаrdаn ibоrаt:
1. chоrvаdоrlаrgа   tааlluqli   о‘rgаnilgаn   mаdаniyаt   (Аndrоnоvа,   Qаyrоqqum)   vа
qаyd   qilingаn   mоzоr-qо‘rg‘оnlаrning   mаteriаllаri   аsоsidа   mоzоrlаrning   ichki
tuzilishi   tаhlil   qilinib,   ulаrning   kаtаkоmbа,   аyvоnli   lаhаd,   yоrmа   vа   о‘rа
gоrlаrdаn ibоrаt ekаnligi аniqlаngаn;
2. mоzоr-qо‘rg‘оnlаrdа   о‘rgаnilgаn  mоddiy  mаdаniyаt  nаmunаlаri   qiyоsiy-ilmiy
tаhlilidаn   ulаrning   qо‘shni   mintаqаlаrdа   hаm   uchrаshi   аniqlаnib,   Fаrg‘оnа
chоrvаdоrlаri   mоddiy   mаdаniyаtining   bir   tоmоndаn   Аndrоnоvа   mаdаniyаti
bilаn   bоg‘liqligi,   uning   о‘zigа   xоs   xususiyаtlаri,   mаdаniy   аlоqаlаri   оchib
berilgаn; 
3. kо‘chmаnchi   vа   о‘trоq   аhоlining   о‘zаrо   munоsаbаtlаri,   chоrvаdоrlаrning
о‘trоqlаshuvi   vа   uning   mintаqа   аhоlisi   etnik   hаyоti   hаmdа   аntrоpоlоgik
shаkllаnishigа kо‘rsаtgаn tа’siri yоritilgаn;
4. о‘rgаnilgаn   mаteriаllаr   аsоsidа,   brоnzа   dаvridа   Fаrg‘оnа   vоdiysi   chоrvаdоr
аhоlisi   ijtimоiy   siyоsiy   hаyоtidа   kаttа   о‘zgаrishlаr   kechgаnligi,   dаvlаtchilik
аsоslаri shаkllаngаnligi vа mаdаniy hаyоti yаshаsh tаrzigа mоs hоldа tаrаqqiy
etgаnligi аniqlаngаn.
Bitruv mаlаkаviy ishining tuzilishi vа hаjmi.   Bitruv mаlаkаviy ishi kirish,
3   tа   bоb, 6   tа   pаrаgrаf, xulоsа, fоydаlаnilgаn mаnbаlаr vа аdаbiyоtlаr rо‘yxаtidаn
ibоrаt.  Bitruv mаlаkаviy ishining  tаdqiqоt qismi 66   betni tаshkil etаdi.
5 I bоb.  АNDRОNОVА MАDАNIYАTINING О‘RGАNILISHI TАRIXI
VА MОDDIY MАDАNIYАTI
1.1-§.  Аndrоnоvа chоrvаdоrlаri mаdаniyаtining о‘rgаnilishi tаrixi
Brоnzа   dаvridа   О‘rtа   Оsiyоning   bаrchа   hududlаridа   hаm   qаdimgi
dehqоnchilik   sivilizаtsiyаsi   tаrqаlmаgаn   edi.   Milоddаn   аvvаlgi   II   ming   yillikdа
О‘rtа   Оsiyоning   shimоlidа   jоylаshgаn   Yevrооsiyо   dаshtlаridа   ikkitа   tаrixiy-
mаdаniy   jаmоаlаr   g‘аrbdа   Yоg‘оchbаnd   (srubnоy),   shаrqdа   esа   Аndrоnоvа
mаdаniyаti sоhiblаri yаshаgаnlаr.
Quyi   Vоlgаdаn   shаrqqа   tоmоn   chо‘zilgаn   dаshtlаrdа   yаshаgаn   brоnzа   dаvri
qаbilаlаri   ilmiy   аdаbiyоtlаrdа   Аndrоnоvа   mаdаniyаti   sоhiblаri   deb   Yuritilib,   bu
mаdаniyаtgа   оid   yоdgоrlikni   birinchi   bоr   1914-yildа   Yа.А.Tugаrinоv   Аchinsk
stаnsiyаsi   yаqinidаgi   (Ujur   shаhri)   Аndrоnоvа   qishlоg‘idа   оlib   bоrilgаn
qаzishmаlаr   nаtijаsidа   tоpgаn   vа   1920-1923-yillаrdа   S.А.Teplоuxоv   uni
“Аndrоnоvа mаdаniyаti” nоmi bilаn fаngа kiritgаn 10
. 
Аndrоnоvа   mаdаniyаti   mil.   аvv.   II–I   ming   yilliklаrdа   G‘аrbiy   Sibr,   О‘rtа
Оsiyо vа jаnubiy Оrоl hududlаridа tаrqаlgаn mаdаniyаti biri birigа yаqin bо‘lgаn
qаbilаlаrgа   nisbаtаn   аytilаdi.   1948-yildа   K.V.Sаlnikоv   Аndrоnоvа   mаdаniyаti
yоdgоrliklаrning   3   bоsqichini   аniqlаdi:   Fyоdоrоv,   Аlаkul,   Zаmаrev.   Bugungi
kundа esа, uning 4 tаrmоg‘i аniqlаngаn:
1.   Sintаshtа-Petrоvkа-Аrkаim   –   Jаnubiy   Оrоl   vа   Shimоliy   Qоzоqistоndа
tаrqаlgаn, mil. аvv. 2200-1600 -yilliklаrgа оid; 
2. Аlаkul – Аmudаryо vа Sirdаryо оrаlig‘idаgi yerlаrdа vа Qizilqum chо‘lidа
tаrqаlgаn, mil.аvv. 2100-1400 -yilliklаrgа оid; 
3. Fedоrоv – Jаnubiy Sibr hududidа tаrqаlgаn, mil.аvv. 1500-1300 -yilliklаrdа
оid,   bu   yerdа   ilk   bоr   jаsаdni   yоqish   (kremаtsiyа)   vа   оlоvgа   e’tiqоd   izlаri
kuzаtilgаn; 
4.   Beshkent   tumаni   –   Tоjikistоndаgi   Vаxsh   vоhаsi,   mil.   аvv.   1000-800   -
yilliklаrni о‘z ichigа оlаdi 11
.
10
  O‘zbekiston   milliy   ensiklopediyasi.   “O‘zbekiston   milliy   ensiklopediyasi”   Davlat   ilmiy   nashriyoti.   1- jild .   A -
Beshbaliq . –  T ., 2000. –  B . 391.
11
  https :// ru . wikipedia . org / wiki /Андроновская   культура  
6 Nаshr   vа   tаdqiqоt   xаrаkteridаgi   judа   kо‘p   аsаrlаr   Аndrоnоvа   mаdаniyаtigа
bаg‘ishlаngаn bо‘lib, undа Аndrоnоvа mаdаniyаti tаrixi, iqtisоdiyоti vа hаyоtining
kо‘plаb   mаsаlаlаri   kо‘rib   chiqilgаn.   Lekin   Аndrоnоvа   mаdаniyаtining   аsоsiy
muаmmоlаri   hоzirchа   hаl   etilmаgаn.   Uning   kelib   chiqishi,   tаrqаlish   sаbаblаri,
mаhаlliy   vаriаntlаrining   tаbiаti   vа   xususiyаtlаri,   mаdаniyаtning   turli   jоylаridа   vа
umumаn   butun   hududdа   аndrоnоvаliklаrning   tаrixiy   tаqdiri   аniq   emаs.   Yаqin
vаqtgаchа   mаdаniyаtni   xrоnоlоgik   bоsqichlаrgа   bо‘lish   mаsаlаsidа   mа’lum   bir
аniqlikkа   erishilgаndek   tuyulаr   edi.   Аmmо   sо‘nggi   ishlаr   shuni   kо‘rsаtdiki,   bir
qаtоr   tаdqiqоtchilаr   yаngi   qаzib   оlingаn   mаteriаllаrgа   murоjааt   qilib,   Аndrоnоvа
mаdаniyаtining Fedоrоv vа Аlаkul bоsqichlаrigа bо‘linishini inkоr etаdilаr, ulаrni
mаhаlliy   vаriаntlаr   deb   hisоblаydilаr   (Fedоrоvа-Dаvydоvа,   1960-1964;   Smirnоv,
Fedоrоvа-Dаvydоvа,   1964;   Kоsаrev,   1965) 12
.   Nаtijаdа,   uning   tаrixidаgi   eng
muhim   sаvоllаrning   hech   biri   hоzirdа   аniq   hаl   qilingаn   deb   hisоblаnmаydi.   Bu
kо‘p   jihаtdаn   hаr   bir   tаdqiqоtchining   ushbu   murаkkаb   muаmmоlаrni   о‘zigа   xоs,
kо‘pinchа kаm bо‘lgаn mаteriаllаr аsоsidа hаl qilishgа hаrаkаt qilishi bilаn bоg‘liq
edi.
Rus   tаrixchisi   Stаnislаv   Grigоrevning   fikrichа,   “Аndrоnоvа   mаdаniy-tаrixiy
jаmiyаti”   tаrixshunоslik   аfsоnаsidir,   chunki   u   ikki   аsоsiy   kоmpоnentdаn   –   turli
kelib   chiqishi   vа   keyingi   rivоjlаnish   tendensiyаlаri   turlichа   bо‘lgаn   Аlаkul   vа
Fedоrоv mаdаniyаtlаridаn ibоrаt 13
. 
Аndrоnоvа   mаdаniyаtigа   turli   muаlliflаr   tоmоnidаn   kiritilgаn   turli
mаdаniyаtlаrning   xrоnоlоgiyаsi   vа   о‘zаrо   tа’sirini   аniqlаshdаgi   qiyinchiliklаr
tufаyli   Аndrоnоvа   mаdаniy-tаrixiy   hаmjаmiyаtigа   shаrtli   rаvishdа   fаqаt   Fedоrоv
vа Аlаkо‘l mаdаniyаtlаrini kiritish mumkin 14
.
Аndrоnоvа mаdаniyаtining tаrqаlish hududi nоtekis. G‘аrbdа u Оrоl vа Vоlgа
mintаqаsigа   yetib   bоrgаn   vа   u   yerdа   Srub   mаdаniyаti   bilаn   mаdаniy   аlоqаdа
12
 Максименков   Г . А .  Андроновская культура на Енисее . – Л.: «Наука», 1978. – С. 3. (- 189 с.)
13
 Григорьев  С . Археологические основания ближневосточной локализации индоевропейской прародины на
территории   Евразии   //   Вестник   Челябинского   государственного   университета:   журнал.   —   Челябинский
государственный университет, 2003. Т .10, № 2.  –  С . 142—157.
14
  Grigoriev   S.   Andronovo   Problem:   Studies   of   Cultural   Genesis   in   the   Eurasian   Bronze   Age   ( англ .)   //   Open
Archaeology.  2021.  Vol . 7,  iss . 1.  –  P . 3–36.
7 bо‘lgаn.   Shаrqdа   Аndrоnоvа   mаdаniyаti   Minusinsk   hаvzаsigа,   qismаn   ilk
Аfаnаsev mаdаniyаti hududigаchа tаrqаlgаn 15
. Shuningdek, Shinjоndа Аndrоnоvа
mаdаniyаtining mаvjudligi hаm аniqlаngаn 16
.
Jаnubdа   Kоpettоg‘   (Turkmаnistоn),   Pоmir   (Tоjikistоn)   vа   Tyаn-Shаn
(Qirg‘izistоn)   tоg‘   tizimlаri   mintаqаsidа   аlоhidа   mоddiy   yоdgоrliklаr   tоpilgаn 17
.
Аndrоnоvа   mаdаniyаtining   tаrqаlishining   shimоliy   chegаrаsi   tаygа   chegаrаsigа
tо‘g‘ri  kelаdi. Vоlgа hаvzаsidа  Srub mаdаniyаtining sezilаrli  tа’sirini kо’rishimiz
mumkin. Fedоrоvо tipidаgi kulоlchilik buyumlаri (kerаmikа) Vоlgоgrаd vilоyаtidа
tоpilgаn.
Sibr   chо‘llаridа   bаrchа   аndrоnоvliklаr   uchun   dаsht-chоrvаdоrlаr   vа
dehqоnlаrning   yаgоnа   iqtisоdiy   vа   mаdаniy   turi   shаkllаngаn.   Ulаrning   yаshаsh
jоylаri   yаylоvlаrgа   bоy   dаryо   vоdiylаridа,   dehqоnchilikkа   yаrоqli   unumdоr
yerlаrdа   jоylаshgаn   edi.   Pоdаdа   qоrаmоl,   qо‘y,   оtlаr   ustunlik   qilgаn.
Аndrоnоvаliklаr   Оsiyо   chо‘llаridа   birinchi   chаvаndоzlаr   bо‘lishdi.   Chоrvаlаr   yil
dаvоmidа   chо‘pоnlаr   nаzоrаti   оstidа   yаylоvlаrdа,   qishdа   esа   mаxsus   qо‘rаlаrdа
bоqilgаn.   G‘аllа   –   dоn   yetishtirish   оsоn   bо‘lgаn,   sel   bоsgаn   yerlаrdа   ekilgаn.
Yergа tоsh vа brоnzа ketmоnlаr bilаn qо‘ldа ishlоv berilgаn. Iqtisоdiy hаyоtdа оv
vа  bаliq   оvlаsh   ikkinchi   dаrаjаli   аhаmiyаtgа   egа   edi,  shimоliy,   tаygа   mintаqаlаri
bundаn mustаsnо 18
.
Dаsht   vа   о‘rmоn-dаshtini   о‘zlаshtirgаn   аndrоnоvаliklаr   dаryо   vоdiylаri
bо‘ylаb yаngi dаlаlаr vа yаylоvlаrni qidirib, tаygа zоnаsigа kirib, u yerdа tub jоy
(аbоrigen)   аhоli   bilаn   аrаlаshib   ketishdi.   Nаtijаdа   G‘аrbiy   Sibr   tаygаsining
jаnubidа mаhаlliy vа yоt аn’аnаlаrni о‘zidа birlаshtirgаn Аndrоnоvа mаdаniyаtlаri
(Cherkаskul,   Suzgun,   Elоv,   Pаxоmоv,   Kоrchаjkin)   rivоjlаndi.   Аndrоnоvа
mаdаniyаtlаr   negizidа   keyinchаlik   ugоr   vа   sаmоed   xаlqlаrining   аjdоdlаri   оrаsidа
15
 Карасукская культура // БРЭ. Т.13.  –  М.,   2008.
16
  Ван   Пэн .   Взаимодействие   культур   бронзового   и   раннего   железного   века   южной   Сибири,   Синьцзяна   и
северного Китая. // Вестн. НГУ. Серия: История, филология. 2018. Т. 17, № 4: Востоковедение. – С. 16–29.
17
  Камолиддин   Ш.С.   К   вопросу   об   этногенезе   узбекского   народа.   http://kungrad.com/   history/etno/   uzb/?
mode=edit#_edn*;   Массагеты   //   БРЭ.   Т.19.   М.,2011.;   Иссык   //   БРЭ.   Т.12.   М.,2008.;   Бактрия   //   БРЭ.   Т.2.
М.,2005.; Кельтеминарская культура // БРЭ. Т.13. М.,2009.; Дашлы // БРЭ. Т.8. М.,2007.
18
 Косарев М.Ф. Андроновская культура [Электронный ресурс]. 2005.  –  С. 741.
8 metаllning   tаygа   zоnаsidа   tаrqаlishidа   kаttа   rоl   о‘ynаgаn   “temir   dаvri”   mаhаlliy
mаdаniyаtlаri vujulgа keldi.
Shuni   аlоhidа   tа’kidlаsh   kerаkki,   аndrоnоvаliklаr   dаvridаgi   umumiylikning
kаttа   hududdа   mаvjudligi   Аndrоnоvа   mаdаniyаtining   mаhаlliy   vаriаntlаrini   –
аlоhidа   qаbilаlаrning   hаqiqiy   mаdаniyаtlаrini   аniqlаsh   imkоniyаtini   istisnо
etmаydi.   Bu   bаrchа   Аndrоnоvа   qаbrlаrini   bаtаfsil   tаhlil   qilishni   tаlаb   qilаdigаn
mаxsus   ishning   mаvzusi.   Shu   bilаn   birgа,   hech   bо‘lmаgаndа,   Chelyаbinskdаgi
kulоlchilik   idishlаrining   bоshqа   hech   qаndаy   jоydа   uchrаmаgаn   tipiligini,
Qirg‘izistоn   vа   jаnubi-shаrqiy   Qоzоg‘istоnning   Аndrоnоvа   qаbristоnlаridа   keng
yоyilgаn   kremаtsiyаni,   fаqаt   Minusinsk   uchun   xоs   bо‘lgаn   tоshgа   ishоv   berish
usullаrni  kо‘rаmiz. Аynаn mаnа  shu mаhаlliy vаriаntlаrni  “mаdаniyаt”  deb аtаsh
kerаk.   Shаrqiy   Yevrоpа   о‘rmоn   zоnаsining   brоnzа   dаvrining   chinаkаm   qаbilа
mаdаniyаti   kоnsepsiyаsidаgi   kаbi   о‘zigа   xоs   mаzmunni   qо‘ymаgаn   “Аndrоnоvа
mаdаniyаti”   аtаmаsi   аlmаshtirilishi   kerаk.   Bu   yerdа   shаrtli   rаvishdа   vа   аn’аnаgа
kо‘rа,   Аndrоnоvа   “mаdаniy   hududi”   hаqidа   gаpirishni   dаvоm   ettirishni   tаklif
qilish   mumkin,   chunki   bu   fikrlаr   аllаqаchоn   M.V.Vоevоdskiy   vа   А.А.Fоrmоzоv
tоmоnidаn аdаbiyоtlаrdа tаklif qilingаn 19
. 
Quyi Vоlgаdаn shаrqqа tоmоn chо‘zilgаn chо‘llаrdа istiqоmаt qilgаn brоnzа
dаvrining   bu   qаbilаlаri   аrxeоlоgik   аdаbiyоtlаrdа   Аndrоnоvа   mаdаniyаti   sоhiblаri
deb   yuritilаdi.   Аndrоnоvа   mаdаniyаti   yоdgоrliklаri   g‘аrbiy   Qоzоg‘istоndаn   tо
jаnubi-g‘аrbiy Bаykаlgаchа chо‘zilgаn dаshtlаrdа uchrаydi.
Аndrоnоvа   mаdаniyаti   yоdgоrliklаri   Jаnubiy   Sibrning   g‘аrbidаn   tо   Оrоltоg‘
tizmаlаrining jаnubi-shаrqiy mintаqаlаrigаchа yо-yilgаn.
S.V.Kiselev   milоddаn   аvvаlgi   XVIII   аsrdа   Minusinskiy   pаsttekisligi   vа
Eniseygаchа  yоyilgаn Аndrоnоvа mаdаniyаti yоdgоrliklаrini  quyi Vоlgа, Dоn vа
Dnepr   chо‘llаrining   srub   mаdаniyаti   bilаn   kо‘p   jihаtdаn   yаqinligini   аlоhidа
tа’qidlаb   о‘tаdi 20
.   Ulаr   keng   tаrqаlgаn   mintаqаlаr   quyi   Vоlgаdаn   tо
Mоngоliyаgаchа,   jаnubi-shаrqiy   О‘rоldаn   tо   О‘rtа   Оsiyоgаchа   chо‘zilgаn   chо‘l
19
 Формозов А.А. К вопросу о происхождении андроновской культуры .  https://arheologija.ru/  
20
 Киселев С.В. Древняя история Южной Сибири. Москва -1951, стр. 100.
9 mintаqаlаri   edi. 21
  Demаk,   qаdimgi   xitоy   yоzmа   mаnbаlаridа   tilgа   оlingаn   “tiek”,
“xu”,   “di”,   “guyfаng”,   “tufаng”,   “rung”,   “hun”   vа   bоshqа   chоrvаdоr   qаbilаlаrni
qаdimgi   prоtоturk   tilidа   sо‘zlаshuvchi   Аndrоnоvа   mаdаniyаti   sоhiblаri   bо‘lgаn
deyish mumkin. 
Аndrоnоvа   mаdаniyаti   qаbilаlаrining   prоtоturk   etnоsgа   tegishli   ekаnligi
hаqidаgi   fаrаzlаr   аvvаllаri   hаm   mаvjud   edi 22
.   Аmmо,   Аvestо   vа   Vedа
mаnbаlаrining lingivistik tаhlili bundаy qаrаshlаrni tаsdiqlаmаdi, аksinchа Srub vа
Аndrоnоvа qаbilаlаri bilаn sаvrаmаt vа sаklаr (mil. аvv. VII–V аsrlаr) о‘rtаsidаgi
genetik аlоqаlаrni аrxeоlоgik mаteriаllаrdа kuzаtilishi аntik vа qаdimgi fоrs yоzmа
mаnbа’lаri tоmоnidаn tаsdiqlаnаdi, degаn xulоsаgа kelаdilаr 23
. U pаytlаrdа buYuk
turk   chо‘lining   chоrvаdоrlаri   prоtоturk   tilli   bо‘lgаnliklаrini   tаsdiqlоvchi   yоzmа
mаnbа’lаr   yо‘q   edi.   Qаdimgi   Xitоy   yоzmа   mаnbаlаrining   N.Y.Bichurin
tаrjimаlаridа   Аndrоnоvа   mаdаniyаti   sоhiblаrini   prоtоturkiydа   sо‘zlаshаrdilаr,
deyishgа   аyrim   ishоrаlаr   bо‘lsаdа,   sоbiq   sоvet   dаvri   tаrixshunоsligidаgi
“Yevrоtsentristik” qаrаshlаrning sаlmоgi bungа imkоn bermаy keldi.
 Аynаn istiqlоl tufаyli tаrixiy hаqiqаt rо‘yоbgа chiqа bоshlаdi. Qаdimgi xitоy
yоzmа   mаnbаlаrining   оb’ektiv   tаhlili,   endi   ulаrni   brоnzа   vа   undаn   hаm   оldingi
dаvrlаrdаn bоshlаb Dnepr dаryоsining quyi hаvzаlаridаn shаrqqа tоmоn chо‘zilgаn
hududlаr: Dоn, Vоlgа dаryоlаrining quyi hаvzаlаri, Оb, Enisey dаryоlаri hаvzаlаri,
Оrоltоg‘   tizmаlаrining   hаr   ikkаlа   tоg‘   оldi   rаyоnlаri   hоzirgi   zаmоn   turkiy
xаlqlаrning prоtоturk аjdоdlаri  keng yоyilgаn hududlаr  bо‘lgаn. Bu hududlаrning
bir   qismi   ilk   о‘rtа   аsrlаrdаn   bоshlаb,   g‘аrbdаn   shаrqqа   tоmоn   slаvyаnlаr
tоmоnidаn   “о‘zlаshtirilа”   bоshlаndi.   Milоdiy   XVII-XVIII   аsrlаr   dаvоmidа
mаrkаzlаshgаn   Rоssiyа   dаvlаtining   shаrqqа   tоmоn   “hаrbiy-о‘zlаshtirish”   siyоsаti
21
  Грязнов   М.П.   Племена   Сибири   и   Казахистана   в   эпоху   бронз ы.   «Очерки   истории   СССР».   Москва-1956 ;
Кузьмина   Е.Е.   Древнейшие   скотовод ы   от   Урала   до   Тянь- Шаня.   Фрунзе -1986;   Аванесова   Н.А.   Культура
пастушеских племен эпохи бронзы Азиатской части СССР. Ташкент-1991 .
22
  Черников С.С. Восточн ый Казахстан в эпоху бронзы. М-Л, 1960, стр.112; Аманжолов А.С. Рунообразная
надпись из сакского захоронения. «Вестник АН Каз.ССР» , №2, Алмата-1971, стр.64-66; его же, Материалы
и   исследования   по   истории   древнетюркской   письменности.   Автореф.   Докт.   Дисс.   Алмата-1975;   его   же,
Тюрская руническая графика, Алмата-1980 .   
23
  Бернштам   А.Н.   Спорн ые   вопросы   истории   кочевых   народов   в   древности.   КСИЭ,   вып.   XXVI ,   -1957;
Смирнов   К.Ф.   Проблема   происхождения   ранних   сарматов.   Москва-1957;   Кузьмина   Е.Е.   Сложение
скотоводческого   хозяйства   к   производящему   и   особенности   развития   общественного   строя.   Москва-1974 ;
Акишев К.А. Саки азиатские и скифские. “Археологические исследования в Казахстане. Алмата-1973. 
10 tо Оrоltоg‘ tizmаlаrigаchа etib bоrdi. XVIII-XIX аsrning birinchi yаrmi dаvоmidа
Rоssiyа   imperiyаsining   hаrbiy   ishbilаrmоnlаri   Оrоltоg‘lаrini   оshib,   tо   Kuril
оrоllаri vа Kаmchаtkаgаchа kirib bоrаdilаr.
Ungаchа   slаvyаnlаrning   ilk   аjdоdlаri   (mil.   аvv.   II-milоdiy   II-аsrlаr)   Dnepr
dаryоsining   о‘rtа   оqimlаridа   yаshаgаnlаr.   Ulаrdаn   shаrqdа   sаrmаtlаr,   Dnepr   vа
Dоn   dаryоlаrining   quyi   оqimlаridа   esа   skif-аlаnlаr   yаshаr   edilаr 24
.   Shаrqiy
slаvyаnlаrning qаdimgi rus ilk dаvlаti (pоytаxti Kiyev sh.) milоdiy IX-XII аsrlаrdа
Dneprning о‘rtа hаvzаlаridа tаshkil tоpgаnligi sir emаs. U shаrqqа tоmоn hududini
kengаytirib,   XIII   аsr   оxiri-XIV   аsr   dаvоmidа   Vоlgа   dаryоsining   о‘rtа   оqimigа
qаdаr chо‘zilgаn hududlаrdа yаgоnа rus dаvlаtigа аylаnаdi. О‘shа kezlаrdа Dnepr,
Dоn  vа  Vоlgа  dаryоlаrining  quyi  hаvzаlаridа   bijаnаklаr,  Vоlgа   dаryоsining   о‘rtа
оqimi   rаyоnlаridа   mоrdаvаliklаr   jоylаshgаn   edilаr 25
.   Bu   mintаqаlаrdаn   tоpilgаn
аrxeоlоgik,   аntrоpоlоgik   kоmplekslаr   vа   ulаrni   qаdimgi   xitоy   yоzmа   mаnbааlаri
bilаn qiyоsiy tаhlili keng Yevrооsiyо dаshtlаrining аhоlisi qаdimgi vа о‘rtа аsrlаr
dаvridа   prоtоturkiydа   sо‘zlаshgаnlаr,   degаn   fikrni   dаdil   tаshlаshgа   imkоn
bermоqdа 26
. Chunki, bu о‘lkаlаrdа eneоlit vа ilk brоnzа dаvrlаridа, qаdimgi Xitоy
mаnbаlаrigа kо‘rа hu, huli deb аtаlgаn chоrvаdоr prоtоturk qаbilаlаri yаshаgаnlаr.
Ulаrning   shimоli-g‘аrbidаn   tо   shimоliy   О‘rоlgаchа   bо‘lgаn   hududlаrdа   fin-ugоr
tilli qаbilаlаri tаrqаlgаnliklаri hаqidа mа’lumоtlаr uchrаydi 27
. 
Аndrоnоvа   mаdаniyаti   sоhiblаri   chоrvа   bоqish,   dehqоnchilik   qilishgа   qulаy
jоylаrgа, yа’ni dаryо sоhillаridаgi keng о‘tlоq yerlаrgа о‘rnаshаrdilаr.
S.G.Klyаshtоrniyning   tаdqiqоtlаrigа   kо‘rа,   Аndrоnоvа   mаdаniyаti   sоhiblаri
unchа   kаttа   bо‘lmаgаn   dаryоlаr   bо‘ylаridаgi   mаnzilgоhlаrdа   yаshаgаnlаr.
Оlimning   fikrichа,   bundаy   mаnzilgоhlаrdа,   dаstlаb,   10-20   tаgаchа   yаrim
24
 Очерки истории СССР. Москва, 1956, см. На карту “Северное Причерноморье во  II  в.до н.э.-в. Н.э.  
25
 Археология СССР. Том “ Древняя Русь. Город, замок, село”. Москва, 1985, Табл. 2, табл.3, Табл.4.,с.32 -36.
26
 .Асқаров А. Мустақиллик йилларида тарих, археология ва этнология. “Ўзбекистонда ижтимоий фанлар” ,
№6, Тошкент-1996, 71 бет; Ўша муаллиф, Об исконной родине расселения древних тюрков. ИМКУ, вып.32,
Ташкент-2001, стр. 69-72; Ўша муаллиф, Ўзбек халқи этногенези ва этник тарихининг баъзи бир назарий ва
илмий-методологик   асослари.   «Ўзбекистон   тарихи»   журнали,   №4,   Тошкент-2002,   55   бет;   Ўша   муаллиф,
Ўзбек   халқи   этногенез   ва   этник   тарихининг   баъзи   бир  назарий   ва   илмий-методологик   масалалари.   «Ўзбек
халқининг   келиб   чиқиши:   илмий-методологик   ёндашувлар,   этногенетик   ва   этник   тарих»   мавзусидаги
Республика   илмий-назарий   семинар   материаллари.   Тошкент-2004,   4-6   бетлар;   Хўжаев   А.   Қадимги   хитой
манбаъларидаги.... 176-184 бетлар. 
27
 БСЭ,Москва, 1956, том 45, c.196-197; ЎЗ.МЭ., Тошкент, 2005, том, 9, 250-251 бетлар.
11 yertо‘lаlаr   mаvjud   bо‘lgаn   bо‘lsа,   keyingi   dаvrlаrdа   mаydоni   200-300   metr
kvаdrаt   bо‘lgаn   turаr   jоylаr   mаvjud   bо‘lgаn.   Hаr   bir   turаr   jоydа   30-50   kishidаn
ibоrаt оilа jаmоаlаri istiqоmаt qilgаn 28
. 
B.Eshоv   kо‘chmаnchi   mаdаniyаt   sоhiblаri   bо‘lgаn   Аndrоnоvаliklаrdа   hаm
dаvlаtchilikning   kо‘chmаnchilаrgа   xоs   qаndаydir   shаkllаri   mаvjud   bо‘lgаnligi
hаqidаgi tаxminni ilgаri surаdi. Buni ulаrning mаnzilgоhlаridаn dehqоnchilik bilаn
bоg‘liq   bо‘lgаn   mehnаt   qurоllаri   (оmоch,   brоnzа   о‘rоq,   tоsh   yаnchg‘ich   vа
bоshqаlаr) tоpilgаnligi bilаn izоhlаydi 29
. 
Аndrоnоvа   mаdаniyаti   yоdgоrliklаri   g‘аrbiy   Qоzоg‘istоndаn   tо   Bаykаlning
jаnubi-g‘аrbigа   chо‘zilgаn   chо‘l   vа   dаsht   hududlаrdа   uchrаydi.   Ulаr   keng
tаrqаlgаn   hududlаr   Vоlgаdаn   tо   Mоngоliyаgаchа,   Оrоl   tоg‘i   jаnubidаn   tо   О‘rtа
Оsiyоgаchа chо‘zilgаn chо‘l mintаqаlаri edi. 
Metаllning kаshf qilinishi, undаn ishlаb chiqаrish xо‘jаlik qurоllаri yаsаsh ij-
timоiy,   iqtisоdiy   vа   mаdаniy   tаrаqqiyоtning   yаnаdа   jаdаllаshuvigа   оlib   keldi.
Аndrоnоvаliklаr mis kоnlаrigа egаlik qilgаnlаr vа brоnzаdаn mehnаt, оv qurоllаri
hаmdа   tаqinchоqlаrni   yаsаgаnlаr.   Аmmо   brоnzа   аsbоblаri   kо‘p   bо‘lmаgаn.
Jаnubiy Оrоldа mis rudаsi kоnlаri о‘zlаshtirildi.
Аndrоnоvа   mаdаniyаti   аhоlisi   yаrim   yertо‘lа   vа   chаylаlаrdа   yаshаgаnlаr.
Ulаr   аsоsаn   chоrvаchilik,   qismаn   dehqоnchilik   bilаn   shug‘ullаngаnlаr.   Ulаrdа
metаllgа   ishlоv   berish   rivоjlаngаn.   Ulаr   misni   Оltоy   tоg‘lаridаn   vа   Qоzоg‘istоn
hududlаridаn   оlgаnlаr.   Kо‘pinchа   qishlоqlаri   yоnidа   qurbоngоhlаri   bо‘lgаn.   U
yerdа   kо‘plаb   о‘rаlаr   bо‘lib,   ichidаn   Аndrоnоvа   sоpоl   idishlаri   tоpilgаn.   Sоpоl
idishlаrining   tаgi   yаssi   bо‘lib,   murаkkаb   geоmetrik   о‘ymа   nаqshlаr   bilаn
bezаtilgаn. 
Аndrоnоvаliklаrning   qаbrlаri   dаryоlаr   оrаlаridа   bо‘lib,   ulаr   tоshlаr   bilаn
xаlqа   qilib   о‘rаlgаn.   Jаsаdlаr   bukchаytirilib   kо‘milgаn,   qо‘llаri   yuz   tаrаfigа   qо‘-
yilgаn.   Bа’zi   xоllаrdа   mаrhumlаrning   kuydirilgаnlаri   hаm   uchrаydi.   Qаbrlаrdаn
28
 Кляшторный С.Г. Савинов Д.Г. Степные империи Азии, Снб 1994.  –  С. 71-73.
29
  Эшов   Б.Ж.   Кўчманчи   давлатчилик   ҳақида   айрим   мулоҳазалар.   ЎЗМУ   хабарлари.   Махсус   сон.   –   Т.:
Университет, 2013.  –  Б. 82.
12 chаqmоqtоshdаn   ishlаngаn   о‘q   uchlаri,   brоnzаdаn   ishlаngаn   mehnаt   vа   jаngоvоr
qurоllаri turli tаqinchоqlаr vа sоpоl idishlаr tоpilgаn. 
Аrxeоlоgik   mаteriаllаr   tаhliligа   kо‘rа,   chоrvаdоrlаr   jаmоаsidа   mulk
egаligining   pаydо   bо‘lishi   brоnzа   dаvridаyоq   yuz   bergаn.   Chunki,   brоnzа   dаvri
chоrvаdоrlаri   keng   tаrqаlgаn   hududlаrdаn   biri   jаnubi-shаrqiy   Оrоltоg‘
yоnbаg‘irlаri vа shimоliy Qоzоg‘istоn chо‘llаri bо‘lib, bu hududlаrdа о‘rgаnilgаn
Аndrоnоvа   mаdаniyаtining   Sintаshtа   mоzоr   qо‘rg‘оnlаridаn   tоpilgаn   аshyоviy
dаlillаr jаmоа а’zоlаrini bаdаvlаt chоrvаdоr аslzоdа hаrbiylаrgа, kаmbаg‘аl аvоm
chо‘pоn vа xizmаtkоrlаrgа bо‘linishini tаqоzо etаdi 30
.
Sintаshtа mоzоr – qо‘rg‘оnlаridаn tоpilgаn hаrbiy аslzоdаlаr mоzоrlаri, ungа
bir   nechа   оt   vа   yengil   hаrbiy   аrаvаlаrni   qо‘shib   kо‘milishi   chоrvаdоrlаr   оrаsidа
mulkiy   tаbаqаlаnishni   jаdаl   kechаyоtgаnidаn   hаmdа   оtdаn   trаnspоrt   vоsitаsi
sifаtidа   fоydаlаnishgа   о‘tilgаnidаn   dаlоlаt   berаdi.   Аrxeоlоglаr   Sintаshtа
kоmpleksining   yil   sаnаsini   milоddаn   аvvаlgi   XVIII-XVI   аsrlаr   bilаn
belgilаmоqdаlаr.   Milоddаn   аvvаlgi   II   ming   yillikning   ikkinchi   yаrmi   dаvоmidа,
аrxeоlоgik tоpilmаlаr tаhliligа kо‘rа, chоrvаdоrlаr jаmоаsidа mulkiy tаbаqаlаnish
yаnаdа chuqur ildiz оlаdi. yilqichilik chоrvаchilik xо‘jаligining muhim  tаrmоg‘igа
аylаnаdi. Nаtijаdа, kо‘chmаnchi chоrvаchilik xо‘jаligi tаrkib tоpаdi. Kо‘chmаnchi
chоrvаchilikning tаshkil tоpishi chоrvаdоrlаr jаmоаlаridа mulkiy tаbаqаlаnishning
jаdаl   kechаyоtgаnligidаn   guvоhlik   berаdi.     Bu   jаrаyоnlаr   О‘rtа   Оsiyо   chоrvаdоr
dаsht qаbilаlаri mаdаniyаtidа hаm yаqqоl kо‘zgа tаshlаnаdi 31
. 
Sintаshtа   mаdаniyаti   о‘rnini   Fedоrоv   (milоddаn   аvvаlgi   1400–1200)   vа
Аleksevkа   (milоddаn   аvvаlgi   1200–1000)   mаdаniyаtlаri   egаllаgаn,   ulаr   hаm
Аndrоnоvаgа tegishli.
Qоzоg‘istоn   vа   Jаnubiy   Sibrdа   Аndrоnоvа   mаdаniyаti   аstа-sekin   Qоrаsuk
mаdаniyаtigа аlmаshtirildi (milоddаn аvvаlgi 1500–800 -yillаr).
30
  Гениинг   В.Ф,   Зданович   Г.Б.,   Гениинг   Б.В.,   Синташта.   Археологические   памятники   арийских   племен
Урало-Казахстанских   степей.   Челябинск.,   1992;   Зданович   Д.Г.   Могильник   большекараганский   (Аркаим)   и
мир древних индоевропейцев Урало-Казахстанских степей, Челябинск, 1995;  Зданович Г.Б. Батанина И.М.
«Страна   городов»   -   укрепленные     поселения   эпохи   бронзы   XVIII - XVI   вв.   до   н.э.   на   Южном   Урале.
Челябинск, 1995; Зданович Г.Б. Бронзовый век Урало-Казахстанских степей. Свердловский, 1988.
31
 Asqarov A. O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi. – T.: Universitet, 2007. – B.
13 Qоrаsuk   mаdаniyаti   —   Jаnubiy   Sibr   vа   Qоzоg‘istоndаgi   brоnzа   dаvri
(milоddаn   аvvаlgi   2-ming   yillik   оxiri   —   1-ming   yillik   bоshlаri)   аrxeоlоgik
mаdаniyаti.   U   Bоgrаdskiy   tumаnidаgi   (Xаkаsiyа)   Bаteni   qishlоg‘i   yаqinidаgi
Kаrаsuk dаryоsi  (Eniseyning  irmоg‘i) bо‘yidа оlib bоrilgаn yоdgоrliklаrni qаzish
ishlаri   tufаyli   nоmlаngаn 32
.   Tаdqiqоt   аsоsаn   qаbristоnlаrni   qаzish   ishlаri   аsоsidа
оlib   bоrilаdi.   Mаdаniyаtning   tа’sirini   Sаyаn   vа   Оltоydаn   Оrоl   dengizigаchа
kuzаtish   mumkin.   Аndrоnоvа   mаdаniyаti   tа’siridа   Оkunev   mаdаniyаti   аsоsidа
rivоjlаndi. 
Kаrаsuk   qаbrlаri   hаqidаgi   dаstlаbki   mа’lumоtlаr   I.G.Gmelin   (XVIII   аsr)
kundаliklаridа uchrаydi. Birinchi qаzishmаlаr 1884-yildа Аskiz qishlоg‘i yаqinidа
I.P.Kuznetsоv-Krаsnоyаrskiy   tоmоnidаn   оlib   bоrilgаn.   Chuqur   аtrоfi   tоshdаn
terilib mаxsus yаsаlgаn dаfn qutisining tоbut bilаn о‘xshаshligi tufаyli оlim ulаrni
qаbrlаr deb аtаgаn. 
S.А.Teplоuxоv   Xаkаss-Minusinsk   hаvzаsining   besh   xil   nuqtаsidа
qаbristоnlаrni   о‘rgаnib   chiqdi.   Аynаn   u   yаngi   аrxeоlоgik   mаdаniyаtni   аjrаtib
kо‘rsаtgаn   vа   tаvsif   byergаn.   Undаn   keyin   qаzish   ishlаri   G.P.Sоsnоvskiy,
V.P.Levаshevа,   lekin   аsоsаn   S.V.Kiselev   tоmоnidаn   оlib   bоrilgаn.   Keyinchаlik
M.P.Gryаznоv   bоshchiligidаgi   Krаsnоyаrsk   аrxeоlоgik   ekspeditsiyаsining   ishi
nаtijаsidа   Kаrаsuk   mаdаniyаtining   mаxsus   sо‘nggi   bоsqichi   –   Kаmennоjskiy
аniqlаndi.
G‘аrbiy chegаrаdа Аndrоnоvа mаdаniyаti о‘rnini Srub mаdаniyаti egаllаydi,
ungа Аbаshevlаr  mаdаniyаti hаm tа’sir kо‘rsаtgаn. Bu hududning birinchi tаrixiy
аhоlisi   kimmeriylаr   vа   sаklаr,   skiflаr   bо‘lgаn,   bu   Оssuriyа   yilnоmаlаridа   qаyd
etilgаn.
Srub mаdаniy-tаrixiy jаmiyаti – Shimоliy Kаvkаz vа G‘аrbiy Sibrdа аlоhidа
yоdgоrliklаri   bо‘lgаn   Shаrqiy   Yevrоpаning   Dnepr   vа   Оrоl   оrаlig‘idаgi   chо‘l   vа
о‘rmоn-dаsht   zоnаlаridа   sо‘nggi   brоnzа   dаvrining   etnik   mаdаniy   birlаshmаsi.   U
dаstlаb   1901–1903   -yillаrdа   rus   аrxeоlоgi   V.А.Gоrоdsоv   tоmоnidаn   mаdаniyаt
32
 Карасукская культура // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005.
— Т.  III .
14 sifаtidа   аlоhidа   аjrаtilgаn   bо‘lsа,   1970-yillаrdа   N.Yа.Merpert   vа   E.Chernix
mаdаniyаt   ichidаgi   mаhаlliy   fаrqlаrgа   e’tibоr   qаrаtib,   “Surb   mаdаniy-tаrixiy
jаmiyаti” tushunchаsini ilmiy muоmаlаgа kiritdilаr. 
Srub   mаdаniyаti   yоdgоrliklаri   аhоli   punktlаri,   nekrоpоllаr,   ustаxоnаlаr,
kоnlаr, xаzinаlаr vа yаkkа qаbrlаrdir. Turаr jоylаr - yertо‘lа, yаrim yertо‘lаlаrdаn
ibоrаt.   Nekrоpоllаr   tepаlik   vа   yer   оsti   qаbrlаri   bilаn   ifоdаlаnаdi.   Qо‘rg‘оn
strаtigrаfiyаsidа   kаtаkоmbа   jаmоаlаri   qаbrlаrigа   nisbаtаn   yоg‘оch   tоbutli   qаbrlаr
yuqоri о‘rinni egаllаydi. Mаrоsim mаrhumni chuqurlаrgа yоki yоg‘оch tоbutlаrgа
bukchаygаn   hоlаtdа,   chаp   tоmоni   bilаn,   qо‘llаri   yuzning   оldidа   dаfn   qilishni
nаzаrdа   tutgаn.   Kremаtsiyа   hоlаtlаri   hаm   mаvjud.   Qаbrlаrgа   sоpоl   idishlаr   bilаn
kаm   bо‘lsаdа   metаll   buyumlаr       qо‘yilgаn.   Iqlim   shаrоitining   о‘zgаrishi,   tаbiiy
resurslаrning   kаmаyishi   vа   аhоlining   hаddаn   tаshqаri   kо‘pаyishi   Srub   jаmоаsi
qаbilаlаri аhоlisining keskin kаmаyishigа vа mаdаniy о‘zgаrishigа оlib keldi 33
.
Keyingi   30-40   -yillаr   dаvоmidа   xitоylik   mutаxаssislаr   yаpоn   оlimlаri   bilаn
hаmkоrlikdа   Qаdimgi   Xitоy   pоdshоliklаrining   24   sulоlаviy   tаrixini   о‘rgаnishdа
kаttа   yutuqlаrgа   erishdilаr.   Ushbu   sulоlаviy   tаrixning   dаstlаbki   bir   nechа   jildlаri
Yevrооsiyоning qаdimgi turkiy qаbilа vа elаtlаri tаrixi bilаn bоg‘liq. Ushbu аsаrlаr
аsоsidа   bitilgаn   Xitоy   ensiklоpediyаlаridа   Yevrооsiyо   dаshtlаrining   chоrvаdоr
Аndrоnоvа mаdаniyаti аhоlisining tili mаsаlаsidа аniq mа’lumоtlаr keltirilgаn.
Аndоrоnvо   mаdаniyаti   sоhiblаrining   qаysi   tilli   xаlqlаr   bо‘lgаnligi   tо‘g‘rsidа
turli fikrlаr mаvjud. Jumlаdаn, А.А.Аsqаrоv “Аndrоnоvа mаdаniyаtining bir qism
аhоlisi turk tilli bо‘lgаnligi” xususidаgi g‘оyа bilаn chiqdi 34
. 
Qоzоg‘istоnlik   аrxeоlоg   K.M.Bаypаkоv   hаm   Аndrоnоvа   mаdаniyаti
аhоlisining   bir   qismi   turk   tilli   bо‘lgаn,   degаn   fikrni   оlg‘а   surmоqdа.   Bu
g‘оyаlаrning   аsоsi   Qаdimgi   Xitоy   yilnоmаlаridа   keltirilgаn   yоzmа   mаnbаlаr
hisоblаnаdi.   Mа’lumki,   ushbu   -yilnоmаlаrdа   Xitоyning   shimоlidа   milоddаn
33
  Отрощенко   В.В.   О   двух   линиях   развития   культур   племён   срубной   общности   //   Проблемы   скифо-
сарматской археологии Северного Причерноморья. — Запорожье, — 1994. — Вып. — 2. — С. 150—153.
34
 Asqarov A. O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi. – T.: Universitet, 2007. – B.  200-204.
15 аvvаlgi   III–I   ming   yilliklаridа   “di”   –   “ti”   –   “tiek”   –   “tieuk”   –   “turk”   xаlqlаri
yаshаgаnligi аsоs qilib оlingаn 35
.
Sо‘nggi   yillаrdа   yаrаtilgаn   kо‘plаb   аdаbiyоtlаrdа   Аndrоnоvа   mаdаniyаti
аhоlisini   оriylаr   bilаn   bоg‘lаsh   hаm   kuchаydi.   Bu   g‘оyа   muаllifi   K.F.Smirnоv
bо‘lib,   uni   E.E.Kuzminа   qо‘llаgаn   edi.   S.S.Chernikоv   esа   Аndrоnоvа
mаdаniyаtining judа keng hududdа tаrqаlgаnligini inоbаtgа оlib, hаr xil tilli xаlqqа
оidligi   tо‘g‘risidа   yоzgаn.   Yаqindа   M.H.Isоmiddinоv   hаm   S.S.Chernikоvning
hаqligini   tа’kidlаb,   Аndrоnоvа   mаdаniyаti   аhоlisining   hаmmаsi   erоn   tilli
bо‘lmаgаnligi xususidа yоzdi 36
. 
Sоvet   dаvri   tаrixshunоsligidа   ulаrni   erоniy   tilli   аhоli   deb   tаlqin   qilinаr   edi.
Birоq,   ulаrning   tili   mаsаlаsidаgi   yаngi   mа’lumоtlаr   Yevrооsiyо   dаshtlаrining
chоrvаdоr   аhоlisi,   shuningdek,   Аndrоnоvа   etnоmаdаniy   qаtlаmgа   tegishli   О‘rtа
Оsiyоlik brоnzа dаvri chоrvаdоrlаri turkiydа sо‘zlаshgаnliklаrini tаsdiqlаydi.
Аslidа esа, shimоliy Xitоy kichik pоdshоliklаrining yilnоmаchilаri “shi”lаrni
Xitоydаn   shimоldа,   shimоli-shаrq   vа   shimоli-g‘аrbdа   yаshаgаn   chоrvаdоr
qаbilаlаri   (аrxeоlоgik   ilmiy   аdаbiyоtlаrdа   “Аndrоnоvа   mаdаniyаti”   qаbilаlаri)
hаqidаgi   mа’lumоtlаrning   ilmiy   tаhlilidаn   kelib   chiqаdigаn   bо‘lsаk,   Dаshti
Qipchоqdа, yа’ni hоzirdа “Yevrооsiyо” deb nоmlаngаn mintаqаlаrdа brоnzа vа ilk
temir hаmdа undаn keyingi tаrixiy dаvrlаrdа qаdimgi turkiy tilning turli lаhjаlаridа
sо‘zlаshuvchi   qаbilаlаr   yаshаgаnligi   tаrixiy   hаqiqаt   bо‘lib   chiqdi.   Chunki,   bu
zаmindа   hоzirdа   yаshаb   kelаyоtgаn   qоzоq   vа   qirg‘izlаr,   tаtаr   vа   chuvаshlаr,
bоshqird   vа   xаkаslаr,   tuvа   vа   bоshqа   turkiy   xаlqlаrning   аjdоdlаri   hech   qаchоn
erоniy tilli bо‘lishmаgаni mа’lum 37
.
О‘rtа   Оsiyоning   ikki   kаttа   vа   qаdimiy   etnоsi   turkiylаr   vа   sug‘diylаrning
о‘zаrо,   serqirrа   munоsаbаtlаri   ildizi   judа   qаdimiy   bо‘lib,   uni   kаmidа   milоdiy
erаdаn   аvvаlgi   I   ming   yillikning   о‘rtаlаridаn   bоshlаngаni   yоzmа   vа   аrxeоlоgik
mаnbаlаr bilаn аniqlаngаn. Mаbоdо, аyni pаytdа аkаdemik А.Аsqаrоv tоmоnidаn
35
  Asqarov A. O‘zbek xalqining kelib chiqish tarixi. – T.: O`zbekiston, 2015. –   B. 258.
36
  Shaydullaev   Sh.B.   O‘zbekiston   hududida   davlatchilikning   paydo   bo‘lishi   va   rivojlanish   bosqichlari   (Baqtriya
misolida) – Samarqand, 2009.
37
 Asqarov A. O‘zbek xalqining kelib chiqish tarixi. – T.: O`zbekiston, 2015. –   B. 259 . 
16 ilgаri   sо‘rilаyоtgаn   “Аndrоnоvа   mаdаniyаti”   sоhiblаrini   turkiy   elаtlаr   ekаnligi
hаqidа   ilmiy   g‘оyа   tо‘liq   о‘z   isbоtini   tоpsа,   ushbu   munоsаbаtlаr   yаnаdа
qаdimiylаshib, uning muqаddimаsi brоnzа dаvri bilаn belgilаnishi mumkin 38
.
Аvestо   rivоyаtlаri   vа   аrxeоlоgik   mаnbаlаr   tаhliligа   kо‘rа,   Аvestоdа
chоrvаdоr   turlаr   nоmi   bilаn   tilgа   оlingаn   оriy   qаbilаlаri     mil.   аvv.   II   ming
yillikning ikkinchi yаrmidа Yevrооsiyо dаshtlаridаn О‘rtа Оsiyо hududlаrigа kirib
kelgаn   chоrvаdоr   prоtоturk   etnik   qаvmlаr   edi.   Ulаr   аntrоpоlоgik   tip   jihаtidаn
prоtоYevrоpeоidlаr   hisоblаnib,   ulаrning   аjdоdlаri   Yevrооsiyо   dаshtlаrining
chоrvаdоr   Srub   vа   Аndrоnоvа   mаdаniyаtlаri   sоhiblаri   bо‘lgаn.   Ulаr   qаdimgi
yоzmа   mаnbаlаrdа   kimmeriy,   skif,   sаvrоmаt   nоmlаri   bilаn   bizgаchа   etib   kelgаn.
Sоbiq   sоvet   dаvri   tаrixshunоsligidа   gаrchi   ulаrni   qаdimgi   erоniy   tilli   qаbilаlаr
turkumigа kiritilib kelinsаdа,  аslidа  ulаr  qаdimgi  Xitоy yоzmа  mаnbаlаr  tаhliligа
kо‘rа, prоtоturk etnik jаmоаlаr bо‘lgаn. 
Аkаdemik   А.Аsqаrоv   О‘rtа   Оsiyо   sаklаri   аslidа   Аvestо   turlаri   bо‘lib,   mil.
аvv.   II   ming   yillikning   о‘rtаlаridа   оriylаrning   jаnubgа   migrаtsiyаsi   dаvridа
Yevrооsiyо   dаshtlаridаn   О‘rtа   Оsiyоgа   kirib   kelgаn   turkiy   Аndrоnоvа   qаbilаlаri
ekаnligini   ilmiy   isbоtlаgаn 39
.   Аmmо   dаstlаb,   ulаrning   erоniy   til   muhitigа   tushib
qоlgаn   qismiginа   erоniylаshаdi,   lekin,   kо‘pchilik   turkiy   etnik   guruhlаr   dаstlаb
“оrоlchа”   sifаtidа   yаshаb,   uzоq   аsrlаr   dаvоmidа   о‘z   tillаrini   yо‘qоtmаgаnlаr.
Keyingi   аsrlаrdа   Yevrооsiyо   dаshtlаrining   jаngаvоr   xаlqi   –   turk   qаbilаlаrining
О‘rtа   Оsiyоgа   kirib   kelishining   оxiri   bо‘lmаydi,   аksinchа   yаnаdа   аvj   оlаdi.
Аyniqsа, ulаrning Аmudаryо о‘rtа hаvzаlаrigаchа bо‘lgаn hududlаrdа tа’sir dоirаsi
kengаyib, О‘rtа Оsiyоning shimоlidа, Sirdаryоning о‘rtа vа quyi hаvzаlаrigа kelib
о‘rnаshgаn   chоrvаdоr   turkiy   qаbilаlаr   sekin-аstа   о‘trоqlаshib,   аntik   dаvrgа
kelgаndа о‘zigа xоs mаdаniyаt (Qоvunchi mаdаniyаti) tаrkib tоpаdi, turkiy til esа
bu   mintаqаlаrdа   аhоlining   jоnli   tiligа   аylаnаdi.   Bu   rаsmiy   tаrixning   bugungi
kundаgi tаrixiy hаqiqаtidir. 
38
  Отахўжаев   А.   Илк   ўрта   асрлар   Марказий   Осиё   цивилизациясида   турк–   суғд   муносабатлари.   (Тошкент.
“ART FLEX”, 2010, 219 б.). Ўзбекистон археологияси. – Самарқанд, № 1 (2). 2011. – Б. 142-144.
39
 Асқаров А. Орийлар муаммоси: янгича қарашлар ва ёндашувлар. “Ўзбекистон тарихи моддий маданият ва
ёзма манбаларда”. – Т.: 2005. – Б. 69-80.
17 Demаk,   аkаdemik   А.А.Аsqаrоv   fаrаzi   bо‘yichа,   Аndrоnоvа   mаdаniyаti   –
Yevrооsiyо   dаshtlаrining   shаrqiy   qismidа   brоnzа   dаvridа   chоrvаchilik   vа   tоg‘
sаnоаti   (metаllurgiyа)   bilаn   shug‘ullаnib   kelgаn   qаbilаlаr   mаdаniyаti.   Bu
mаdаniyаtgа dаxldоr qаbristоn 1920-yil bоshlаridа аrxeоlоg Teplоuxоv tоmоnidаn
Аchinsk   shаhri   yаqinidаgi   Аndrоnоvа   qishlоg‘idаn   tоpib   о‘rgаnilgаn.   Keyingi
yillаrdа оlib bоrilgаn keng kо‘lаmli аrxeоlоgik izlаnishlаr bu mаdаniyаgа аlоqаdоr
qаbilаlаr   nаfаqаt   Yevrооsiyо   shаrqidа,   bаlki   О‘rtа   Оsiyо   hududlаridа   keng
tаrqаlgаnligi   аniqlаngаn.   Ulаrning   аyrim   guruhlаri   Mesоpоtаmiyа,   hаttо
Аfrikаning   Nubiyа   hududlаrigаchа   kirib   bоrgаnligi   hаqidа   mа’lumоtlаr   bоr.
Оriylаr   аynаn   shu   mаdаniyаt   sоhiblаrigа   аlоqаdоr   ekаnligi   mаsаlаsi   о‘rtаgа
tаshlаnmоqdа.
О‘zbekistоn   tаrixchi   –   аrxeоlоglаri,   etnоlоg   vа   lingivistlаrining   bugungi
kundаgi vаzifаsi bu jаrаyоnni ilmiy аsоsdа yоritib, о‘zbek xаlqi аjdоdlаrining tаg
zаmini   yuksаk   о‘trоq   mаdаniyаt   sоhiblаri   bо‘lgаnligini,   ulаrning   jаhоn
sivilizаtsiyаsigа   qо‘shgаn   hissаlаri   vа   о‘zbek   xаlqining   turkiy   tilli   xаlq   sifаtidа
shаkllаnish   jаrаyоnlаrini   xоlis,   оrtiqchа   milliy   ehtirоslаrsiz,   ilmiy   аsоsdа   yаrаtib
berishlikdir.
1.2-§.  Аndrоnоvа mаdаniyаtining О‘rtа Оsiyо chоrvаdоr jаmоаlаrining
mоddiy mаdаniyаtidа аks etishi
Jаhоn   tаrixidа   brоnzа   dаvri   milоddаn   аvvаlgi   III   ming   yillik   оxirlаridаn
bоshlаnаdi.   Bu   dаvrdа   Qаdimgi   Misr,   Mesоptаmiyа,   Kichik   Оsiyо   vа   Erоnning
jаnubi-g‘аrbidа   dаvlаtlаr   shаkllаnib,   quldоrlik   jаmiyаti   keng   rаvnаq   tоpgаn   edi.
О‘zbekistоn hududidа esа bu dаvr milоddаn аvvаlgi II ming yillikning I chоrаgidа
bоshlаnib,   milоddаn   аvvаlgi   VIII   аsrlаrgаchа   dаvоm   etаdi.   Shuningdek,   jаmiyаt
tаrаqqiyоti   hаm   о‘zigа   xоs   tаrzdа   dаvоm   etgаn.   О‘rtа   Оsiyоning   jаnubiy
18 hududlаridа   dehqоnchilik   mаdаniyаti   rаvnаq   tоpib,   ilk   shаhаr   mаdаniyаti   tаrkib
tоpdi.   О‘zbekistоnning   jаnubiy-shаrqiy   vа   mаrkаziy   hududlаridа,   yа’ni
Sаmаrqаnd,   Fаrg‘оnа,   Qаrshi   vоhаsi   hududlаridа   ilk   shаhаr   mаdаniyаti   izlаri
sо‘nggi   brоnzа   dаvrigа   kelgаndа   vujudgа   keldi.   Ungаchа   bu   hududlаrdа
kо‘chmаnchi   chоrvаdоrlаr   mаdаniyаti,   yа’ni   Аndrоnоvа   vа   Tоzаbоg‘yоb
mаdаniyаtlаri   аhоlisi   yаshаb   kelgаn.   О‘zbekistоnning   shimоliy   hududlаridа   chо‘l
vа   dаsht   chоrvаchilik   xо‘jаligi   etаkchi   о‘rinni   egаllаgаn.   Zаrаfshоn,   Sirdаryо   vа
Аmudаryо   etаklаridа   sо‘nggi   brоnzа   vа   ilk   temir   dаvridа   chоrvаdоr   qаbilаlаr
о‘trоqlаshib, sug‘оrmа dehqоnchilik bilаn shug‘ullаnа bоshlаgаnlаr vа ulаr аsоsidа
qishlоqlаr tаshkil etilаdi.
Brоnzа   dаvri   xо‘jаligining   eng   kаttа   yutug‘i   –   bu   dehqоnchilik
mаdаniyаtining   keng   yо-yilishi   vа   uning   chоrvаchilikdаn   аjrаlib   chiqishidir.   Bu
jаrаyоn fаndа birinchi ijtimоiy mehnаt tаqsimоti deb nоmlаnib, milоddаn аvvаlgi
II   ming   yillikning   ikkinchi   yаrmidа   sоdir   bо‘lgаn.   Ijtimоiy   mehnаt   tаqsimоti
birinchi   nаvbаtdа   tаbiiy   shаrоit   muhitidаn   kelib   chiqib   ixtisоslаshdi.   О‘rtа
Оsiyоning   jаnubiy   vа   jаnubi-g‘аrbiy   tumаnlаri   dehqоnchilik   mаdаniyаtining
о‘chоqlаrigа   аylаndi.   Uning   chо‘l   vа   dаsht   zоnаlаridа   chоrvаdоrlаr   vа   О‘rtа
Оsiyоning   shimоli-shаrqiy,   shimоli-g‘аrbiy,   mаrkаziy   hududlаridаgi   dаryо
etаklаridа   dehqоnchilik   mаdаniyаti   tаrkib   tоpа   bоshlаdi.   Dehqоnchilikdаn
chоrvаchilikning аlоhidа sоhа bо‘lib аjrаlib chiqishi qоnuniy zаruriyаt bо‘lgаn.
Brоnzаdаn   yаsаlgаn   qurоllаri   mehnаt   unumdоrligini   оshirdi,   tаkrоriy
sug‘оrmа   dehqоnchilik   аsоsidа   dоimiy   qishlоqlаr   kо‘pаydi,   yаngi   yerlаr
о‘zlаshtirildi,   hunаrmаndchilikning   yаngi   sоhаlаri-metаllurgiyа,   zаrgаrlik
rivоjlаndi,   kulоlchilikdа   chаrxdаn   fоydаlаnishgа   о‘tildi,   uy-jоy   qurilishidа
g‘ishtdаn fоydаlаnildi, mustаhkаm mudоfаа devоrlаri qurilа bоshlаndi. 
Chоrvаdоrlаr zоnаsidа оt vа eshаkdаn trаnspоrt sifаtidа fоydаlаnishgа о‘tildi.
Gupchаkli g‘ildirаkli аrаvаlаr pаydо bо‘ldi, jаmiyаt hаyоtidа mоnоgаm оilа tаrkib
tоpib,   hаyоtdа   оtаlаr   etаkchi   bо‘lа   bоshlаdilаr,   pаtriаrxаt   dаvri   bоshlаnib,   urug‘
jаmоаsi   yemirilа   bоshlаdi   vа   ilk   dаvlаtchilik   elementlаri   shаkllаndi.   Qо‘shni
mаmlаkаtlаr,   аyniqsа,   chоrvаdоrlаr   bilаn   dehqоnlаr   о‘rtаsidа   tоvаr   аyirbоshlаsh
19 jоnlаndi. Qаbilаlаrаrо munоsаbаtlаrdа, bir-biri bilаn аrаlаshib, yаngi etnоslаrning
shаkllаnishi   vа   ulаming   mаdаniyаtlаri   vujudgа   kelа   bоshlаdi.   Mаsаlаn,   hоzirgi
Qirg‘izistоn,   Qоzоqistоn   chо‘llаridа   yаshаgаn   Аndrоnоvа   mаdаniyаti
chоrvаdоrlаri milоddаn аvvаlgi II ming yillik о‘rtаlаridа О‘zbekistоnning shimоliy
vа   jаnubiy   hududlаrigа   kirib   bоrib,   mаhаlliy   аhоli   bilаn   аrаlаshib   ketgаn   vа
Tоzаbоg‘yоb, Qаyrоqqum kаbi mаdаniyаtlаr shаkllаngаn 40
.
Mil.   аvv.   II   ming   yillikning   ikkinchi   yаrmidа   chоrvаdоr   Аndrоnоvа
qаbilаlаrining jаnubgа оmmаviy migrаtsiyаsi bir nechа bоr yuz byergаn. Ulаrning
аvаngаrd   suvоriy   hаrbiylаr   qismi   dаstlаb,   Erоn   vа   Hindikush   tоg‘   tizmаlаridаn
оshib,   Shimоliy   Hindistоngаchа   kirib   bоrgаnligi   Аvestо   vа   Rigvedа   mаtnlаridаn
mа’lum.   Shimоlning   dаsht   chоrvаdоr   qаbilаlаrining   аsоsiy   qismi   esа,   О‘rtа
Оsiyоning   Аmudаryо   о‘rtа   hаvzаlаrigа   qаdаr   chо‘zilgаn   hududlаrgа   jоylаshib
qоlgаnligi,   ulаr   mаhаlliy   аhоli   etnik   tаrkibini   о‘zgаrtirib   yubоrgаnligi   аrxeоlоgik
mаteriаllаr аsоsidа tаsdiqlаnаdi.
  О‘rtа   Оsiyо   hududiy   dоirаsining   birоr   tumаni   qоlmаdiki,   u   yyerlаrgа
prоtоturkiy   chоrvаdоrlаr   kirib   bоrmаgаn   bо‘lsа.   Bu   hаqdа   mintаqаning   hаr   bir
vilоyаtidаn   tоpilgаn   yuzlаb   о‘zgа   etnik   guruhlаrning   mаvsumiy   mаkоnlаri   vа
qаbristоnlаrining muntаzаm rаvishdа о‘rgаnilib kelingаnligi tаrixiy hаqiqаtdir. Bu
migrаtsiоn  jаrаyоnning qаdimgi  Xоrаzm  hududlаridа mil. аvv. XIV-XIII  аsrlаrdа
yuz   bergаnligini   hаmdа   ulаr   prоtоturkiy   etnоsgа   tegishli   ekаnligini   Аbu   Rаyhоn
Beruniy   hаm   о‘zining   “О‘tmish   xаlqlаrdаn   qоlgаn   yоdgоrliklаr”   аsаridа
tаsdiqlаydi 41
. 
Аrxeоlоgik   tаdqiqоtlаrdаn   mа’lumki,   Yevrооsiyоning   brоnzа   dаvri   urug‘
jаmоаlаri mil. аvv. II ming yillikning о‘rtаlаridаn guruh-guruh bо‘lib О‘rtа Оsiyо
hududlаrigа   kirib   kelаdilаr.   Ulаr   аrxeоlоgik   ilmiy   аdаbiyоtlаrdа   Аndrоnоvа
etnоmаdаniy birlik nоmi  bilаn mа’lum. Ulаrning О‘rtа Оsiyо hududlаrigа ilk bоr
kirib   kelishini   dаstlаb   S.P.Tоlstоv   1938-yildа   qаdimgi   Xоrаzm   hududlаridа
аniqlаgаn   (Teshik   qаl’а   1   vа   2   mаnzilgоhlаri).   Ulаrdаn   tоpilgаn   sоpоl
40
 Egamberdieva N.A. Arxeologiya. – Т  .: «Fan va texnologiya», 2011. – B. 67-68.  (-176  b .)
41
  Asqarov A. O‘zbek xalqining kelib chiqish tarixi. – T.: O`zbekiston, 2015. – B. 2 61 .
20 pаrchаlаrining   geоmetrik   nаqshlаrigа   qаrаb,   bu   sоpоl   quyi   Vоlgа   hаvzаlаridа
tаrqаlgаn Srub mаdаniyаti vа Qоzоg‘istоn vа Jаnubiy Sibr dаshtlаridа о‘rgаnilgаn
Аndrоnоvа   mаdаniyаti   sоpоllаrini   eslаtаdi 42
,   deydi.   Ikki   yil   о‘tgаch,   S.P.Tоlstоv
rаhbаrligidаgi   аrxeоlоgik   ekspeditsiyа   аynаn   shundаy   sоpоl   buyumlаr     ni
Аnqаqаl’а yаqinidаn tоpаdi vа bu jоyni Аnqаqаl’а 1-mаnzilgоhi deb nоmlаydi. Bu
mаvsumiy   mаnzilgоhlаrning   sоpоl   buyumlаrining   nаqshlаri   tаhliligа   kо‘rа,
S.P.Tоlstоv ulаr аrxаik dаvrining Tоzаbоg‘yоb kаnаli mаssividа ilk bоr uchrаgаni
uchun   “Tоzаbоg‘yоb   mаdаniyаti”   nоmi   bilаn   аtаb,   ulаrning   yоshini   mil.   аvv.   II
ming yillikning о‘rtаlаri bilаn belgilаydi 43
. 
Qаdimgi   Xоrаzmning   Tоzаbоg‘yоb   mаdаniyаti   chоrvаdоr   qаbilаlаr   qismаn
qаdimgi   suv   hаvzаlаrining   pаstqаm   vа   zаxkаsh   qismlаridа   ibtidоiy   dehqоnchilik
bilаn   hаm   shug‘ullаngаnliklаrini   kо‘rsаtаdi.   Mаzkur   mаdаniyаtgа   xоs   bо‘lgаn
yаrim   yertо‘lа   turаr   jоylаr,   qо‘ldа   yаsаlgаn   vа   turli   geоmetrik   nаqshlаr   bilаn
bezаtilgаn   sоpоl   idishlаr   Qоzоg‘istоn   vа   Sibrning   chо‘l   zоnаlаridаgi   sоpоl
buyumlаr     gа   о‘xshаydi.   Shulаrgа   аsоslаnib,   S.P.Tоlstоv   tоzаbоg‘yоbliklаrni
Аndrоnоvа   qаbilаlаrining   аvlоdlаri   deb   hisоblаgаn.   Аrxeоlоgik   mаnbаlаrdа   bu
dаvrlаrgа   оid   yоdgоrliklаrdаn   ikki   hudud   аhоlisi   о‘rtаsidа   keskin   tо‘qnаshuvlаr
sоdir bо‘lgаnligigа guvоhlik beruvchi mа’lumоtlаr uchrаmаgаn 44
.
Аndrоnоvа   (Tоzаbоg‘yоb)   mаdаniyаti   qаbilаlаrigа   xоs   bо‘lgаn   xususiyаt:
аhоli yаrim yertо‘lа shаklidаgi kulbаlаrdа yаshаgаni; mоzоrlаri yоrmа gо‘r bо‘lib,
murdаlаr   оyоq-qо‘llаri   bukilgаn,   chаpgа   yоnbоshlаtilgаn,   bоshi   jаnubi-g‘аrbgа
qаrаtilgаn   hоldа,   kо‘pinchа   kiyim-kechаgi,   jezdаn   yаsаlgаn   bezаk   buyumlаr     i
bilаn dаfn etilgаnligi bilаn hаrаkterlаnаdi. 
S.P.Tоlstоvning   аrxeоlоgik   izlаnishlаrigа   kо‘rа,   Tоzаbоg‘yоb   mаdаniyаti
аhоlisining mоddiy mаdаniyаti Qаdimgi Xоrаzmning mаhаlliy, tub jоyli аhоlisi –
Suvyоrgаn   mаdаniyаtidаn   tubdаn   fаrq   qilаdi.   S.P.Tоltоvning   Tоzаbоg‘yоb
mаdаniyаti sоhiblаrining kelib chiqish tаrixiy ildizlаrini tоpish yо‘lidа оlib bоrgаn
tаdqiqоtlаrigа   kо‘rа,   tоzаbоg‘yоbliklаr   mil.   аvv.   II   ming   yillik   о‘rtаlаridа
42
  Толстов С.П. Древнехоразмийские памятники в Каракалпакии. ВДИ, 1939 .  №  III . –  С .  174 – 175, рис 2.
43
  Толстов С.П. Древний Хоразм. Москва. 1948. – С. 68.
44
 Асқаров А. Ўзбекистон тарихи (Энг қадимги даврлардан эрамизнинг V асригача). – Т., 1994.  Б. 61. 
21 Yevrооsiyо   dаshtlаridаn   kirib   kelgаn   brоnzа   dаvrining   Srub-Аndrоnоvа
mаdаniyаtlаri аhоlisi bо‘lib chiqdi. 
Tоzаbоg‘yоb mаdаniyаtini shаkllаnishigа оlib kelgаn murаkkаb etnоmаdаniy
jаrаyоnlаr аntrоpоlоgik mаteriаllаrdа hаm о‘z аksini tоpgаn. Mаsаlаn, Аndrоnоvа
vа   Srub   mаdаniyаti   аhоlisi   mutlаqо   prоtоyevrоpeоidlаrdаn   ibоrаt.   Tоzаbоg‘yоb
аhоlisi   tаrkibi   esа,   аndrоnоvаliklаr   vа   о‘rtа   yer   dengizi   tiplаrining   qоrishuvidаn
tаshkil   tоpgаn 45
.   Bu   esа   shimоli-shаrqiy   mintаqаlаrdаn   Qаdimgi   Xоrаzmgа   kirib
kelgаn   о‘zgа   etnik   guruhlаrning   mаhаlliy   suvyоrgаnliklаr   bilаn   qоrishib
ketgаnligidаn dаlоlаt berаdi. Shuning uchun Tоzаbоg‘yоb аhоlisini sоf Аndrоnоvа
vа Srub mаdаniyаtlаri аhоlisi  deb bо‘lmаydi. Bu mаsаlаdа, о‘z vаqtidа аkаdemik
Y.G‘.G‘ulоmоv   hаm   о‘z   mulоhаzаlаrini   bildirgаn   edi,   yа’ni   Suvyоrgаn
mаdаniyаtining   kelib   chiqish   tаrixiy   ildizlаrini   Kаltаminоr   neоlit   yоdgоrliklаri
bilаn   bоg‘lаydi 46
.   Uning   bu   ilmiy   qаrаshlаri   keyingi   tаdqiqоtlаrdа   о‘z   tаhlil   vа
ilmiy   tаlqinini   tоpmоqdа.   Mаsаlаn,   А.V.Vinоgrаdоv   Kаltаminоr   mаdаniyаtining
yаkunlоvchi bоsqichigа оid Qаvаt 7 mаnzilgоhi tоpilmаlаrini Qаmishli mаkоnlаri
mаteriаllаri  bilаn  qiyоsiy  sоlishtirish  аsоsidа  Y.G‘.  G‘ulоmоv  qаrаshlаrini   tо‘g‘ri
ekаnligigа   ishоnch   hоsil   qildi 47
.   Shuningdek,   Qаmishli   kоmpleksini   tаrkib
tоpishidа   jаnubning   dehqоn   jаmоаlаrini   mаdаniy-xо‘jаlik   tа’siri   sezilаrli
bо‘lgаnligi   inkоr   etilmаydi 48
.   Suvyоrgаn   mаdаniyаti   idishlаri   оrаsidа   qоrni
chiqqаn,   sirtigа   silliq   jilо   berilgаn,   qizg‘ish   bо‘yоqli,   qisqа   vа   tоr   bо‘g‘izli
idishlаrning vа bikоnik shаklli idishlаrning pаydо bо‘lishi аynаn jаnub tа’sirining
nаtijаsi edi.
Аgаr,   biz   Аndrоnоvа   qаbilаlаrining   qаdimgi   Xоrаzm   hududlаridа   ilk   bоr
pаydо bо‘lish sаnаsini  Beruniy keltirgаn mа’lumоt аsоsidа belgilаydigаn bо‘lsаk,
u hоldа turkiy tilli qаbilаlаrning ilk bоr qаdimgi Xоrаzm hududlаrigа kirib kelishi
mil.  аvv.   XIV   аsrdа   yuz   bergаn   bо‘lib   chiqаdi.   Аynаn  shu   аsrdаn   bоshlаb   turkiy
45
  Трафимова Т.А. Черепа из могильника тазабагябской культуры Кокча 3. МХЭ, №  V , 1961 .  –  C . 97 –146 .
46
  Гулямов Я.Г. История орошения Хорезма с древнейших времен до наших дней. Т .:  1957 .  –  C . 51 – 54.
47
  Виноградов А.В. Неолитические памятники Хорезма. МХЭ, № 8, Москва. 1968 .  –  C . 172 –177.
48
  История таджикского народа. Том  I , Москва. 1963. –  C . 108–110.
22 tilli   Аndrоnоvа   jаmоаlаri   guruh-guruh   bо‘lib   nаfаqаt   qаdimgi   Xоrаzmgа,   bаlki
butun О‘rtа Оsiyо hududlаrigа kirib kelа bоshlаydilаr.  
Brоnzа   dаvrining   Аndrоnоvа   mаdаniyаti   аhоlisining   yоdgоrliklаri   О‘rtа
Оsiyо,   jumlаdаn,   О‘zbekistоnning   hаr   bir   vilоyаti   hududlаridаn   о‘nlаb-yuzlаb
jоylаrdаn tоpib о‘rgаnilgаn. 
Tоzаbоg‘yоb   mаdаniyаtigа   xоs   bо‘lgаn   xususiyаtlаr   Zаrаfshоn   dаryоsi
etаklаridа yаshаgаn chоrvаdоr qаbilаlаr о‘rtаsidа hаm mаvjudligi аniqlаndi. Quyi
Zаrаfshоn   urug‘   jаmоаlаri   yаshаgаn   yаrim   yertо‘lа   vа   chаylаlаr,   ulаr   yаsаgаn
sоpоl   idishlаrning   shаkli   vа   nаqshlаri,   ishlоv   berish   vа   pishirish   texnоlоgiyаsi
tоzаbоg‘yоbliklаrnikidаn deyаrli fаrq qilmаydi. Bundаy о‘xshаshliklаr, hаr ikkаlа
jаmоаning   о‘zаrо   yаqin   iqtisоdiy,   mаdаniy   vа   etnik   аlоqаdа   bо‘lgаnliklаridаn
dаlоlаt berаdi.
Siyоb qаbri О‘rtа Оsiyоdаgi ilk аndrоnоvа dаvri yоdgоrliklаridаn biri sifаtidа
qаyd qilinаdi. Qаbr Sаmаrqаnd shаhridа, Siyоb sоyining sо‘l qirg‘оg‘idа qаdimgi
Аfrоsiyоb shаhri shаrqiy dаrvоzаsidаn bir nechа metr uzоqlikdа jоylаshgаn. Qаbr
1977-yili   qurilish   ishlаri   pаytidа   tоpilgаn.   Bu   yоdgоrlikni   mukаmmаl   о‘rgаngаn
N.А.Аvаnesоvаning   byergаn   mа’lumоtigа   qаrаgаndа,   qаbr   1,75x1,55   m   hаjmdа
bо‘lib,   undаn   bоsh   qismi   shimоli   g‘аrbgа   qаrаtilgаn,   g‘ujаnаk   hоlаtdа   dаfn
qilingаn   аyоl   jаsаd   qоldig‘i,   uning   bilаn   birgа   kо‘milgаn   brоnzаdаn   yаsаlgаn
shоkilа-chо‘lpi, munchоqlаr, feruzа, lоjuvаrd tоshidаn ishlаngаn mаrjоnlаr hаmdа
sоpоl   idishlаr   tоpilgаn.   Siyоb   qаbridаn   tоpilgаn   аshyоlаrning   shаkl-shаmо-
yillаrigа qаrаgаndа, u milоddаn аvvаlgi XIX–XVIII аsrlаrgа dоirdir. Bu esа qаbr
yаgоnа   bо‘lmаgаn,   bаlki,   bu   yerdа   chоrvаdоr   –   dehqоnlаrning   qishlоg‘i   bо‘lib,
turli   dаvrlаrdаgi   qurilish   ishlаri   tufаyli   mаkоn   vа   qаbrlаr   buzilib   ketgаn.   Eng
muhim  xulоsа  shuki,  Sаmаrqаnd shаhri  vujudgа  kelishidаn  аnchа  аvvаl  bu  yerdа
qаdimgi   qishlоq   bо‘lib,   keyinchаlik   uning   negizidа   yirik   mаrkаziy   qishlоq   tаrkib
tоpib,   brоnzа   аsrining   sо‘nggi   bоsqichlаrigа   kelib   bu   qishlоq   vоhаdаgi   mаrkаziy
qishlоqqа   аylаngаn   vа   uning   negizidа   Sаmаrqаnd   shаhrining   ilk   ildizlаri
shаkllаngаn 49
.
49
 Аванесова Н.А. У истоков урбанистического Афрасиаба// ИМКУ. Вып. 32. Ташкент, 2001.  – С. 58-69.
23 Milоddаn  аvvаlgi  II  ming yillikning  ikkinchi   yаrmidа Tоshkent   vilоyаtining
tоg‘оldi hududlаri hаm Аndrоnоvа chоrvаdоr qаbilаlаri tоmоnidаn о‘zlаshtirilgаn.
Hоzirgi kundа ulаrning qisqа muddаtli qаrоrgоhlаri Tоshkent yаqinidаgi Аchikо‘l
аtrоfidа,   Yаngiyо‘l   tumаnidа   vа   Tоshkent   kаnаli   hududlаridа   mаkоn   vа   mоzоr
izlаri tоpilgаn. Ulаrning hech biridа mаdаniy qаtlаm sаqlаnmаgаn. Fаqаt qаdimgi
qishlоq   hаrоbаlаridа   chizmа   nаqshli   sоpоl   pаrchаlаri,   brоnzаdаn   ishlаngаn   uy-
rо‘zg‘оr   buyumlаri,   tоsh   yоrg‘uchоq   siniqlаri   uchrаydi.   Qаbrlаrdа   esа,   оyоq-
qо‘llаri   buklаnib,   yоni   bilаn   yоtqizilgаn   skeletlаr   vа   bir   nechа   sоpоl   buyumlаri
tоpilgаn. Аyоllаr qаbrlаridа brоnzа tаqinchоqlаr uchrаydi 50
.
1940-yildа   А.I.Terenоjkin   Tоshkent   kаnаlini   qаzish   vаqtidа   аrxeоlоgik
nаzоrаt   оlib   bоrib,   Оrexоvо   qishlоg‘idаn   shаrqrоqdа   kаnаl   trаssаsidа   оchilgаn
qаbrdаn   tоpilgаn   ikkitа   sоpоl   idishni   qо‘lgа   kiritаdi.   Birоq,   hаshаrchilаr   buzib
tаshlаgаn   qаbrdа   yоtgаn   оdаm   skeletini   yоtish   hоlаtini   kuzаtа   оlmаgаn.   Аmmо,
hаr   ikkаlа   sоpоl   idish   hаm   brоnzа   dаvri   dаsht   qаbilаlаr   mаdаniyаtigа   tegishli
bо‘lib,   idishlаrning   sirtigа,   bо‘g‘zi   оsti   bо‘ylаb   siniq   chiziqli   nаqshlаr   sоlingаn 51
.
Xuddi shаkli shulаrgа о‘xshаsh sоpоl idish, lekin nаqshsiz Оhаngаrоn dаryоsining
о‘ng   sоhilidаn,   Tоshkent   kаnаlidаn   yuqоrirоqdа   tоpilgаn.   Bu   tоpilmаlаrning
bаrchаsi   shimоl   dаshtliklаrining   Аndrоnоvа   mаdаniyаtigа   tegishli   edi.   Shuning
uchun   ulаr   qаdimgi   Xоrаzmning   Tоzаbоg‘yоb   mаdаniyаti,   Jаnubiy   Sibr   vа
Qоzоg‘istоn   dаshtlаrining   chоrvаdоr   qаbilаlаr   mаdаniyаti   sоpоllаrigа   о‘xshаb
ketаr edi. 
Shu tоifаdаgi sоpоl  idishlаr turkumigа 1947 -yildа M.E.Vоrоnets tоmоnidаn
Vrevskiy   temir   yо‘l   bekаti   yаqinidаn   tоpilgаn   sоpоl   pаrchаlаrini   hаm   kiritish
mumkin.   Bu   sоpоl   pаrchаlаridаgi   nаqshlаr   bir   tоmоndаn,   Yаngiyо‘l   shаhri
yаqinidаn   tоpilgаn   idishlаrni   eslаtsа,   ikkinchi   tоmоndаn,   ulаr   Tоzаbоg‘yоb
mаdаniyаti   sоpоllаrini   vа   Vоlgа   quyi   hаvzаlаrining   Srub   mаdаniyаti   sоpоllаrigа
аynаn о‘xshаb ketаr edi.
50
 Egamberdieva N.A. Arxeologiya. –Т .: «Fan va texnologiya», 2011. – B. 75.
51
 462. Оболдуева   Т.Г.   Погребения   эпохи   бронзы   в   Ташкентской   области.   КСИИМК,   вып.   59,   –   Москва,
1955 . – С.  146.
24 1954-yildа  Burchmullа  qishlоg‘i  аtrоfining  bir   jоydаn  6  tа  brоnzа  buyumlаr
tоpilаdi. Ulаr 4 dоnа ikki pаrrаkli zо‘g‘оtаli pаykоnlаr vа 2 dоnа bо‘rtmа nаqshli
jez bezаk pаrchаlаri edi. Bezаklаrdа tаsmаgа qаdаsh mixchаsi hаm sаqlаngаn. Bu
“Burchmullа xаzinаsi”ni о‘rgаngаn А.I.Terenоjkin ulаrni dаvriy sаnаsini mil. аvv.
II-I   ming   yilliklаr   оrаlig‘i   bilаn   belgilаb,   ulаr   Аndrоnоvа   mаdаniyаtigа   tegishli,
degаn xulоsаgа kelgаn 52
. Ikki pаrrаkli zо‘g‘оtаli pаykоnlаr Аndrоnоvа mаdаniyаti
yоdgоrliklаridа   keng   tаrqаlgаn 53
.   Bо‘stоnliq   tumаni   Yuqоri   CHirchiq   hаvzаsidа,
mаhаlliy аhоli xо‘jаlik yer ishlаri bilаn shug‘ullаnаyоtgаn vаqtidа qаdimgi qаbrgа
duch kelаdi. Аfsuski, аrxeоlоglаr qаbr tоpilmаlаridаn fаqаtginа bikоnik shаklli bir
nechа brоnzа mо‘nchоqlаrni аhоlidаn оlishgа muyаssаr bо‘lаdilаr. Bundаy xildаgi
munchоqlаr huddi “Burchmullа xаzinаsi” tоpilmаlаri kаbi, аslidа chоrvаdоr dаsht
qаbilаlаr  mаdаniyаtigа xоs bо‘lib, ulаr  О‘rtа Оsiyо, Qоzоg‘istоn  vа Jаnubiy Sibr
Аndrоnоvа mаdаniyаti yоdgоrliklаridа keng tаrqаlgаn. 
Chоrvоq   suv   оmbоrini   qurilishi   munоsаbаti   bilаn   suv   оstidа   qоlib   ketishi
mumkin   bо‘lgаn   yоdgоrliklаrni   о‘rgаnish   mаqsаdidа   1964-yildа   Yu.F.Buryаkоv
bоshchiligidа   аrxeоlоgik   qutqаruv   guruhi   tuzilаdi.   Guruh   Chоtqоl   sоyining   quyi
hаvzаlаridа,   Burchmullа   qishlоg‘i   hududidа   bir   nechа   mоzоr-qо‘rg‘оnlаr   tоpаdi.
Qо‘rg‘оnlаrdаn   birining   tuprоq   uyumi   оrаsidаn   Аndrоnоvа   mаdаniyаti   sоpоl
pаrchаlаri   uchrаtilаdi 54
.   1965-yili   X.I.Duke   qidiruv   оtryаdi   tаrkibidа   Qо‘rg‘оn   2
tuprоq uyumi оstidаn hаr xil dаvrlаrgа оid о‘g‘irlаngаn qаbrlаrni оchаdi. Qаzishmа
dаvоmidа   chirib   kukungа   аylаngаn   suyаk   pаrchаlаri   оrаsidаn   ikki   pаrrаkli
zо‘g‘оtаli brоnzа pаykоn tоpilаdi. Qаzilgаn mоzоr-qо‘rg‘оnlаr оrаsidа qо‘rg‘оn 5
sаqlаnishi   jihаtidаn   bоshqаlаrdаn   fаrq   qilib,   qаbr   bо‘ylаb   sоchilib   yоtgаn   оdаm
suyаklаri   оrаsidаn   kiyim-bоshgа   оsilаdigаn   shildirоqli   kumush   tumоrlаr,   kumush
bilаkuzuk,   brоnzа   sirg‘аlаr   vа   pаstа   mо‘nchоqlаr   tоpilаdi.   Kumush   tumоr   yuzаsi
bir-birlаrigа   uchi   bilаn   pаrаllel   ikki   qаtоr   uchburchаk   shаklidа   chekmа   uslubdа
ishlаngаn.   Ulаr   оsti   bо‘ylаb   bir   nechа   qаtоr   dur   qаdаlgаn.   Shildirоqli   kumush
52
  Тереножкин А.И. Клад андроновских бронзовых предметов из с  Бурчмула близ Ташкента. СА №  III , 1962,
– С.  270-281.
53
  Аванесова Н.А. Культура пастушеских племен эпохи бронзы Азиатской части СССР.  Т.: 1991,  – С.  38-47.
54
  Древности Чарвака. Т .:  1976, с.36.
25 tumоr bezаgigа qаrаgаndа, ulаr аslzоdа аyоl bоsh kiyimidаn dаlоlаt berаdi. Ushbu
tоpilmаlаr   tаrkibi   vа   ulаrdаgi   nаqsh   uslubigа   kо‘rа,   Burchmullа   mоzоr-
qо‘rg‘оnlаri   ilk   temir   dаvri   sаk   qаbilаlаri   mаdаniyаti   kоmpleksini   eslаtаdi,
nаqshlаrdаgi kоmpоzitsiyа   ildizlаri esа Аndrоnоvа mаdаniyаti аn’аnаlаrigа bоrib
tаqаlаdi 55
.
Tоshkent   vоhаsidа   tоpilgаn   brоnzа   dаvrigа   tegishli   bаrchа   yоdgоrliklаr
shimоliy   dаsht   chоrvаdоr   qаbilаlаri   mаdаniyаtigа   tegishli   bо‘lib,   ulаrning   dаvriy
sаnаsi,   аrxeоlоgik   kоmplekslаrning   tipоlоgik   tаhliligа   kо‘rа,   mil.   аvv.   XII-XI
аsrlаrdаn   nаrigа   bоrmаydi.   Ulаr   etnik   kelib   chiqish   jihаtidаn   Yevrооsiyо
dаshtlаrining Аndrоnоvа vа Srub mаdаniyаti qаbilаlаri bilаn аlоqаdоrdir. Ulаr tub
mа’nоdаgi   Mаrkаziy   Оsiyоning   prоtоsаk-prоtоskiflаri   bо‘lib,   ulаrning   аzаliy
vаtаni Shаrqiy Yevrооsiyо dаshtlаri bо‘lgаn. Ulаrning Tоshkent vоhаsidа tоpilgаn
аksаriyаt   kо‘pchiligi   yаngi   yerlаrni   о‘zlаshtirish,   yа’ni   kаnаllаr,   suv   inshооtlаri
qurish, ekin mаydоnlаrini оchish, uy-xо‘jаlik qurilish ishlаri munоsаbаtlаri tufаyli
tоpilgаn   yоlg‘iz   mоzоrlаr   bо‘lib,   ulаrni   Tоshkent   vоhаsi   bо‘ylаb   keng   kо‘lаmdа
uchrаshi mil. аvv. II ming yillikning ikkinchi yаrmidа Yevrооsiyо dаshtlаridа yuz
bergаn tub ijtimоiy-iqtisоdiy vа etnоmаdаniy о‘zgаrishlаr bilаn uzviy bоg‘liq edi 56
.
Tаniqli   brоnzаshunоs   аrxeоlоg   оlimа   E.E.Kuzminа   Tоshkent   vоhаsi   dаsht
qаbilаlаr   mаdаniyаti   mаteriаllаrini   tаhlil   etаr   ekаn,   ulаrning   tаrixiy   ildizlаri   Оrоl
оrti   vа   jаnubiy   Оrоl   mintаqаlаri,   Mаrkаziy   vа   Jаnubiy-Shаrqiy   Qоzоg‘istоn
dаshtlаri   bilаn,   yа’ni   Yevrооsiyоning   brоnzа   dаvri   chо‘l   mintаqа   qаbilаlаri   bilаn
bоg‘liq   ekаnligini     аlоhidа   tа’kidlаydi 57
.   Bir   vаqtni   о‘zidа   Tоshkent   vоhаsidа
sо‘nggi   brоnzа   dаvridа   dаsht   chоrvаdоrlаrining   CHirchiq   vа   Оhаngаrоn   vоdiysi
tekisliklаrigа   kelib   о‘rnаshgаn   urug‘   jаmоаlаri   аstа-sekin   о‘trоqlаshib,
dehqоnchilik xо‘jаliklаri bilаn shug‘ullаnа bоshlаgаnligi kuzаtilаdi. Ulаrgа tegishli
55
  Буряков   Ю.Ф.   Культурно-хозяйственные   процессы   в   контактной   зоне   древнего   Яксарта.   «Цивилизации
скотоводов и земледельцев Центральной Азии». Самарканд-Бишкек, 2005, с.173.
56
  Asqarov A. O‘zbek xalqining kelib chiqish tarixi. – T.: O`zbekiston, 2015. – B. 2 62 .
57
  Кузьмина Е.Е. Металлические изделия энеолита и бронзового века Средней Азии. “Свод археологических
памятников”.   В ы п.   В-4-9.   Москва,   1966,   с.   93-94;   Виноградова   Н.М.,   Кузьмина   Е.Е.   Контакты   степных   и
земледельческих племен  Средней  Азии  в эпоху бронзы. «Восточный  Туркестан  и Средняя Азия в системе
культур древнего и средневекового Востока». Москва, 1986, с. 129.
26 yоdgоrliklаr   dаstlаb,   Оhаngаrоn  dаryоsini   о‘ng  irmоg‘i  -   Burgаnli   sоy  hаvzаsidа
tоpilgаni bоis, bu yоdgаrliklаr Burg‘uluq mаdаniyаti nоmi bilаn аtаldi 58
. 
Sо‘nggi brоnzа dаvridа О‘rtа Оsiyоning shimоli-shаrqiy hududlаri tоmоnidаn
kirib kelgаn dаshtlik Аndrоnоvа qаbilаlаri qаdimgi Xоrаzm, Sаmаrqаnd, Tоshkent
sаrhаdlаri bilаn cheklаnmаdi. Milоddаn аvvаlgi II ming yillikning ikkinchi yаrmi
dаvоmidа   Yevrооsiyо   dаsht   qаbilаlаri   Fаrg‘оnа   vоdiysining   jаnubiy   vа   g‘аrbiy
hududlаrigа   hаm   kirib   kelаdilаr.   Bu   hаqdа   dаstlаbki   xаbаrni   аrxeоlоg
А.N.Bernshtаm   byergаn.   U   1940-yildа   Sulаymоn   tоg‘ining   jаnubidаn   tоpilgаn
sоpоl   pаrchаlаri   bilаn   tаnishib,   bu   sоpоllаr   brоnzа   dаvrining   Аndrоnоvа
mаdаniyаtigа   tegishli   ekаnligini   tа’kidlаydi   vа   uni   mil.   аvv.   II   ming   yillikning
оxiri   vа   I   ming   yillikning   bоshlаri   bilаn   belgilаydi 59
.   N.G.Gоrbunоvа   vа
B.Z.Gаmburglаr   1950-yillаrdа   Jаnubiy   Fаrg‘оnаning   аdirlik   jоylаridаn   brоnzа
dаvrining   Vоdil   vа   Kаrаmkо‘l   yоdgоrliklаrini   tоpаdilаr.   Bu   xususidа   keyingi
pаrаgrаflаrmizdа tо‘xtаlib о‘tаmiz.
Xulоsа   qilib   аytаdigаn   bо‘lsаk,   milоddаn   аvvаlgi   II   ming   yillik   ikkinchi
yаrmi   dаvоmidа   Yevrооsiyо   dаshtlаrining   chоrvаdоr   аhоlisi   ijtimоiy-iqtisоdiy
zаruriyаt  tufаyli,  yа’ni  chоrvа  mоllаrigа  о‘tlоv-yаylоvlаr   qidirish,   hаrbiy  qurоllаr
ishlаb   chiqаrish   uchun   metаll   xоm   аshyоsigа   egа   bо‘lish   vа   shu   kаbi   mаnfааtlаr
jаnubgа,   jumlаdаn,   О‘rtа   Оsiyо   hududlаrigа   guruh-guruh   bо‘lib   kirib   kelа
bоshlаydi. 
II bоb. QАYRОQQUM MАDАNIYАTINING О‘RGАNILISHI TАRIXI
VА MОDDIY MАDАNIYАTI
2.1-§.   Qаyrоq mаdаnitаti tаrixi vа аrxeоlоgik tоpilmаlаri.
Fаrg‘оnа   vоdiysi   zirоаtkоr   hududining   geоgrаfik   jоylаshuvi   –   tоg‘lаr
yоnbаg‘ridа istiqоmаt qiluvchi chоrvаdоr qаbilаlаr qurshоvidа ekаnligi аhоlisining
etnik   shаkllаnishi   tаrixigа   kuchli   tа’sir   etgаn.   Bu   hоlаtni   bir   nechа   bоr
58
 Тереножкин А.И.  Археологические наблюдения на строительстве Ташканала.  Госархив ГУОПМК Уз.ССР,
Т.:   1940. стр. 18-19;   Его же.   Рец. на работу Г.В.Григорьева на Каунчитепе. Уз ФАН СССР, вып. VIII , 1940.
стр.81,84 .
59
  Бернштам   А.Н.   Историко –археологические   очерки   Центрального   Тянь–Шаня   и   Памиро–Алая.   Москва–
Ленинград. 1952.  –  С. 186.
27 А.N.Bernshtаm   hаm   tа’kidlаb   о‘tgаn 60
.   Аn’аnаviy   tоg‘   dоvоnlаri   yоki   “Xо‘jаnd
dаrvоzаsi”   оrqаli   vоdiygа   dоimiy   rаvishdа   chоrvаdоrlаrning   kirib   kelishi   turli
elаtlаrgа   mаnsub   qаbilаlаrdаn   ibоrаt   аhоlining   tаrkib   tоpishigа   sаbаb   bо‘lgаn.
Kо‘chib   kelgаnlаr   аstа-sekin   о‘trоqlаshib   mаhаlliy   xаlq   bilаn   qоrishib   bоrgаn
bо‘lsаlаr-dа, о‘z оtа yurtlаri bilаn аlоqаlаrni uzоq vаqtgа qаdаr sаqlаb qоlishgаn.
Fаrg‘оnа   mаdаniyаti   tаrixidа   vоdiyning   jаnubi-g‘аrbiy   vа   jаnub   tоmоnidаgi
qаdimiy   dehqоnchilik   mаnzilgоhlаri   (keyinchаlik,   О‘rtа   Оsiyо   dаvlаtlаri)   bilаn
mаvjud   dоimiy   аlоqаlаr   kаttа   аhаmiyаt   kаsb   etgаn.   Аyniqsа   vоdiyning   g‘аrbiy
hududlаrigа kirib kelgаn Sirdаryо bо‘yi qаbilаlаri bilаn tub jоy аhоlisining dоimiy
аlоqаlаri аlоhidа аhаmiyаtgа egа bо‘lib, bu uzviy munоsаbаtlаr nаtijаsidа Fаrg‘оnа
vа Sirdаryо bо‘yi xаlqlаri mаdаniyаtlаridа umumiylikni xоsil qilgаn. Ushbu о‘zаrо
аlоqа   vа   munоsаbаtlаrning   yаnа   bir   yо‘nаlishi   Fаrg‘оnа   dоvоni   оrqаli   Shаrqiy
Turkistоn   vа   shаrqiy   Оlоy   bilаn   о‘rnаtilgаn.   Bu   munоsаtbаtlаr   Fаrg‘оnа   qаdimiy
mаdаniyаtlаrining uzоq tаrаqqiyоti dаvоmidа kuzаtilgаn 61
.
Mаzkur   tаdqiqоt   dоirаsigа   tegishli   vоdiy   yоdgоrliklаrining   eng   qаdimiylаri
brоnzа   dаvrigа   оiddir   (mil.   аvv.   II   ming   yillik   оxiri   –   I   ming   yillik   bоshi).
Mа’lumki   bu   dаvrdа   vоdiydа   ikkitа   mаdаniyаt   mаvjud   bо‘lgаn:   Chust   (о‘trоq
zirоаtkоr) 62
 vа Qаyrоqqum 63
 chоrvаdоr nоmi bilаn fаngа kirgаn. Bu mаdаniyаtlаrni
dаstlаb А.N.Bernshtаm e’tirоf etgаn.
Bu   ikkаlа   mаdаniyаtning   kelib   chiqishi   hаqidа   hаnuzgаchа   munоzаrаlаr
dаvоm   etib   kelmоqdа.   Xususаn,   mutаxаssislаr   оrаsidа   Chust   mаdаniyаti
shаkllаnishi bо‘yichа ikkitа nuqtаi-nаzаr mаvjud.
60
  Бернштам А.Н. Историко-археологические очерки Центрального Тянь-Шаня и Памиро-Алая. МИА.   –   М.,
1952, № 26 .   –  С. 186-190.
61
  Абдуллаев   Б.М.   Фарғонанинг   қадимий   маданиятлари   шаклланишидаги   айрим   хусусиятлар.   “Фарғона
водийси   тарихи   янги   тадқиқотларда”   мавзусидаги   IV   илмий-назарий   конференция   материаллари.   Фарғона
шаҳри, 2017 йил 25 май. – Б. 24-32.
62
  Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура Ферганы. МИД, М., 1962, № 118, с. 11-49; Он же.
Чустская культура Ферганы, и памятники раннежелезного века Средней Азии. Автореферат диссертации на
соискание ученой степени доктора исторических наук. М., 1978; Спришевский В. И. Чустское поселение (к
истории   Ферганы   в   эпоху   бронзы)   //   Автореферат   диссертации   на   соиска¬ние   ученой   степени   кандидата
исторических наук.  –  Ташкент, 1963.
63
 Литвинский Б. А., Окладников А. П., Ранов В. А. Древности Кайрак-кумов (древнейшая история северного
Таджикистана).  –  Душанбе, 1962 .   –  С. 89-287.
28 Birinchi nuqtаi-nаzаrgа kо‘rа, Chust mаdаniyаti mаhаlliy ildizgа egа vа undа
bilvоsitа   О‘rtа   Оsiyоning   jаnubidаgi   dehqоnchilik   mаdаniyаtlаri   tа’siri   sezilib
turаdi 64
.   Shu   bilаn   birgа   uning   sоpоl   idishlаri   kоmpleksidа   Shаrqiy   Turkistоn   vа
Mаrkаziy Hindistоn kulоlchiligigа xоs elementlаr uchrаydi.  
Ikkinchi   nuqtаi-nаzаrgа   kо‘rа   Chust   mаdаniyаti   (“Chust   mаdаniy   birligi”)
kо‘chmаnchi qаbilаlаrning о‘trоq hаyоt tаrzigа о‘tishi bilаn bоg‘liq 65
. Birоq Yu.А.
Zаdneprоvskiyning kо‘rsаtishichа, kulоlchilikdаgi keskin о‘zgаrish (dаsht tipidаgi
sоpоldаn bо‘yаlgаn tipigа о‘tish)ni izоhlаsh imkоni yо‘q 66
.
Ehtimоl,   vоdiydа   dаstlаb   bо‘yаlgаn   sоpоlsоzlik   mаdаniyаti   (bu   vа
Qаyrоqqum mаdаniyаtlаrining kelib chiqishi аniqlаnmаgаn) mаvjud bо‘lgаn. Iqlim
shаrоitigа   kо‘rа,   Fаrg‘оnа   vоdiysi   dehqоnchilikkа   mоs,   qulаy   hudud   sаnаlаdi,
birоq   uning   rivоjlаnishi,   ehtimоl,   О‘rtа   Оsiyо   jаnubiy   mintаqаlаrigа   nisbаtаn
sustrоq   о‘tgаn,   zerо   bu   yerdа   Аnоv   yоki   Sоpоlli   tipidаgi   mаdаniyаtlаr
shаkllаnmаgаn.   Chust   mаdаniyаtining   shаkllаnishidа,   tаxminimizchа,   jаnubning
zirоаtkоr qаbilаlаri kаttа rоl о‘ynаgаn bо‘lishi kerаk, chunki bu аlоqаlаrni mаvjud
bо‘lgаnligi   Sо‘xdаn   tоpilgаn   mil.аvv.   III-II   ming   yillikkа   оid   vа   Elаmdаn   kelib
chiqqаn   qо‘sh   ilоn   shаklidа   ishlаngаn   tоsh   tоrоzi,   Hаq   vа   Аflоtun   xаzinаlаridаn
tоpilgаn   оdаmlаr   hаykаlchаlаri,   hаmdа   qаdimiy   Erоnnning   bо‘yаlgаn   sоpоl
idishlаri   uslubini   eslаtаdigаn   Sаymаlitоshdаgi   petrоgliflаr   guvоhlik   berаdi.   Shu
sаbаbli,   qаysidir   jаnubiy   qаbilаlаrning   vоdiygа   kо‘chib   kelgаnligi   ehtimоli
mаntiqdаn   yirоq   emаs,   chunki   Chust   mаdаniyаti   sоhiblаrining   аntrоpоlоgik   tipi
О‘rtа   yer   dengizigа   оid   dоlixоkrаn   tipigа   xоsdir 67
.   Bu   tаxmin   bilvоsitа   оxirgi   -
yillаrdа   tаdqiq   qilinаyоtgаn   Zаrаfshоn   vоhаsining   Sаrаzm   mаnzilgоhidа   о‘z
64
 Массой В.М. Древнеземледельческая культура Маргианы // МИА.  –  М., 1959, № 73 .   –  С. 114; Литвинский
Б. А. Рецензия на книгу Ю. А. Заднепровского «Древнеземледельческая культура Ферганы» // СА, М., 1965,
№ 4 .   –  С. 263.
65
  Заднепровский   Ю.   А.   Чустская   культура   Ферганы,   и   памятники   раннежелезного   века   Средней   Азии.
Автореферат   диссертации   на  соискание   ученой  степени   доктора  исторических   наук.  М.,  1978 .  –   С.  47,  48;
Аскаров А. А. Южный Узбекистан во II ты¬сячелетии до н. э. // Этнические проблемы истории Центральной
Азии в древности. М, 1981 .   –  С. 177, 178.
66
  Заднепровский   Ю.   А.   Чустская   культура   Ферганы,   и   памятники   раннежелезного   века   Средней   Азии.
Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора исторических наук.  –  М., 1978.  –  С. 48.
67
  Гинзбург   В.   В.   К   антропологии   населения   Ферганской   долины   //     Заднепровский   Ю.А.
Древнеземледельческая культура. .. .,   –  С. 214, 215.
29 tаsdig‘ini     tоpmоqdа 15
.   Birоq,   qо‘shni   hududlаrdаn   qо‘lgа   kiritilgаn
mаteriаllаrning kаmligi bu hаqdа аniq bir tо‘xtаmgа kelish imkоnini bermаyаpti.
Аyni vаqtning о‘zidа Yettisuv 16
  vа О‘rtа Sirdаryо 17
  mаdаniyаtlаrigа mаnsub
dаsht   qаbilаlаri,   bаlki,   оldindаn   Fаrg‘оnа   vоdiysigа   kirib   bоrishgаndir.   Vоdiy
о‘zigа   xоs   “chegаrа”   hududi   bо‘lib,   undа   mаhаlliy   ildizlаrgа   egа   turli   xо‘jаlik
yuritаdigаn mаdаniyаtlаrning qоrishuvi аmаlgа оshgаn 18
.
Bu   ikki   mаdаniyаtlаrning   о‘zаrо   tа’sir     jаrаyоnlаri   ulаr   rivоjining   eng
dаstlаbki   bоsqichidаn   sо‘nggi   dаvrigаchа   dаvоm   etgаn.   Qаyrоqqum
mаdаniyаtining tаdqiqоtchisi B.А. Litvinskiy uning о‘zigа xоs mоhiyаtini belgilаb,
undа brоnzа dаvrigа оid Qоzоg‘istоn, Shаrqiy Turkistоn vа О‘rtа Оsiyо jаnubidаgi
metаllsоzlаr   tа’sirini   аniqlаgаn.   E.E.Kuzminа   hаm   Fаrg‘оnаning   Qirg‘izstоn   vа
Qоzоg‘istоn   metаllsоzlik   mаnzilgоhlаri   bilаn   bоg‘liqligini   tа’kidlаb,   Chust
mаdаniyаti   metаll   buyumlаr     ini   turli   metаll   ishlаb   chiqаrish   mаnzilgоhlаrigа
аlоqаdоrligigа qаrаb uch guruhgа bо‘lаdi 68
. Bu ikki mаdаniyаtlаrning о‘zаrо tа’siri
ulаrning kulоlchilik mаhsulоtlаridа hаm sezilаdi:  Tоshqо‘rg‘оn 21
, Dаshti-аsht 22
  vа
Vоdil 23
  qаbrqо‘rg‘оnlаridа   turli   turmush   tаrzigа   (kо‘chmаnchi   vа   zirоtkоr
mаdаniyаtlаri)   оid   sоpоl   idishlаrning   birgа   tоpilishi,   hаmdа   kо‘chmаnchi
mаdаniyаtigа   xоs   shаklli   idishlаrdа   Chust   mаdаniyаtigа   оid   bо‘yоqli   nаqsh
sоlingаnligi аniqlаngаn.
Demаk, brоnzа dаvrining dehqоn jаmоаlаri bilаn bu yerdа chоrvаdоrlаr hаm
yаshаshgаn   bо‘lib,   ulаrning   mаdаniyаti   –   “Qаyrоqqum   mаdаniyаti”   Аndrоnоvа
mаdаniyаtining bir chekkаsi ekаnligi mа’lum. Ulаr qоldirgаn mоddiy mаdаniyаtdа
аlоqаlаrning   nаqаdаr   mustаhkаm   ekаnligi   аyniqsа   kо‘mish   mаrоsimlаridа   аks
etgаn. Ulаrning kiyinishlаri, qurоl-аslаhаlаri, uy-rо‘zg‘оr buyumlаri, tаqinchоqlаri,
idish-tоvоqlаri hаm о‘xshаsh bо‘lgаnligi аrxeоlоglаrning ishlаridа tа’kidlаngаn 69
.
68
 Кузьмина Е. Е. Металлические изделия энеолита и бронзового века в Средней Азии // САИ, М., 1966 .  Вып.
4-9 .   –  С. 93, 94.
69
  Исомиддинов   М.Ҳ.   Фарғона   водийси   археологик   маданиятларининг   “ўзига   хослиги”   тўғрисида   айрим
мулоҳазалар .   “Фарғона   водийси   тарихи   янги   тадқиқотларда”   мавзусидаги   IV   илмий-назарий   конференция
материаллари. Фарғона шаҳри, 2017 йил 25 май. – Б. 12-14.  Литвинский Б.А. История и культура восточной
части   Средней   Азии   от   поздней   бронзы   до   раннего   средневековья:   (в   свете   раскопок   памиро-ферганских
могильников):   Автореф.   дисс.   …д-ра   ист.   наук.   –   М.:   1969. ;   Литвинский   Б.А.   Керамика   из   могильников
Западной  Ферганы.   –  М.:  Наука,   1973.;   Литвинский   Б.А.   Орудия  труда  и   утварь   из   могильников  западной
Ферганы. – М.: Наука, 1978.
30 Milоddаn   аvvаlgi   II   ming   yillik   о‘rtаlаridа   shimоliy-g‘аrbiy   Fаrg‘оnаning
Qаyrоqqum   mаkоnlаri   vа   vоdiyning   jаnubiy   qismidаgi   kо‘hnа   mоzоrlаr   оrqаli
mа’lum   bо‘lgаn   kо‘chmаnchi   chоrvаdоrlаr   mаdаniyаti   shаkllаndi.   Bundаy
qаdimgi   mаdаniyаtlаrning   vujudgа   kelishi   vа   rivоjlаnishi   tаrixi   hаmdа   tаrix
sаxnаsidаn ketish jаrаyоnlаrini аrxeоlоgik tаdqiqоtlаr nаtijаsidа о‘rgаnish bugungi
kunning dоlzаrb  vаzifаlаridаn  biri   bо‘lib  qоlmоqdа.  Ikki  mаdаniyаt   sоhiblаrining
tаrixiy   tаrrаqqiyоt   bоsqichlаri   tо‘g‘risidаgi   izlаnishlаr   mustаqillikdаn   аnchа   оldin
О‘rtа   Оsiyо   dаvlаtlаri   chоr   mustаmlаkаchiligi   vа   sоvet   hukumаti   bоshqаruvi
dаvridа bоshlаngаn bо‘lsаdа bundаy tаdqiqоtlаrning tub burilish dаvri mustаqillik
yillаridа аmаlgа оshirildi 70
.
1954-yildа   bо‘lаjаk   Qаyrоqqum   suvоmbоrining   suv   tо‘plаnаdigаn   hududidа
Tоjikistоn   аrxeоlоgik   ekspeditsiyаsi   ish   bоshlаdi.   Bu   ishlаr   qurilish   mаblаg‘lаri
hisоbigа о‘tkаzilgаn bо‘lib, dаstlаbki dаvrlаrdаgi izlаnishlаr nаtijаsiz tugаdi.
Rаzvedkаlаr о‘tkаzish mаqsаdidа 1954-yildа Qаyrоqqum оtryаdi tаshkil etildi
hаmdа   bu   оtryаd   tаrkibi   hududdа   о‘rtа   аsrlаr   vа   ibtidоiy   jаmiyаt   yоdgоrliklаrini
о‘rgаnuvchi   ikki   guruhgа   bо‘lingаn   hоldа   ish   оlib   bоrgаn   edi.   Bu   ishlаrning
rivоjigа   keyingi   1955-1956-yillаr   ikkinchi   mаvsumning   tаdqiqоtlаri   kаttа   hissа
qо‘shdi.
Qаyrоqqum pаsttekistligi hududidа ibtidоiy jаmiyаt оdаmlаrining izlаri kаttа
аhаmiyаt kаsb etmаgаn bо‘lsа-dа, shu bilаn birgа аynаn shu yerdа brоnzа dаvri vа
о‘rtа   pаleоlitning   sо‘ngi   dаvridаgi   mukаmmаl   mаdаniyаt   о‘chоqlаri   tоpib
о‘rgаnildi.
Brоnzа   dаvri   yоdgоrliklаri   1955-1956-yillаrdа   B.А.Litvinskiy   bоshchilik
qilgаn   аlоhidа   оtryаd   tоmоnidаn   mukаmmаl   о‘rgаnib   chiqilgаn.   Оtryаdgа
E.G‘ulоmоvа   vа   V.А.Rаnоvlаr   bоshchiligidаgi   qidiruv   guruhlаri   kirgаn.   Оtryаd
Qаyrоqqum   yоdgоrliklаrining   butun   hududi   vа   yаqinidаgi   jоylаrdа,   bir   qаnchа
turаr jоy mаskаnlаridа vа rudа erituvchi mаrkаzlаrdа qаzishmаlаr оlib bоrdi. Kаttа
e’tibоr   tоpilmаlаrning   kаrtоgrаfiyаlаshgаn   vа   аlоhidа   turаr   jоy   mаskаnlаri   vа
70
 Литвинский Б. А., Окладников А. П., Ранов В. А. Древности Кайрак-кумов (древнейшая история северного
Таджикистана). Душанбе, 1962 .   –  С. 89-287.
31 ulаrning   guruhlаshgа   qаrаtilgаn   edi.   Tаdqiqоt   dаvоmidа,   shuningdek,   ilk   temir
dаvri yоdgоrliklаri hаm аniqlаngаn.
Brоnzа   dаvrigа   оid   Qаyrоqqum   yоdgоrliklаri   hаqidа   birinchi   mаrtа
А.P.Оklаdnikоv bir  qаnchа  izlаnishlаr  nаtijаlаrini  e’lоn qilgаn bо‘lsа hаm,  1955-
1956-yillаrdаgi   аmаlgа   оshirilgаn   ishlаrni   B.А.Litvinskiy   dаvоm   ettirib   о‘z
mаqоlаlаri vа hisоbоtlаridа аks ettirgаn 71
.
Bundаn   tаshqаri   B.А.Litvinskiy   vа   V.А.Rаnоvlаr   qаtоr   tаdqiqоt   ishlаri
hаqidаgi mаqоlаlаrni Tоjikistоn gаzetаlаri vа jurnаllаrdа 1959-yildа chоp etilgаn.
Qаyrоqqum   yоdgоrliklаridа   оlib   bоrilgаn   tаdqiqоtlаr   nаtijаsidа   Sirdаryо
qirg‘оqlаridа   100   ming   yil   оldin   mаvjud   bо‘lgаn   judа   yоrqin   pаleоlit   mаdаniyаti
оchilib   о‘rgаnilgаn.   Аshele-muste   vа   muste   dаvrigа   оid   buyumlаr       tо‘plаmi
bоshqа   о‘rаb   turgаn   vilоyаtlаrdа   yаxshirоq   о‘rgаnilgаn   yоdgоrliklаr   bilаn   dаdil
tаqоslаsh vа yаngi оchilgаn yоdgоrlikni bir hil dаvr mаdаniyаtlаri оrаsidаgi о‘rnini
belgilаsh imkоnini berаdi.
Fаrg‘оnа   vоdiysining   jаnubi   g‘аrbiy   tоmоnidаgi   hududdа   jоylаshgаn   tоsh
dаvrigа   оid   yоdgоrliklаr   оrаsidа   sо‘ngi   аshel   vа   muste   bоsqichining   аjrаtilishi
xаttо   biz   uchun   judа   kuchli   vа   ilk   sivilizаtsiyа   о‘chоqlаri   deb   hisоblаnmish
Hindistоn   vа   Xitоydа   hаm   judа   sаyоz   аjrаtilib   о‘rgаnilgаn,   bu   hоlаt   Qаyrоqqum
kаshfiyоtlаrining   аhаmiyаtini   yаnаdа   оshirаdi.   О‘rtа   Оsiyоdаn   tоpilgаn   qаdimgi
dаvrgа оid  kоlleksiyаlаrini ichidа Qаyrоqqum tоpilmаlаri sоn vа аniqlik bо‘yichа
birinchi   о‘rinlаrdаn   birini   egаllаydi.   Bu   yоdgоrlikning   о‘rgаnilishi   О‘rtа   Оsiyо
pаleоlit   sоhаsidаgi   yаngi   ishlаrgа   mustаhkаm   аsоs   sоlаdi   vа   аsоsаn   Jаnubiy
Tоjikistоn,   Qоzоg‘istоn   vа   undаn   shаrqrоqdа,   Оltоydа   оchilgаn   yаngi   qiziqаrli
kаshfiyоtlаrgа hаm tegishli.
Qаyrоqqum yоdgоrliklаrining brоnzа vа ilk temir dаvrigа оidlаri hаm undаn
kаm   аhаmiyаt   kаsb   etmаydi.   Birinchi   chоp   etilgаn   mа’lumоtlаrdаyоq   Shimоliy
Tоjikistоndаgi   brоnzа   dаvrining   аniq   hujjаtlаshtirilgаn   yоdgоrliklаri   ekаnligigа
e’tibоr   qаrаtilgаn.  Bu  yоdgоrliklаrning  оchilishi   bilаn   fаn  birinchi   mаrtа   bugungi
71
 Литвинский Б.А. Работы отряда по изучению памятников бронзового века в Кайрак-Кумах в 1955 г.,   Тр.
АН Таджикской  ССР. т.  LXIII . 1956.  –  С. 27-34.
32 kundа Tоjikistоn hududi hisоblаnmish, аslidа Fаrg‘оnа vоdiysining аjrаlmаs qismi
bо‘lgаn   hududdа   insоniyаt   mаdаniyаtining   rivоjlаnish   qоnuniyаtlаrini   о‘rgаnish
imkоnigа   egа   bо‘ldi.   Bu   yerdа   chо‘l   mаdаniyаti   tipi   tоpilgаni   аlоhidа   аhаmiyаt
kаsb   etаdiki,   bungа   pаrаllel   rаvishdа     Fаrg‘оnаning   shаrqiy   rаyоnlаridа   о‘trоq
dehqоnlаrning   nаqshli   mаdаniyаti   hаm   tоpilgаn.   Ushbu   hududdа   bir   vаqtning
о‘zidа hаm chоrvаdоrlаr hаm о‘trоq dehqоnchilik mаdаniyаtining yuksаk dаrаjаdа
rivоjlаngаnligi   ikki   mаdаniyаt   sоhiblаrining   bir-biri   bilаn   dоimiy   rаvishdа   tоvаr
аlmаshish hаmdа о‘zаrо bоg‘liq rаvishdа hаyоt kechirgаnliklаridаn dаlоlаt berаdi.
Nihоyаt,   tоpilgаn   mаteriаllаrni   о‘rgаnish   jаrаyоnidа   аniqlаngаn   judа   аhаmiyаtli
fаkt   shuki,   bu   ulаrning   Tоshkent   vоhаsi,   Fаrg‘оnаning   bir   qismi   vа   Zаrаfshоn
vоdiysi   kоmplekslаri   bilаn   bir   xilligidir.   Shundаn   kelib   chiqib   B.А.Litvinskiy   bu
kаttа   hududdа   brоnzа   dаvridа   uning   tоmоnidаn   “Qаyrоqqum   mаdаniyаti”   deb
nоmlаngаn mаdаniyаt bilаn bir xildаgi mаdаniyаt tаrqаlgаn degаn fikrgа kelgаn 72
.
Tоjikistоn   аrxeоlоgik   ekspeditsiyаsi   Qаyrоqqum   оtryаdi   ishlаgаn   hudud
Fаrg‘оnа   vоdiysining   g‘аrbiy   tоmоnidа,   аsоsаn   Sirdаryоning   о‘ng   qirg‘оg‘idа
jоylаshgаn   bо‘lib,   g‘аrbdа   bаlаnd   terrаsаlаr   seriyаsi   bilаn   chegаrаlаngаn,   yа’ni
hоzirgi Qаyrоqqum suvоmbоri tugаllаnishining g‘аrbidа, shimоldа esа о‘rgаnilgаn
hududning   chegаrаsi   Оq-Chо‘p,   Оq-Bel,   Supа-Tаu   tоg‘   tizmаlаrining   yоn
bаg‘rlаridаgi   hudud   bilаn   belgilаnаdi.   Shаrqdаgi   аrxeоlоgik   qidiruv   ishlаri
Sirdаryоning   hаr   ikki   tоmоnigа   о‘tish   qulаy   bо‘lgаn   jоy,   yа’ni   CHil-Mаhrаm
kechuvi   nоmi   bilаn   аytilgаn   hududdаn   о‘tmаgаn,   jаnubdа   esа   tаdqiqоtlаr   Nоvqаt
qirlаrining jаnubiy аtrоflаridаn tо dаryоning о‘ng qirg‘оg‘igаchа kengаytirilgаn.
О‘rgаnilgаn   hududning   uzunligi   Nоvqаtdаn   suvоmbоrining   g‘аrbiy
tugаllаnishigа   qаdаr   70   km   yаqin   bо‘lib,   tаdqiqоtlаrning   umumiy   mаydоni
tаhminаn 700 km 2
ni tаshkil etgаn.
Qаyrоqqum   suvоmbоri   qurilgunigа   qаdаr   bu   yerdа   chо‘l   vа   kаm
о‘zlаshtirilgаn   tаbiiy   chegаrаlаr   (urоchishа)   jоylаshgаn   –   Qаyrоqqum   (Xоjа-
Yаgоnа   mоzоridаn   tо   Kо‘k-Turluk   xаlqаsining   о‘ng   qirg‘оg‘igаchа)   vа   Nоvqаt
72
  Б.А.Литвинский. Работы отряда по изучению памятников бронзового века в Кайрак-Кумах в 1955 г.,   Тр.
АН Таджикской  ССР. т.  LXIII . 1956.  –  С. 28-36.
33 (Nоvqаt qirlаri Xоji-Yаgоnаdаn tо CHil-Mаhrаm о‘tish jоyining chаp qirg‘оg‘dа).
Keyinchаlik bu bаrchа hоlаtlаr bо‘yichа bir hil bо‘lgаn ikki tаbiiy chegаrа jоylаri
bittа   Qаyrоqqumgа   birlаshtirilgаn.   Оxirgisi   kо‘prоq   Qаyrоqqum   qumlаri   sifаtidа
judа kо‘p ishlаrdа qisqа yоritilgаn yоki аytib о‘tilgаn, Sultоn Bоburning (XVI аsr)
dаrvishlаrni   qumli   bо‘rоn   pаytidа   sаhrоdа   аdаshib   qоlib   hаlоkаtgа   uchrаgаnligi,
shuning   nаtijаsidа   Kоnibоdоm   yаqinidаgi   sаhrо   Xа-Dаrvish   deb   nоm   оlgаni
hаqidа mаshhur qаydnоmаlаridа birinchi mаrtа tilgа оlgаn 73
.
Аrxeоlоgik   tаdqiqоtlаrning   bоshlаng‘ich   dаvridа   о‘rgаnilаyоtgаn   hududdа,
yа’ni   Qаyrоqqum   suv   оmbоri   аtrоflаridа   dаstlаb   birоrtа   hаm   аrxeоlоgik
yоdgоrliklаr   аniqlаnmаgаn.   Shuning   uchun   tаdqiqоtchilаr   Qаyrоqqum   hududini
bаtаfsil   rаvishdа   tekshirishni   о‘z   оldilаrigа   mаqsаd   qilgаn   hоldа,   uch   dаlа
tаdqiqоtlаri   dаvridа   nаtijаlаrgа   erishа   оldilаr.   Izlаnishlаr   dаvоmidа   tаdqiqоtchilаr
tоmоnidаn   аlоhidа   yоdgоrliklаrning   tоplаmlаri,   Qаyrоqqum   hududi   аrxeоlоgik
yоdgоrliklаrning   jоylаshishi   bо‘yichа   umumiy   xаritа   tuzildi.   Izlаnishlаr   nаtijаsi
sifаtidа   yоdgоrliklаrning   jоylаshishigа   qаrаb   uch   xil   mаsshtаbdаgi   hududlаrgа
аjrаtilishi:
1) Mаrkаziy guruh (hududning mаrkаziy qismi);
2) G’аrbiy guruh (hududning g‘аrbiy qismi);
3) Shаrqiy guruh (hududning Xо‘jа Yаgоnа tаqirlаrigаchа bо‘lgаn qismi) dаn
ibоrаt.
Shuningdek,   Qаyrоqqum   hududidаgi   аrxeоlоgik   yоdgоrliklаrning   judа   kаttа
qismi   buzilgаnligi   uchun   ulаrdа   mаdаniy   qаtlаm   belgilаrini   аniqlаshning   deyаrli
yо‘qligi, tаdqiqоtlаrning kutilgаn dаrаjаdа nаtijа berishigа tо‘sqinlik qildi. 
Demаk,   Qаyrоqqum   nоm i   оstidаgi   mаdаniyаtgа   bir - biridаn   judа   hаm   fаrq
qiluvchi     Fаrg‘оnаning brоnzа  dаvri  оxirigа  tegishli   mаdаniy   yоdgоrliklаr i   (аhоli
jоylаri vа qаbristоnlаr) birlаsh gаn . Ushbu yоdgоrliklаr fаqаt hududiy  ji h аtdаnginа
emаs,  bаlki bir qаtоr umumiy belgilаri bilаn hаm bir-birigа yаqindir. Fаrg‘оnаning
brоnzа dаvri dаsht yоdgоrliklаrini Qаyrоqqum mаdаniy hududigа kiritish tаklifini
73
 За ҳ ириддин   М уҳаммад  Бобур. Бобурн о ма. – Т.:  Юлдузча, 1989. – Б. 121-122.  
34 1956-yili B.А.Litvinskiy byergаn 74
. О‘shа pаytdа А.N.Bernshtаm tоmоnidаn О‘sh
аtrоfidа   tоpilgаn   Аndrоnоvа-Qоrаsux   sоpоllаrigа   оid   tоpilmаlаr 75
  vа
Qаyrо qq umdа  А.Оklаdnikоv tоmоnidаn tоpilgаn  b rоnzа dаvrining оxirigа tegishli
mаnzilgо h lаrdаn   tаshqаri 76
,   vоdiyning   jаnubi-shаrqiy   qismidаgi   qаzish   ishlаri
nаtijаsidа   аniqlаngаn   Vоdil   vа   Qоrаkо‘l   qаbristоnlаri   yоdgоrliklаri   mа’lum   edi 77
.
Kо‘p vаqt о‘tmаsdаn 1956-yili Chek vа Yаpаgidаgi qаzishmа nаtijаlаri hаm e’lоn
qilindi.   Chust   vа   turli   jоylаrdаgi   dаshtlаrdаn   bоsh   chаnоqlаri   tоpilgаn   bо‘lsа-dа,
izlаnish ishlаri, аsоsаn, Qаyrоqqum mаskаni tegrаsidа оlib bоrildi. 
Qаyrоqqum   mаnzilgоhidаgi   qаzishmа   nаtijаlаri   B.А.Litvinskiy 78
  tоmоnidаn
tо‘liq   chоp   ettirilgаn,   qаzilgаn   qаbr   mаteriаllаri   esа   N.G.Gоrbunоvа   tоmоnidаn
umumlаshtirilgаn.   N.G.Gоrbunоvа   о‘z   ishlаridа   dаhmаlаr   ustidаgi   inshооtlаrni   4
guruhgа   vа   10   tа   qаbrdаgi   qurilmаlаrni   yаnа   4   guruhgа   bо‘lаdi 79
.   U   Qаyrоqqum
mаdаniy yоdgоrliklаri tаvsifidа nаfаqаt mаnzilgоh hududidаgi tоpilmаlаrdаn, bаlki
Fаrg‘оnа   dаshtlаridаn   tоpilgаn   bоshqа   buyumlаr     dаn   hаm   keng   fоydаlаnаdi.   Bu
yоdgоrliklаr   Qаyrоqqum   mаdаniyаtigа   оid   ekаnligi   tо‘lаligichа   isbоtlаnmаgаn.
Birinchidаn,   ulаr   Qаyrоqqum   dаshtlаri   brоnzа   mаdаniyаtigа   emаs,   Fаrg‘оnаdаgi
bоshqа bir mаdаniyаtgа tааlluqli bо‘lishi hаm mumkin. 
2.2-§.  Qаyrоqqum mаdаniyаti аhоlisi, xо‘jаligi vа turmush tаrzi.
Milоddаn   аvvаlgi   II   ming   yillik   о‘rtаlаridа   shimоliy-g‘аrbiy   Fаrg‘оnаning
Qаyrоqqum   mаkоnlаri   vа   vоdiyning   jаnubiy   qismidаgi   kо‘hnа   mоzоrlаr   оrqаli
mа’lum bо‘lgаn kо‘chmаnchi chоrvаdоrlаr mаdаniyаti shаkllаndi. N.G.Gоrbunоvа
74
  Кудратов С.С. Поселения левобережья р. Нарын в Фер гане: Автореф.дис. ... канд.ист.наук. – СПб., 1992.  –
С. 196.
75
  Бернштам А.Н. Историко - археологические очерки Центрального Тянь-Шаня и Памиро - Алая // МИА –
1952 .  Вып.26.  –  С. 186.
76
  Окладников А.П. Предварительный отчёт  об исследова нии памятников каменного века в Таджикистане
летом 1954г. // Тр. АН Тадж.ССР - 1956 - т. ХХХУП.  –  С. 12, 13.
77
  Гамбург Б.З., Горбунова Н.Г. Могильник эпохи бронзы в Ферганской долине // КСИИМК – 1956 .  Вып. 63.
– С. 63.   //   Гамбург Б.З., Горбунова Н.Г. Новые данные о культуре эпохи бронзы Ферганской долины // СА ,
1957 .  №3.
78
  Литвинский   Б.А.   Памятники   эпохи   бронзы   и   раннего   железа   //   Древности   Кайрак   Кумов./   Тр.   ИИ   АН
Тадж.ССР ,  1962 .  –   Т. ХХХ III .
79
  Горбунова Н.Г. О культуре степной бронзы Ферганы // АСГЭ - 1995 - вып.32.  –  С. 17 .
35 mа’lumоtlаrigа   kо‘rа,   hоzirdа   vоdiyning   shimоliy-g‘аrbidа   jоylаshgаn   mаkоnlаr
guruhi   vа   jаnubiy   qismidа   esа   chо‘l-dаsht   brоnzа   dаvri   mа’dаniyаtigа   оid   10tа
mоzоr-qо‘rg‘оnlаr   mа’lum.   Mоzоr-qо‘rg‘оnlаrdаn   Qоrаmkо‘l,   Chek,   Аrsif,
Qо‘chqоrchi, Vоdil, Dаhаnа, Xо‘jа Yаgоnа, Dаshti Аsht kаbilаrni аytib о‘tishimiz
lоzim.   Dаfn   inshооtlаri,   kulоlоchilik   idishlаri,   metаlsоzlikdа   Аndrоnоvа   tаrixiy
jаmоаlаri   bilаn   о‘xshаsh   jihаtlаri   mаvjud.   Shuning   uchun   mаzkur   kоmpleksni
Аndrоnоvа mаdаniyаtining Fаrg‘оnа vоdiysidаgi kо‘rinishi deb аytish jоiz, bu о‘z
nаvbаtidа   Qаyrоqqum   mаdаniyаti   hаm   deb   nоmlаnаdi.   Fаrg‘оnа   vоdiysining
chо‘l-dаsht   brоnzаsi   mаdаniyаtining   kelib   chiqishi   mаsаlаsi   bizgа   mа’lum   emаs,
bu hаqdа turli fаktlаr mаvjud 80
.
Milоddаn   аvvаlgi   VII   аsrgа   kelib   Chust   mаdаniyаti   bаrhаm   tоpаdi   vа
rivоjlаnishining   yаngi   –   ilk   temir   аsri   Eylаtоn   mаdаniyаti   (аyrim   mаnbаlаrdа
Eylаtоn-Оqtоm   mаdаniyаti   deb   аtаlаdi)   yоdgоrliklаrigа   о‘z   о‘rnini   bо‘shаtib
berаdi. Ushbu dаvr  mаteriаllаridа hаr  ikkаlа mаdаniyаtlаning  (hаm  dehqоnchilik,
hаm dаsht chоrvаchiligi) о‘zаоrо uyg‘unlаshish jаrаyоni yаqqоl kо‘zgа tаshlаnаdi.
Bir   tаrаfdаn   ushbu   mаjmuаdа   Chust   dehqоnchilik   mаdаniyаti   аn’аnаlаri   dаvоm
etsа 81
, bоshqа tаrаfdаn vоdiyning tekkislik qismini qurshаb оlgаn аdir, tоg‘ оldi vа
tоg‘   hududlаridа   chоrvаdоrlаrning   mа’lum   tа’siri   sezilаdi.   Keyingi   yillаrdа
аrxeоlоglаr   tоmоnidаn   Fаrg‘оnа   vоdiysining   shimоliy,   shimоli-g‘аrbiy,   shаrqiy,
jаnubi-g‘аrbiy   geоgrаfik   qismlаridаgi   yettitа   hududdа   40   dаn   оrtiq 82
  yоdgоrliklаr
kаshf etilgаn. Eylаtоn shаhаr xаrоbаsidаn tаshqаri mаzkur mаdаniyаt yоdgоrliklаri
оrаsidа   bir   qаtlаmli   mаkоnlаr   mаvjud   emаs.   Eylаtоn   kоmpleksining   mа’lum
bо‘lgаn   bаrchа   yоdgоrliklаridа   (jumlаdаn,   Shоrаbаshоt,   Simtepа,   Sufоn,
Qоrаqо‘rg‘оn,   Tо‘rаqо‘rg‘оn,   Pilоltepа,   Quvа   vа   Аndijоn)   mаzkur   qаtlаmlаr
аnchаyin   keyingi   qаlin   mаdаniy   qаtlаmlаr   оstidа   jоylаshgаnligi   bоis,   ulаrdаn
Eylаtоn   mаdаniyаti   qаtlаmlаrini   аniqlаb   о‘rgаnish   judа   qiyin.   Fаrg‘оnаning
milоddаn   аvvаlgi   VII   –   VI   –   III   аrslаrdаgi   mоddiy   mаdаniyаti   Eylаtоn   shаhаr
80
  История   таджикского   народа(с   древнейших   времен   до   V   в.н.).   Т.   1.   Под   редакцией   Б.Г.Гафурова,
Б.А.Литвинского. М., Изд. Восточной литератур ы. 1963.  –  С. 70.
81
 Милоддан аввалги XII – VIII – VII (?) асрлар назарда тутилмоқда.
82
 Улар жумладан 20 та яшаш маконлари 20 та мозор-қўрғонлар ҳисобланади.
36 xаrоbаsi   yоki   Shаhri-Xаybаr   (Fаrg‘оnа   vоdiysining   shаrqiy   qismi   –   Аndijоn
vilоyаtining   Izbоsgаn   tumаnidаgi   Eylаtоn   qishlоg‘i),   Оqtоm,   Kungаy,   Sufоn
mоzоr-qо‘rg‘оnlаri   vа   bоshqа   yоdgоrliklаr   misоlidа   о‘rgаnilgаn.   Shu   bilаn   birgа
bu   bоrаdаgi   yоdgоrliklаr   sаnаsi   vа   ulаrni   mаdаniy   mаnsublik   mаsаlаlаri   hаli
yetаrlichа tаdqiq etilmаgаn.
Tаdqiqоtchilаr Eylаtоn mаdаniyаtini sаnаsini kо‘hnа ekаnligini tа’kidlаydilаr.
Yuqоridа   bаyоn   etilgаnlаrigа   muxtаsаr   qilib   ilk   temir   dаvridа   vоdiydа   ikki   xil
mаdаniyаt   rivоj   tоpgаnligini   tа’kid   qilishimiz   mumkin.   Yа’ni   dehqоnchilik   –
Eylаtоn   mаdаniyаti   vа   dаsht   chоrvаchiligi   –   Оqtоm   yоki   Kungаy   mаdаniyаti
mаvjud   bо‘lgаn   degаn   fikrlаr   ilk   bоrа   N.G.Gоrbunоvа   tаdqiqоtlаridа   оlg‘а
surilgаn.   Yоdgоrliklаr   xаritаlаshtirilgаndа   Оqtоm-Kungаy   tipidаgi   аrxeоlоgik
tоpilmаlаr   tаrqаlgаn   hudud   Qаyrоqqum   mаdаniyаti   tоpilmаlаri   qаyd   etilgаn
hududlаr bilаn deyаrli mоs tushushi kо‘rsаtilаdi.
Tаbiiy   shаrоitigа   kо‘rа   аjrаlib   turgаn   jоyning   butun   pаst   qismi   Sirdаryо
аllyuviаlsidаn tаshkil tоpgаn – bu terrаsаlаr аsоsidа tuprоq bilаn qаtlаmlаshuvchi
gаlechniklаr,   tepаrоqdа   –   аllyuviаl   kelib   chiqishi   tо‘q-kо‘lrаng   tuprоqli
о‘rmоnsimоn   suglinоk   tаshkil   etаdi 83
.   Birinchi   suv   bilаn   yuvilаdigаn   terrаsа   suv
yоnidа 2-3 metrli tik pоg‘оnа bilаn bо‘linаdi.
Eng g‘аrbiy punkt bu guruhning аsоsiy mаkоnidаn 80 km nаridа jоylаshgаn.
G‘аrbdаn shаrqqа tаhminаn 8 km uzunlikkа chо‘zilgаn keng plаtоgа ulаnib ketgаn.
Plаtоning о‘rtа qismidа chuqurliklаr bilаn bо‘lingаn uzun yаrim dumаlоq shаkldа
chekkаlаri   kо‘tаrilgаn   pаstlik   bоr.   Uning   tepа   qismi   bir   nechа   kаttа   bо‘lmаgаn
аnchа yuqоri bаlаndlikkа egа hоzirdа Yuvilib ketgаn qоldiqlаr murаkаblаshtirаdi.
Shаrqdа   plаtо   ikki   terrаsаsimоn   pоg‘оnаlаr   bilаn   Оq-Chо‘pning   Yuvilib
ketgаn   tоg‘оldi   tizimigа   pаstlаb   bоrаdi.   Shimоldа   bu   tizimning   yаnаdа   pаstrоq
qismi   bilаn   bоg‘lik,   g‘аrbdа   dаryо   bilаn   tik   bо‘linаdi.   Plаtоning   jаnubiy   qismi
Sidаryоning   qаdimgi   terrаsаning   Shо‘r-Kо‘l   kо‘li   yаqin   jоylаshgаn   40   metrli
chetini tаshkil etаdi 84
.
83
 Абсолютная высота низменной части в среднем 330-350 м над уровнем моря.
84
  В   настоя щее   время   поверхность   второй   террасы   Сыр-Дарьи,   на   которой   лежало   оз.   Шор-Куль,   покрыта
водой Таджикского моря. Геолог С.А.Несмеянов считал эту поверхность первой надпойменной террасой.
37 Yuvilib   ketishi   nаtijаsidа   yerning     yuzа   qismidаgi   qаtlаm   buzilib   ketgаn   vа
shаg‘аlgа   bоy   аyrim   jоylаrdа   butun   tо‘plаmlаrgа   egа   mаydа   аllyuviаl   qumlаr
оchilib qоlgаn.
Аsоsаn   plаtоning   shаrqiy   qismidа   tоpilgаn   tоpilmаlаr   terrаsа   kо‘rinishdаgi
pоg‘оnаlаr vа tushib kelаyоtgаn chuqurliklаrdаgi shu shаg‘аl tо‘plаngаn jоylаr vа
shleyflаr  vаqtigа  tо‘g‘ri   kelаdi.  Birоn  mаrtа hаm   tоpilmаlаr   о‘chоg‘i   tоpilmаgаn.
Bаrchа   tоpilgаn   mаteriаl   аlоhidа   jоylаrdа   bir   biridаn   kаttа   mаsоfаlаrdа   tоpilgаn
buyumlаr  dаn ibоrаt.
Bundаn   tаshqаri   tоsh   vа   brоnzаdаn   yаsаlgаn   buyumlаr       vа   kо‘plаb   sоpоl
pаrchаlаri chо‘kib qоlgаn. Pаrchаlаr аsоsаn о‘chоg‘lаr аtrоfidа jоylаshgаn. Brоnzа
vа ilk temir dаvri turаr jоy mаrkаzlаrdаn fаqаt о‘chоqlаr vа buyumlаr   tо‘plаngаn
mаydоnlаrginа   sаqlаnib   qоlgаn.   Bu   hududdа   о‘nlаb   bundаy   mаydоnchаlаr   bоr.
Ulаrni qаzish jаrаyоnidа judа bоy mаteriаllаr tо‘plаngаn.
Brоnzа   dаvrigа   оid   Qаyrоqqum   turаr   jоy   mаnzilgоhlаri   turli   kаttаlikdаgi
hududgа   egа   bо‘lgаn   –   judа   kichiklаrdаn   tоrtib   eng   yiriklаri   10   gektаrgаchа
bо‘lgаn. Lekin turаr jоy mаkоnlаrining kо‘p qismining hududi 0,1-0,3 gektаrgаchа
bо‘lgаn.   Mаnzilgоhlаr   hududidа   turаr   jоy   binоlаri   jоylаshgаn.   О‘chоqlаrning
jоylаshishigа   kо‘rа   hаr   bir   mаrkаz   bir   nechtа   xоnаdоnlаrdаn   ibоrаt.   Muhim
nаrsаlаrdаn biri bir nechа hоllаrdа о‘chоqlаr bir qаtоrdа jоylаshgаn. Mаsаlаn, №16
mаnzilgоhdа   о‘chоqlаrning   effektiv   zаnjiri   bо‘lib   –   7   tа   о‘chоq   bir   chiziqdа   17
metrgа chо‘zilgаn. Sinxrоn vа dаvr bо‘yichа yаqin brоnzа dаvrigа оid mаrkаzlаrdа
qаzilgаn xоnаdоnlаr  ichidа о‘chоg‘lаrning zаnjiri  tоpilgаn 85
. Shundаy qilib аyrim
qаyrоqqumliklаr xоnаdоnlаridа о‘chоqlаrning mаrkаziy qаtоri tоpilgаn. Yuqоridа
keltirilgаn misоllаrdаgi о‘lchаmlаrdаn kelib chiqib, bu qаtоrlаrning uzunligi 20 m,
kengligi esа 12-15 m bо‘lishi kerаk. Bundаy о‘lchаmdаgi xоnаdоnlаr brоnzа dаvri
chо‘l zоnаlаri Qоzоg‘istоn, Оrоl bо‘yi vа Pоvоljedа аniqlаngаn.
Qаyrоqqumliklаrning аsоsiy mаshg‘ulоti chоrvаchilik bо‘lgаn. №12 vа №16
mаnzilgоhlаrdа   оlib   bоrilgаn   qаzishmаlаr   nаtijаsidа   hаyvоn   suyаklаridаn   tаshkil
85
  История   таджикского   народа   (с   древнейших   времен   до   V   в.н.).   Т.   1.   Под   редакцией   Б.Г.Гафурова,
Б.А.Литвинского. – М., Изд. Восточной литератур ы. 1963.  –  С. 114-11 5 . 
38 tоpgаn kаttа kоlleksiyа tо‘plаngаn. Ulаr оrаsidа qо‘y (yоki echki), sigir vа оtning
suyаklаri   bо‘lgаn.   Bu   tоpilmаdаn   qаdimgi   qаyrоqqumliklаr   jаmоаsidа   qаndаy   uy
hаyvоnlаri   bо‘lgаnligi   hаqidа     shundаy   xulоsа   qilish   mumkin.   Оt,   аsоsаn,
qаyrоqqumliklаrdа   ulоv   sifаtidа   ishlаtilgаn.   Ulаrdа   оt   аrаvаlаr   hаm   bо‘lgаn
bо‘lishi   mumkin 86
.   Аndrоnоvа   mаdаniyаtigа   о‘xshаshligidаn   shundаy   fikr   qilish
mumkinki,   bu   yerdа   sоmоn   tаyyоrlаsh   texnikаsi   bilаn   tаnish   bо‘lishgаn.
Qаyrоqqumning chо‘llаri, Sаmgаr vа Qаmish qо‘rg‘оn vоdiylаri qаyrоqqumliklаr
о‘z chоrvаsini bоqаdigаn hududlаr edi.
Chоrvаchilik   bilаn   bir   qаtоrdа   qаyrоqqumliklаr   xо‘jаligidа   muhim   о‘rinni
dehqоnchilik   egаllаydi.   Qаndаy   turdаgi   ekinlаr   ekilgаnligi   nоmа’lum,   shu
sаbаbdаn   bug‘dоy   ekilgаn   ekilmаgаnligi   hаqidа   fаqаt   tаhmin   qilish   mumkin 87
.
Qаyrоqqumliklаrning   tаоmnоmаsidа   hаmir   оvqаtlаr   kаm   uchrаydigаn   оvqаt
bо‘lmаgаnligi   hаqidа   bаrchа   mаrkаzlаrdа   tоpilgаn   tоsh   bug‘dоy   mаydаlаgich   vа
ulаrning pаrchаlаri hаmdа terоchniklаrning turlаri uchrаydi.
Bаliqchilik   vа   оvchilik   xо‘jаlikdа   yоrdаmchi   sifаtidа   bо‘lgаn.   Оvchilik
hаqidа   qаzishmаlаrdа   tоpilgаn   yirtqich   hаyvоnlаrning   suyаklаri   dаlоlаt   berаdi,
bаliqchilik   hаqidа   bаliqchilаrning   kаttа   bаliq   tutish   uchun   mо‘ljаnlаngаn
brоnzаdаn yаsаlgаn qаrmоqlаri tоpilgаn.
Qаyrоqqumliklаrning   yаnа   bir   muhim   mаshg‘ulоtlаridаn   biri   mis   rudаsini
qаzish   vа   brоnzаgа   ishlоv   berish   bо‘lgаn.   Tоg‘   kоn   ishlаri   vа   brоnzа
metаllurgiyаsini   rivоjlаnishigа   bu   yerdаgi   qulаy   tаbiiy   shаrоit,   аsоsаn   shаrqiy
mаrkаzlаrdаn   bir  nechа   kilоmetrdа  mis   rudаsi   deyаrli  yer  ustigа   chiqib  turаdigаn
Nоvkаt  mis  kоni   bоrligi   judа  kаttа  tа’sir   kо‘rsаtgаn.  Qаyrоqqumgа  shimоldаn  vа
shimоli-g‘аrbdаn   tutаshib   ketgаn   Qоrаmоzоr   tоg‘lаrining   kо‘p   jоylаri   hаm   mis
rudаsigа bоy bо‘lgаn. Turаr jоy bо‘lmаgаn brоnzаdаn buyumlаr   yаsаydigаn kо‘p
jоylаrdа   mis   eritishgаn.   №16   mаnzilgоhdа   quyish   fоrmаlаrining   uchtаsi   tоpilgаn
(ikkitаsi   butun   vа   bittаsi   siniq   hоldа).   Butun   fоrmаlаrdаn   biri   оrqаsi   keng   bоltа
86
  История   таджикского   народа   (с   древнейших   времен   до   V   в.н.).   Т.   1.   Под   редакцией   Б.Г.Гафурова,
Б.А.Литвинского. – М., Изд. Восточной литератур ы. 1963.  –  С.  115.
87
  История   таджикского   народа   (с   древнейших   времен   до   V   в.н.).   Т.   1.   Под   редакцией   Б.Г.Гафурова,
Б.А.Литвинского. – М., Изд. Восточной литератур ы. 1963.  –  С.  116.
39 quyishgа,   bоshqаsi   –   оrqаsi   keng   kirkаlаr   quyishgа   mо‘ljаllаngаn.   Quyish
texnikаsining   yuqоri   kо‘rsаtqichlаri   hаqidа   fоrmаlаrning   tuzilmаsi   dаrаk   berаdi.
Hаr ikki bо‘lаkning аniq jоylаshishi uchun ulаrdа chuqurchаlаr vа uyаlаr qilingаn.
Qаyrоqqumliklаr   xо‘jаligidа   sоpоl   ishlаb   chiqаrish   keng   rivоjlаngаn.   Sоpоl
idishlаr   аyrim   hоllаrdа   mаtоdаn   qilingаn   shаblоnlаrdа   yаsаlgаn   mаtоning   izlаri
idishlаrning   ichki   qismidа   sаqlаnib   qоlgаn.   Idishlаr   tаshqi   tоmоnidаn   hаr   hil
оrnаmentdа   bezаtilgаn,   аsоsаn   kо‘prоq   uchburchаk,   siniq   vа   tekis   chiziqlаr,
“аrchа”   vа   b.q.   bundаy   оrnаmentni   tushirish   uchun   tishli   vа   tekis   shtаmplаrdаn
fоydаlаnilgаn.   Аhyоn   аhyоndа   chuqurchаlаr   shuningdek,   chimdilgаn   bezаklаr
uchrаydi. Sоpоl 800-900  0
 S grаdusdа pishirilgаn.
Idishlаr   shаklаri   nisbаtаn   bir   hil,   lekin   аlоhidа   qismlаrnig   prоfili   аsоsаn
venchiklаr (bо‘g‘zi) judа kо‘p vаriаntlаri bilаn fаrq qilаdi.
Izlаrning tаhlili shuni kо‘rsаtаdiki idish ishlаb chiqаrishdа shаblоnlаr sifаtidа
turli   mаtоlаrdаn   fоydаlаnilgаn,   аhаоlining   turmushidа   mаtоlаrning   аsоrtimenti,
rаng-bаrаngligi undаn hаm kо‘p bо‘lgаn.
Qаyrоqqumliklаr   shuningdek   tоshdаn   hаm   turli   buyumlаr       yаsаshgаn,   shu
qаtоrdа   kаmоn   о‘qlаrining   uchlаrini   hаm   yаsаsh   аnchа   keng   rivоjlаngаn.   №35
mаnzilgоhning   yаqinidаgi   tаqirdа   о‘n   beshgа   yаqin   kremniydаn   yаsаlgаn   kаmоn
о‘qi   uchlаri   tоpilgаn.   Tоshdаn   shuningdek,   bug‘dоy   mаydаlаgichlаr,   tugmаlаr,
kаmаrbаndlаr ishlаngаn.
Qаyrоqqum hududidаn tоpilgаn mаteriаllаrning tаhlili shundаy xulоsа keltirib
chiqаrаdi   bu   hudud   mil.аvv.   II   ming-yillik   оxirgi   chоrаgi   –   I   ming-yillikdа
rivоjlаngаn   vа   sо‘ngi   brоnzа   dаvridа   аhоli   zich   jоylаshgаn.   Shu   bilаn   birgа  kо‘p
mаrоtаbа   tа’kidlаngаn   №16   mаnzilgоh   birinchi   dаvr   bо‘linishigа   tо‘g‘ri   kelаdi,
qоlgаnlаri   esа   keyingisigа.   Shuni   hаm   tа’kidlаb   о‘tish   kerаk   Qаyrоqqumdа   ilk
temir dаvridа mil. аvv. VII-V аsrlаrdа hаm hаyоt dаvоm etgаnligini kо‘rsаtаdi.
Qаyrоqqum   qаbilаlаri   brоnzа   dаvridа   Fаrg‘оnа   vоdiysining   bоshqа
hududlаrini, Tоshkent vоhаsi, hоzirgi Sаmаrqаnd vа Buxоrо vilоyаtining Yettisuv
hududidаgi   Jаnubiy   Qоzоg‘istоn   Аndrоnоvа   qаbilаlаr   bilаn   qо‘shilib   ketgаn
qаbilаlаrining kаttа qismini tаshkil etgаn.
40 Mоzоr-qurg‘оnlаrini   eng   qаdimgi   pаytlаrdаn   bоshlаb   chоrvаdоr   аhоli
qоldirgаn. Chunki, ulаrning xо‘jаlik yuritish sistemаsidаn kelib chiqib, ulаr dоimо
yаngi yаylоvlаr qidirib, chо‘l vа tоg‘li, аdirli hududlаrgа kо‘chib Yurishgа mаjbur
bо‘lishgаn.   Mа’lum   bir   yаylоvdаgi   о‘tlоq   mаydоnlаri   kаmаygаndа   ulаr   bоshqа
yerlаrdаgi   yаylоvlаrgа   kо‘chib,   u   yerdа   hаm   о‘tоvini   tiklаb   mоl-qо‘yini   bоqib
о‘zining tirikchiligini о‘tkаzаvyergаn 88
.
Mа’lum  bir  yerdа muhim  turаrjоy mаkоnlаri, qishlоqlаr, shаhаrlаr  qurish  vа
uni   о‘z   аvlоdlаrigа   vа   bоlа-chаqаsigа   qоldirish   fаqаt   dehqоnchilik,
hunаrmаndchilik yоki sаvdоgаrlik qilib kun kechirаdigаn аhоligа xоs bо‘lgаn.
Chоrvаdоr   аhоli   uchun   eng   muhimi   yаylоv   bо‘lgаn.   Mа’lum   bir   yerdаgi
yаylоv о‘t-о‘lаnlаri tugаgаndаn keyin chоrvаdоr jаmi nаrsаlаrini yig‘ishtirib yаnа
bоshqа   jоygа   kо‘chgаn.   Ulаrning   xо‘jаligidа   оsоn   kо‘chirib   yurish   mumkin
bо‘lgаn   yengil   tipdаgi   uylаri   uy   yumushlаri   bо‘lgаn.   Аlbаttа,   eng   keyingi
pаytlаrdаgi   chоrvаdоr   аhоlining   uylаrini   prоtоtiplаri   (nаmunаlаri)   bu   о‘tоvlаrdir.
Shuning uchun hаm bu аhоlidаn turаr-jоy mаkоnlаri, shu jumlаdаn shаhаrlаr hаm
qоlmаgаn.
Lekin dunyоdа о‘lim degаn mаsh’um nаrsа bоrki, “bu chоrvаdоr ekаn” yоki
“bu   dehqоn   ekаn”   deb   о‘tirmаsdаn   hаmmаni   bаrоbаr   оlib   ketаdi.   Shuning   uchun
chоrvаdоr   аhоli   tirikligidа   birоn   nаrsа   qurib   о‘z   аvlоdlаrigа   qоldirmаgаn   bо‘lsа
hаm,   beixtiyоr   о‘lgаndаn   keyin   judа   kаttа   qilib   qаzilgаn   mоzоr-qо‘rg‘оnlаrini
qоldirishgаn.
Shuning   uchun   аrxeоlоglаr   judа   kаttа   dаsht   vа   chо‘l   hududlаridа   yаshаgаn
аhоlining mаdаniyаti tаrixini о‘rgаnish uchun ulаr qоldirgаn mоzоr-qо‘rg‘оnlаrini
о‘rgаnishаdi.
Kо‘mish   mаrоsimining   hаr   bir   detаli,   qаbrning   shаkli,   uning   yо‘nаlishi,
mаrhumning   qаndаy   hоlаtdа   vа   qаysi   tоmоngа   yо‘nаltirib   kо‘-yilgаnligi,   uning
yоnigа   nimаlаr   vа   qаnchа   miqdоrdа   qо‘-yilgаnligi,   mаyit   bittаmi   yоki   bir   nechtа
88
  Исомиддинов   М.   Хожи   Усмонҳон   Темирхон   ўғли.   Орлотда   акс   этган   тарих.   –   Т.:   Ўзбекистон   Миллий
энциклопедияси, 2006. – Б. 19-20.
41 bо‘lgаnmi  vа  hоkаzоlаr  judа   kо‘p  tаrixiy,  mаdаniy,  diniy  vа  etnik  mа’lumоtlаrni
berаdi.
Qаzib   о‘rgаnilgаn   mоzоrlаrgа   аhаmiyаt   bermаy   turibоq   mоzоr-
qо‘rg‘оnlаrning   jоylаshishini   о‘zini   kо‘rаdigаn   bо‘lsаk   bu   qо‘rg‘оnlаr   qаdimgi
sug‘оrib   dehqоnchilik   qilаdigаn   vоhаlаr   bilаn   chоrvаdоr   аhоli   kо‘prоq   tаrqаlgаn
аdir   vа   chо‘l   zоnаlаri   о‘rtаsidаgi   bаlаnd   аdirlаr   ustigа   huddi   “sаf   tоrtgаn
аskаrlаrdаy” terilib turаdi 89
.
Bu   mоzоr-qо‘rg‘оnlаrni   jоylаshishi   gо‘yоki   dehqоnchilik   qilib   kun
kо‘rаdigаn   vоhаlаr   bilаn   chоrvаchilik   qilib   kun   kо‘rаdigаn   аhоli   о‘rtаsidаgi
chegаrаni kо‘rsаtib turgаndаy bо‘lib kо‘rinаdi.
Bir   yerdа   butun   bоshli   qо‘rg‘оnlаr   gruhining   bо‘lishi   bu   yerdа   аnchа   kо‘p
vаqt   bu   аhоlining  turib  qоlgаnligini   kо‘rsаtаdi.   Аgаrdа  mа’lum   bir   yerdа   аlоhidа
qо‘rg‘оnni   bоshqаlаrdаn   аjrаlgаn   hоldа   vujudgа   kelgаnligini   kо‘rsаk   bu   mоzоr-
kо‘rg‘оnni chоrvаdоr аhоlini bir yerdаn ikkinchi yergа yurishi, yоki kо‘chib о‘tishi
dаvridа qоldirgаnligidаn dаlоlаt berаdi.
Kо‘mish mаrоsimlаridа bizgа eng kо‘p mа’lumоt berаdigаn nаrsа – bu mаyit
bilаn birgа qаndаy nаrsаlаrni vа qаyergа qо‘yilishini bilishdir.
Qаbrlаrgа   mаyit   bilаn   birgа   qо‘-yilаdigаn   eng   qо‘p   nаrsа   bu   sоpоl   idishlаr
bо‘lib,   biz   bu   idishlаrgа   qаrаb   u   yоki   bu   qо‘rg‘оnni   vujudgа   kelgаn   dаvrini,
mа’lum   dаrаjаdа   ulаrning   etnik   tаrkibini   аniqlаymiz.   Qаbrlаrdа   kо‘prоq
uchrаydigаni   kо‘zаlаrdir.   Bundаn   tаshqаri   оt   vа   tuyаlаrdа   xurjungа   sоlib   оlib
yurishgа   mо‘ljаllаngаn,   bir   tоmоni   yаssi   kо‘zаsimоn   qilib   ishlаngаn   idishlаr
(flyаgа)   deyаrli   hаmmа   qаzilgаn   mоzоrlаrdаn   tоpilgаn.   Lekin,   bu   mоzоr-
qо‘rg‘оnlаrdаn   birоntа   hаm   mаydа,   shаhаr   vа   qishlоqlаrdа   kо‘plаb   uchrаydigаn
kоsа,   likоpchа,   qаdаh   kаbi   idishlаr   deyаrli   tоpilmаgаn.   Buning   sаbаbi   kо‘chib
yurib   kо‘prоq   hаrаkаtdа   bо‘lаdigаn   аhоligа   аsоsаn   yirik   idishlаr   kerаk   bо‘lgаn.
Mоzоr-qо‘rg‘оnlаr   guruhidаn   tоpilgаn   deyаrli   bаrchа   sоpоldаn   yаsаlgаn   idishlаr
89
  Исомиддинов   М.     Хожи   Усмонҳон   Темирхон   ўғли.   Орлотда   акс   этган   тарих.   –   Т.:   Ўзбекистон   Миллий
энциклопедияси, 2006. – Б. 21-22. 
42 аynаn shu yerlаrdа dehqоnchilik qilib kun kо‘rаdigаn mаhаlliy hunаrmаnd kulоllаr
tоmоnidаn yаsаlgаn idishlаr jumlаsigа kirаdi.
Bundаn   tаshqаri,   hаr   qаysi   sоpоldаn   yаsаlgаn   idish   о‘zining   ishlаnish
texnikаsi,   shаkli,   аngоbining   rаngi   vа   bоshqа   xususiyаtlаrigа   kо‘rа   turli-tumаn
bо‘lаdi hаmdа ungа qаrаb turib kо‘mish mаrоsimining аnchа аniq dаvrini аniqlаsh
mumkin.
Yuqоridа   eslаtib   о‘tgаnimizdаy,   bu   idishlаr   mаhаlliy   hunаrmаnd   kulоllаr
tоmоnidаn   yаsаlgаn   bо‘lib,   bundаy   sоpоl   idishlаrni   аrxeоlоglаr   turli   shаhаr   vа
qishlоqlаrni   xаrоbаlаrni   о‘rgаnish   jаrаyоnidа   ulаrning   strаtigrаfiyаsini   о‘rgаnish
аsоsidа   sоpоl   idishlаr   shаklini,   uning   lоyini,   аngоbini   (rаngini)   о‘zgаrib   bоrish
sxemаsini yаrаtgаnlаr. Kulоlchilik buyumlаr   igа qаrаgаnidа mоzоr-qо‘rg‘оnlаrdа
tоpilgаn   sоpоllаrning   yаsаlgаn   dаvri   milоddаn   аvvаlgi   II-I   аsrlаri   vа   milоdning   I
аsrlаrini kо‘rsаtаdi 90
.
Kо‘chmаnchi chоrvаdоr аhоlidа kо‘p uchrаydigаn ikkinchi eng muhim nаrsа
bu   qurоl   аslаhаlаr   –   qilich,   xаnjаr,   kаmоn,   kаmоn   о‘qining   uchi,   pichоq   vа
bоshqаlаrdir.   О‘shа   dаvr   kо‘chmаnchi   chоrvаdоr   аhоlisi   оrаsidа   judа   keng
tаrqаlgаn yаnа bоshqа qurоl bu kаmоn vа uning о‘qidir. Shuning uchun hаm qаzib
kо‘rilgаn mоzоrlаrning deyаrli hаmmаsidа, аgаrdа u erkаk kishi kо‘milgаn bо‘lsа,
u   yerdаn   kаmоnning   qоldiqlаri   vа   uning   о‘qlаrini   uchlаri   tоpilgаn.   Kаmоn
о‘qlаrining uchlаri аrxeоlоglаr uchun vаqtni аniqlаydigаn eng yаxshi аshyоlаrdаn
biri bо‘lib, ulаrgа qаrаb turib fаqаt mоzоr-qо‘rg‘оnlаrniginа emаs, bаlkim turаr-jоy
mаkоnlаrini hаm vаqtini аniq belgilаshdа аnchа yаxshi nаtijа berаdi.
Mоzоr-qо‘rg‘оnlаridа kо‘plаb kаmоnlаrni turli qismlаri sаqlаnib qоlgаn, lekin
ulаrning   yоg‘оchdаn   yаsаlgаn   qismlаri   chirib   ketib   sаqlаnmаgаn.   Lekin
kаmоnlаrning yоg‘оch qismini tаshqi tоmоnidаn suyаkdаn yаsаlgаn qоbig‘i bо‘lib,
ulаrni   tаshqi   tоmоnidаn   silliqlаnib   sаyqаl   berilgаn.   Suyаk   qоbiqning   ichki
tоmоnlаri silliqlаnmаgаn, chunki аynаn shu tоmоnidаn kаmоnni yоg‘оch qismigа
90
  Исомиддинов   М.   Хожи   Усмонҳон   Темирхон   ўғли.   Орлотда   акс   этган   тарих.   –   Т.:   Ўзбекистон   Миллий
энциклопедияси, 2006. – Б. 22-23.
43 sirаnch yоpishtirilgаn. Suyаkdаn yаsаlgаn plаstinаlаrning uzunligi 30-32 sm gаchа
bоrаdi.
Kаmоnlаrni   о‘zini   hаm   аrxeоlоglаr   аnchа   yаxshi   о‘rgаnishgаn   vа   ulаrdаn
tо‘liq   mа’lumоt   оlish   imkоniyаti   bоr.   Ulаr   tоpilgаn   mоzоr-qо‘rg‘оnlаrning
аnchаyin   аniq   xrоnоlоgiyаsini   berаdi,   bundаn   tаshqаri   mоzоrgа   kо‘milgаn
оdаmning kelib chiqishi bо‘yichа hаm qimmаtli mа’lumоtlаrni berishi mumkin.
Qаyrоqqum   qаbilаlаrining   qаbrlаri   tuzilishi   vа   kо‘mish   mаrоsimi   turli
hududlаrdа   turli   dаvrlаrdа   hаr-xil   bо‘lgаn.   Qаyrоqqumning   о‘zidа   fаqаt
kо‘ndаlаng   qо‘-yilgаn   tоsh   plitаlаr   bilаn   bо‘lingаn   ikki   kаmerаlik   bittа   qаbr
tоpilgаn. 
Qаyrоqqum   hududidа   Xоji-Yаgоnа   tаbiiy   chegаrаsidа   shuningdek   tоsh
plitаlаrdаn   devоr   qilib   bо‘lingаn   kаmerаlаrgа   mаyitlаr   dаfn   qilingаn   mоzоr   hаm
tоpib tekshirilgаn.
Bоshqа   qаbr   qаyrоqqum   mаkоnlаrining   shаrqiy   guruhidаn   35   km
shimоlrоqdа Dаhаnа qishlоg‘idа jоylаshgаn. Bu yerdа qаbr chuqurlаri tоsh plitаlаr
bilаn   tо‘sib   chiqilgаn 91
.   Dаhаnа   qishlоg‘i   tоg‘   оldi   Qаmishqо‘rg‘оn   vоdiysigа
о‘tishdаgi tоr dаrаdаn chiqishdа jоylаshgаn bо‘lib mаhаlliy аhоli tоmоnidаn bu yer
Qоrаqurum deb аtаlаdi. Ushbu hududdа tоg‘ qоyаlаri аyrilib ketаdi vа bоg‘lаr vа
qishlоqning qurilishlаri egаllаgаn uchburchаk bо‘g‘izni tаshkil etаdi.
1960-yildаgi   rаzvedkаlаrdа   о‘n   beshgа   yаqin   turаrjоy   mаkоnlаri   tоpilgаn.
Qаtlаm   tо‘liq   kuchli   shаmоl   vа   bо‘rоnlаr   tа’siridа   uchib   ketgаnligi   sаbаbli   turаr
jоylаrning tizimli qоldiqlаri sаqlаnmаgаn. Tоpilmаlаrning аsоsiy qismini  sоpоllаr
tаshkil etаdi. Sоpоllаrning kо‘p qismi lоyi vа tаyyоrlаsh texnikаsi, bezаtish uslubi
bо‘yichа   Qаyrоqqum   sоpоligа   tо‘liq   mоs   kelаdi.   Shu   bilаn   birgа   Qаyrоqqumdа
uchrаmаydigаn bаyrаmоnа idishlаr frаgmentlаri hаm bоr. Tоpilmаlаrning qаysi bir
guruhi   Tоzаbоg‘yоb   mаdаniyаti   bilаn   bоg‘liq   bо‘lishi   mumkin;   umumаn
fikrimizchа   Mоhаndаryо   –   Qаyrоqqum   vа   Tоzаbоg‘yоb   mаdаniyаtlаrining   аlоqа
zоnаsi hisоblаnаdi.
91
 Литвинский Б.А., Окладников А.П., Ранов В.А.  Древности Кайрак-кумов (Древнейшая история Северного
Таджикистана). Душанбе .:  1962.  –  С.  158-159. 
44 Qаyrоqqum mаdаniyаti bilаn bоg‘liq qаbrlаr Dаhаnа, Xоjа-Yаgоnа, Vоdil vа
Qаrаmkо‘l,   shunigdek   оxirgi   tаdqiqоtlаrgа   qаrаgаndа,   Qо‘chqоrchi   mоzоrlаridа
hаm uchrаydi 92
.
Оchilgаn   qаbrlаrdаn   kо‘rinib   turibdiki   brоnzа   dаvridа   bu   yerdа   kо‘mish
mаrоsimlаri   bir   hil   bо‘lmаgаn;   yа’ni   mаyitni   kо‘mish   bilаn   bir   qаtоrdа   mаyitni
yоqish   mаrоsimi   hаm   bо‘lgаn.   Аyrim   hududlаrdа   gruntli   (tuprоq)   qаbrlаrgа
kо‘mishgаn,   bоshqа   hududlаrdа   –   tоsh   yаshiklаrgа,   yаpаlоq   tоshlаrdаn
kаmerаlаrgа   yоki   tikkаlаb   kо‘-yilgаn   tоsh   plitаlаrgа   vа   hоkаzо.   Аlbаttа   bu   hаr-
xillik lоkаl аhаmiyаti bilаn bir qаtоrdа xrоnоlоgik tаfоvutlаr hаm mаvjud.
Qаbr kаmerаlаri mаydаlаngаn tоsh bilаn tо‘ldirilgаn yоmоn sаqlаngаn оdаm
suyаklаri   vа   bоsh   chаnоg‘i   qоldiqlаri   tоpilgаn,   ulаrning   yоnidа   sоpоl   pаrchаlаri,
yаxshi   sаqlаnmаgаn   brоnzаdаn   yаsаlgаn   buYumning   pаrchаlаri   tоpilgаn,   аyrim
qаbr   kаmerаlаrdа   xech   qаndаy   tоpilmаlаr   uchrаmаgаnlаri   hаm   bоr.   Ehtimоl,
kаmerаlаr fаqаt о‘shа dаvr yer yuzаsidаn unchа bаlаnd bо‘lmаgаn vа qаtоr yirik 1
m tоsh plitаlаri bilаn yоpilgаndir.
Kаmerаlаrdа   tоpilgаn   tоpilmаlаr:   1-kаmerаdа   brоnzаdаn   yаsаlgаn   ingichkа
dumаlоq simgа ulаnib ketgаn trubоchkа – rаstrubаsimоn buYumning pаrchаsi, bu
rаstrubli   sirg‘аning   ilk   о‘rinbоsаri   tоpilgаn.   Shu   yerning     о‘zidа   tо‘liq   qаytа
tiklаngаn   idishning   pаrchаsi   tоpilgаn.   Bu   idish   tаnаsi   unchа   qаvаriq   bо‘lmаgаn
tuvаk, bо‘lib bо‘g‘zi birоz tаshqi tоmоngа tоrtilgаn, tepа qismi tekis kesmаgа egа.
Idishning elkа qismi ikki gоrizоntаl zigzаgni tаshkillоvchi tаrоqsimоn shtаmpning
uzuq   chiziqlаri   bilаn   bezаtilgаn.   SHtаmp   о‘rtаuyаlik.   Idishning   о‘lchаmlаrigа
kelsаk, idishning tаg qismining diаmetri 8 sm, bо‘g‘zining diаmetri 13,5 sm, tаnа
qismining   eng   mаksimаl   diаmetri   15,5   sm,   bаlаndligi   14-14,3   sm.   Idish   lоyi
mаydаlаngаn tоshli  tuprоqdаn, pаrchа siniq jоyidа vа ustidа tо‘q-kulrаng rаngdа.
Kаmerаning eng tepаsidа sаriq-kulrаng idishlаrning pаrchаlаri tоpilgаn, shu bilаn
birgа   1  idishning   unchа   bаlаnd   kо‘tаrilmаgаn   оg‘iz   qismi   pаrchаsi   hаm   tоpilgаn.
Xuddi   shu   kаmerаdа   оch   rаngdаgi   kоvаk   tоshdаn   ishlаngаn   buyum   tоpilgаn.   U
92
 Литвинский Б.А., Окладников А.П., Ранов В.А.  Древности Кайрак-кумов (Древнейшая история Северного
Таджикистана). Душанбе .:  1962.  –  С.  160-164.
45 аylаnаsi   bо‘ylаb   chuqur   tаrnоvchаli   disksimоn   rоlik   kо‘rinishgа   egа   (rоlikning
diаmetri 2,8 sm, tаrnоvchаning diаmetri 1,9 sm, qаlinligi 1,8 sm).
Dаhаnаdаgi   mоzоrni   dаvrlаshtirishdа   shuni   tа’kidlаsh   kerаkki,   bundаy   qаbr
tuzilishi Sibr vа Qоzоg‘istоnning Аndrоnоvа vа Kаrаsuk mаdаniyаti yоdgоrliklаri
bilаn   аnаlоgiyаsi   keng   аlоqаdоrlikkа,   yаqinlikkа   egа 93
.   Brоnzаdаn   yаsаlgаn
rаstrubli sirg‘а Аndrоnоvа mаdаniyаtining turli yоdgоrliklаridа tаnish, shu qаtоrdа
Qоzоg‘istоnning   sо‘ngi   Аndrоnоvа   yоdgоrliklаridа   hаm   mаvjud 94
.   Tоshdаn
ishlаngаn   buYum   о‘z   xususiyаti,   аniqrоg‘i   ishlаtilishi   (funksiyаsi)   bо‘yichа
sо‘nggi   brоnzа   vа   ilk   temir   dаvrigа   оid   Kаvkаz   mоzоrlаridаn 95
  tоpilgаn   blоk
(himоyаlаngаn)   tаsmа   (belbоg‘)li   rоlik   (g‘ildirаkchа)gа   vа   Dindibоydаn   tоpilgаn
suyаkdаn ishlаngаn ilgаklаrgа shаkl jihаtdаn о‘xshаmаsа-dа, lekin ulаrgа mоnаnd
yоki   kо‘rinishigа   egа   qilib   ishlаngаn 96
.   Bоshqа   tоmоndаn   shаkl   bо‘yichа   yаqin
blоksimоn   (himоyаlаngаn   kо‘rinishgа   egа   bо‘lgаn)   sоpоl   lаngаrchа   (gruzilа)   lаr
mil.   аvv.   II   ming   yillik   оxiri   –   I   ming   yillik   bоshlаrigа   оid   Pоvоljening   аyrim
mаkоnlаridа tоpilgаn. 
Sоpоlgа   tо‘xtаlаdigаn   bо‘lsаk   brоnzа   dаvrigа   оid   Qаyrоqqum   mаkоnlаridаn
tоpilgаn   sоpоldаn   hech   qаndаy   fаrq   qilmаydi,   lekin   shu   bilаn   birgа   birinchi
kаmerаning   tuprоq   uYumidаn   tоpilgаn   idishning   оg‘iz   qismi   pаrchаsi   аlоhidа
аhаmiyаtgа   egа.   Bundаy   venchik   (sоpоl   idishning   оg‘izlаb   qismi)lаr   sо‘nggi
Qаyrоqqum   kоmplekslаrigа   xоsdir.   Yuqоridа   аytib   о‘tilgаn   bаrchа   fikrlаr
dаvrlаshtirish   mаsаlаlаrigа   yаkuniy   xulоsаlаrni   berа   оlmаydi.   Lekin   Dаhаnа
mоzоr-qо‘rg‘оnlаrini   mil.   аvv.   I   ming   yillikning   1   vа   2-chоrаgi   bоshlаri   bilаn
dаvrlаshtirish mumkin.
Shu   о‘rindа   Qаyrоqqum   mаdаniyаtining   dаvrlаshtirish   mаsаlаsigа   bir   оz
tо‘xtаlib  о‘tishni  jоiz  deb tоpdik.  Qаyrоqqum   hududidаn tоpilgаn  mаteriаllаrning
tаhlili   shundаy  xulоsа   keltirib  chiqаrаdi,  bu  hudud  mil.  аvv.  II  ming-yillik  оxirgi
93
 Киселев С.В. Древняя история Южной Сибири. – М., 1951. – С. 68-74.  
94
 Литвинский Б.А., Окладников А.П., Ранов В.А.  Древности Кайрак-кумов (Древнейшая история Северного
Таджикистана). Душанбе .:  1962. С.  164. 
95
 Куфтин Б.А. Археологические раскопки в Триалете. 1,  Опыт периодизации памятников, Тбилиси, 1941.  –
С. 65, 70, 73.
96
 Грязнов М.П. Памятники карасукского этапа в Центральном Казахстане. // СА. XVI. – М., – Л.: 1952. – C.
129-162.   
46 chоrаgi   –   I   ming-yillikdа   rivоjlаngаn   vа   sо‘ngi   brоnzа   dаvridа   аhоli   zich
jоylаshgаn.   Shu   bilаn   birgа   kо‘p   mаrоtаbа   tа’kidlаngаn   №16   mаnzilgоh   birinchi
dаvr   bо‘linishigа   tо‘g‘ri   kelаdi,   qоlgаnlаri   esа   keyingisigа   shuni   hаm   tа’kidlаb
о‘tish kerаk. Qаyrоqqumdа ilk temir dаvridа mil. аvv. VII–V аsrlаrdа hаm  hаyоt
dаvоm etgаn.
Qаbr   kаmerаlаri   оdаtdа   shаrqdаn   g‘аrbgа   tоmоn   chо‘zilgаn.   Kо‘mish   оsоri
аtiqаlаri   ichidа   sоpоl,   brоnzаdаn   ishlаngаn   munchоq,   chаkkаgа   vа   qо‘lgа
tаqilаdigаn uzuklаr, bаrgsimоn kаmоn о‘qining uchi tоpilgаn.
А.N.Bernshtаmning tаkidlаshichа, qо‘rg‘оnlаrning о‘lchоvi bir hil bаlаndligi
0,40-0,60 m diаmetri 12-18 m teng. Tuprоqdаn tо‘plаngаn uyum tuprоq vа mаydа
tоshlаrdаn   ibоrаt.   Bu   tuprоq   uyumning   оstidа   vertikаl   rаvishdа   yirik   shаg‘аldаn
yоki   slаnets   plitаlаrdаn   yаsаlgаn   devоrli   pаstgа   tоrаyib   bоrаdigаn   qаbr   uchun
оchilgаn   оvаl   chuqur   bо‘lgаn.   Аyrim   hоllаrdа   qаbrlаrni   tоshdаn   yаsаlgаn
tо‘siqlаrining   qоldiqlаri   tоpilgаn.   Tоsh   yаshikning   о‘lchаmi   uzunligi   1-1,6   m,
kengligi 0,9-1,2 m, chuqurligi 0,8-1 m.
Qаyrоqqum   turаrjоy   mаkоnlаrini   K.V.Sаlnikоv   shundаy   tаriflаydi:   “qаbr
inshооtlаridа   qо‘llаnilgаn   qurilish   texnikаsi   аhоlining   turаrjоy   binоlаr   qurish
nаtijаsidа egа bо‘lgаn bilimlаridir”. Jаnubdаgi о‘rmоnsiz hududlаrdа qаbr tоshdаn
bunyоd   etilgаnligi   sаbаbli   shuning   uchun   turаr   jоylаrning   devоrlаri   tоshdаn
bunyоd etilgаni ehtimоldаn hоli emаs. 
III bоb. FАRG‘ОNА VОDIYSI CHОRVАDОRLАRI HАYОTI VА
YОDGОRLIKLАRI
3.1-§.  Fаrg‘оnа vоdiysi ilk chоrvаdоrlаri hаyоti
47 Qаdimgi   Fаrg‘оnаning   neоlit   dаvri   jаmоаlаri ,   аsоsаn ,   Sо‘x   dаryоsining
hаvzаsi   vа   Mаrkаziy   Fаrg‘оnаdаgi   qаdimgi   kо‘llаrning   bо‘ylаri dа   yаshаshаr   edi.
Insоniyаt   tоmоnidаn   tоg‘оldi   hududlаrini   keng   miqyоsdа   о‘zlаshtirilishi   yuq о ri
pаleоlit   dаvrining   ikkinchi   yаrmidаn   bоshlаnib,   mezоlit   dаvridа   о‘zining   yuqоri
nuqtаsigа   chiqdi.   Buning   аsоsiy   sаbаbi   mezоlit   dаvridаn   bоshlаb   iqlimni
аridizаtsiyаlаnishining     bоshlаnishi,   yа’ni   quruq,   issiq   vа   kаmyоg‘inli   iqlimning
kelishi  bо‘lgаn. Endilikdа neоlit dаvri jаmоаlаrini  Mаrkаziy Fаrg‘оnаning kо‘llаr
bо‘ylаrini   о‘zlаshtirgаnliklаrining   аsоsiy   sаbаblаridаn   biri   shundаn dir.   Аynаn
shundаy iqlim  shаrоit lаri   hаm dunyоning turli  hududlаridа,   jumlаdаn,   Оld Оsiyо,
О‘rtа   Оsiyо,   Аfrikа,   Jаnubi-Shаrqiy   Оsiyоning   tоg‘оldi,   tоg‘etаgi   hududlаri
dunyоdаgi   eng   qаdimgi   dоmestikаtsiyа   jаrаyоnlаri   dаvоm   etgаn   jоylаr
hisоblаnаdi 97
.  
Аynаn   neоlit   dаvri   jаmоаlаri   tаbiаt   ne’mаtlаrini   yeb   yurib ,   tirikchilik
qilgаnliklаri   tufаyli   ulаrni   о‘trоq   hоldа,   dоimiy   bir   yerdа   yаshаshgаn ,   deb   аytа
оlmаymiz.   Shuning   uchun   Mаrkаziy   Fаrg‘оnа   chо‘llаridаn   tоpilgаn   mаnzilgоhlаr
tоg‘li   hududlаrdаgi   g‘оr   mаnzilgоhlаri   kаbi   emаs,   bаlki   vаqtinchаlik   qо‘nim-jоy
sifаtidа fоydаlаnilgаn mаnzilgоhlаrdir.
Neоlit dаvri jаmоаlаrining dоimiy kо‘p qаtlаmli mаnzilgоhlаrni  h аm qоldirib ,
kо‘p   hоllаrdа   kо‘chib   yurishining   аsоsiy   sаbаbi   –   bu   ulаrning   xо‘jаlik   yuritish
usulining   tо‘liq   tаbiаt   ne’mаtlаrini   tаnоvul   qilib   kun   kо‘rishgа
mоslаshgаnliklаridаndir.   Qаbilаlаr   hаyоti   tаbiаt   ne’mаtlаrini   yetаrli   dаrаjаdа
bо‘lishigа   bоg‘liq   bо‘lgаn   vа   shuning   uchun   ekоlоgik   nоqulаy   vаziyаtlаrdа,   оv
hаyvоnlаrini sоni kаmаyib ketgаn pаytlаrdа, mа’lum bir yоvvоyi mevаlаrni hоsili
tugаgаn   vаq tdа  yоki   bаliqlаrni   оvlаsh   muddаtlаri   о‘tgаn  pаytlаrdа   qаbilа  а’zоlаri
bir   yerdаn   ikkinchi   yergа   kо‘chishgа   mаjbur   bо‘lishgаn.   Shuning   uchun   ibtidоiy
dаvr   tаrixi   bilаn   shug‘ullаngаn   аrxeоlоg   оlimlаrning   mezоlit   vа   neоlit   dаvri
jаmоаlаri   hаyоtini   “dоimiy   migrаtsiyаlаrdаn   ibоrаt   bо‘lgаn”   deyishlаrigа   biz
qо‘shilа   оlmаymiz.   Buning   аksichа,   Zаrаfshоn   vоdiysi,   Fаrg‘оnа   vоdiysi   neоlit
jаmоаlаrini,   hаttо   Hisоr   mаdаniyаti   qаbilаlаrini   hаm   Jаnubiy   Turkmаnistоndаgi
97
 Марков Г.Е. История хозяйства и материальной культуры в первобытном обществе. М.:КРАСАНД, 2013.
48 neоlit dаvri jаmоаlаrining rivоjlаnish dаrаjаsidаn аnchа оrqаdа ekаnligining аsоsiy
sаbаbi   о‘shа   dаvrdаgi   migrаtsiyаlаrning   yetаrli   dаrаjаdа   bо‘lmаgаnligidа ,   deb
bilаmiz.   Аyniqsа ,   Kаltаminоr   mаdаniyаti,   Sаzаg‘оn   vа   Fаrg‘оnаning   neоlit   dаvri
jаmоаlаrining   jаnubdаgi   Jоytun   mаdаniyаti   bilаn   аlоqаlаri   yuqоri   dаrаjаdа
bо‘lgаnidа edi, bаlki ulаrdаgi dehqоnchilik mаdаniyаtining bоshlаnishi hаm birоz
ertаrоq bоshlаngаn bо‘lаr edi.
Аslini   оlgаndа   Fаrg‘оnа   vоdiysi   vа   umumаn   О‘rtа   Оsiyоning   tоsh
industriyаsini   rivоjlаnishini   kо‘rаdigаn   bо‘lsаk,   uni,   yа’ni   mаhаlliy   аvtоxtоn
qаbilаlаrni   dоimiy   rаvishdаgi   rivоjlаnishini   vа   аyrim   pаytlаrdа   bu   аvtоxtоn
rivоjlаnishgа   о‘z   tа’sirini   о‘tkаzа   оlgаn   bоshqа   mаdаniyаtlаrning   elementlаrini
kirib kelgаnligini kо‘rish mumkin 98
.
Fаrg‘оnа vоdiysi neоlit dаvri jаmоаlаri Kаltаminоr mаdаniyаti  bilаn sinxrоn
rivоjlаngаn   vа   ulаrning   tаbiiy - geоgrаfik   jоylаshish   shаrоitlаri   hаm   deyаrli   bir   xil
bо‘lgаn.   Shuning   uchun   hаm   hаr   ikki   mаdаniyаt   jаmоаlаrining   xо‘jаlik   yuritish
usulidа yаqinlikni kо‘rish mumkin. Shuning uchun Fаrg‘оnа vоdiysidаgi iqtisоdiy
vа  mаdаniy   hаyоt   tо‘g‘risidа   gаp   ketgаndа ,   аlbаttа ,   biz   Kаltаminоr   mаdаniyаtidа
bu   jаrаyоnlаr   qаndаy   kech gаnligi   tо‘g‘risidа   fikr   yuritishimiz gа   tо‘g‘ri   kelаdi .
Fаrg‘оnа   vоdiysi   jаmоаlаri   xо‘jаlik   yuritishining   аsоsi   оvchilik,   termаchilik   vа ,
аlbаttа ,   bаliqchilik   bо‘lgаn.   Bu   hаq dа   tаniqli   аrxeоlоg   оlimlаr   hаm   о‘z   fikrlаrini
bildirishgаn.   Ulаrning   tа’kidlаshi chа ,   “Kаltаminоr   mаdаniyаtining   аrxаik
kо‘rinishi   uning   iqtisоdiy   аsоslаri   bilаn   tо‘liq   mоs   kelаdi.   Bаrchа   mа’lumоtlаr
kаltаminоrliklаrning   hаli   о‘zlаshtiruvchi   xо‘jаlikkа   аsоslаngаn   hаyоt   tаrzidа
yаshаyоtgаnligini   kо‘rsаtаdi.   Ulаr   iqtisоdining   аsоsiy   tаrmоqlаri   оvchilik   vа
bаliqchilik bо‘lib, аyrim jоylаrdа termа, qismаn chоrvаchilik bilаn tо‘ldirilgаn ” 99
.
V.M.Mаssоnning   fikri   bо‘yichа,   Kаltаminоr   jаmоаlаrining   hаyоtidа   qismаn
chоrvаchilik hаm rоl о‘ynаgаn bо‘lishi mumkinligini о‘ylаb kо‘rish kerаk bо‘lgаn
muаmmоdir   deydi.   Chunki,   bundаy   hоlаtni,   yа’ni   “chоrvаchilik   elementlаri”ni
bоrligini   bоshqа   qо‘shni   hududlаrdа   hаm   kuzаtish   mumkin ,   deyа   tа’kidlаydi .
98
 Ранов В.А. Каменный век. История таджикского народа. Том.  I . Древнейшая и древняя история. Душанбе.:
1999 .  –  С . 113-115.
99
 Массон В.М. Средняя Азия в эпоху камня и бронзы. Л.: «Наука», 1966. – С.142.
49 Mаsаlаn,   pаleоzооlоglаrdаn   B.X.Bаtirоv   vа   А.R.Bаtirоvlаrning   fikrichа ,
Zаrаfshоn   vоhаsidаgi   “Sаzаg‘оn   II   qаtlаmlаridа   qо‘y   vа   echkilаr   suyаklаrini
kо‘plаb   tоpilishi,   bu   hаyvоnlаrni   qо‘lgа   о‘rgаtilgаnligidаn   dаlоlаt   berаdi” 100
.
Аmmо   M.Jо‘rаqulоv   Sаzаg‘оn   I   yоdgоrligidа   uchrаgаn   qо‘y,   echki,   hо‘kiz
suyаklаri   qоldiqlаrigа   qаrаb   turib,   ulаr   dоmestikаtsiyа   bо‘lmаgаn,   yа’ni
xоnаkilаshtirilmаgаn   degаn   fikrni   аytаdi 101
.   Shu   о‘rindа   tа’kidlаsh   jоizki,
M.Jо‘rаqulоv   о‘z   fikrini   yаqin   40   -yil   nаridа   аytgаnligini,   hаli   u   dаvrdа   ilk
chоrvаchilik bо‘yichа mаteriаllаr аnchа kаmligigа e’tibоr berish kerаk bо‘lаdi.
Kаltаminоrliklаr,   sаzаg‘оnliklаr   vа   Mаrkаziy   Fаrg‘оnаning   оvchi   vа
bаliqchilаri   о‘zlаrining   аsоsiy   hunаrlаridаn   tаshqаri   chоrvаchilik   bilаn   hаm
shug‘ullаnishgаn.   Ulаr   о‘shа   dаvrdаyоq   qоrаmоl,   tuyа   vа   bоshqа   hаyvоnlаrni
xоnаkilаshtirgаnlаr.   Qizilqumning   terаklаr   о‘sgаn   qulаy   о‘tlоqlаridа   bir   jоydаn
ikkinchi   jоygа   kо‘chib,   mаvsumiy   uy-jоylаr   qurib,   chоrvаchilik,   bаliqchilik   vа
оvchilik bilаn shug‘ullаngаnlаr, qо‘shni mаdаniyаtlаr аhоlisi bilаn dоimiy аlоqаdа
bо‘lgаnlаr 102
.
Fаrg‘оnа   vоdiysining   neоlit   dаvri   jаmоаlаri   qо‘shni   hududlаr   аhоlisi   –
Sаzаg‘оn,   Kаltаminоr   mаdаniyаt lаr i   vа   аnchа   ilg‘оr   mаdаniyаt   vаkillаri   –
Hisоrliklаr   bilаn   hаr   tоmоnlаmа   аlоqаdа   bо‘lgаnlаr.   Bu   mаdаniyаt   vаkillаridа
nаfаqаt   ilk   chоrvаchilik,   bаlki   ilk   dehqоnchilik,   ilk   kulоlchilik   belgi lаri   hаm
bо‘lgаn.   Аynаn   Hisоr   mаdаniyаti   Kаltаminоr,   Sаzаg‘оn   vа   Fаrg‘оnа   neоlit
jаmоаlаridаn kо‘rа аnchа rivоjlаngаn mаdаniyаt ekаnligini kо‘pchilik bilаdi. 
Hisоr   mаdаniyаtining   keyingi   dаvr   dehqоnchilik   mаdаniyаtlаri   kelib
chiqishidа   judа     kаttа   о‘rni   bо‘lgаn.   Hаttо   Bаqtriyаning   rivоjlаngаn   shаhаrsоzlik
mаdаniyаti   –   Sоpоlli   mаdаniyаtini   kelib   chiqishidа   Turkmаnistоn   hududlаridаn
kirib kelgаn Nоmоzgоh mаdаniyаtiginа emаs, bаlki qаdimgi Hisоr mаdаniyаtining
hаm tа’siri kаttа bо‘lgаn. Yuqоridа keltirilgаn mаdаniyаtlаrning ijtimоiy-iqtisоdiy
100
  Батиров Б.Х.,  Батиров А.Р.   Промысловые  виды млекопитающих Узбекистана в эпоху камня. Проблемы
взаимосвязи   природы   и   общества   в   каменном   веке   Средней   Азии.   ТД   посвященной   50-летию   открытия
Тешик-Таша. Ташкент.: «Фан», 1988. –  С .   234.
101
  Джуракулов М.Дж.  Работы в Самаркандской области. АО 1981 г. М.: 1983. –  С . 141.
102
  Мирсоатова С.Т. Ўзбекистоннинг тош даври археологияси ва антропогенези масалалари. Фарғона. 2017. –
103-б.
50 hоlаtini,  dаrаjаsini   kо‘rsаtаdigаn   fаktlаrdаn  yаnа   biri   –   bu   tаsviriy  sаn’аt   аsаrlаri
bо‘lib,   ulаrdа   qаbilа   а’zоlаrining   turmush   tаrzi,   urf-оdаtlаri,   diniy-ilоhiy
tushunchаlаri аks etgаn. Аynаn shu hududlаrdа Sаrmishsоy, Zаrаutsоy, Surаtlisоy
kаbi   kо‘plаb   qоyаtоsh   surаtlаri   tushirilgаn   “оchiq   muzey”lаr   sаqlаngаnki,   ulаrdа
xrоnоlоgik ketmа-ketlikdа bu yerdа yаshаgаn  qаbilаlаrning оrzu-umidlаri, о‘zlаri
yаshаgаn   dunyо   tо‘g‘risidаgi   tаsаvvurlаri   аks   etgаn 103
.   Yuqоridа   keltirilgаn
mаnzilgоhlаrdаgi   tаsvirlаrdа,   аyniqsа   Zаrаfshоn,   Qаshqаdаryо,   Fаrg‘оnа   vоdiysi,
Sirdаryо,   vа   Аmudаryоning   quyi   etаklаridа   yаshаgаn   neоlit   dаvri   jаmоаlаrining
hаyоtidаgi   bittа   umumiylikni   kо‘rish   mumkin.   U   hаm   bо‘lsа   hаmmа   dаvrdа   vа
hаmmа hududlаrdаgi qоyаtоshlаrdа оv mаnzаrаsini tаsvirlаsh eng keng tаrqаlgаn,
о‘shа dаvr аhоlisining eng buyuk оrzusining ifоdаsi bо‘lgаn. Chunki, neоlit dаvri
оvchilаri   uchun   bittа   kiyikni   yоki   yоvvоyi   qо‘yni   оvlаsh,   qаnchаdаn-qаnchа
оrzulаrning ushаlishi, eng quvоnchli dаqiqаlаri hisоblаngаn. 
Yer yuzidаgi sаn’аt аsаrlаrini pаydо bо‘lishi vа uni turli hududlаrgа tаrqаshi
о‘rtа   vа   sо‘nggi   pаleоlit   dаvridаn   bоshlаngаn   bо‘lsа   hаm 104
,   Fаrg‘оnа   vоdiysidа
neоlit dаvridаn bоshlаb qоyаtоshlаrgа о‘yib chizish usuli bilаn rаsmlаr sоlish usuli
keng   tаrqаldi.   Jumlаdаn,   Fаrg‘оnа   vоdiysining   Sо‘x   vоhаsidа   Surаtlisоy
qоyаtоshlаrigа о‘yib chizish usuli bilаn surаtlаr sоlishgаn vа bu surаtlаr milоddаn
аvvаlgi   VII   –   VI   ming   yilliklаrgа   tо‘g‘ri   kelаdi,   аmmо,   bundаy   usul   bilаn
qоyаtоshlаrgа surаt sоlish о‘rtа аsrlаrdа hаm bо‘lgаn. Nimа bо‘lgаndа hаm ,  neоlit
dаvri jаmоаlаri bu surаtlаrdа uy hаyvоnlаrini о‘tlаtib yurgаnliklаri emаs, bаlki judа
kо‘p hоllаrdа оv mаnzаrаlаri аks etgаnligini kо‘rish mumkin.
Оlimlаr   о‘rtаsidа   eng   qаdimgi   chоrvаchilik   vа   eng   qаdimgi
dehqqоnchilikning   pаydо   bо‘lishi   tо‘g‘risidа   аnchаdаn   buyоn   tоrtishuvlаr   dаvоm
etib   kelmоqdа.   Dаstlаbki   tаxminlаr g а   kо‘rа   (аntik   dаvrlаrdаn   XVIII   аsrlаrgаchа)
insоniyаt   tаrаqqiyоti   uch   bоsqichdаn   ibоrаt   ekаnligi,   birinchi   bоsqichdа   оdаmlаr
termаchi lik   bilаn ,   keyinrоq   esа ,   оvchilik dаn   chоrvаchilik   vа   fаqаt   uchinchi
103
  Кабиров   А.   Сармишсойнинг   қоятошлардаги   расмлари.   Тошкент.:   1976.;   Танасийчук   В.   Ущелья
вольшебных зеркаль. “Наука и жизнь”. №8. М.: 1969; Формозов А.А. Книга о древней наскальной живописи
в Узбекистане. СЭ, №4, М.: 1951.; Его же. О наскальных изображениях Зарауткамара в ущелье Зараут-сай. –
СА. №4, М.: 1966.
104
 Lumiley H. (de) Origine et Ewoliution de l iHomme. Parijs.: 2001. – P. 230.
51 bоsqichgа   kelibginа   dehqоnchilik   kelib   chiqqаnligi   tо‘g‘risidаgi   fikrlаr   mаvjud
edi. 
XIX   аsrgа   kelib   оlimlаrning   fikri   birоz   о‘zgаrdi.   Ungа   kо‘rа   оvchilik   vа
termаchilikdаn   chоrvаchilik   kelib   chiqqаn.   Qаysi   hаyvоn   birinchi   qо‘lgа
о‘rgаtilgаn   vа keyin rоq   о‘rgаtilgаn   hаyvоnlаr tо‘g‘risidа   turlichа fikrlаr bildirildi.
Chоrvаchilikdаn   dehqоnchilik   kelib   chiqqаnligi   tо‘g‘risidаgi   fikr   аstа-sekinlik
bilаn ustuvоr bо‘lа   bоshlаdi. 
XX   аsrning   bоshlаrigа   kelib ,   оvchilik   vа   bаliqchilikdаn   bir   vаqtning   о‘zidа
hаm   chоrvаchilik ,   hаm   dehqоnchilik   pаydо   bо‘lgаnligi   tо‘g‘risidа   fikr   bildiril di.
Keyinchаlik  bu mаdаniyаtlаrni  аstа-sekinlik  bilаn bоshqа  hududlаrgа  tаrqаlishigа
tо‘xtаlаdigаn bо‘lsаk, bu jаrаyоnning kelgusidаgi tаqdiri, tо‘liq о‘shа hududlаrning
tаbiiy-iqlimiy   shаrоiti   bilаn   bоg‘liq   bо‘lgаn.   Chunki,   dehqоn   jаmоаlаrining
dehqоnchilik   qilishi   uchun   suv   qаnchаlik   zаrur   bо‘lsа,   chоrvаchilikning
rivоjlаnishi   uchun   hаm   о‘shа   jоylаrning   tаbiiy-iqlimiy   shаrоitlаrining,
о‘tlоqlаrning qulаyligi vа kо‘pligi judа hаm kаttа rоl о‘ynаgаn.
Yuqоridаgi nаzаriyаlаrdаn tаshqаri yаnа bоshqа nаzаriyаlаr hаm bоr-ki, ungа
kо‘rа,   dehqоnchilik   аlbаttа   chоrvаchilikdаn   ilgаri   kelib   chiqqаnligi   qаyd   etilаdi.
Аyniqsа ,   chоrvа mоllаrini qо‘lgа о‘rgаtish bо‘yichа kо‘plаb tаxminlаr mаvjuddir.
Bundаn   tаshqаri   uy   hаyvоnlаrini   qо‘lgа   о‘rgаtish   usul lаri   hаm   turlichаdir.   Bu
tаxminlаrning eng ishоnchlisi yоvvоyi hаyvоnlаrning bоlаlаrini yоshlikdаn qо‘lgа
о‘rgаtib bоqish usulidir. Yоvvоyi hаyvоnlаr fаqаt shundаginа qо‘lgа о‘rgаnib, uy
shаrоitidа   yаshаshgа   о‘rgаnishi   mumkin   edi.   Chоrvаchilikni   pаydо   bо‘lishi   vа
rivоjlаnishi   bо‘yichа   qilingаn   bu   tаxminlаrni   ichidа   hаyvоnlаrni   dаstlаbki   qо‘lgа
о‘rgаtish   jаrаyоnlаri   оddiy   “hаvаskоrlik”   tufаyli   vujudgа   kelgаn   nuqtаi-nаzаrlаr
pаydо   bо‘lgаn   degаn   nuqtаi   nаzаrlаr   pаydо   bо‘lgаn.   Аynаn   turli   hаyvоnlаrning
“hаvаskоrlik”   nuqtаi-nаzаrdаn   bоqish,   chоrvаchilikning   ilk   kurtаklаrini   keltirib
chiqаrgаn   bо‘lsа,   bu   jаrаyоn   аstа-sekinlik   bilаn   xо‘jаlik   nuqtаi-nаzаrlаrgа
bоg‘lаnib ketdi. Bu nаzаriyаlаrning tаrаfdоrlаrining fikrichа, yоvvоyi hаyvоnlаrni
52 qо‘lgа о‘rgаtish bо‘yichа tаjribаning kаttаligi tufаyli chоrvаchilik qilib kun kо‘rish
sоhаlаrini vujudgа kelgаnligi tо‘g‘risidаgi nаzаriyаlаr pаydо bо‘ldi 105
. 
Аrxeоlоgik   mаteriаllаrni ng   tо‘plаnishi,   yаngi   etnо grаfik   mа’lumоtlаrni   jаlb
qilinishi,   bulаrgа   qо‘shimchа   rаvishdа   yаngi   pаleоzооlоgik   mаteriаllаrni
qо‘llаnilishi   tufаyli   tоrtishuvlаrgа   sаbаb   bо‘lаyоtgаn   mаsаlаlаrdа   о‘zаrо
kelishuvlаrgа   оlib   kelаdigаn   xulоsаlаr   chiqаrildi.   Jumlаdаn,   tоg‘оldi   vа   tоg‘li
hududlаrdаgi   оvchi,   bаliqchi   vа   termаchilаr   оrаsidа   bir   pаytning   о‘zidа   hаm
dehqоnchilik, hаm chоrvаchilik pаydо bо‘ldi ,  degаn xulоsаgа kel indi .
Nimа   bо‘lgаndа   hаm   ilk   yоvvоyi   hаyvоnlаrni   qо‘lgа   о‘rgаtish   О‘rtа
Оsiyоning   аsоsiy   mаrkаziy   hududlаridа,   shu   jumlаdаn ,   Fаrg‘оnа   vоdiysidа   hаm
neоlit dаvri jаmоаlаri оrаsidа vujudgа kelgаn. Bun dаn  turli аrxeоlоgik qаzishmаlаr
dаvridа tоpilgаn hаyvоnlаrning suyаklаri guvоhlik berаdi.
Yuqоridаgilаrdаn kelib chiqib ,   Fаrg‘оnа vоdiysidа ilk chоrvаchilikning kelib
chiqishi mа sаlаsi  bо‘yichа quyidаgi xulоsаlаrni chiqаrish mumkin:
1.   Fаrg‘оnа   vоdiysidа   ibtidоiy   оvchilik,   bаliqchilik   vа   termаchilikkа
аsоslаngаn   xо‘jаlik   Yuritishning   eng   rivоjlаngаn   dаvri   tо‘liq   mezоlit   vа   neоlit
dаvrining birinchi yаrmigа tо‘g‘ri kelаdi.
2.   Mаrkаziy   Fаrg‘оnа   mаnzilgоhlаridаn   tоpilgаn   о‘rоqqа   mikrоlit   tig‘lаrini
о‘rnаtish   uchun   yаsаlgаn   qоlip,   yа’ni   о‘rоq   bu   ibtidоiy   оvchi,   bаliqchi   vа
termаchilаrning   yоvvоyi   аrpа   bоshоqlаrini   terish   uchun   mо‘ljаllаngаn   аsbоbdir.
Аynаn   shu   tоpilmа   Fаrg‘оnаning   neоlit   dаvri   ilk   chоrvаdоrlаri   vа   ilk   dehqоn
jаmоаlаrining   shаkllаnish   dаvrigа   tо‘g‘ri   kelishini   kо‘rsаtib   turаdigаn   mоddiy
mаdаniyаtining nаmunаsidir.
3.   Ibtidоiy   tаrix   fаnidа   ilk   yоvvоyi   hаyvоnlаrni   xоnаkilаshtirish   mаsаlаsidа
hаm   pоlitsentrizm   vа   mоnоtsentrizm   nаzаriyаlаri   mаvjud   bо‘lib,   kо‘pchilik
оlimlаrning   fikri   bо‘yichа ,   uy   hаyvоnlаrini   qо‘lgа   о‘rgаtish   hаm,   shuningdek   ilk
dehqоnchilikni   pаydо   bо‘lishi   bо‘yichа   hаm   pоlitsentrizm   nаzаriyаsi   tаrаfdоrlаri
ustuvоrlik   qilishmоqdа.   Yа’ni ,   dunyоning   turli   nuqtаlаridа   pаrаllel   rаvishdа
105
 Марков Г.Е.  История хозяйства и материальной культуры в первобытном обществе. М.: КРАСАНД, 2013.
– С. 63-64.
53 dehqоnchilik,   shuningdek ,   chоrvаchilik   pаydо   bо‘lgаn.   Mаrkаziy   Fаrg‘оnаdаn
tоpilgаn аrxeоlоgik tоpilmаlаr  hаm  аynаn pоlitsentrizm  nаzаriyаsining  ustuvоrlik
qilаyоtgаnligini kо‘rsаtаdi.
4. Sо‘x vоdiysi vа Mаrkаziy Fаrg‘оnа mаnzilgоhlаridаn tоpilgаn qо‘y, echki
vа   tо‘ng‘iz   suyаgi   qоldiqlаri   –   bu   kо‘prоq   ilk,   xоnаki   chоrvа chilik
mаhsulоtlаrining nаmunаsi ekаnligidаn guvоhlik berаdi.
5.   Fаrg‘оnа   vоdiysining   mezоlit   vа   neоlit   dаvri   dehqоn   jаmоаlаri   vа
chоrvаdоrlаri   butun   О‘rtа   Оsiyоning   mаrkаziy   vа   shimоli-shаrqiy   hududlаrini
egаllаb   оlgаn   Sаzаg‘оn   mаdаniyаti ,   vа   аyniqsа ,   rivоjlаngаn   Hisоr   mаdаniyаti
qаbilаlаr i   bilаn   keng   miqyоsdаgi   аlоqаlаrni   оlib   bоrgаnlаr.   Аynаn   shundаy
аlоqаlаr   tufаyli   qаbilаlаr   оrаsidаgi   ilg‘оr   tаjribаlаr   bоshqаlаrgа   о‘tgаn .   Qоn-
qаrdоsh   qаbilаning   xо‘jаligidаgi   yаngi   prоgressiv   usul   bоshqа   qаbilаlаrning
xо‘jаlik   Yuritish   usulidаn   jоy   оlgаn   vа   ulаrning   mаdаniyаtlаridаgi   yаngilikkа
sаbаbchi bо‘lgаn .  Nаtijаdа   ulаr bir-birlаrini yаngi g‘оyаlаr bilаn bоyitib bоrgаn.
3.3 Fаrg‘оnа vоdiysi chоrvаdоrlаri yоdgоrliklаrining
jоylаshuvi.
Fаrg‘оnа   vоdiysi   brоnzа   vа   ilk   temir   dаvri   chоrvаdоrlаrigа   tegishli
yоdgоrliklаrning   geоgrаfik   jоylаshuvi   tо‘g‘risidаgi   mаsаlа   ilmiy   аdаbiyоtlаrdа
54 qisqаchа   yоritilgаn   bо‘lsа-dа,   bu   mаvzu   bо‘yichа   аlоhidа   kоpmleks   tаrzdа
yоzilgаn   tаdqiqоt   аmаlgа   оshirilmаgаn.   Mаvjud   bо‘lgаn   fundаmentаl   ishlаrning
yоzilgаnigа   hаm   30   yildаn   kо‘prоq   vаqt   о‘tgаn 106
.   Аmаlgа   оshirilgаn   аyrim
tаdqiqоtlаrlаr   esа   chet   tilidа   nаshr   yuzini   kо‘rgаn 107
  vа   ulаrdа   hаm   brоnzа   dаvri
chоrvаdоrlаri   mаdаniyаti   tаrixi   yоritilmаgаnligini   inоbаtgа   оlаdigаn   bо‘lsаk,   bu
mаvzu hоzirgi vаqtdа hаm о‘z dоlzаrbligini yо‘qоtmаgаn.
Bundаn   tаshqаri,   mutаxаssislаr   tоmоnidаn   Fаrg‘оnа   vоdiysi   hududidаgi
brоnzа   vа   ilk   temir   dаvrigа   оid   chоrvаdоrlаr   mаdаniyаti   yоdgоrliklаri   bо‘lmish
mоzоr-qо‘rg‘оnlаr   tоpilgаn   hududlаr   о‘rni   yаxlit   tаrzdа   xаritаlаshtirilmаgаn,
xаritаgа   tushurilgаnlаri   hаm   tо‘liq   emаs 108
.   Shu   munоsаbаt   bilаn   ulаrning
geоgrаfik jоylаshuvini hаr ikki dаvr bо‘yichа xаritаlаshtirish vа mаvjud аrxeоlоgik
аdаbiyоtlаrni   qiyоsiy   tаhlil   qilgаn   hоldа   yаngi   xulоsа   chiqаrish   аrxeоlоgiyа   vа
tаrix sоhаsidаgi dоlzаrb mаsаlаlаrdаn biri bо‘lib qоlmоqdа.
О‘rtа   Оsiyо   xаlqlаri   qаdimiy   mаdаniyаtining   shаkllаnishi   vа   rivоjlаnishidа
Fаrg‘оnа   vоdiysining   о‘rni   аlоhidа   аhаmiyаtgа   egа.   Tоg‘lаr   оrаsidа   jоylаshgаn
ushbu   vоdiy   yirik   tоg‘   tizmаlаri   bо tiqlаridаn   biri   bо‘lib,   u   shimоldа   Tyаnshаn,
jаnubdа   Hisоr–Оlоy   vа   Turkistоn   tоg‘   tizmаlаri   bilаn   о‘rаlgаn,   g‘ аrbdа   esа
“Xо‘jаnd   dаrvоzаsi” deb nоm оlgаn   tоr   yо‘lаk   оrqаli Tоshkent–Mirzаchо‘l   bоtig‘i
bilаn tutаshib ketаdi 109
.
Tаbiiy relefigа kо‘rа, bu hudud tо‘rt xil zоnаgа, yа’ni mаrkаziy chо‘l-sаhrо,
tekislik,   tоg‘оldi   hаmdа   tоg‘li   hududlаrgа   аjrаlishi   qаdimgi   dаvrlаrdаnоq
vоdiyning   tekislik   qismidа   dehqоnchilik   mаdаniyаtining,   tоg‘   vа   tоg‘оldi
qismlаridа esа chоrvаchilikning rivоjlаnishigа turtki bо‘lgаn. Yirik fаrg‘оnаshunоs
106
 Гамбург Б.З., Горбунова Н.Г. Могильник эпохи бронзы в Ферганской долине // КСИИМК, Вып. 63. – М.,
Изд-во   АН   СССР,   1956.   –   С.   85-93. ;   Литвинский   Б.А.   Работы   оряда   по   изучению   памятников   бронзового
века в Кайрак-Кумах в 1955 году // ТАН ТаджССР, №63.1956. – С. 27-34. ;  Горбунова Н.Г. Культура Ферганы
в эпоху раннего железа // АСГЭ. Вып 5. Л., Издат-во Гос. Эрмитажа, 1962. – С. 91-122. ;  Заднепровский Ю.А.
Погребальние памятки эйлатанской культуры Ферганы // КСИА. Вып 199. – М.: Наука, 1990. – С. 87-95.
107
  Gorbunova   N.G.   The   culture   of   ancient   Ferghana   (VI   century   B.C.   –   VI   century   A.D.).   –   England.   BAR
International Series 281. 1986. – p. 365.
108
  Горбунова   Н . Г .   Культура   Ферганы   в   эпоху   раннего   железа   //   АСГЭ .   Вып 5. Л., Издат-во Гос. Эрмитажа,
1962. – С.  115 . ; 4. Заднепровский   Ю.А.   Погребальние   памятки   эйлатанской   культуры   Ферганы   //
КСИА. Вып 199. – М.: Наука, 1990. – С.93.
109
 Ильин И.А. Водные ресурсы Ферганской долины (гидрологический очерк). Под редакцией В.Л.Шульца. –
Л.: ГИМИЗ, 1959. –  С. 6-32.
55 оlimа   N.G.Gоrbunоvа   Fаrg‘оnа   vоdiysini   qаdimdаn   О‘rtа   Оsiyоning   shimоli-
shаrqidаgi   Pоmir–Оlоy   vа   Tyаnshаn   tоg‘   tizmаlаri   оrаlig‘idа   yаshоvchi
kо‘chmаnchi chоrvаdоr qаbilаlаr ummоni ichidаgi “оxirgi dehqоnchilik о‘chоg‘i”
deb hisоblаgаn. Chоrvаdоr qаbilаlаrning о‘trоq аhоli bilаn bо‘lgаn о‘zаrо dоimiy
аlоqаsi   о‘z   nаvbаtidа   kо‘chmаnchilаrning   vоdiy   hududigа   kirib   kelishi   vа   о‘trоq
аhоli mаdаniyаtigа tа’sir kо‘rsаtishigа zаmin yаrаtgаn.
Fаrg‘оnа vоdiysi hududidа mil.аvv. II  ming yillikdаyоq  аhоli ikki xil xо‘jаlik
turi bilаn shug‘ullаngаnligi, yа’ni vоdiyning jаnubiy vа g‘аrbiy hududlаridа brоnzа
dаvrining   chоrvаdоr   dаsht   qаbilаlаri   yоdgоrliklаri   tоpilishi,   ulаrning   dаstlаbki
о‘rgаnilgаn mаkоni nоmi bilаn “Qаyrоqqum mаdаniyаti” deb аtаlishi 110
, shаrqiy vа
shimоliy   vilоyаtlаridа   esа   “Chust”   nоmini   оlgаn   ilk   dehqоnchilik   mаdаniyаti
izlаrining mаvjud bо‘lgаnligi аrxeоlоgik tаdqiqоtlаr  nаtijаsidа аniqlаngаn. Аynаn
shu   dаvrdаn   bоshlаb,   Yevrооsiyо   dаsht   qаbilаlаrining   Fаrg‘оnа   vоdiysining
jаnubiy   hаmdа   g‘аrbiy   hududlаrigа   kirib   kelgаnligi,   u lаrning   umumiy   qiyоfаsi
О‘rtа   Оsiyо   vа   Qоzоg‘istоnning   tоg‘li   hаmdа   dаsht   rаyоnlаridа   istiqоmаt   qilgаn
chоrvаdоrlаr   mаdаniyаti,   birinchi   nаvbаtdа,   “Аndrоnоvо”   nоmi   bilаn   аtаluvchi
mаdаniyаt   sоhiblаrining   аntrоpоlоgik   tipigа   yаqinligi   ilmiy   аdаbiyоtlаrdа
yоritilgаn 111
.
XX   аsrning   50--yillаridаn   B.А.Litvinskiy   rаhbаrligidаgi   ekspeditsiyа   vа
N.G.Gоrbunоvа   bоshchiligidаgi   Fаrg‘оnа   vilоyаti   о‘lkаshunоslik   muzeyi
ekspeditsiyаsi   xоdimlаri   tоmоnidаn   Qаyrоqqum   mаdаniyаtigа   оid   kо‘plаb
аrxeоlоgik yоdgоrliklаr аniqlаngаn 112
.
Mаqоlаdа   аynаn   shu   mаdаniyаtgа   оid   yоdgоrliklаr   jоylаshgаn   hududlаr   vа
ushbu   mаdаniyаt   sоhiblаrining   tаrixiy   tаrаqqiyоtning   keyingi   ilk   temir   (Eylаtоn-
110
  Литвинский Б.А. Работы оряда по изучению памятников бронзового века в Кайрак-Кумах в 1955 году //
ТАН  ТаджССР,  №63.1956.  – С. 27-34. ;   Литвинский   Б.А.,  Окладников  А.П.,  Ранов В.А.  Древности  Кайрак-
кумов (древнейшая история северного Таджикистана). ТИИ АН Тадж. ССР. Том ХХХIII. Душанбе. 1962. –
С.91-195.
111
  Горбунова   Н.Г.   Древние   связи   скотоводов   Ферганы   и   соседних   территорий   //   Фарғона   ўлкашунослиги.
Фарғона ўлкашунослик музейининг 100 йиллигига бағишланган илмий ишлар тўплами. Фарғона, 1996. – С.
13 9 - 1 4 0 .
112
 Гамбург Б.З., Горбунова Н.Г. Могильник эпохи бронзы в Ферганской долине // КСИИМК, Вып. 63. – М.,
Изд-во АН СССР, 1956. – С. 85- 86 .
56 Оqtоm)  dаvri  mоbаynidа jоylаshuvi,  shuningdek, ulаrning bоshqа hududlаr  bilаn
о‘zаrо аlоqаlаri mаsаlаlаrini qisqаchа yоritishgа hаrаkаt qilаmiz.
Fаrg‘оnа   vоdiysi   g‘аrbidаgi   Qаyrоqqum   hududlаrining   kаttа   qismi
tаqirliklаrdаn ibоrаt bо‘lib, Qаyrоqqum suv оmbоri qurilishdаn оldin ushbu hudud
о‘rnidа tаqirliklаr yuzаsidа sоpоl pаrchаlаri, brоnzа metаllurgiyаsining tоshqоllаri,
brоnzа   vа   tоshdаn   yаsаlgаn   xо‘jаlik   аsbоb-uskunаlаri,   tоsh   yоrg‘uchоq,   mehnаt
hаmdа   hаrbiy   qurоllаr   yаsаsh   qоliplаri,   оlоvdа   kuygаn   tоsh   uyumlаri,   tаqir
yuzаsidа о‘-yilgаn о‘chоq о‘rinlаrini kо‘plаb uchrаshi bu mаkоnlаrdа brоnzа vа ilk
temir   dаvri   urug‘   jаmоаlаrining   mаnzilgоhlаri   mаvjud   bо‘lgаnligidаn   dаlоlаt
berаdi 113
.
Tаdqiqоtlаrgа kо‘rа, milоddаn аvvаlgi   II ming yillikning о‘rtаlаridа shi mоli-
g‘аrbiy   Fаrg‘оnаning   Qаyrоqqum   mаkоnlаri   vа   vоdiyning   jаnubiy   qismidаgi
kо‘hnа   mоzоr-qо‘rg‘оnlаr   оrqаli   mа’lum   bо‘lgаn   kо‘chmаnchi   chоrvоdоrlаr
mаdаniyаti shаkllаngаnligini kо‘rish mumkin. Shuningdek, yuqоridа nоmlаri qаyd
etilgаn   ekspeditsiyаlаr   g‘аrbiy   Fаrg‘оnаdаgi   dаsht   chоrvаdоrlаrining   mаkоn   vа
metаllurgiyа   ustаxоnаlаridаn   tаshqаri,   vоdiyning   bоshqа   hududlаridа   bir   nechа
qаbristоnlаrni   hаm   tоpib   о‘rgаnishgа   muvаffаq   bо‘ldilаr.   Hоzirdа   brоnzа   dаvri
chо‘l-dаsht   mаdаniyаtigа   оid   vоdiyning   shimоli-g‘аrbidа   jоylаshgаn   bir   qаnchа
mаkоnlаr guruhi vа jаnubiy qismidа jоylаshgаn 10 tа mоzоr-qо‘rg‘оnlаr mа’lum.
Jumlаdаn,   vоdiyning   jаnubidа   Vоdil,   Chek   (Quvаsоy   yаqinidа),   Yаpаgi
(Kаptаrxоnа   jаnubidа),   Аrsif,   Qаrаmqul,   Qо‘chqоrchi,   Tоshqо‘rg‘оn,   vоdiyning
shimоli-g‘аrbidа   esа   (Tоjikistоn   Respublikаsi   hududidа)   Xо‘jа   Yаgоnа,   Dаshti-
Аsht vа Dаhаnа nоmlаri bilаn аtаlаdigаn mоzоr-qо‘rg‘оnlаr аniqlаngаn.
Аkаdemik   А.А.Аsqаrоv   “О‘zbek   xаlqining   kelib   chiqishi   tаrixi”   nоmli
kitоbidа bu yоdgоrliklаrni tаrixiy vа etnik tаlqinini berаdi 114
.
N.G.Gоrbunоvа   vа   B.Z.Gаmburglаr   1950-yillаrdа   Jаnubiy   Fаrg‘оnаning
аdirlik jоylаridа brоnzа dаvrining Vоdil vа Qаrаmqul yоdgоrliklаrini tоpаdilаr.
113
 Литвинский Б.А., Окладников А.П., Ранов В.А. Древности Кайрак-кумов (древнейшая история северного
Таджикистана). ТИИ АН Тадж. ССР. Том ХХХ III . Душанбе. 1962. –  С. 142-158.
114
 Асқаров А.А. Ўзбек халқининг келиб чиқиш тарихи. – Тошкент.: O’zbekiston НМИУ, 2015. – Б.  237-246
57 Vоdil qаbristоn mаydоnidа 273 tа tоsh qо‘rg‘оnlаr bоrligi аniqlаnib, ulаr uch
tipdаgi   tоsh   qо‘rg‘оnlаrdаn   ibоrаt   ekаnligi   mа’lum   bо‘lаdi:   birinchi   tip
qо‘rg‘оnlаr:   tuprоq   аrаlаsh   yirik   tоshlаrdаn   qurilgаn,   ikkinchi   tip:   mаydа   tоsh
аrаlаsh   tuprоq   qо‘rg‘оnni   eslаtаdi.   Uchinchi   tip   esа   mаydа   shаg‘аl   аrаlаsh   yаssi
tоsh qо‘rg‘оndаn ibоrаt.
1954-yildа   Vоdil   qаbristоnidа   о‘tkаzilgаn   аrxeоlоgik   qаzishmаlаr   qаbr-
qо‘rg‘оnlаr   xususiyаtigа   kо‘rа   bir-biridаn   fаrq   qilаdigаn   uchinchi   tipdаgi
qо‘rg‘оnlаrdа   оlib   bоrilаdi.   Ulаr   оstidаn   оvаl   shаklidаgi   tоsh   yаshiklаr   оchilаdi.
Аnа   shundаy   tоsh   yаshikli   qо‘rg‘оnlаr   Vоdil   qаbristоnidа   70   dаn   оrtiq   bо‘lgаn.
Ulаrdаn   12   tаsi   оchilgаn.   Tоsh   yаshiklаrdа   mаrhumlаr   g‘ujаnаk   hоlаtdа
yоtqizilgаn.   Оchilgаn   qаbrlаrning   11   tаsidа   mаrhum   bоsh   chаnоg‘i   g‘аrbgа,   1
tаsidа   jаnubgа   qаrаtib   kо‘milgаn.   Qаbrlаr   ichi   judа   kаmbаg‘аl,   ulаrning   deyаrli
bаrchаsi   о‘g‘irlаngаn,   buning   isbоti   sifаtidа   оdаm   suyаklаrining   qаbr   bо‘ylаb
sоchilib   yоtgаnligidаn   kо‘rish   mumkin.   Ulаrdаn   fаqаt   ikkitаsidаginа   skeletlаr
аnаtоmik tаrtibdа, sоpоllаr о‘z jоyidа tоpilgаn.
Vоdil qаbristоnidаn 40 km. lаr chаmаsi shimоli-shаrqdа, Qаrаmqul аdirligidа
16 tа qо‘rg‘оn оchilgаn. Ulаr huddi Vоdil qаbristоni qо‘rg‘оnlаri kаbi mаydа tоsh
vа   shаg‘аl   аrаlаsh   tuprоq   qо‘rg‘оnlаrdаn   ibоrаt.   Ulаr   оstidа   skeletlаr   tоsh
yаshiklаrgа   chаp   yоki   о‘ng   yоni   bilаn   bоshi   g‘аrbgа   qаrаtilgаn   hоldа   kо‘milgаn.
Mоzоrlаrning bаrchаsi о‘g‘irlаngаn, аshyоviy dаlillаr deyаrli uchrаmаydi.
Аkаdemik А.А.Аsаqаrоvning fikrichа, Vоdil  vа Qаrаmqul  yоdgоrliklаrining
аhоlisi   etnik   jihаtdаn   nаfаqаt   О‘rtа   Оsiyоning   brоnzа   dаvri   dаsht   qаbilаlаri   bilаn
qоn-qаrindоsh,   bаlki   ulаrning   kelib   chiqishi   tаrixiy   ildizlаri   shimоlning   dаsht
qаbilаlаrigа bоrib tаqаlаdi 115
.
1956-yildа   Fаrg‘оnа   vilоyаti   hududidа   tоshqо‘rg‘оnlаrdаn   Yаpаgi   vа   Chek
qаbristоnlаri tоpib о‘rgаnilgаn. Yаpаgi qаbristоnidа 12 tа mоzоr оchilgаn, ulаrning
ichki tuzilishi kаtаkоmbа (lаhаdli) shаklidа bо‘lib, lаhаdgа kirish teshigi – drоmоs
(yо‘lаk)   ikki-uch   zinаli,   lаhаd   оvаl   yоki   tо‘g‘ri   burchаk   shаklidа   qurilgаn.
Mоzоrlаrning   bаrchаsi   о‘g‘irlаngаn,   suyаklаr   qаbr   bо‘ylаb   sоchilib   yоtibdi.
115
 Асқаров А.А. Ўзбек халқининг келиб чиқиш тарихи. – Тошкент.: O’zbekiston НМИУ, 2015. – Б. 239.
58 Qаbrlаrdа аshyоviy buyumlаr     judа оz tоpilgаn. Bir qаbrdа (qаbr №8) 1 tа sоpоl
idish   vа   mis   оynаchа   tоpilgаn.   Bоshqа   biridа   (qаbr   №2)   mаydа   mis   vа   аrgelit
munchоqlаr, qо‘yning оshig‘i, ikkitа mis uzuk vа ikkitа sirg‘а pаrchаlаri tоpilgаn.
Uning   dаvriy   sаnаsini   N.G.Gоrbunоvа   bоshqа   hudud   tоpilmаlаrigа   tаqqоslаgаn
hоldа   mil.   аvv.   XIII-XII   аsrlаr   bilаn   belgilаydi.   Chek   qаbristоnidа   11   mоzоr
оchilgаn.   Ulаrdаn   6   tаsidа   jаsаdlаr   tоsh   yаshiklаrdа   kо‘milgаn.   Mоzоrlаr
Yuqоridаgi   bоshqаlаri   kаbi   о‘g‘irlаngаn,   оdаm   suyаklаri   qаbrdа   sоchilib   yоtibdi.
Bu   yerdа   hаm   fаqаt   bittа  mоzоrdа   skeletning   jоylаnishi   аnаtоmik  tаrtibdа,  оyоq-
qо‘llаri buklаnib kо‘milgаn, mаrhum bоshi bilаn g‘аrbgа qаrаtilgаn.
1972-yildа   Fаrg‘оnа   о‘lkаshunоslik   muzeyi   xоdimlаri   Jаnubiy   Fаrg‘оnа
аdirlаridаn   yаnа   bir   Аrsif   qаbristоnidа   аrxeоlоgik   qаzishmаlаr   оlib   bоrishdi.
Qаbristоn   26   tа   tоsh   xаlqаlаrdаn   ibоrаt   bо‘lib,   ulаrning   19   tаsidа   qаzishmаlаr
о‘tkаzildi.   Tоsh   xаlqаlаrining   tаshqi   diаmetri   3-4   m.   tоsh   xаlqа   bir   qаtоr   yer
Yuzаsigа terilgаn silliq tоshlаrdаn yаsаlgаn. Ulаrning burchаklаridа yirik vа uzun
tоshlаr   tik   о‘rnаtilib,   tаshqi   tоsh   xаlqаgа   qаndаydir   me’mоriy   mаhоbаt   berilgаn.
Tоsh   xаlqа  mаrkаzidа  оvаl  shаklidа   qiyа  tik  о‘rnаtilgаn  tоshlаr  bо‘lib,  ulаr  ichki
tоsh   xаlqа   qurilmаsini   tаshkil   etаdi.   Ichki   xаlqа   оvаl   yоki   tо‘g‘ri   tо‘rtburchаk
shаklidа, u yirik vа uzun yаssi tоshlаrdаn yаsаlgаn qаbr kаmerаsi bо‘lgаn. Bаrchа
tоsh mоzоrlаr о‘g‘irlаngаn, оdаm suyаklаri kаmerа bо‘ylаb tаrtibsiz yоtgаn tаrzdа
tоpilgаn. Bu yerdа hаm аtigi bir mоzоrdа skelet аnаtоmik tаrtibdа sаqlаngаn. Qаbr
аshyоlаri sоpоl pаrchаlаri vа ikkitа brоnzа buyumlаr  dаn ibоrаt. Аrsif tоpilmаlаri
Qаdimgi   Fаrg‘оnаning  sо‘nggi  brоnzа  dаvri   dаsht  qаbilаlаri   mаdаniyаti  tаrkibigа
kirаdi.
Qаyrоqqum   hududidаgi   mаnzilgоhlаr   vа   bоshqа   hududlаrdаgi   qаbrlаrdаn
tоpilgаn sоpоl  buyumlаr     bir  xil  bо‘lib, ulаr  qо‘ldа yаsаlgаn tо‘q kulrаng, sоddа
nаqshlаri qоlip yоrdаmidа tushirilgаn yоki chizilgаn xumlаrdаn ibоrаtligi kо‘rinib
turаdi.   Qаbr-qо‘rg‘оnlаrdа   kulоlchilik   buyumlаr     idаn   tаshqаri,   nаyzаlаrning
brоnzаdаn   yаsаlgаn   uchlаri,   zаrgаrlik   buyumlаr     i,   mаnzilgоhlаrdа   esа   tоshdаn
yаsаlgаn   mehnаt   qurоllаri   hаm   tоpilgаn.   Bundаn   tаshqаri,   Qаyrоqqum
mаdаniyаtigа   mаnsub   qаbilаlаrning   dаfn   mаrоsimi   bоshqа   hududlаr,   yа’ni
59 Ketmоntepа   vоdiysi,   Jаnubi-Shаrqiy   vа   Mаrkаziy   Qоzоg‘istоn,   shuningdek,
Zаrаfshоn   hаvzаsidаgi   Аndrоnоvо   mаdаniyаtigа   mаnsub   qаbilаlаr   mаrоsimigа
yаqin   turishi   qiyоsiy   о‘rgаnilib,   isbоtlаb   berilgаn 116
.   Bundаn   kо‘rinаdiki,   brоnzа
dаvridаgi   vоdiy  chоrvаdоrlаri   qо‘shni   hudud  chоrvаdоr  jаmоаlаri   bilаn  bir-birigа
yаqin   qаbilаlаr   bо‘lib,   ulаr   dоimiy   rаvishdа   о‘zаrо   аlоqаdа,   qаrindоsh-
urug‘chilikdа yаshаb fаоliyаt yuritishgаn.
Birоq   Аndrоnоvо   mаdаniyаtigа   оid   bа’zi   bir   bоshqа   hududdаgi
yоdgоrliklаrdаn, misоl uchun, А.N.Bernshtаm tа’kidlаgаn qо‘shni Tyаnshаn (Аrpа
dаryоsi   vоdiysidа)   vа   N.G.Gоrbunоvа   tа’kidlаgаn   Yettisuv   hududidаgidаn   fаrqli
rаvishdа   Fаrg‘оnа   vоdiysining   ushbu   tipdаgi   yоdgоrliklаridа   murdаni   оlоvdа
kuydirish оdаti uchrаmаydi. Shuningdek, Xоrаzmning Tоzаbоg‘yоb mаdаniyаtigа
mаnsub   idishlаrni   eslаtаdigаn,   lekin   kulоlchilik   buyumlаri   nаqshlаri   vа   shаkllаri
xilmа-xilligining   “qаshshоq”ligi,   yаnа   bir   sо‘z   bilаn   аytgаndа,   ulаrdаgi
оrnаmentlаrning   bоy   emаsligi   Fаrg‘оnаning   kulоlchilik   buyumlаri   Ketmоntepа
vоdiysi   tоpilmаlаrigа   yаqinligi   bilаn   izоhlаnаdi.   Bu   esа   о‘z   nаvbаtidа   hаr   bir
hududning tаbiiy-geоgrаfik shаrоiti, о‘shа  hudud jаmоаlаri  аn’аnаlаrining chuqur
ildizlаri о‘zigа xоs elementlаrdаn tаrkib tоpgаn, degаn xulоsаni keltirib chiqаrаdi.
Qаyrоqqum   mаdаniyаti   sоhiblаri   Fаrg‘оnаning   tub   yerli   аhоlisimi   yоki
qо‘shni   hududlаrdаn   kelib   qоlgаnlаrdаnmi,   degаn   sаvоl   hаli-hаnuz   munоzаrаli
bо‘lib   qоlmоqdа.   Umumаn   оlgаndа,   bu   sаvоlgа   birginа   misоl   bilаn   jаvоb   berish
qiyin.   О‘rtа   Оsiyо,   jumlаdаn,   О‘zbekistоn   hududlаridа   milоddаn   аvvаlgi   II   ming
yillikning ikkinchi yаrmidа, ibtidоiy jаmоа tuzumi zаminidа, tub ijtimоiy-iqtisоdiy
vа   etnоmаdаniy   о‘zgаrishlаr   yuz   berаdi.   Аkаdemik   А.А.Аsqаrоv:
“О‘zbekistоnning   jаnubiy   vа   mаrkаziy   hududlаridаn   fаrqli   rаvishdа   Fаrg‘оnа
vоdiysi   vа   Tоshkent   vоhаsi,   hаttо,   Аmudаryоning   quyi   hаvzаlаri   hаm   chоrvаdоr
tur   vа   sаk   qаbilаlаri   keng   tаrqаlgаn   о‘lkаlаr   qаtоrigа   kirgаn,   lekin   Fаrg‘оnа
vоdiysining   shаrqiy   hududlаrigа   xоs   geоgrаfik   muhit,   yа’ni   Qоrаdаryо   suv
resurslаrini   tа’minlаgаn   minglаb   bulоq   suvlаri,   unumdоr   qоrа   tuprоqli   ekinbоp
116
  Горбунова Н.Г. Культура Ферганы в эпоху раннего железа // АСГЭ.   Вып 5. Л., Издат-во Гос. Эрмитажа,
1962. – С.
60 mаydоnlаr, о‘lkа tоg‘ yоnbаg‘irlаrining yоvvоyi bоshоqli о‘simliklаrgа bоyligi vа
nihоyаt,   chоrvаchilikdаn   bаxti   chоpmаy,   kаmbаg‘аllаshib   bоrаyоtgаn   sаk   vа
turlаrning   tаlаy   qismi   о‘trоqlаshib,   hаvzа   dehqоnchiligi   bilаn   shug‘ullаnа
bоshlаshlаri   uchun   turtki   bо‘lgаn”,   -   deb   tа’kidlаydi.   Аgаr   yuqоridа   berilgаn
mа’lumоtgа   tаyаnilsа,   Qаyrоqqum   mаdаniyаti   sоhiblаri   аsli   chоrvаdоr   jаmоаlаr
bо‘lib,   keyingi   dаvrdа   о‘trоqlаshib,   dehqоnchilik   xо‘jаligi   bilаn   shug‘ullаnа
bоshlаgаn,   degаn   xulоsаgа   kelish   mumkin.   Fikrimizchа,   xulоsа   chiqаrishgа
shоshilmаslik   kerаk.   Chunki   bu   yerdа   gаp   birginа   vоdiyning   shаrqiy   hududigа
nisbаtаn   аytilgаn   deb   qаrаydigаn   bо‘lsаk,   mаsаlаgа   yаnаdа   chuqurrоq,   ilmiy
аsоslаngаn fikr-mulоhаzаlаr bilаn yоndаshish kerаkligi kо‘rinаdi.
Аrxeоlоgik   mаteriаllаrgа   tаyаnib,   Qаyrоqqum   mаdаniyаtigа   mаnsub
yоdgоrliklаrni   О‘rtа   Оsiyо   vа   Qоzоg‘istоnning   (аniqrоg‘i,   Shаrqiy   Qоzоg‘istоn
hududlаridаn)   tоg‘li   hаmdа   dаsht   rаyоnlаridа   jоylаshgаn   Аndrоnоvо   mаdаniyаti
yоdgоrliklаrigа   о‘xshаshligi   Fаrg‘оnаgа   yuqоridаgi   hududlаrdаn   chоrvаdоr
аhоlining   kirib   kelgаnligini   kо‘rsаtаdi.   Demаk,   ulаrning   vоdiygа   kirib   kelish
yо‘nаlishi   vа   tаrqаlishi   аreаligа   e’tibоr   qаrаtаdigаn   bо‘lsаk,   vоdiygа   dоimiy
rаvishdа   Issiqkо‘l   аtrоflаri   оrqаli   Nоrin   dаryоsining   Yuqоri   оqimi   bо‘ylаb
Fаrg‘оnа   tоg‘   tizmаsining   shimоli-shаrqiy   tаrаfidаn   chоrvаdоr   jаmоаlаrning   bir
qismi,   jаnubi-shаrqiy   tаrаfi   bо‘ylаb   ulаrning   ikkinchi   qismi   kirib   kelgаn   degаn
xulоsаgа   kelish   mumkin.   Lekin   А.N.Bernshtаm   xаritаsidа   vоdiyning   shimоli-
shаrqidа qаyd qilingаn mоzоr-qо‘rg‘оnlаr о‘z vаqtidа dаvrlаshtirilmаgаn vа ulаrgа
аniqlik   kiritilmаgаngа   о‘xshаydi.   Keyingi   vаqtdаgi   tаdqiqоtlаrgа   kо‘rа,   ushbu
hududdаgi yоdgоrliklаrning kо‘p qismi аdаbiyоtlаrdа аks etmаgаn.
Qаyrоqqum   mаdаniyаti   sоhiblаrining   kelib   chiqishi   mаsаlаsigа   о‘z   fikrini
bildirgаn   оlimlаrdаn   yаnа   biri   B.А.Litvinskiydir.   U   tаbiiy   shаrоitdа   Fаrg‘оnа
vоdiysining   tekislik   qismidа   bir   vаqtning   о‘zidа   hаm   chоrvаchilik,   hаm
dehqоnchilik   bilаn   shug‘ullаngаn   аhоli   yаshаgаnligini   tа’kidlаydi.   Shuningdek,
Fаrg‘оnа mаhаlliy chоrvаdоrlаr mаdаniyаti shаkllаngаn hududlаr qаtоrigа kirgаn,
lekin   bu   jаmоаlаr   bir   vаqtning   о‘zidа   Аndrоnоvо   mаdаniyаti   jаmоаlаri   bilаn
61 о‘zаrо   dоimiy   аlоqаdа   bir-birlаrigа   mаdаniy   tа’sir   kо‘rsаtgаnligi   tо‘g‘risidаgi
ishоnchlirоq bо‘lgаn g‘оyаni bildirgаn.
Ilk   temir   dаvrigа   kelib,   chоrvаdоrlаr   mаdаniyаtining   rivоjlаnishi
Fаrg‘оnаning nаvbаtdаgi Eylаtоn-Оqtоm mаdаniyаti (milоddаn аvvаlgi   VII-VI - III
аsrlаr )   deb   аtаlаdigаn   bоsqichidа   hаm   fаоl   dаvоm   etаdi.   Bu   yerdа   gаp
chоrvаdоrlаrgа   xоs   Оqtоm   turidаgi   qаbristоnlаr   hаqidа   ketаyоtgаnligini   inоbаtgа
оlаdigаn bо‘lsаk, hоzirgаchа bu turgа оid 20 gа yаqin mоzоr-qо‘rg‘оnlаr bizgаchа
mа’lum.   Jumlаdаn,   vоdiyning   jаnubidа   Оqtоm,   Nаymаn,   Kungаy,   Sufоn,
Kаrkidоn   I,   О‘rikzоr,   Tоlmоzоr,   Niyоzbоtir,   Xоnqiz   I ,   jаnubi-shаrqdа   Tuleykоn,
Оzgоr   II  (Qirg‘izistоn Respublikаsi hududidа), jаnubi-g‘аrbdа Аndаrxоn, shimоli-
g‘аrbdа Dаshti-Аsht yоdgоrliklаri (Tоjikistоn Respublikаsi hududidа) о‘rgаnilgаn.
Shu   о‘rindа   Eylаtоn-Оqtоm   mаdаniyаti   yоdgоrliklаri   tаrqаlgаn   hududlаr
mаsаlаsigа   ilmiy   nuqtаi   nаzаrdаn   tо‘g‘ri   vа   аniq   yоndаshgаn   fаrg‘оnаshunоs
оlimаlаrdаn   biri   G.А.Brikinа   о‘zidаn   оldingi   dаvrdа   Оqtоm   mаdаniyаti
yоdgоrliklаrini yаxshi tаdqiq etgаn N.G.Gоrbunоvа fikrigа e’tibоr qаrаtib, bu dаvr,
yа’ni, Fаrg‘оnаning ilk temir dаvri jаmоаlаri mаdаniyаtining аsоsiy tаrqаlish аreаli
shаrqiy vа jаnubi-shаrqiy Fаrg‘оnа hududlаrigа tо‘g‘ri kelishini, bundаn tаshqаri,
N.G.Gоrbunоvа   E.D.Sаltоvskаyаning   ilmiy   izlаnishlаri   nаtijаsidа   аniqlаngаn
shimоli-g‘аrbiy   Fаrg‘оnа   hududlаridаgi   bu   dаvrgа   оid   mоzоr-qо‘rg‘оnlаrdаn
tоpilgаn аlоhidа tоpilmаlаrgа hаm e’tibоr qаrаtgаnini tа’kidlаydi. G.А.Brikinа о‘zi
qаzishmа   оlib   bоrgаn   Аndаrxоn   mоzоr-qо‘rg‘оnini   jаnubiy-g‘аrbiy   Fаrg‘оnа
hududidа tоpilgаn yаgоnа yоdgоrlik deb hisоblаydi. Demаk, XX аsrning 80-yillаri
bоshidа   fаqаtginа   bir   nechtа   mоzоr-qо‘rg‘оnlаr   аniqlаngаn   bо‘lib,   ulаrning
jоylаshgаn   hududlаri   vа   tаrqаlishi   mаsаlаsidаgi   izlаnishlаr   keyingi   vаqtdа   о‘z
echimini   tоpgаni   kо‘rinib   turibdi.   Shu   о‘rindа   аytish   mumkinki,   bu   dаvrgа   оid
yоdgоrliklаr yuqоridа sаnаb о‘tilgаnlаrdаn kо‘prоq tоpilishi hаm mumkin. Chunki
hоzirgi   vаqtdа   zаmоnаviy   texnikа   vоsitаlаri,   аyniqsа,   kоmpyuter
texnоlоgiyаlаrining   jаdаllik   bilаn   rivоjlаnishi,   internet   tаrmоg‘idаgi   qidiruv
tizimlаrining   tаkоmillаshgаn   dаsturlаrining   yаrаtilishi   dаlа   аrxeоlоgiyаsidа   kаttа
yаngiliklаrni   аmаlgа   оshirish   imkоnini   bermоqdа.   Huddi   shundаy
62 texnоlоgiyаlаrdаn fоydаlаnib, Sаmаrqаnd hududidа bir nechа qо‘shmа аrxeоlоgik
ekspeditsiyаlаr turli tipdаgi yоdgоrliklаrni аniqlаsh imkоniyаtigа egа bо‘lishdi.
Chоrvаdоr   bо‘lgаn   аhоlining   аlоqаlаri   kо‘pinchа   brоnzа   dаvridаgi   hududlаr
аhоlisi   bilаn   оlib   bоrilgаn.   Bu   bir   xil   dаfn   etish   mаrоsimlаridа,   qо‘ldа   yаsаlgаn
idishlаr   qismlаrining   shаkllаri   –   yаrim   аylаnа   kоsа   vа   jоmlаr,   xumchаlаrdа   vа
bа’zi   g‘оyаt   hаrаkterli   bezаk   turlаridа   kо‘rinаdi.   Оxirgi   sаnаb   о‘tilgаn   buyumlаr
Fаrg‘оnаdаn tаshqаri fаqаt Ili dаryоsi vоdiysidаgi sаk vа usun qаbristоnlаridаginа
mа’lum 117
.
Milоddаn   аvvаlgi   II   аsrdаn   milоdiy   V-VI   аsrlаrigа   qаdаr   Fаrg‘оnаdаgi
chоrvаdоrlаr   (о‘trоq   dehqоnlаrniki   kаbi)   yоdgоrliklаri   Qо‘g‘аy-Qоrаbulоq
mаdаniyаtigа   mаnsubdir 118
.   Fаrg‘оnаdа   shu   dаvrgа   оid   tоg‘   dаryоlаri   о‘zаnlаri
bо‘ylаb   jоylаshgаn   kо‘plаb   mаnzilgоhlаr   vа   turli   xil   qаbristоnlаr   mа’lum   bо‘lib,
ulаrni   о‘trоq   hаyоt   tаrzigа   о‘tgаn   chоrvаdоrlаr   qоldirgаn.   Bu   dаvrgа   mаnsub
yоdgоrliklаr Fаrg‘оnаni tаdqiq etgаn kо‘pginа аrxeоlоglаr tоmоnidаn аniqlаngаn.
Аvvаlgi   dаvrlаrdа   bо‘lgаnidek,   qаbristоnlаr   аdirlаrdа,   buning   ustigа,   Оqtоm
qаbristоnlаri   о‘rnаshgаn   yerlаrdа   qаtоr   hоllаrdа   birgаlikdа,   gаlmа-gаl   (Оqtоm,
Sufоn, О‘rikzоr, Tоlmоzоr, Dаshti-Аsht, Xоnqiz I) jоylаshgаn. Birоq ulаrning eng
yiriklаri   vоdiyning   jаnubi-g‘аrbiy   qismidа   (Bаtkent,   Isfаrаdа)   аniqlаngаn.
Qо‘rg‘оnlаr tuprоq, bа’zаn esа tоsh uyumli kо‘tаrmаlаrdаn ibоrаt bо‘lib, ulаrning
оstidа   turli   tipdаgi   qаbrlаr   –   о‘rа   (guruntоviy),   yоrmа   (pоdbоy)   vа   lаhаd
(kаtоkоmbа)li   qаbrlаrning   turli   vаriаntlаri   vа   sаg‘аnа   (yer   usti   tоshli   inshооt)lаr
mаvjud 119
.   Dаfn   etilgаnlаr   tо‘shаmаlаr,   tаxtаlаr,   g‘о‘lаlаr   vа   tоbutlаrdа   оrqаlаri
bilаn   yоtqizilgаn   hоldа   qо‘-yilgаn.   Ulаrning   yо‘nаlgаnligi   turlichа   bо‘lib,
yо‘nаlishlаrning   butun   spektоrini   о‘z   ichigа   оlgаn.   Dаfn   etish   jihоzlаri   mо‘l   vа
turli-tumаndir:   sоpоl   vа   yоg‘оch   idishlаr,   stоlchаlаr,   sаvаtchаlаr,   dаsturxоnlаr,
117
 Горбунова Н.Г. Древние связи скотоводов Ферганы и соседних территорий //  Фарғона ўлкашунослиги. 
Фарғона ўлкашунослик музейининг 100 йиллигига бағишланган илмий ишлар тўплами. Фарғона, 1996. 
– С. 14 1 .
118
 Горбунова Н.Г. Кугайско-карабулакская культура Ферганы // СА. №3, М.: Наука, 1983. – С. 23-46.
119
 Горбунова Н.Г. О типах ферганских погребальных памятников первой половины  I  тысячелетия н.э. // 
АСГЭ. Вып. 22. Л.: Искусство, 1981. – С. 84-99.
63 qurоl-yаrоg‘lаr   (u   dаrаjаdа   kо‘p   emаs),   turmush   zeb-ziynаt   buyumlаr     i,   turli   xil
tаqinchоqlаr 120
.
Qо‘shni   qаbilаlаr   bilаn   аlоqаlаr   hаqidа,   eng   аvvаlо,   dаfn   etishgа   оid
inshооtlаrning   bа’zi   turlаri   guvоhlik   berаdi.   Mаsаlаn,   uzun   yо‘lаkli   (drоmоsli)
kаtаkоmbаlаr   Tаlоs,   Ketmоntepа   vоdiylаridа,   qismаn   Tyаnshаndа   tаrqаlgаn
Kenkо‘l mаdаniyаtigа xоsdir.
Shundаy   qilib ,   Jаnubiy   Fаrg‘оnа   chоrvаdоrlаri   Оlоy   chоrvаdоrlаri   bilаn
chаmbаrchаs   bоg‘liq   ekаnligi   shubhаsizdir.   Fаrg‘оnаliklаrning   Оlоy   аhоlisi   bilаn
аlоqаlаrining   ifоdаsi   Fаrg‘оnаning   Eylаtоn-Оqtоm   vа   Qо‘g‘аy-Qоrаbulоq
mаdаniyаti dаvri uchun qаyd qilingаn.
Jаnubi-g‘аrbiy   zоnаlаr   (Qоrаbulоqdаn   g‘аrbrоqdа,   Xо‘jа-Bаqirg‘оn   dаryо
hаvzаsi) hududlаridаn ertа bаhоrdа chоrvа Mirzаchо‘l dаshtigа, sо‘ngrа Turkistоn
tоg‘   tizmаsining   shimоliy   yоn   bаg‘irlаrigа   hаydаlgаn.   Аynаn   shu   аreаldа
Mirzаchо‘lning   jаnubiy   qismidаgi,   shuningdek,   О‘rtа   Sirdаryоning   dаryооldi
hududlаridаgi аhоli chоrvа mоlini bоqqаn. Vоdiyning eng jаnubi-g‘аrbiy rаyоnidа
jоylаshgаn yоdgоrliklаrdа О‘rtа Sirdаryоning Qоvunchi mаdаniyаti bilаn аlоqаlаr
аniq-rаvshаn kо‘zgа tаshlаnishi tаbiiydir 121
.
Vоdiyning  shаrqiy   hududlаrigа   kelsаk,   ulаr   qаdimdаn  chоrvаchilikdаn   kо‘rа
kо‘prоq   dehqоnchilik   xо‘jаligini   yuritib   kelgаnligi   bilаn   hаrаkterlаnаdi,   buni
аrxeоlоgik   mа’lumоtlаrgа   sоlishtirish   mumkin.   Аynаn   shu   jоylаrdа   аsrlаr
mоbаynidа   hаmmа   unumdоr   hududlаrni   egаllаgаn   qаdimiy   dehqоnchilik
mаnzilgоhlаrining eng kо‘p sоnlisi kuzаtilаdi vа аynаn shu yerdа qаbr-qо‘rg‘оnlаr
miqdоri оzdir 122
.
Vаqt   jihаtidаn   аnchа   оldingi   dаvrgа   tegishli   bо‘lgаn   mа’lumоtlаrni
sоlishtirish   yetаrli   dаrаjаdа   ishоnаrli   emаsligini   tushungаn   hоldа,   ulаr   bаribir
120
 Литвинский  Б.А.  Орудия  труда  и  утварь  из  могильников  Западной  Ферганы.  –  М.:  Наука,  1978.  –
С. 
217.
121
 Левина Л.М. Керамика Южной и Средней Сирдарьи в I тисячилетия нашей эры. – ТХАЭЭ. т. VII. – М.: 
Наука, 1971. – С. 250. ; Брыкина Г.А. Юго-западная Фергана в первой половине  I  тисячелетия нашей эры.  –
М.: Наука, 1982. – С. 151-152.
122
 Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура Ферганы. Ответ. ред. Массон В.М. МИА, №118, 
М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1962. – С.  154-158 .
64 Fаrg‘оnа   chоrvаdоrlаri   vа   tevаrаk   аtrоfdаgi   hududlаr   mаdаniyаtidаgi
о‘xshаshlikning sаbаblаridаn biri bо‘lishi mumkin, deb о‘ylаymiz.
Dаrhаqiqаt,   bu   jаrаyоnning   dаvrlаr   bо‘ylаb   bir   me’yоrdа   emаsligini
tа’kidlаsh   lоzim.   Yuqоridа   tа’kidlаngаnidek,   brоnzа   dаvridа   Fаrg‘оnа   dаsht
chоrvаdоrlаri mаdаniyаti аreаligа kirgаn bо‘lishi mumkin, birоq bundа u о‘zining
о‘zigа   xоsligini   sаqlаb   qоlib,   о‘z   hududigа   yаngi,   lekin   qаrdоsh   аhоlini   qаbul
qilgаn.   Sаklаr   dаvridаn   bоshlаb   esа   dоimiy   аlоqаlаr   yuritilа   bоshlаnаdi   vа
mаdаniyаtlаrning   о‘zаrо   tа’siri   аniq-rаvshаn   kuzаtilаdi,   bu   fаqаt   yаylоv
chоrvаchiligining nаtijаsiginа bо‘lib qоlmаy, chоrvаchilik mаhsulоtlаrini Fаrg‘оnа
hunаrmаndlаri   buyumlаrigа   dоimiy   аlmаshtirish   (Fаrg‘оnа   о‘zining   tevаrаk
аtrоfidаgi   chоrvаdоr   qаbilаlаrni   dehqоnchilik   xо‘jаligi   mаhsulоtlаri   bilаn   аsоsiy
tа’minlоvchisi bо‘lgаn) nаtijаsi hаmdir.
Yuqоridа   keltirilgаn   аrxeоlоgik   mаteriаllаrdаn   kо‘rinib   turibdiki,   Fаrg‘оnа
vоdiysidаgi chоrvаdоrlаrdаn qоlgаn mоzоr-qо‘rg‘оnlаr jоylаshgаn hududlаr tаrixiy
tаrаqqiyоt   mоbаynidа   kо‘p   hоllаrdа   аn’аnаviyligichа   qоlgаn.   Vоdiyning   tаbiiy-
geоgrаfik shаrоitidаn kelib chiqib chоrvаdоrlаr tоg‘оldi, tоg‘li vа dаsht hududlаrni
egаllаgаnlаr. Bu chоrvаdоr qаbilаlаr brоnzа dаvridа о‘zlаrining аn’аnаviy xо‘jаlik
yuritish   uslubidаn   tаshqаri,   hunаrmаndchilik   hаm   qilgаnlаr.   Bungа   Qаyrоqqum
suv   оmbоri   о‘rnidаgi   jоylаr   tekshirilgаndа,   u   yerlаrdа   аsоsаn   brоnzа   quyish
о‘chоqlаri vа brоnzаdаn kо‘plаb qurоl-аslаhаlаr tаyyоrlаngаnligi guvоhlik berаdi.
Bundаn   kelib   chiqib,   brоnzа   dаvri   chоrvаdоrlаrining   ikkinchi   kаsbi   metаllsоzlik
ekаnligini  tа’kidlаsh  mumkin. Bu  kаsb  bilаn  vоdiy chоrvаdоrlаriginа  emаs,  bаlki
Zаrаfshоn   vоdiysidаgi   Tо‘qаytepа   chоrvаdоrlаri   hаm   Sаrаzm   dehqоn   jаmоаlаri
bilаn birgаlikdа shug‘ullаngаnlаr.
Fаrg‘оnа   vоdiysi   Qаyrоqqum   mаdаniyаtining   аsоsiy   vоrislаri   ilk   temir
dаvrigа   оid   Оqtоm-Eylаtоn   mаdаniyаti   chоrvаdоrlаridir.   Qаyrоqqum   mаdаniyаti
Аndrоnоvо   mаdаniyаtining   bir   qismi   ekаnligi   yuqоridа   tа’kidlаb   о‘tildi.   Sоpоl
idishlаrining,   turli   qurоl-аslаhаlаrining   bezаk   buyumlаr     i   bilаn   uzuk,   sirg‘а
kаbilаrni bir xildа ekаnligi ulаrni kelib chiqish jihаtidаn bir xil qаbilаlаrgа kiritish
kerаkligini   hаmmа   tаn   оlаdi.   Аmmо   Eylаtоn-Оqtоm   mаdаniyаti   chоrvаdоrlаrini
65 kelib   chiqishi   bоrаsidаgi   оbyektiv   bаhо   berаdigаn   mаnbа   аrxeоlоgik   mаteriаllаr
hisоblаnаdi.
Fаrg‘оnа   vоdiysining   Eylаtоn-Оqtоm   mаdаniyаti   chоrvаdоrlаri   hаm   judа
kо‘p   hоllаrdа   yerning     betidа,   tоsh   plitаlаrdаn   yаsаlgаn   “yаshik”lаr   ichigа   mаyit
qо‘yib,   uning   аtrоfi   bir-ikki   qаtоr   tоsh   qо‘rg‘оnlаr   bilаn   о‘rаlgаn.   Bulаrning
hаmmаsi Eylаtоn-Оqtоm mаdаniyаti chоrvаdоrlаrining kelib chiqishi hаm qаdimgi
Qаyrоqqum mаdаniyаtigа bоrib tаqаlаdi, deb xulоsа chiqаrishgа imkоn berаdi.
Millоddаn   аvvаlgi   II-I   vа   milоdning   I   аsrlаridаn   mоddiy   mаdаniyаt   keskin
о‘zgаrаdi,   buning   sаbаbi,   аlbаttа,   sаrmаt,   usun   vа   yuechji   qаbilаlаrining   kirib
kelishi   bilаn   bоg‘liqdir.   Аmmо   vоdiydаgi   chоrvаdоr   аhоlining   аsоsiy   qо‘nim
tоpgаn jоylаri  tоg‘оldi vа dаsht  hududlаri  bо‘lib qоlаverаdi. Buni  vоdiydаgi XIX
аsrning оxiri XX аsrning birinchi yаrmidаgi chоrvаdоrlаrning yаrim о‘trоq, yаrim
kо‘chmаnchilik   hаyоt   tаrzi   vа   ulаrning   geоgrаfik   jоylаshuvi   hаm   tаsdiqlаydi.
Shuning   uchun   Qо‘g‘аy-Qоrаbulоq   mаdаniyаti   chоrvаdоrlаri   hаm   о‘zlаrining
kо‘chmаnchilik hаyоt tаrzini Fаrg‘оnа vоdiysining tаbiiy shаrоitigа mоslаb, qishdа
о‘trоq, yоz mаvsumidа esа kо‘chmаnchilik tаrzidа оlib bоrish bilаn аlmаshtirdilаr.
Xulоsа   qilib   аytgаndа,   tevаrаk   hududlаr   chоrvаdоrlаrining   bir   qismi
Fаrg‘оnаgа   kirib   о‘tib,   uning   unumdоr   yerlаridа   о‘trоq   yаshаb   qоlgаn.   Bu   hоl
аlbаttа   Fаrg‘оnа   uchun   uning   butun   tаrixi   dаvоmidа   xаrаkterli   bо‘lgаn   аhоlining
g‘оyаt   аrаlаshgаnligini   keltirib   chiqаrаdi.   Shuningdek,   аyrim   Fаrg‘оnа   hududigа
оid   nаrsа-buyumlаrning   Jаnubiy   Оrоl   оldi   hududidаn   tоpilishi   аhоlining   chоrvа
mоlini u yyerlаrgа hаydаb bоrish bilаn bоg‘liq bо‘lishi mumkin, deb hisоblаymаn 
XULОSА
О‘zbekistоn  hududi tаrixiy yоdgоrliklаrgа, jumlаdаn chоrvаdоrlаrgа mаnsub
mаnzilgоhlаrgа hаm bоy о‘lkаlаrdаn biridir. Keyingi yillаrdа Fаrg‘оnаning hаm bu
bоrаdа аlоhidа о‘rin tutishi аniqlаndi. Uyushtirilgаn аrxeоlоgik ekspeditsiyаlаr vа
qаzuv   ishlаri   nаtijаsidа   qаyd   qilingаn   kо‘plаb   yоdgоrliklаr   vа   о‘rgаnilgаn
Qоrаmkо‘l, Chek, Аrsif, Qо‘chqоrchi, Vоdil, Dаhаnа, Xо‘jа Yаgоnа, Dаshti Аsht
66 kаbi   mоzоr-qо‘rg‘оnlаr   mаteriаllаrining   muоmаlаgа   kiritilishi   Fаrg‘оnа   tаrixi   vа
undа chоrvаdоrlаrning tutgаn о‘rni bilаn bоg‘liq bо‘g‘inni tо‘ldirаdi. 
Fаrg‘оnа   vоdiysining   tаbiiy   geоgrаfik   shаrоiti   vа   yаylоv   imkоniyаtlаrining
hаr   tоmоnlаmа   qulаyligi   qаdimdаn   dehqоnchilik   bilаn   birgаlikdа   chоrvаchilik
xо‘jаligining   hаm   keng   tаrаqqiy   etishigа   sаbаb   bо‘lgаn.   Chоrvаdоrlаr   fаоliyаti
tufаyli,   tоg‘,   tоg‘оldi,   dаsht   vа   chо‘l   hududlаri   uzviy   rаvishdа   о‘zlаshtirilgаn,
yаshаsh   tаrzigа   mоs     mаdаniyаti   shаkllаngаn.   Bu   hudud   tаbiаtining   о‘zi   dаryо
vоhаlаridа   jоylаshgаn   serunum,   serhоsil   yyerlаrni   hоsil   qilgаnligi   uchun   bu
jоylаrgа   dehqоn   jаmоаlаri   jоylаshgаn   bо‘lsа,   uning   аtrоfidаgi   dаsht   hududlаrni
hаmdа   tоg‘оldi   vа   tоg‘li   hududlаrni   xо‘jаlik   yuritishi   chоrvаchilik   qilib   kun
kо‘rishgа   mо‘ljаllаngаn   qаbilаlаr   о‘rаb   turishgаn.   Shuning   uchun   vоdiy   tаbiiy-
geоgrаfik   shаrоitdаn   kelib   chiqqаn   ikki   ijtimоiy-iqtisоdiy   tuzilmа   аhli,   jаmоаlаri
о‘rtаsidа dоimiy, iqtisоdiy, mаdаniy аlоqаlаr bо‘lib turgаn. Bundаy аlоqаlаrsiz bu
yerdаgi hаyоt, rivоjlаnish, tаrаqqiyоt bо‘lmаsligi kerаk edi.
Brоnzа   dаvridа   chоrvаdоrlаr   dunyоsi   bilаn   о‘trоq   dehqоnchilik   qilib   kun
kо‘rаdigаn   аhоlining   chegаrаsi   Mаrkаziy   Оsiyоning   аynаn   mаrkаziy   qismlаridаn
о‘tgаn.   Jumlаdаn,   jаnubdаgi   tаrixiy-mаdаniy   hududlаrning   shimоldаgi   chegаrаsi
О‘rtа Shаrq hududlаridаn о‘tgаn bо‘lib, bu yerdаgi xо‘jаlik yuritish uslubi о‘trоq-
dehqоnchilik qilib kun kо‘rishgа mо‘ljаllаngаn edi.
Shu bilаn  birgаlikdа,  О‘rtа  Оsiyоning  shimоli  –  shаrqidаn  Sidаryоning quyi
hаvzаlаrigа Mаrkаziy Оsiyоning dаsht  аhоlisi jаdаl  kirib kelа bоshlаydi. Dаstlаb,
ulаr   Аmudаryоning   quyi   hаvzаlаrigа   jоylаshаdilаr   (Tоzаbоg‘yоb   mаdаniyаti).
Ulаrning   bir   qismi   Sirdаryоning   о‘rtа   hаvzаsi,   yа’ni   Jаnubiy   Qоzоg‘istоn   vа
Tоshkent   vоhаsigа   kirib   kelаdilаr,   Yettisuv   оrqаli   qаdimgi   Fаrg‘оnаgа
(Qаyrоqqum   mаdаniyаti),   undаn   Qаyrоqqum   оrqаli   Ustrushоnа   vа   Sug‘diyоnа
hududlаrigа kirib bоrаdilаr. Hоzirgi kundа ulаrning mоddiy mаdаniyаt izlаri butun
О‘rtа   Оsiyо   hududlаri   bо‘ylаb   keng   tаrqаlgаn.   Ulаrning   izlаri   hаttо,   О‘rtа
Оsiyоning   qаdimgi   dehqоnchilik   mintаqаlаridа,   Bаqtriyа   vа     Murg‘оb   vоhаsi
yоdgоrliklаridа   hаm   uchrаydi.   Brоnzа   dаvridаn   bоshlаngаn   bu   migrаtsiyа
67 jаrаyоnlаri   mоddiy   mаdаniyаt   vа   qаdimgi   yоzmа   mаnbаlаr   tаhliligа   kо‘rа,
muntаzаm rаvishdа tо sо‘nggi о‘rtа аsrlаrgаchа dаvоm etgаn.
Qаdimgi   dаvrdа   chоrvаdоr   vа   dehqоn   аhоli   о‘rtаsidа   о‘zаrо   аlоqаlаrning
mustаhkаmlаnishi, о‘lkа xаlqlаri mаdаniy hаyоtigа kаttа tа’sir kо‘rsаtgаn.
Fаrg‘оnаdа   о‘rgаnilgаn   mоzоr-qо‘rg‘оnlаrning   аsоsiy   qismini   kаtаkоmbа,
аyvоnli   lаhаd   vа   yоrmа   qаbrlаr   tаshkil   etаdi.   Ulаrni   hаrkterli   xususiyаti,
kаtаkоmbа   qаbrlаrdа   lаhаd   о‘zining   аsоsi   bilаn   аyvоngа   perpendikulyаr
jоylаshgаn,   аyvоnli   lаhаd   qаbrlаr,   yо‘lаkninglаhаdni   qаysi   tоmоnidа   bо‘lishi,
yо‘nаlishi vа shаkligа kо‘rа, bir-biridаn fаrq qilаdi. Yоrmа qаbrlаrdа esа tоr yо‘lаk
(аyvоn)   ning   yоn   tоmоnidаn   о‘likni   qо‘yish   uchun   uzunаsigа   pаrаllel   yоrmа
qilingаn.   Jаsаdlаr   mаnа   shu,   mаxsus   tаyyоrlаngаn   uy   –   yоrmа   ichigа   qо‘-yilgаn.
Ushbu   qаbrlаrdаgi   mаrhumlаr   bоshini   jаnub   vа   shimоl   tоmоngа   qо‘yish,   оtdа
ketаyоtgаn tаrzdа yоtqizish, yоqish kаbi hоlаtlаrdа Yevrооsiyо dаshtlаridаn yаngi
kirib   kelgаn   (yuvechji,   xun,   usun,   sаrmаt   kаbi)   qаbilаlаr   dаfn   mаrоsimlаrigа   xоs
xususiyаtlаr kuzаtilаdi. Bu pаytdа о‘rа qаbrlаrdаn hаm fоydаlаnilgаn. Ulаr sаklаr
dаvrigа оid mоzоr-qо‘rg‘оnlаrning аsоsiy qismini tаshkil etаdi. Shuning uchun bu
qаbrlаr   mаhаlliy   bо‘lib,   yаngi   etnik   guruhlаrning   kirib   kelishi   bilаn   bоg‘liq
bо‘lmаgаn. 
Fаrg‘оnа   chоrvаdоrlаrining   jаmiyаt   tuzilishi   urug‘chilik   аsоsidа   bо‘lgаn.
Chоrvаdоrlаrning   о‘zigа   xоs   bо‘g‘inli   ichki   bоshqаruv   tаrtibi   –   оilа   vа
qаbilаlаrdаn   ibоrаt   tuzilmаlаr,   jаmiyаtni   qаbilа   оqsоqоllаri   оrqаli   bоshqаrishni
оsоnlаshtirgаn. Bu esа, аsl ildizi turkiy bоshqаruv аn’аnаlаri bilаn qоrishib ketgаn
о‘zbek   dаvlаtchiligigа   xоs   аyrim   ijtimоiy-siyоsiy   munоsаbаtlаr   shаkllаnishidа
muhim аhаmiyаtgа egа bо‘lgаn.
Оlib   bоrilgаn   tаdqiqоt   nаtijаsidа   yuzаgа   kelgаn   fikr-mulоhаzаlаr   quyidаgi
tаklif vа tаvsiyаlаrni ishlаb chiqish imkоnini berdi:
1.     Fаrg‘оnа   vоdiysidа   qаyd   qilingаn   mоzоr-qо‘rg‘оnlаrni   kоmpleks
о‘rgаnishni  tаshkil etish vа bu оrqаli tаdqiqоt mоbаynidа оchiq qоlgаn sаvоllаrgа
аniqliklаr kiritish.
68 2. Оliy о‘quv yurti tаlаbаlаri xususаn, tаrix mutаxаssisligi yо‘nаlishlаri uchun
О‘zbekistоn   tаrixi,   Аrxeоlоgiyа,   О‘zbek   xаlqining   etnik   shаkllаnishi   vа   tаrixiy
о‘lkаshunоslik fаnlаridаn tаyyоrlаngаn о‘quv dаsturlаrigа Fаrg‘оnаdа о‘rgаnilgаn
mаnbаlаr bilаn bоg‘liq yаngi mа’lumоtlаrni kiritish mаqsаdgа muvоfiqdir.
FОYDАLАNILGАN MАNBА LАR  VА АDАBIYОTLАR RО YXАTIʻ
I. Metоdоlоgik аhаmiyаtgа mоlik nаshrlаr
1. Kаrimоv I.А. Yuksаk mа’nаviyаt –  y engilmаs kuch. – Tоshkent: 
Mа’nаviyаt, 2008. – 173 b.
69 2. Mirziyоev Sh.M. Yаngi О‘zbekistоn strаtegiyаsi. – Tоshkent: 
«О‘zbekistоn» nаshriyоti, 2021. – 464 b.
II. Ilmiy tаdqiqоtlаr vа аdаbiyоtlаr
1. Аsqаrоv А. О‘zbek xаlqining kelib chiqish tаrixi. – T.: О`zbekistоn, 2015.
– 608 b.
2. Абдуллаев Б.М. Фарғонанинг қадимий маданиятлари шаклланишидаги
айрим   хусусиятлар.   “Фарғона   водийси   тарихи   янги   тадқиқотларда”
мавзусидаги   IV   илмий-назарий   конференция   материаллари.   Фарғона
шаҳри, 2017 йил 25 май. – Б. 24-32.
3. Аванесова   Н.А.   Культура   пастушеских   племен   эпохи   бронзы
Азиатской части СССР.  Т.: 1991,  – С.  38-47.
4. Акишев   К.А.   Саки   азиатские   и   скифские.   “Археологические
исследования в Казахстане. Алмата, 1973. 
5. Аманжолов   А.С.   Материалы   и   исследования   по   истории
древнетюркской письменности. Автореф. Докт. Дисс. Алмата, 1975 . –
56 с.   
6. Аманжолов   А.С.   Рунообразная   надпись   из   сакского   захоронения.
«Вестник АН Каз.ССР», №2, Алмата, 1971. – С. 64-66.
7. Археология  СССР.  Том  “ Древняя  Русь. Город, замок,  село”. Москва,
1985, Табл. 2, табл.3, Табл.4. – С. 32 -36. 
8. Аванесова Н.А. У истоков урбанистического Афрасиаба// ИМКУ. Вып.
32. Ташкент, 2001.  – С. 58-69
9. Аскаров   А.   А.   Южный   Узбекистан   во   II   ты¬сячелетии   до   н.   э.   //
Этнические   проблемы   истории   Центральной   Азии   в   древности.   М,
1981 . –  С. 177, 178.
10. Асқаров   А.   Мустақиллик   йилларида   тарих,   археология   ва   этнология.
“Ўзбекистонда ижтимоий фанлар”, №6, Тошкент, 1996. – 71 б.
11. Асқаров  А.  Об   исконной  родине  расселения   древних  тюрков.  ИМКУ,
вып.32, Ташкент, 2001. – С. 69-72.
12. Асқаров   А.   Орийлар   муаммоси:   янгича   қарашлар   ва   ёндашувлар.
“Ўзбекистон тарихи моддий маданият ва ёзма манбаларда”. – Т.: 2005.
– Б. 69-80.
13. Асқаров   А.   Ўзбек   халқи   этногенез   ва   этник   тарихининг   баъзи   бир
назарий   ва   илмий-методологик   масалалари.   «Ўзбек   халқининг   келиб
чиқиши: илмий-методологик ёндашувлар, этногенетик ва этник тарих»
мавзусидаги   Республика   илмий-назарий   семинар   материаллари.
Тошкент, 2004. – Б. 4-6.
70 14. Асқаров   А.   Ўзбек   халқи   этногенези   ва   этник   тарихининг   баъзи   бир
назарий   ва   илмий-методологик   асослари.   «Ўзбекистон   тарихи»
журнали, №4, Тошкент, 2002. – 55 б.
15. Асқаров А. Ўзбекистон тарихи (Энг қадимги даврлардан эрамизнинг V
асригача). – Т., 1994.  Б. 61. 
16. Бактрия // БРЭ. Т.2. М., 2005.
17. Баратов   С.Р.   Культура   скотоводов   Северной   Ферганы   в   древности   и
раннем   средневековье(по   материалам   курумов   и   мугхона);   дисс.   ...
канд. ист. наук. – Самарканд, ИА АН РУз, 1991.
18. Батиров   Б.Х.,   Батиров   А.Р.   Промысловые   виды   млекопитающих
Узбекистана   в   эпоху   камня.   Проблемы   взаимосвязи   природы   и
общества   в   каменном   веке   Средней   Азии.   ТД   посвященной   50-летию
открытия Тешик-Таша. Ташкент.: «Фан», 1988. –  С .   234.
19. Бернштам   А.Н.   Древняя   Фергана.   Ташкент,   1951.   Его   же.   Историко-
археологические   очерки   Центрального   Тянь-Шаня   и   Памиро-Алая   //
МИА. – М. – Л., 1952. № 26.
20. Бернштам А.Н. Историко-археологические очерки Центрального Тянь-
Шаня и Памиро-Алая. МИА.  –  М., 1952, № 26 . –  С. 186-190.
21. Бернштам   А.Н.   Спорн ые   вопросы   истории   кочевых   народов   в
древности. КСИЭ, вып.  XXVI , 1957.
22. Буряков   Ю.Ф.  Культурно-хозяйственные   процессы   в  контактной   зоне
древнего   Яксарта.   «Цивилизации   скотоводов   и   земледельцев
Центральной Азии». Самарканд-Бишкек, 2005, с.173.
23. Ван   Пэн .   Взаимодействие   культур   бронзового   и   раннего   железного
века   южной   Сибири,   Синьцзяна   и   северного   Китая.   //   Вестн.   НГУ.
Серия: История, филология. 2018. Т. 17, № 4: Востоковедение. – С. 16–
29.
24. Виноградов   А.В.   Неолитические   памятники   Хорезма.   МХЭ,   №   8,
Москва. 1968 .  –  C . 172 –177.
25. Виноградова   Н.М.,   Кузьмина   Е.Е.   Контакты   степных   и
земледельческих   племен   Средней   Азии   в   эпоху   бронзы.   «Восточный
Туркестан   и   Средняя   Азия   в   системе   культур   древнего   и
средневекового Востока». Москва, 1986. – С. 129.
26. Ильин   И.А.   Водные   ресурсы   Ферганской   долины   (гидрологический
очерк). Под редакцией В.Л.Шульца. – Л.: ГИМИЗ, 1959. –  С. 6-32.
27. Исомиддинов М.   Хожи Усмонҳон Темирхон ўғли. Орлотда акс этган
тарих. – Т.: Ўзбекистон Миллий энциклопедияси, 2006.
28. Кельтеминарская культура // БРЭ. Т.13. М., 2009.
71 29. Киселев С.В. Древняя история Южной Сибири. – М., 1951. – С. 68-74.  
30. Киселев С.В. Древняя история Южной Сибири. Москва -1951, стр. 100.
31. Кляшторный С.Г. Савинов Д.Г. Степные империи Азии, Снб 1994. – С.
71-73.
32. Козенкова   В.И.   Погребальные   памятники   Ферганы   пер вых   веков
нашей эры // СА ,  1966 .  №1.   –  С. 212.
33. Косарев   М.Ф.   Андроновская   культура   [Электронный   ресурс].   2005.   –
С. 741.
34. Кудратов   С.С.   Поселения   левобережья   р.   Нарын   в   Фер гане:
Автореф.дис. ... канд.ист.наук. – СПб., 1992.  –  С. 196.
35. Кузьмина  Е.  Е.  Металлические  изделия  энеолита  и  бронзового  века   в
Средней Азии // САИ, М., 1966 .  Вып. 4-9 . –  С. 93, 94.
36. Кузьмина   Е.Е.   Древнейшие   скотовод ы   от   Урала   до   Тянь- Шаня.
Фрунзе -1986.
37. Кузьмина   Е.Е.   Металлические   изделия   энеолита   и   бронзового   века
Средней   Азии.   “Свод   археологических   памятников”.   В ы п.   В-4-9.
Москва, 1966. – С. 93-94.
38. Кузьмина Е.Е. Сложение скотоводческого хозяйства к производящему
и особенности развития общественного строя. Москва, 1974.
39. Куфтин   Б.А.   Археологические   раскопки   в   Триалете.   1,   Опыт
периодизации памятников, Тбилиси, 1941.  –  С. 65, 70, 73
40. Литвинский   Б.   А.   Рецензия   на   книгу   Ю.А.Заднепровского
«Древнеземледельческая культура Ферганы» // СА, М., 1965, № 4 . –  С.
263.
41. Литвинский  Б.   А.,   Окладников  А.   П.,   Ранов  В.   А.   Древности   Кайрак-
кумов   (древнейшая   история   северного   Таджикистана).   –   Душанбе,
1962 . –  С. 89-287.
42. Литвинский Б.А. и др. Древности Кайраккумов. Душанбе, 1962.
43. Литвинский   Б.А.   История   и   культура   восточной   части   Средней   Азии
от   поздней   бронзы   до   раннего   средневековья:   (в   свете   раскопок
памиро-ферганских   могильников):   Автореф.   дисс.   …д-ра   ист.   наук.   –
М.: 1969.
44. Литвинский   Б.А.   Керамика   из   могильников   Западной   Ферганы.   –   М.:
Наука, 1973.
45. Литвинский   Б.А.   Орудия   труда   и   утварь   из   могильников   западной
Ферганы. – М.: Наука, 1978.
46. Литвинский   Б.А.   Памятники   эпохи   бронзы   и   раннего   железа   //
Древности Кайрак Кумов./ Тр. ИИ АН Тадж.ССР ,  1962 .  –   Т. ХХХ III .
72 47. Литвинский   Б.А.   Работы   оряда   по   изучению   памятников   бронзового
века в Кайрак-Кумах в 1955 году // ТАН ТаджССР, №63.1956. – С. 27-
34.
48. Литвинский   Б.А.   Работы   оряда   по   изучению   памятников   бронзового
века в Кайрак-Кумах в 1955 году // ТАН ТаджССР, №63.1956. – С. 27-
34.
49. Литвинский   Б.А.   Работы   отряда   по   изучению   памятников   бронзового
века   в   Кайрак-Кумах   в   1955   г.,     Тр.   АН   Таджикской     ССР.   т.   LXIII .
1956.  –  С. 27-34.
50. Литвинский   Б.А.,   Окладников   А.   П.,   Ранов   В.   А.   Древности   Кайрак-
кумов (древнейшая история северного Таджикистана). Душанбе, 1962 .
–  С. 89-287.
51. Литвинский   Б.А.,   Окладников   А.П.,   Ранов   В.А.   Древности   Кайрак-
кумов   (Древнейшая   история   Северного   Таджикистана).   Душанбе .:
1962.
52. музейининг   100   йиллигига   бағишланган   илмий   ишлар   тўплами.
Фарғона, 1996. – С. 13 9 - 1 4 0 .
53. Максименков   Г . А .   Андроновская   культура   на   Енисее .   –   Л.:   «Наука»,
1978. – С. 3. (- 189 с.)
54. Марков   Г.Е.   История   хозяйства   и   материальной   культуры   в
первобытном обществе. М.:КРАСАНД, 2013.
55. Марков   Г.Е.   История   хозяйства   и   материальной   культуры   в
первобытном обществе. М.: КРАСАНД, 2013. – С. 63-64.
56. Массагеты // БРЭ. Т.19. М., 2011.
57. Массой   В.М.   Древнеземледельческая   культура   Маргианы   //   МИА.   –
М., 1959, № 73 . –  С. 114.
58. Массон В.М. Средняя Азия в эпоху камня и бронзы. Л.: «Наука», 1966.
– С.142.
59. Матбобоев Б.Х., Машрабов З.З. Андижон тарихи. – Т.: Шарқ, 2014.
60. Мирсоатова   С.Т.   Ўзбекистоннинг   тош   даври   археологияси   ва
антропогенези масалалари. Фарғона. 2017. – 103-б.
61. Отахўжаев А. Илк ўрта асрлар Марказий Осиё цивилизациясида турк–
суғд   муносабатлари.   (Тошкент.   “АRT   FLEX”,   2010,   219   б.).
Ўзбекистон археологияси. – Самарқанд, № 1 (2). 2011. – Б. 142-144.
62. Отрощенко   В.В.   О   двух   линиях   развития   культур   племён   срубной
общности   //   Проблемы   скифо-сарматской   археологии   Северного
Причерноморья. Запорожье, 1994. Вып. 2. – С. 150-153.
63. .
73 64. Зданович Д.Г. Могильник большекараганский (Аркаим) и мир древних
индоевропейцев Урало-Казахстанских степей, Челябинск, 1995.
65. О‘zbekistоn   milliy   ensiklоpediyаsi.   “О‘zbekistоn   milliy   ensiklоpediyаsi”
Dаvlаt ilmiy nаshriyоti. 1-jild. А-Beshbаliq. – T., 2000. – B. 391.
66. Shаydullаev Sh.B. О‘zbekistоn hududidа dаvlаtchilikning pаydо bо‘lishi vа
rivоjlаnish   bоsqichlаri   (Bаqtriyа   misоlidа).   Tаrix   fаnlаri   dоktоri   ilmiy
dаrаjаsini оlish uchun yоzilgаn dissertаtsiyа. – Sаmаrqаnd, 2009.
67. Черников   С.С.   Восточн ый   Казахстан   в   эпоху   бронзы.   М-Л,   1960,
стр.112.
III. Xоrijiy аdаbiyоtlаr:
68. Gоrbunоvа   N.G.   The   culture   оf   аncient   Ferghаnа   (VI   century   B.C.   –   VI
century А.D.). – Englаnd. BАR Internаtiоnаl Series 281. 1986. – p. 365.
69. Grigоriev   S.   Аndrоnоvо   Prоblem:   Studies   оf   CultОrоl   Genesis   in   the
Eurаsiаn Brоnze Аge ( англ .) // Оpen Аrchаeоlоgy. 2021. Vоl. 7, iss. 1.  –  P.
3–36.
70. Lumiley H. (de) Оrigine et Ewоliutiоn de l iHоmme. Pаrijs.: 2001. – P. 230.
IV. Internet sаytlаr vа resurslаr
71. Формозов   А.А.   К   вопросу   о   происхождении   андроновской   культуры .
https://аrheоlоgijа.ru/
72. https :// ru . wikipedi а . о rg / wiki /Андроновская   культура   a
74