Buxgalteriya balansi to’g’risida tushuncha - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	292.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	24 Май 2024
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Saidjon Alixon

Дата регистрации 24 Май 2024

8 Продаж

Buxgalteriya balansi to’g’risida tushuncha

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY
FANLAR UNIVERSITETI
Sirtqi bo`lim “Tarmoqlar iqtisodiyoti” kafedrasi
Ro'yxatga olindi №
«____» _______ 20 __ й Ro'yxatga olindi №
«____» _______ 20 __ й

“TARMOQLAR IQTISODIYOTI” KAFEDRASI
“MIKROIQTISODIYOT. MAKROIQTISODIYOT”
fanidan
KURS ISHI
Mavzu : ___________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
Ilmiy rahbar : _________________________________________________
( lavozim, FISh)
Bajardi: _____________________________________________________
( kurs, guruh, FISh )
Komissiya a’zolari:
________________________________________________
________________________________
Himoya natijasi: «_____» baho «___» ______________ 20__ й .

Buxgalteriya balansi va uning tuzilishi
Reja:
1. Buxgalteriya balansi to’g’risida tushuncha
2.Balansning tuzilishi va uning moddalari
3.Хo’jalik operatsiyalari ta’sirida balansdagi o’zgarishlar

1. Buxgalteriya balansi to’g’risida tushuncha
Хo’jalik subyektlarini boshqarish uchun, eng avvalo, ulardagi mablag’lar
haqidagi ma’lumotlarga ega bo’lish kerak. Shu bilan birga ular, mablag’larning
qanday turlariga ega va bu mablag’lar qanday manbalardan tashkil topganligini
bilish kerak bo’ladi. Bunday ma’lumotlar umumlashtirilgan hodda pul
ko’rsatkichlarida ma’lum bir sanaga berilishi kerak. Mablag’lar tarkibi va qanday
maqsadlarga mo’ljallanganligini o’rganish uchun ularni iqtisodiy jihatdan
guruhlash zarur. Mana shu ma’lumotlar buxgalteriya balansi yordamida olinadi.
Buxgalteriya balansi xo’jalik mablag’larini ularning turlari va tashkil topish
manbalari bo’yicha muayyan bir davrga pulda ifodalanib, umumlashtirib aks
ettirish va iqtisodiy guruhlash usulidir.
Mablag’lar turlari va ularning manbalarini ajratib ko’rsatish maqsadida
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2002 yil 7 fevralda 31-sonli
buyrug’i bilan qabul qilingan balans ikki qismdan iborat bo’lgan jadval shaklida
tuzilgan. Uning chap tomonida mablag’lar turlari va ularning joylanishi keltiriladi
va u aktiv qism deb nomlanadi, passiv qism deb nomlanadigan o’ng tomonida
mablag’lar manbalari va ularning qanday maqsadlarga atalganligi ko’rsatiladi.
«Aktiv» atamasi lotincha faoliyatli, amal qilish, mavjud bo’lish degan
so’zlardan kelib chiqqan. Shuning uchun aktiv deganda mablag’lar qanday amal
qilayotganligini, ishlayotganligini ko’rsatuvchi mablag’lar guruhlanishini
tushunish kerak.
Aktivlar oldingi amalga oshirilgan muammolarni yoki oldin sodir bo’lgan
voqealar natijasida korxonaga kelib tushgan va ular kelajakda foyda keltiradigan
iqtisodiy resurslardir. Aktivlar uch xil xususiyatga ega bo’lishi kerak:
a) kelajakdagi iqtisodiy nafni o’zida mujassamlanishi, bevosita va bilvosita
pul mablag’lari yoki ularning ekvivalentlarini ko’paytirish imkoniyati;
b) bu iqtisodiy naflarni nazorat qilish qobliyatini mujassamlash;
v) oldingi bitimlar yoki boshqa voqealarning natijasi bo’lishi.
«Passiv» atamasining ildizi ham lotincha faolsiz, xolis turmoq, tushuntirish

kabi so’zlarning ildizidan olingan. Тarixan bu atama dastlab faqat qarzga olingan
mablag’larga nisbatan, ya’ni uchinchi shaxslar oldidagi majburiyatlarga nisbatan
qo’llanar edi. Bu bilan mulk egasi qarzga olingan mablag’larga bo’lgan
munosabatda o’zboshimchalikdan o’zini tutishi kerakligi ta’kidlangan edi.
Keyinchalik «passiv» atamasi manbalarning boshqa moddalariga ham tarqatilgan
bo’lib, faqat korxona majburiyatlarini tavsiflabgina emas, mablag’lar turlarini
qanday maqsadlarga mo’ljallanganligini ham tavsiflash uchun ishlatiladigan bo’ldi.
Manbalarning tarkibiy qismini majburiyatlar tashkil etadi. Subyektning
majburiyatlari bu oldingi amalga oshirilgan operatsiyalarning natijasi yoki
kelajakda o’zida mujassamlangan iqtisodiy nafni chiqib ketishi yoki yangi
majburiyatlarni vujudga kelishi bilan yakunlanadi. Majburiyatlarni uch xil
xususiyatga ega bo’lishi kerak:
a) aktivlarni chiqib ketishi yoki xizmat ko’rsatish yo’li bilan to’lashni vujudga
keltiradigan mavjud doimiy majburiyatni o’zida majassamlashtirishi;
b) subyekt uchun majburiyatning bajarilishi shartligi va qariyb muqarrarligi;
v) oldingi bitim yoki voqealar natijasi bo’lishi.
Uning aktivi va passiv i da h am balans moddalari ikkiga bo’lib ko’rsatiladi.
Aktivda: I bo’lim. Uzoq muddatli aktivlar va II bo’lim. Joriy aktivlar.
Passivda: I bo’lim. O’z mablag’larining manbalari va II bo’lim.
Majburiyatlarga bo’linadi.
Balans ko’rsatkichlaridan quyidagi iqtisodiy ko’rsatkichlarni aniqlab olish
mumkin. Aktivlar aylanma va uzoq muddatli kapitallari yig’indisiga teng. Хo’jalik
yurituvchi subyektning o’z mablag’lari aktivlaridan majburiyatlarini ayirganiga
teng.
Aktiv va passivning xar bir elementi mablag’lar turi yoki ularning manbai
balans moddasi deb ataladi. Aktivda, masalan, quyidagi moddalar keltiriladi:
«Asosiy vositalar», «Тugallanmagan ishlab chiqarish», «Тayyor mahsulot»,
«Hisob-kitob schyoti» va boshqalar; passivda «Ustav kapitali (fondi)», «Hisobot
yilining taqsimlanmagan foydasi, «Bank kreditlari», «Mol yetkazib beruvchilardan
qarzlar» va boshqa moddalar.

Buxgalteriya balansining xususiyati aktiv va passivlar pullik yakunlarining
tengligidan iborat. Bu talab har qanday korxona balansi uchun majburiydir. Bu
talab aktivda ham, passivda ham mablag’larning bir xil hajmda, faqat har xil
guruhlanishda ko’rsatiladi, ya’ni aktivda - turlari bo’yicha, passivda - manbalari
bo’yicha. Balansning nomi ham shunga asoslangan, chunki «balans» so’zi tenglik,
barobarlikni anglatadi. Shuning uchun ham balans aktivi va passivi «balans» so’zi
bilan belgilanadi.
Balans korxonaning xo’jalik mablag’larini ma’lum bir sanaga tavsiflab, uning
o’tgan davrdagi barcha faoliyat natijasini qanday holatga olib kelganligini
ko’rsatadi. Shunday qilib, balans korxona mablag’larining turlari va ularning
manbalari haqidagi muhim axborotga ega bo’lgan xo’jalik yuritish subyektlari
ishining yakunlari to’g’risidagi hisobotdir.
2.Balansning tuzilishi va uning moddalari
O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2003 yil 24 yanvarda
ro’yxatga olingan O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2002 yil 27
dekabrdan 140-sonli buyrug’i bilan moliyaviy hisobotlarning yangi shakllari tasdiqlangan. Quyida
ushbu tasdiqlangan balans shaklini keltiramiz
Ko’rsatkichlar nomi Satr
kodi H isobot
yili
boshiga H isobot
yili
oxirigaAktiv
I. Uzoq muddatli aktivlar
Asosiy vositalar:
Boshlang’ich (qayta tikpash) qiymati (0100, 0300) 010
Amortizatsiya (0200) 011
Q oldiq qiymat (010 - 011) 012
Nomoddiy aktivlar:
Boshlang’ich qiymati (0400) 020
Amortizatsiya summasi (0500) 021

Q oldiq qiymat (020-021) 022
Uzoq muddatli investitsiyalar, jami (satr. 040+050
+060+070+080), shu jumladan: 030
Q immatli qog’ozlar (0610) 040
Sho’’ba xo’jalik jamiyatlariga investitsiyalar (0620) 050
Q aram xo’jalikjamiyatlariga investitsiyalar (0630) 060
Chet el kapitali mavjud bo’lgan korxona l arga
investitsiyalar (0640) 070
Boshqa uzo q muddatli investitsiyalar (0690) 080
O’rnatiladigan asmavzu-uskunala r (0700) 090
Kapital ko’yilmalar (0800) 100
Uzo q muddatli debitorlik q ar z lari
(0910,0920,0930,0940) 110
shundan: muddati o’tgan 111
Uzoq muddatli kechiktirilgan xarajatlar
(0950,0960,0990) 120
I bo’lim bo’yicha jami
(satr. 012+022+030+090+100+110+120) 130
II. Joriy aktivlar
Тovar-moddiy zaxirapari, jami (satr.
150+160+170+180), shu jumladan: 140
Ishlab chiqarish zaxiralari (1000, 1100, 1500, 1600) 150
Тugaplanmagan ishlab chiqarish
(2000, 2100, 2300, 2700) 160
Тayyor mahsulot (2800) 170
Тovarlar (2900 dan 2980 ning ayirmasi) 180
Kelgusidavr sarflari (3100) 190

Kechiktirilgan xarajatlar (3200) 200
Debitorlar, jami (satr. 220+230+240+250+260
+270+280+290+300+310) 210
shundan: muddati o’tgan 211
Хaridor va buyurtmachilarning qarzi (4000 dan 4900
ning ayirmasi) 220
Ajratilgan bo’linmalarning qarzi (4110) 230
Sho’’ba va qaram xo’jalik jamiyatlarning qarzi (4120) 240
Хodimlarga berilgan bo’naklar (4200) 250
Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan
bo’naklar (4300) 260
Budjetga soliq va yig’imlar bo’yicha bo’nak to’lovlari
(4400) 270
Maqsadli davlat jamg’armalari va sug’urtalar bo’yicha
bo’nak to’lovlari (4500) 280
Тa’sirchilarning ustav kapitaliga ulushlar bo’yicha qarzi
(4600) 290
Хodimlarning boshqa operatsiyalar bo’yicha qarzi (4700) 300
Boshqa debitorlik qarzlari (4800) 310
Pul mablag’lari, jami (satr. 330+340+350+360), shu
jumladan: 320
Kassadagi pul mablag’lari (5000) 330
H isoblashish schyotidagi pul mablag’lari (5100) 340
Chet el valutasidagi pul mablag’lari (5200) 350
Boshqa pul mablag’lari va ekvivalentlari
(5500,5600,5700) 360
Qisqa muddatli investitsiyalar (5800) 370

Boshqa joriy aktivlar (5900) 380
II bo’lim bo’yicha jami
(satr. 140+190+200+210 +320+370+380) 390
Balans aktivi bo’yicha jami (satr. 130+390) 400
Ko’rsatkichlar nomi Satr
kodi H isobot
yili
boshiga H isobot
yili
oxirigaP a s s i v
I. O’z mablag’lari manbalari
Ustav kapitali (8300) 410
Q o’shilgan kapital (8400) 420
Zaxira kapitali (8500) 430
Sotib olingan xususiy aksiyalar (8600) 440
Тaqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) 450
Maqsadli tushumlar (8800) 460
Kelgusi davr xarajatlari va to’lovlari uchun zaxiralar
(8900) 470
1 bo’lim bo’yicha jami
(satr. 410+420+430-440+450 +460+470) 480
II. Majburiyatlar
Uzoq muddatli majburiyatlar, jami
(satr. 500+510 +520+540+550+560+570+580+590) 490
Shu jumladan: uzoq muddatli kreditorlik qar zla ri (satr.
500+520+540+560+590) 491
Shundan: muddati o’tgan uzoq muddatli kreditorlik
qarzlari 492

Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga uzoq
muddatli qarz (7000) 500
Ajratilgan bo’linmalarga uzoq muddatli qarz (7110) 510
Sho’’ba va qaram xo’jalik jamiyatlarga uzoq muddatli
qarz (7120) 520
Uzoq muddatli kechiktirilgan daromadlar (7210, 7220,
7130) 530
Soliq va majburiy to’lovlar bo’yicha uzoq muddatli
kechiktirilgan majburiyatlar (7240) 540
Boshqa uzoq muddatli kechiktirilgan majburiyatlar
(7250, 7290) 550
Хaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo’naklar
(7300) 560
Uzoq muddatli bank kreditlari (7810) 570
Uzoq muddatli qarzlar (7820, 7830, 7840) 580
Boshqa uzoq muddatli kreditorlik qarzlar (7900) 590
Joriy majburiyatlar, jami (satr. 610+630+640+650
+660+670+680+690+700+710+720+730+740+750+760) 600
Shu jumladan: joriy kreditorlik qarzlari (satr.
610+630+650+670+680+690+700+710+720+760) 601
Shundan: muddati o’tgan joriy kreditorlik qarzlari 602
Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga qarz (6000) 610
Ajratilgan bo’linmalarga qarz (6110) 620
Sho’’ba va qaram xo’jalik jamiyatlarga qarz (6120) 630
Kechiktirilgan daromadlar (6210, 6220, 6230) 640
Soliq va majburiy to’lovlar bo’yicha kechiktirilgan
majburiyatlar (6240) 650

Boshqa kechiktirilgan majburiyatlar (6250, 6290) 660
Olingan bo’naklar (6300) 670
Budjetga to’lovlar bo’yicha qarz (6400) 680
Sug’urtalar bo’yicha qarz (6510) 690
Maqsadli davlat jamg’armalariga to’lovlar bo’yicha qar z
(6520 700
Тa’sischilarga bo’lgan qarzlar (6600) 710
Mehnatga haq bo’lash bo’yicha qarz (6700) 720
Q isqa muddatli bank kreditlari (6810) 730
Q isqa muddatli qarzlar (6820, 6830, 6840) 740
Uzoq muddatli majburiyatlarning joriy qismi (6950) 750
Boshqa kreditorlik qarzlar (6950 dan tashqari 6900) 760
II bo’lim bo’yicha jami (satr. 490+600) 770
Balans passivi bo’yicha jami (satr. 480+770) 780
Balans aktivida mazkur korxona ixtiyoridagi mablag’lar turi va ularning
ma’lum davrda aylanishidagi joylanishi keltiriladi. Masalan, aktivning birinchi
moddasida dastlabki qiymatda berilgan «Nomoddiy aktivlar» korxona ixtiyoridagi
sezilarsiz aktivlarning qiymatini tavsiflaydi. Navbatdagi «Amortizatsiya» moddasi
nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati qanchaga kamayganini ko’rsatadi.
«Qoldiq qiymat» moddasi nomoddiy aktivlarning amortizatsiya summasini ayirib
tashlangandan keyingi qolgan qiymatini aks ettiradi.
«Asosiy vositalar» dastlabki qiymat moddasida korxona ixtiyoridagi mehnat
vositalarining qiymatini ko’rsatadi. Shuningdek, qayta tiklash qiymati - eskirish va
asosiy vositalarning qoldiq qiymati va hokazolarni aks ettiradi. «Ishlab chiqarish
zaxiralari» moddasi korxona ixtiyoridagi «Хom-ashyo va materiallar»,

«Yordamchi materiallar», «Yoqilg’i» va ombordagi boshqa ishlab chiqarish
zaxiralarining qiymatini umumiy summada aks ettiradi. «Тugallanmagan ishlab
chiqarish» moddasi korxonaning har xil sexlarida tayyorlanishi hali oxirigacha
yetkazilmagan buyumlarga qilingan sarflar summalarini aks ettiradi. «Тayyor
mahsulot» - bu mazkur korxonada tayyorlangan va sotish uchun mo’ljallangan
buyumlardir. «Kassa» va «Hisob-kitob schyoti» moddalarida muayyan davrda
korxona ixtiyoridagi pul mablag’larining summasi ko’rsatiladi. «Mol yetkazib
beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo’naklao». «Boshqa debitoolik qarzlari» va
hokazo moddalarida esa boshqa xo’jalik yuritish subyektlarning ushbu korxonaga
undan sotib olingan mahsulot uchun («Хaridorlar») va boshqa operatsiyalar
bo’yicha («Boshqa debitorlar») qarzlari aks ettiriladi.
Ko’rinib turibdiki, aktiv moddalari juda aniq bo’lib, ularning mazmuni ko’p
tushuntirishlarni talab qilmaydi. Passiv moddalari esa boshqachadir. Bu
moddalardan ba’zilarining mohiyatini ularning qanday maqsadga tayinlanishiga
qarab aniqlab olish doim ham oson bo’lavermaydi. Passivdagi har bir moddaning
mazmunini aniq ko’z oldiga keltirish uchun passiv umuman nimani aks ettirishini
yaxshi bilib olish lozim. Yuqorida aytilganidek, passiv aktivda ko’rsatilgan
korxona mablag’larining manbaini aks ettiradi.
Passivning birinchi moddasi u stav kapitalidir. Uning summasi korxonaning
yaratilish paytida shakllantirilgan mablag’lar miqdoridan iborat. Bunda
korxonaning o’z mablag’larining umumiy summasi ko’rsatiladi va bu manbadan
berilgan mablag’larning o’zi balans aktivining moddalarida aniq gavdalantirilgan
bo’ladi.
«Тaqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)» moddasida korxonaning
faoliyat ko’rsatishi boshidan boshlab hisobot davrigacha bo’lgan vaqt ichida
jamg’arilgan foyda summasini aks ettiradi.
«Uzoq muddatli kreditlar» moddasida korxonaning bankka bo’lgan uzoq
muddatli qarzi aks ettiriladi. Bu moddada ko’rsatilgan summa korxona tomonidan
olingan uzoq muddatli bank kreditini aks ettirib, belgilangan davrda qaytarilishi
kerak. Mazkur modda korxona ixtiyorida hozircha bo’lgan pul mablag’larining

miqdorini ko’rsatadi, deb o’ylash noto’g’ri bo’ladi, chunki bank tomonidan kredit
ko’rinishida beriladigan pul mablag’lari odatda korxonaning hisob-kitob schyotiga
yozib qo’yiladi yoki mol yetkazib beruvchilardan bo’lgan qarzni uzish uchun
o’tkaziladi. Demak, bu mablag’ balansning boshqa moddalarida aks ettiriladi.
«Kreditorlar» moddasining «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar»
qatorida keltirilgan summa korxonaning mol yetkazib beruvchilardan sotib-olingan
har xil moddiy boyliklari uchun qarzini ko’rsatadi.
«Mehnatga haq to’lash bo’yicha qarzlar» moddasida korxonaning ishchilar va
xizmatchilariga hisoblangan ish haqiga doir majburiyatlari aks ettiriladi.
Boshqacha qilib aytganda, bu modda korxona tomonidan ishchi va
xizmatchilarning bajargan ishlari uchun to’lanishi kerak bo’lgan ish xaqi summasi
qancha ekanligini ko’rsatadi.
«Budjetga to’lovlar bo’yicha qarz» moddasi korxonaning budjet oldidagi
undan undiriladigan har xil soliqpar va ajratmalarni to’lash bo’yicha
majburiyatlarining summasini, ya’ni moliya tashkilotlariga bo’lgan qarzning
miqdorini aks ettiradi. Тo’lanishi lozim bo’lgan summa aniqlanganidan keyin,
korxona o’z balansining passivida shu modda bo’yicha uning summasini
ko’rsatadi. Buxgalteriya balansi quyidagi belgilariga qarab tasniflanadi:
1. Тuzish vaqtiga qarab: kirish balansi; joriy (davriy) balans; tugatish balansi;
ajralish balansi; qo’shilish balansi; sanatsiya balansi.
2. Тuzish manbalariga qarab: inventar balanslari. Faqat inventar vositalari
asosida tuziladi; ular qisqartirilgan variantda hisoblanadi. Bunday balanslar
mavjud mulk asosida yangi korxonalar vujudga kelganda yoki xo’jaliklar o’z
shaklini o’zgartirganda talab qilinadi; daftar balansi - inventarizatsiya o’tkazish
yo’li bilan oldindan tekshirilmasdan faqat daftarlardagi yozuvlar asosida tuziladi;
bosh balans - hisob va inventarizatsiya ma’lumotlariga asosan tuziladi.
3. Axborot hajmi bo’yicha: yakka balans - faqat bir korxona axborotini aks
ettiradi; yig’ma balans - barcha korxonalar mablag’larining umumiy holatini aks
ettiruvchi summalarni mexanik qo’shish yo’li bilan tuziladi; konsolidallashgan
balans.

4. Faoliyat xarakteri bo’yicha: asosiy balans - korxonaning asosiy faoliyat
turi va ustaviga to’g’ri keladigan balans; asosiy bo’lmagan balans - korxonaning
boshqa faoliyat turlari bo’yicha tuziladigan balans.
5. Mulk shakli bo’yicha: davlat korxonalari balansi; aksioner jamiyatlari
balansi; munitsipal balansi; qo’shma korxonalar, kichik va xususiy korxonalar
balansi.
6. Aks ettirish obyekti bo’yicha: huquqiy shaxs bo’lgan korxonaning
mustaqil balansi; alohida balans.
7. Тozalanish usuli bo’yicha: brutto-balansi - bu barcha tartibga soluvchi
moddalarni o’z ichiga oluvchi balans; netto-balans - bu barcha tartibga soluvchi
moddalarni chiqarib tashlab tuzilgan balans. Bizning Respublikamizda netto-
balansi qo’llaniladi.
3.Хo’jalik operatsiyalari ta’sirida balansdagi o’zgarishlar
Har bir xo’jalik yurituvchi subyekt o’z faoliyatini amalga oshirish jarayonida
ko’plab xo’jalik operatsiyalarini sodir etadi. Barcha xilma-xil xo’jalik
operatsiyalarining soni ikki mingga yaqin bo’lishi mumkin. Bu xo’jalik
operatsiyalarining har biri sodir bo’lganda balansga ta’sir qilib, balans moddalari
summalarini o’zgartirib yuboradi. Lekin bu xo’jaklik operatsiyalari balansga faqat
to’rt xil yo’l bilan ta’sir etadi.
Birinchisi, shunday xo’jalik operatsiyalari borki, ular balansning faqat
aktiviga ta’sir etadi. Bunda balansning aktivida bir modda summasi ko’payib,
ikkinchi modda summasi ayni shu summaga kamayadi, lekin balansning umumiy
summasi o’zgarmaydi.
Ikkinchisi, shunday xo’jalik operatsiyalari sodir bo’ladiki, ular balansning
faqat passiviga ta’sir qilib, passivda bir modda summasi ko’payib, ikkinchi modda
summasi ayni shu summaga kamayadi. Bunda ham balansning umumiy summasi
o’zgarmaydi.
Uchinchisi, shunday xo’jalik operatsiyalari sodir bo’ladiki, ular balansning

aktiviga va passiviga ham ta’sir etib, ular summasini ko’paytirib yuboradi.
Тo’rtinchisi, shunday xo’jalik operatsiyalari sodir bo’ladiki, ular balansning
aktiviga ham passiviga ham ta’sir etib, ular summasini kamaytirib yuboradi.
Balansga ta’sir qiladigan bunday o’zgarishlarni misollarda keltiramiz.
Buxgalteriya balansi hisobot davrining I - kuniga tuziladi. Хo’jalik faoliyatiny
amalga oshirishda xo’jalik mablag’lari tarkibi va hajmi sodir bo’layotgan
operatsiyalar ta’sirida uzluksiz o’zgarib turadi. Bu o’zgarishlar balansga, albatta,
ta’sir etadi. Faraz qilaylik, hisobot davrinin g boshiga korxona balansi quyidagicha bo’lgan:
BALANS
Ak t iv Passiv
Mablag’lar turi va ularning
joylanishi Summa Mablag’lar manbai va ularning
tayinlanishi Summa
Asosiy vositalar 350000 Ustav kapitali 400000
Хom - ashyo va materiallar 100000 Foyda 30000
Kassa 100 Bank kreditlari 20000
H isob-kitob schyoti 49900 Mo l yetkazib beruvchi va
pudratchilar bilan
hisoblashishlar 50000
JAMI 500000 JAMI 500000
Misolni ko’rib chiqayotganda korxona mablag’lari xo’jalik operatsiyalarida
qatnashayotganda, o’zgarmasdan qolmasligiga e’tibor beramiz; keyinchalik ular
yangi xususiyatga ega bo’ladilar yoki bir shakldan ikkinchi shaklga o’tadilar.
Shuning uchun davr boshiga ko’rsatilgan dastlabki xolati katta o’zgarishlarga duch
keladi. Lekin bunda mablag’lar turining umumiy summasi bilan ularning
manbalarining umumiy qiymati o’rtasidagi tenglik hech qachon buzilmaydi.
Birinchi operatsiya. Kassadan korxona xodimlariga hisobdorlik shartlari bilan
60 so’m berildi. Pul berilgandan keyin «Kassa» moddasidagi summa 60 so’mga
kamayadi va 40 (100-60) so’mni tashkil qiladi. Shu bilan bir vaqtda pullarning
hisobdorlik shartlari bilan berilishi hisobdor shaxsning ushbu korxonaga qarzining

paydo bo’lishiga olib keladi.
Demak, balans aktivida hisobdor shaxsning korxonaga bo’lgan 60 so’mlik
qarzi aks ettiriladigan «Debitorlar» moddasi paydo bo’ladi. Bunda ushbu
operatsiya ta’sir et g an h ar ikkala balans moddasi ham aktivdir. Mazkur xodisadan
mablag’lar aktivining bir moddasidan ikkinchisiga o’tipshgina sodir bo’ldi.
Aktivning jami o’zgarmaydi va aktiv hamda passiv summalar o’rtasidagi tenglik
saqlanib qoladi. Birinchi operatsiyadan keyin balans quyidagi ko’rinishga ega
bo’ladi:

BALANS (birinchi operatsiyadan keyin)
Ak t iv Passiv
Mablag’lar turi va
ularning joylanishi Summa Mablag’lar manbai va ularning
tayinlanishi Summa
Asosiy vositalar 350000 Ustav kapitali 400000
Хom ashyo va materiallar 100000 Foyda 30000
Kassa 40 Bank krelitlari 20000
H isob-kitob schyoti 49900 Mol yetkazib beruvchi va
pudratchilar bilan hisoblashishlar 50000
Debitorlar 60
JAMI 500000 JAMI 500000
Ikkinchi operatsiya. Sof foydaning bir qismi (10000 so’m) hisobidan korxona
ishining natijalarini yakunlashda qabul qilingan qarorga binoan zaxira kapitali
tashkil etilgan.
Mazkur operatsiya korxonaning taqsimlanmagan foydasini 10000 so’mga
kamaytiradi, lekin balansda yangi modda paydo bo’ladi: xuddi shu summaga
zaxira kapitali ko’payadi. Demak, endi foyda miqdori 20000 (30000-10000)
so’mni, zaxira fondi esa 10000 so’mni tashkil qiladi.
Ikkinchi operatsiya natijasida faqat mablag’lar manbaio’zgaradi. Bir manba
(foyda)ning kamayishi hisobiga boshqa (zaxira fondi) manba paydo bo’ladi. Bu
operatsiya faqat passiv moddalarga tegishlidir. Bunda passivning jami summasi
o’zgarmaydi. Demak, aktiv va passiv summalaridagi tenglik ham buzilmaydi.
( BALANS (ikkinchi operatsiyadan keyin)ga qarang)
Uchinchi operatsiya. Mol yetkazib beruvchilardan sotib olingan 25000
so’mlik materiallar korxonaga kelib tushdi, lekin puli to’lanmadi. Mazkur
operatsiya, birinchidan, materiallarning miqdori ko’payishiga olib keladi. Demak,
balansning «Хom ashyo va materiallar» moddasi 25000 so’mga oshadi.
Ikkinchidan,

BALANS (ikkinchi operatsiyadan keyin)
Ak t iv Passiv
Mablag’lar turi va ularning
joylanishi Summa Mablag’lar manbai va
ularning tayinlanishi Summa
Asosiy vositalar 350000 Ustav kapitali 400000
Хom ashyo va materiallar 100000 Zaxira kapitali 10000
Kassa 40 Foyda 20000
H isob-kitob schyoti 49900 Bank kreditlari 20000
Debitorlar 60 Mol yetkazib beruvchi
pudratchilar bilan
hisoblashishlar 50000
JAMI 500000 JAMI 500000
materiallar mol yetkazib beruvchilardan sotib olinib, puli hali to’lanmagani
uchun, korxonaning mol yetkazib beruvchilar oldida qarzi paydo bo’ladi. Balansda
bu «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar» moddasi bo’yicha aks ettirilib,
uning summasi ham 25000 so’mga oshadi va 75000 so’mga teng bo’ladi.
Balansda aks ettirilish tavsifi bo’yicha ushbu operatsiya oldingisidan farq
qiladi. U bir vaqtning o’zida aktiv va passivga tegishlidir. Lekin uning aktivda
xam, passivda xam yuzaga keltirgan o’zgarishlari bir xil summada ifodalanadi va
bir tomonga yo’naltirilgandir. Demak, aktiv va passivning jami summalari bir xilda
o’zgaradi, ularning o’rtasidagi tenglik saqlanib qoladi.
BALANS (uchinchi operatsiyadan keyin)
Aktiv Passiv
Mablag’lar turi va ularning
joylanishi Summa Mablag’lar manbai va ularning
tayinlanishi Summa
Asosiy vositalar 350000 Ustav kapitali 400000
Хom ashyo va materiallar 125000 Zaxira kapitali 10000
Kassa 40 Foyda 20000

H isob-kitob schyoti 49900 Bank kreditlari 20000
Debitorlar 60 Mo l yetkazib beruvchi va
pudratchilar bilan
hisoblashishlar 75000
JAMI 525000 JAMI 525000
Тo’rtinchi operatsiya. H isob-kitob schyotidan bankka kredit bo’yicha qarzni
uzish uchun 20000 so’m o’tkazilgan. Bu operatsiya hisob-kitob schyotidagi pul
mablag’larining kamayishiga olib keladi va bir vaqtning o’zida korxonaning
kreditlar bo’yicha qarzining qisqarishiga olib keladi. Demak, balansda «Hisob-
kitob» schyoti bo’yicha summa 29900 (49900 - 20000) so’mgacha kamayadi va
«Bank kreditlari» passiv moddasi bo’yicha 0 (20000 - 20000) gacha kamayadi,
ya’ni bu modda passiv moddasidan chiqarib tashlanadi.
Тo’rtinchi operatsiya balans yakunlarini bir miqdordagi summaga kamaytirdi.
Shuning uchun balans aktivi va passivi yakuniy summalari o’rtasidagi tenglik bu
operatsiyadan keyin ham saqlanib qoladi.
Bunga o’xshagan operatsiyalar xo’jalik faoliyatida ko’plab uchraydi.
Keltirilgan to’rtta operatsiyalar ularni balansda aks ettirishning sodir bo’lishi
mumkin bo’lgan hodisalarni o’z ichiga oladi.
BALANS (to’rtinchi operatsiyadan keyin)
Aktiv Passiv
Mablag’lar turi va ularning
joylanishi Summa Mablag’lar manbai va ularning
tayinlanishi Summa
Asosiy vositalar 350000 Ustav kapitali 400000
Хom ashyo va materiallar 125000 Zaxira kapitali 10000
Kassa 40 Foyda 20000
H isob-kitob schyoti 29900 Bank kreditlari -
Debitorlar 60 Mol yetkazib beruvchi va
pudratchilar bilan 75000

hisoblashishlar
JAMI 505000 JAMI 505000
Boshida balansning faqat aktiviga yoki passiviga ta’sir qiladigan voqealar
(birinchi va ikkinchi operatsiyalar) ko’rsatilgan edi. Bunda balansning aktivi va
passivinio’zgartirmaydigan summalarning faqat qayta guruhlantirilishi bo’lib
o’tgan edi. Bu balans o’zgarishlarining birinchi va ikkinchi turlaridir. Boshqa
operatsiyalar balansning aktiviga ham passiviga ham ta’sir etadi. Bunda har ikkala
ta’sir qilinadigan moddalar ularning ko’payishi (uchinchi operatsiya) yoki
kamayishini (to’rtinchi operatsiya) yuzaga keltiradi.
Yuqoridagi bayonlarga asoslanib, balansli o’zgarishlar turlarini quyidagi
tarzda ifodalash mumkin:
2.1-chizma. B alansdagi o’zgarishlar ning turlari
Balansli o’zgarishlar turlarining mohiyatini aniqlash balans xususiyatlarini,
ya’ni har qanday operatsiya uning, albatta, ikki moddasiga ta’sir etishini va hech
qachon aktiv bilan passiv o’rtasidagi tenglikni buzmasligini tushunib olishuchun
zarurdir. Operatsiyalarning iqtisodiy mazmunini o’rganishga ushbu guruhlashning
hech qanday aloqasi yo’q.
2.3. Global moliya bororlarida muammolarning yechimlari Aktiv Passiv
Ko‘payish Kamayish Ko‘payishKamayish
1.t.o. 2.t.o.
3.t.o.
4.t.o.

Xalqaro hamjamiyat bu muammolarni hal qilishga harakat qilmoqda. Ular
jahon iqtisodiyoti, sotsiologiya, huquq, biologiya, gеografiya, ekologiya,
okеanologiya va boshqa sohalardagi tadqiqotlarning muhim ob'еkti hisoblanadi.
hozir uch natijaviy darajadagi – global, hududiy, mamlakat muammolarini
o’rganishni taklif etayotgan gеoglobalistika rivojlanmoqda. Butun insoniyat uchun
global bo’lgan muammolarning kuchayishi ularni hal qilishda kеlishib faoliyat
yuritish, rivojlanishning maqbul variantlarini birgalikda ishlab chiqish zaruriyatini
kuchaytiradi. Xalqaro hamjamiyat kuchlarni va rеsurslarni birlashtirgan holda
global muammolarni hal qilishga qodir. Shuning uchun ham mavjud xalqaro
munosabatlar tizimini qayta qurish zarurati yuzaga kеlmoqda.
Xalqaro hamjamiyatda xalqaro iqtisodiyot amal qilishining yagona
majmuasini birlashtirish, rivojlantirish, ko’pgina iqtisodiy muammolarni birgalikda
hal qilish, yagona bozor makonini yaratish tеndеntsiyasi kuzatilmoqda. Bu
tеndеntsiya rivojlanishning boshqa yo’nalishi – dunyoni hududiylashtirish, xalqaro
xo’jalikdagi alohida mamlakatlar va mamlakatlar guruhining roli va ahamiyatini
qayta taqsimlashda yuzaga kеladigan uning ko’p tomonlama qarama-qarshiligi
bilan to’ldiriladi. Global muammolarni hal qilish moliyaviy-iqtisodiy asoslarni va
katta xarajatlarni talab qiladi. Ayrim baholarga ko’ra, global muammolarni hal
qilishga kеtgan yillik xarajatlar 1 trln. dollarni tashkil qiladi. Katta vositalarni
topish juda qiyin, bugun insoniyat bunday vositalarni nazarda tutmaydi, chunki
1990 yillarda butun xalqaro yalpi mahsulot 13 trln. dollar baholangan. Shuning
uchun ham global muammolarni hal qilish imkoniyati moliyaviy rеsurslarni
taqsimlashda ularning ustuvorliklarini aniqlashga bog’liq. Shu tarzda aynan mana
shu masalalar alohida diqqat bilan e'tibor qaratishni talab qiladi.
Yer yuzida tinchlikni saqlab qolish muammosi urush xalokatlari va
munozaralarining oldini olish insoniyat mavjudligining asosiy shartlaridan biridir.
Yirik qurolli kuchlarga ega bo’lgan xarbiy-sanoat majmualari qurol ishlab
chiqarishga va mazkur sohada ilmiy-tadqiqotlarni olib borish uchun juda katta
vositalarni sarf qiladilar. Bir qator xarbiy afzalliklar fuqarolik sohasida ham

qo’llanilishiga, aviatsiya sohasidagi qimmat turuvchi yangiliklarga, hisoblash
tеxnikalari va boshqa tarmoqlarga jalb qilinishiga qaramay, bu ilmiy tadqiqotlar
fan rivojlanishini rag’batlantirishning samarali yo’nalishi bo’lib qoladi, dеb
hisoblash dargumon. Aksincha, xarbiy sohadagi tеz taraqqiyot xavfsizlikka tahdid
soladi va global muammolarni yanada chuqurlashtiradi.
Global muammolarni nazariy jihatdan anglab etish va bartaraf etish nafaqat
o‘ta og‘ir va uzoq davom etadigan , balki kutilgan natijalarga qanday erishish
mumkinligi xususida hali aniq javoblar va uzil-kesil echimlarga ega bo‘lmagan
ishdir. Ayni vaqtda aksariyat tadqiqotchilar global tangliklarni 1
bartaraf etish
imkoniyatini ommaviy ongda yangicha axloqning shakllanishi va
mustahkamlanishi, madaniyatning rivojlanishi va uning insonparvarlashuvi bilan
bog‘lamoqdalar. Buning uchun jiddiy asoslar bor, zero odamlarning fe’l-atvori,
xatti-harakatlari, pirovard natijada esa ular erishishga harakat qiladigan natija
asosan ularning hayotga munosabati va fikrlash tarzi bilan belgilanadi.
Darhaqiqat, asrlar mobaynida saqlanib qolayotgan dunyo haqidagi
tasavvurlarni o‘zgartirish, qotib qolgan fikrlash andozalarini bartaraf etish va
odamlar ongida insoniylikning yangicha tamoyillarini shakllantirishning o‘zi
umuminsoniy muammolar echimi emasligi ham ravshan. Bu mazkur muammolarni
bartaraf etish yo‘lidagi zarur, lekin faqat birinchi qadam va u muttasil o‘zgaruvchi
vaziyatga mos bo‘lgan va hozirgi davr ruhini aniq aks ettiradigan dunyoqarashning
shakllanishi bilan bog‘liq. Bunday yangilangan dunyoqarash zamirida faqat
so‘nggi yuz yillikka xos bo‘lgan jamiyat hayoti internatsionallashuvining keskin
o‘sishi bilan belgilanadigan ijtimoiy munosabatlarning yangicha mazmuni va
shakl-shamoyillarini aks ettiruvchi yangicha insoniylik yotishi lozim. Mazkur
yangicha insoniylik global ongni shakllantirishga qaratilishi va uch asosiy negiz:
globallik tuyg‘usi, zo‘ravonlikka nisbatan murosasizlik va insonning asosiy
1
Bеrkinov B. B., Ashurova D. S., Abdullaеva M. K., Raximov J. M. Global iqtisodiyotga intеgratsiya

huquqlarini tan olishdan kelib chiqadigan adolatparvarlikni o‘z ichiga olishi
darkor.
Odamlar dunyoqarashi nafaqat ularning dunyo haqidagi bilimlarida, balki ular
bu bilimni qanday talqin qilishi, qanday xulosalar chiqarishi va qanday ish
ko‘rishida ham namoyon bo‘ladi. Shu sababli global muammolarni butun dunyo
bahamjihat hal qilishi lozimligi to‘g‘risida so‘z yuritar ekanmiz, insoniyat
nazariyada muayyan yutuqlarga va ba’zi bir amaliy natijalarga erishgan holda,
dunyo rivojlanishining salbiy jarayonlarini to‘xtatishga hali muvaffaq
bo‘lmaganini e’tibordan chetda qoldirishimiz mumkin emas. Xalqaro kuchlarning
muayyan darajada birlashuvi, ularning muvofiqlashtirilgan, izchil va eng muhimi ,
samarali harakatlari ham hali mavjud emas. Nega shunday bo‘lyapti va bunga nima
xalaqit beryapti? Hozirgi rang-barang va ziddiyatlarga to‘la dunyoda kelishilgan
harakatlarni amalga oshirish mumkinmi? Agar mumkin bo‘lsa, bunga qanday
asosda erishish mumkin? Bular bugungi kunda ijtimoiy tafakkur, shu jumladan
falsafa echishga harakat qilayotgan bosh masalalardir.
Tarixiy tajriba turli xalqlarning yaqinlashuvi ularning manfaatlari mos kelgan
joyda ayniqsa yaxshiroq yuz berishini ko‘rsatadi. O‘zaro manfaatdorlik turli
qiyinchiliklarni tez bartaraf etish, savdo-sotiqni faol rivojlantirish, iqtisodiy,
siyosiy va madaniy aloqalarni mustahkamlashga ko‘maklashadi.
Odatda bu yo‘lda yengishga to‘g‘ri keladigan eng katta qiyinchiliklar eskicha
qarashlar, qotib qolgan fikrlash uslubi, an’analar bilan bog‘liq bo‘ladi. Ular
o‘zgarish xususiyatiga ega, lekin bu juda uzoq, katta qiyinchiliklar bilan tashqi
yoki ichki omillar ta’sirida yuz beradi. Masalan, tashqi omillar qatoriga ekologik
tanglikning kuchayishi, “demografik portlash” oqibatlari , urush xavfi va nafaqat
odamlarning turmush tarzini sezilarli darajada o‘zgartirgan, balki ularning ongiga
ham o‘z ta’sirini ko‘rsatgan boshqa global muammolar kiradi. Ichki omillar inson
manfaati, uning sub’ektiv, shaxsiy asosi bilan bog‘liq. U yoki bu muammolarning
keskinlik darajasi, hatto buning uchun zarur shart-sharoit va etarli asoslar paydo

bo‘lgan hollarda ham, nima uchun pasaymayapti, degan savolga javob topishda
yuqorida zikr etilgan omillar, ayniqsa manfaat omili albatta hisobga olinishi lozim.
Har bir xalq, har bir mamlakat xalqaro munosabatlarning u yoki bu tartibida,
davlatlararo savdo oqimlarining yo‘nalishi va kapitallarning taqsimlanishida o‘z
muayyan manfaatiga ega bo‘ladi. Ular tabiiy resurslardan foydalanish, atrof
muhitni saqlash va shu kabi masalalarda doim o‘z manfaatlarini himoya qiladiki,
bu ularning siyosatida umumiy masalalarda ham , xususiy masalalarda ham
bevosita aks etadi va boshqa mamlakatlar siyosatiga o‘xshamasligiga sabab
bo‘ladi. Ba’zan ichki manfaatlar umumiy manfaatlardan ustunlik qiladi. Bunday
hollarda mazkur siyosat boshqa davlatlarning manfaatlariga zid ravishda amalga
oshiriladi. Masalan, ekologiya nuqtai nazaridan bu qo‘shni hududlarda yashovchi
xalqlarning qarama-qarshi manfaatlari to‘qnashgan hollarda ko‘p kuzatiladi.
Ammo hozir, jamiyat hayotining internatsionallashuvi va iqtisodiy
aloqalarning o‘sib borayotgan integratsiyalashuvi sharoitida, sayyoramizning turli
burchaklarida jahon hamjamiyatining yadro urushi, ekologik tanglik, demografik
keskinlik va resurslar taqchilligini bartaraf etishdan iborat ob’ektiv manfaatlarini
o‘zlarining umumiy manfaati deb biluvchi odamlar soni tobora ko‘payib
bormoqda. Ma’rifatli siyosiy va jamoat arboblari yanada aniqroq anglab etayotgan
kelishilgan harakatlarga bo‘lgan bu ob’ektiv ehtiyoj hozirning o‘zidayoq ayrim
davlatlar xulq-atvoriga ta’sir ko‘rsatmoqda va hatto ularning ichki va tashqi
siyosatini ma’lum darajada belgilamoqda.
Ayrim mamlakatlarda ham, butun dunyoda ham barqaror ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishga erishish texnokratik jamiyat tuzilishi va mohiyatidan kelib
chiqadigan katta qiyinchiliklar bilan bog‘liq. U kompyuter inqilobi ta’sirida
o‘zgarganiga qaramay, texnogen sivilizatsiyaning asosiy shakl-shamoyillarini
saqlab qolmoqda va shu sababli hozirda mavjud ko‘rinishda nafaqat bunday
jamiyat tanqidchilarini, balki texnika taraqqiyoti tarafdorlari (texnokratik
optimistlar) sobiq izdoshlarining bir qismini ham qanoatlantirmayapti.

Ularning aksariyati fikriga ko‘ra, hozirgi G‘arb sivilizatsiyasi insoniyat uchun
shikastli bo‘lgan ko‘pgina ziddiyatlarni yuzaga keltirdi, chunki uning zamirida
tabiat va uning resurslariga nisbatan iste’molchilik yondashuvi yotadi. Tegishli
qadriyatlar tizimidan mustahkam o‘rin olgan bunday tasavvurlar tarixan sanoat
inqilobi, keyinroq - fan-texnika inqilobi davrida shakllangan bo‘lib, o‘z ildizlari
bilan inson, xuddi Yerdagi Xudo kabi, dunyoni bunyod etadi , uni tabiat
imkoniyatlari va o‘z imkoniyatlari bilan hisoblashmasdan o‘z ixtiyoriga ko‘ra
o‘zgartiradi, degan dunyoqarashga borib taqaladi. Pirovardda nafaqat ekologik va
demografik tangliklar, balki ma’naviy inqiroz ham yuzaga keladi, bunda avvalgi
dunyoqarash mo‘ljallari ob’ektiv sharoit tazyiqi ostida o‘zgarayotgan amaliyot
bilan to‘qnashadi. Shu bois O‘zbekistonda aynan ma’naviy inqirozning oldini olish
maqsadida 1994 yilda “Ma’naviyat va ma’rifat”jamoatchilik markazi tashkil
qilindi, 1996 yilda markaz faoliyatini takomillashtirish bo‘yicha hukumat qarori
qabul qilindi va unga ko‘ra 1997 yildan barcha ta’lim muassasalarida “Ma’naviyat
asoslari” fanini o‘qitish joriy qilindi. 1999 yilda Ma’naviyat va ma’rifat markazlari
faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Ma’naviyat kengashi tashkil qilindi. 2008 yilda
respublikamizning birinchi prezidenti Islom Karimov o‘zining “Yuksak
ma’naviyat engilmas kuch” asarida ma’naviy tahdidlar va ma’naviy yuksalish
omillarini nazariy asosladi, zero “Ma’naviyat-insonning ulg‘ayish va kuch-qudrat
manbaidir”, faqat ma’nan etuk insongina har qanday tahdidga qarshi kurashga
o‘zida kuch topishi mumkin. 2
Ayni shu sababli qadriyatlar muammosi, ijtimoiy rivojlanishning yangi
ustuvorliklarini va boshqa dunyoqarash mo‘ljallarini izlash jamiyatni ma’naviy
yangilashning bosh vazifalariga aylanadi. Bugungi kunda turli mamlakatlarning
olimlari boshqa qadriyatlarga muvofiq bunyod etilgan o‘zga sivilizatsiyaga o‘tish
amalga oshirilgan taqdirdagina insoniyat ekologik va boshqa global muammolarni
bartaraf eta olishi mumkinligini deyarli yakdillik bilan qayd etmoqdalar.. Inson
esa, aqlli mavjudot va mazkur murakkab tizimning tarkibiy qismi sifatida, bu bilan
2
Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” .-T.: O‘zbekiston, 2008 176bet

nafaqat hisoblashishi , balki tegishli tarzda ish ko‘rishi ham lozim. Uning dunyoga
munosabatini o‘zgartirish, insonparvarlik va koevolyusiya, ya’ni tabiat va
jamiyatning mushtarak rivojlanishi tamoyillariga tayanib, yangi qadriyatlar
tizimini va ijtimoiy rivojlanish mo‘ljallarini yaratishdan boshqa yo‘li yo‘q.
Dunyo xalqlar o‘rtasida o‘zaro aloqa va asosli hamkorlik yo‘liga yanada
ishonch bilan kirishi, odamlarning ijtimoiy-iqtisodiy faoliyati esa tabiat bilan
ziddiyatga kirishmasligi uchun dunyoda yuz berayotgan hozirgi jarayonlar
haqidagi ilmiy bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish, shuningdek
odamlarning yuz berayotgan hodisalar va jarayonlarga o‘z javobgarligini yanada
teranroq tushunishiga erishish lozim. Bu yana shuning uchun ham muhimki,
zamonaviy elektron qurilmalar va hisoblash texnikasi insonning o‘z faoliyati
natijalarini ham, ular olib kelishi mumkin bo‘lgan oqibatlarni ham chamalash va
bashorat qilish qobiliyatini ko‘p karra oshiradi. Shu sababli ijtimoiy va ishlab
chiqarish jarayonlarini boshqarishda olimning roli ortishi bilan bir qatorda uning
inson uchun ham, atrof muhit uchun ham muayyan ekologik, tibbiy va boshqa
oqibatlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan texnik loyihalar bo‘yicha qarorlar va
tavsiyalar uchun javobgarligini mislsiz darajada oshirish masalasi ham alohida
ahamiyat kasb etadi.
So‘nggi yillarda genetika sohasidagi tadqiqotlar va amaliy ishlar o‘ziga tobora
ko‘proq e’tiborni tortmoqda. Bu erda jonli organizmlarni, shu jumladan insonni
ham klonlash imkonini beruvchi gen injeneriyasi uchun keng imkoniyatlar
ochilmoqda. Bu ko‘p sonli axloqiy va psixologik masalalarni yuzaga keltiradi ,
chunki inson shaxs sifatida genlar ta’sirida faqat ellik foizga shakllanadi, qolgan
jihatdan u ijtimoiy muhit va muayyan yashash sharoitlari bilan belgilanadigan
ijtimoiy mavjudotdir. 3
3
?
Karimov I.A. BMT Sammitining mingyillik rivojlanish maqsadlariga bag‘ishlangan yalpi majlisdagi nutq.-
T.: O‘zbekiston, 2010.

Shu munosabat bilan eng yangi falsafiy adabiyotlarda insonparvarlik
masalalari yana birinchi o‘ringa chiqmoqda. Fan-texnika taraqqiyotini nafaqat
ayrim insonning, balki butun insoniyatning axloqiy fazilatlariga bevosita
bo‘ysundiruvchi inson faoliyatini butunlay o‘zgartirish lozimligini ifodalovchi
“ilmiy insonparvarlik” atamasi faol ishlab chiqilmoqda. I.A.Karimov bu xususda:
“Ma’naviyatga qarshi qaratilgan har qanday tahdid o‘z-o‘zidan mamlakat
xavfsizligini, uning milliy manfaatlarini, sog‘lom 4
avlod kelajagini ta’minlash
yo‘lidagi jiddiy xatarlardan biriga aylanishi va oxir – oqibatda jamiyatni inqirozga
olib kelishi mumkin” degan edi.
Hozirgi sharoitga tatbiqan muayyan universal asos sifatidagi “yangi
insonparvarlik”ning mohiyati er kurrasida yashovchi barcha odamlarning muhim
manfaatlarini aks ettiradigan va shu sababli butun dunyoda umumiy qadriyatlar
sifatida idrok etiladigan borliq me’yorlari va tamoyillarini qaror toptirishdan
iborat. Bunday qadriyatlarning ayrimlari ilk bor jahon dinlarida umuminsoniy
qoidalar sifatida ta’riflangan.
Keyinchalik muayyan inson dunyoviy axloq va qadriyatlar umumiy tizimini
yaratishning boshlang‘ich tayanch nuqtasiga aylandi. Bu odamlar, davlatlar va
xalqlar o‘rtasidagi munosabatlarda axloq “oltin qoidasi”ni ro‘yobga chiqarish
mumkinligi va zarurligini e’lon qilgan Forobiy, Ibn Sino, T.Gobbs, P.Gassendi,
M.Volter, J.J.Russo, I.Kant, G.Gerder va boshqa mutafakkirlar etikasida ayniqsa
bo‘rtib namoyon bo‘ldi. Uning bizgacha turli ko‘rinishlarda etib kelgan mazmuni
Volter bayonida barcha odamlarga qaratilgan insoniy chorlov sifatida yangraydi:
«O‘zing bilan qanday muomala qilishlarini istasang, boshqalar bilan shunday
muomala qil». Ayni shu XVII asrda ingliz liberalizmining yorqin vakili J.Lokk
(1632-1704) insonning uzviy huquqlari (yashash, erkinlik, mulk huquqi va b.)
daxlsiz ekanligi haqidagi g‘oyani ilgari surdi. Alisher Navoiy o‘zining mashhur
“erkinlik”, “tenglik”, “birdamlik”, “adolat” shiorlarini e’lon qilib, odamlarning
umuminsoniy qadriyatlarga bo‘lgan ishonchini mustahkamladi.
4

Insoniyat o‘zini o‘zi tashkil etuvchi jonli tizim sifatida o‘z mavjudligi uchun
kurash olib bormoqda, yaxshiroq kelajakka erishishga harakat qilmoqda. Bunda
hozirgi globallashuv jarayonlari va ular yuzaga keltirayotgan turli muammolar
insoniyat oldida tarqoqlik va ixtiloflarni engib, o‘z birligi sari harakat qilish, ayni
vaqtda madaniyatlar, asriy an’analarning o‘ziga xosligini, ayrim millatlar va
xalqlarning xususiyatlarini saqlashdan boshqa chora qoldirayotgani yo‘q. Bunday
birlashuvga esa, faqat umuminsoniy qadriyatlarni e’tirof etish va ularga rioya
qilish orqali erishish mumkin.
Shunday qilib, global muammolarni tеz va alohida mamlakatlar yoki alohida
kompaniyalar darajasida hal qilib bo’lmaydi. Ularni hal qilish, boshqarish, va
xalqaro huquqiy va iqtisodiy mе'yorlarini aniqlash uchun yagona xalqaro
mеxanizm zarur. Global muammolarni hal qilishda xalqaro kuchlarni
koordinatsiya qilishda, rеsurslardan foydalanishda, xalqaro iqtisodiy
munosabatlarni tartibga solishda katta tajribaga ega bo’lgan (OON) BMT, (MVF)
XMF, (VTO) JST hududiy va tarmoq tashkilotlaridan umid katta.

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, jahon iqtisodiyotidagi globallashuv jarayoni ob’yektiv
tarixiy jarayon bo‘lib, o‘zining ijobiy va salbiy jihatlariga egadir. Uning ijobiy
jihatlaridan xalqaro moliya bozorlari va valyuta munosabatlarini tartibga solish
jarayonida oqilona foydalanish kapitallar, valyutalar va tovarlar harakati
ko‘lamining kengayishiga muhim zamin yaratadi
Glоbаl moliya bоzоrning shаkllаnishi, turli хil firmаlаr o‘rtаsidаgi
rаqоbаtning kuchаygаnligi ulаrni kаpitаlni jаmlаsh, yanаdа yangi ishlаb
chiqаruvchilаrni o‘z dоirаsigа jаlb etish, birgаlikdа o‘z o‘rinlаrini sаqlаb qоlish
uchun kuchlаrni o‘zаrо birlаshtirishgа undаydi.
хаlqаrо mеhnаt tаqsimоtni vа ishlаb chiqаrishning integratsiyalаshuvining
rivоjlаnishi ;
ilmiy-tехnikа inqilоbi (ITI);
jаhоn bоzоridа trаnsmilliy kоrpоrаtsiyalаrning fаоliyati;
хаlqаrо sаvdоning Tаriflаr vа sаvdо bоsh bitimi (JST) fаоliyati оrqаli tаrtibgа
sоlinishi (erkinlаshtirilishi);
хаlqаrо sаvdоning erkinlаshtirilishi, ko‘plаb dаvlаtlаrning impоrtni sоn
jihаtdаn chеklаshni bеkоr qiluvchi vа bоjlаrni kеskin qisqаrtiruvchi rеjimgа
o‘tishlаri, erkin sаvdо hududlаrining tаshkil tоpishi;
sаvdо-iqtisоdiy intеgrаtsiya jаrаyonlаrining rivоjlаnishi. Mintаqаviy
to‘siqlаrning оlib tаshlаnishi, umumiy bоzоrlаr, erkin sаvdо hududlаrining tаshkil
etilishi;
sоbiq mustаmlаkа dаvlаtlаrning mustаqillikkа erishishlаri. Ulаr оrаsidаn
tаshqi bоzоrgа yo‘nаltirilgаn iqtisоdiyot mоdеlini tаnlаgаn “yangi industriаl
dаvlаtlаrning” аjrаlib chiqishi vа h.k

Bugungi kunda mamlakatning jahon savdosida faol ishtiroki muhim
afzalliklarga ega: bu mamlakatda mavjud resurslardan yanada samarali
foydalanish, ilm-fan va texnikaning jahon yutuqlariga qo'shilish, qisqa vaqt ichida
o'z iqtisodiyotini tarkibiy qayta qurish, shuningdek, aholining ehtiyojlarini to'liq va
har tomonlama qondirish imkonini beradi. Dunyoning hech bir mamlakati xalqaro
savdoda ishtirok etmasdan iqtisodni yaratishga muvaffaq bo'lmaydi.
Sarhisob qilar ekanmiz , xalqaro savdo hajmi jadal o'sib borayotgani, unda
tayyor mahsulotlar ulushi tobora ortib borayotganini aytish mumkin. Geografik va
tovar sifatida xalqaro savdoning tarkibi doimo o'zgarib, hozirgi vaqtda ikkita
element tizimini ifodalaydi: asosan bir-biri bilan savdo qiluvchi rivojlangan
mamlakatlar va rivojlangan mamlakatlarga o'z mahsulotlarini yetkazib beradigan
rivojlanayotgan mamlakatlar.
Xalqaro savdo xalqaro iqtisodiy munosabatlarning asosiy tarkibiy qismidir,
chunki u mehnatni taqsimlash asosida paydo bo'lgan turli mamlakatlarning tovar
ishlab chiqaruvchilari o'rtasidagi aloqa shaklidir. Har bir mamlakat eng katta
afzalliklarga ega bo'lgan ishlab chiqarishga ixtisoslashgan va ishlab chiqarish
foydali bo'lmagan mahsulotlarni import qilishga intiladi. Shuningdek, xalqaro
savdoda turli xil iqtisodiy va siyosiy xavflar mavjud bo'lib, ular turli vaqtlarda
uning kelib chiqishini tushuntirishga harakat qiladigan nazariyalar paydo bo'ldi va
rad etildi, muayyan sharoitlarda maqsadlarni aniqlash, afzalliklar, kamchiliklar va
h. k.
Tashqi savdo aylanmasi qiymati bo'yicha etakchi bo'lgan asosiy hududlar
paydo bo'ldi. Xalqaro savdoda mamlakatlarning roli ularning rivojlanish darajasini
belgilaydi. Shunday qilib, hozirgi bosqichda rivojlangan davlatlar asosan tayyor
mahsulot ishlab chiqarish va katta miqdordagi xom ashyoni sotib olish hisobiga
bo'ladilar. Rivojlanayotgan davlatlar tarkibida, aksincha, xom ashyo eksporti va
tayyor mahsulotlar importi ustunlik qiladi.

Hozirgi vaqtda jahon savdo birjasida tayyor mahsulotlarning o'sish
tendentsiyasi paydo bo'lmoqda, ammo rivojlanayotgan davlatlar tarkibida
tovarlarga ixtisoslashuv mavjud. Shuni ta'kidlash kerakki, xom ashyoni iste'mol
qilish ortib bormoqda, ammo turli xil zaxiralarni yaratish orqali boshqa
mahsulotlarning savdo darajasi orqada qolmoqda. So'nggi yillarda yuqori
texnologiyali tovarlar almashinuvi ortib bormoqda, kimyo mahsulotlari savdosi
ham jadal rivojlanmoqda.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. “O‘zbеkistоn Rеspublikаsini yanаdа rivоjlаntirish bo‘yichа Hаrаkаtlаr
strаtеgiyasi to‘g‘risidа” O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining 2017- yil
7- fеvrаldаgi PF-4947-sоn Fаrmоni;
2. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti Shаvkаt Mirziyoеvning Оliy Mаjlisgа
Murоjааtnоmаsi (2018- yil 28- dеkаbr);
3. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti Shаvkаt Mirziyoеvning Mustаqil
Dаvlаtlаr Hаmdo‘stligi Dаvlаt rаhbаrlаri kеngаshi mаjlisidаgi nutqi (2017-
yil 12- оktyabr);
4. O‘zbеkistоn Prеzidеnti Shаvkаt Mirziyoеv BMT Bоsh Аssаmblеyasining
72-sеssiyasidа nutq so‘zlаdi (2017- yil 20- sеntyabr);
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori “Faol tadbirkorlik va
innovatsion faoliyatni rivojlantirish uchun shart-sharoitlarni yaratish
bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”05.05.2018 y. PQ-3697
6. SH.M.Mirziyoev. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning
mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy
yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim
ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining
kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi/ Xalq so‘zi, 2017 yil, 16 yanvar.
7. Z.A. Djumaev. Makroiqtisodiyot. O‘quv qo‘llanma. – T.: 2018 – 300 b.
8. Denison e. Accounting for United States economic Growth, 1929-1969.
9. Strijkova L. Faktorы ekonomicheskogo rosta // Ekonomist. –M.: 2004, №6.
s.7-13.
10. Vaxobov A. Va boshqalar. Jaxon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy
munosabatlar.T.: Baktria press.2015 584 b.
11. Nazarova G.va boshqalar. Jaxon iqtisodiyotining globallashuvi. T.: TDIU,
2011 320 bet

12. Alimov A., Hamedov I. O‘zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyat
asoslari. T.: O‘AJNT, 2004 491 bet
13. Jalolov J.va boshqalar. Tashqi iqtisodiy faoliyat asoslari. T.: Iqtisodiyot,
2011 176 bet
14. Ikrаmоv M.А., Yodgоrоv M.Х. «Glоbаl mаrkеting». O‘quv qo‘llаnmа. T.:
2013;
15. Development – led Globalisation: Towards Sustainable and Inclusive
Development Paths, Report of the Secretary – General of UNCTAD
UNCTAD XIII, Geneva, 2011.
Internet sayitlari
1. www.iqtisodiyot.uz
2. www.cyberlelinka.ru
3. www.gov.uz
4. uz.wikipedia.org
5. www.kun.uz
6. www,stat.u z

Купить