Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 152.1KB
Покупки 1
Дата загрузки 03 Сентябрь 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Bohodir Jalolov

Buxoro amırlıgıda davlat muassasaları

Купить
O‘ZBEKISTON   RESPUBLIKASI
OLIY   TA’LIM,   FAN   VA   INNOVATSIYALAR   VAZIRLIGI
MIRZO   ULUG‘BEK   NOMIDAGI
O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI   TARIX   FAKULTETI
Buxoro   amırlıgıda   davlat   muassasaları  
  mavzusıda   tayyorlagan
KURS ISHI
Toshkent  MUNDARIJA
KIRISH
I   BOB BUXORO AMIRLIGI TASHKIL  TOPISH TARIXI VA  
MARKAZIY   BOSHQARUV
I.1.
Buxoro   amirligining   tashkil   topish  tarixi.
I.2. Buxoro   amirligi   markaziy   boshqaruvining o’ziga xos jihatlari
II   BOB BUXORO   AMIRLIGIDA   HARBIY   VA   MAHALLIY  
BOSHQARUVI   TARIXI
II.1.
Buxoro   amirligida   harbiy   boshqaruv
II.2.
Buxoro   amirligida   mahalliy   boshqaruv
XULOSA
FOYDALANILGAN   ADABIYOTLAR   RO‘YXATI Kirish
Mavzuning dolzarbligi . Turkiy urug’lardan bo’lgan mang’itlar hukmronligi   davrida
Buxoro   amirligining   davlat   tizimini,   boshqaruv   tartiblarini,   sud   va   sudlov
masalalarini   hamda   mang’it   hukmdorlarining   tashqi   diplomatik,   siyosiy   va   madaniy,
savdo-sotiq,   harbiy   munosabatlarini   o’rganish   o’zbek   milliy   davlatchiligi   tarixini
to’laroq   yoritishga   katta   hissa   qo’shishi   shubhasizdir.   O’zbek   xalqining   qadim
davlatchilik   tarixiga,   uning   barcha   bosqichlari   va   davrlariga   xolis,   haqqoniy   baho
berish,   tarixiy   adolat   nuqtai   nazaridan   yoritish   oldimizga   turgan   dolzarb   masalalardan
biri   hisoblanadi.
Buxoro   amirligining   XIX   asr   oxirgi   o’n   yilliklari   –   XX   asr   boshlaridagi   ijtimoiy-
siyosiy tarixini, davlat boshqaruvini, diniy-huquqiy va harbiy boshqaruv   masalalarini
o’rganish   bizga   muhim   xulosalarni   chiqarishga   imkon   beradi.   Mavzuning dolzarbligi
va   muhim   tarixiy   manbalarning   mavjudligiga   qaramasdan,   Buxoro   amirligining
davlat muasssasalari tizimi faoliyati yetarlicha o`rganilmagan.   Milliy   davlatchiligimiz
tarixini   o’rganishga   jiddiy   e'tibor   berilayotgan   hozirgi   kunda   bugungi   davr   talai
asosida   Buxoro   amirligining   davlat   muasssasalari   tizimi   faoliyati,   markaziy   va
mahalliy   boshqaruv   tartiblari,   oliy   tabaqa   amaldorlar   va   quyi   ma'muriy   birliklar
boshliqlarining,   harbiy-ma'muriy   va   diniy   amaldorlarning   davlat   boshqaruvidagi
o`rniga   doir   ilmiy   asarlarga   ehtiyoj   kattadir.   Sobiq   sho’ro   davri   davlatchiligida
bunday   masalalar   bir   tomonlama,   o’sha   davrda   hukmron   mafkura   manfaatlari   va
talablari   nuqtai   nazaridan   yoritilgan   edi.   Shu   sababli   ham   bu   mavzuni   to’liq   va
batafsil yoritilgan deb aytib bo’lmaydi. Buxoro amirligida yetakchi o’zbek   urug’lari,
xususan,   mang`it   urug’i   zodagonlari   hukmron   tabaqaning   asosiy   tayanchi   bo`lib
xizmat   qildi.
Davlatdagi   eng   oliy   harbiy-ma'muriy   amaldorlar,   mahalliy   boshqaruvdagi   asosiy
mansabdorlar   mang`it   urug`iga   mansub   bo`lgan   kishilardan   tayinlanar   edi.   Shu   bilan
birga   bu   davrda   mang`itlarga   va   boshqa   o’zbek   urug’lariga   mansub   bo`lmagan
kishilarning   ham   davlat   boshqaruvidagi   yuqori   amallarni   egallash   holati   ko`zga
tashlanadi.   Bu   yerda   hatto   forslar   orasidagi   davlatda   amirdan   keyingi   ikkinchi   o’rinda
turadigan   qushbegi   amaliga   tayinlangan   kishilarning   borligiga   hame'tiborni   qaratish
lozim.   Bu   holat Buxoro   amirligining   faqatgina   so’nggi   davriga   xos   bo’lib,   hatto   XIX
asrning   o’rtalarida   ham   qattiq   amal   qilingan   qoida,   ya'ni   davlatdagi   eng   qori amaldorlarni  faqat  o’zbek urug’lariga mansub bo`lgan kishilarga berish an'anasi  o`z
kuchini   amalda   yo’qotganligini   ko`rsatadi.
Mavzuning   o’rganganlik   darajasi.   Buxoro   amirligining   davlat   muassasalari
faoliyatini   bugungi   kungacha   o’rganilmagan,   ammo   amirlik   tarixining   u   yoki   bu
jihatlarini   bir   qator   sharqshunos,   o’lkashunos   va   tarixchi   olimlar   tomonidan   muayyan
darajada   ilmiy   tadqiqotlar   olib   borilganligini   e’tirof   etish   lozim.   Jumladan,
davlatchilik   masalalari   bo’yicha   Ular   qatorida   xususan,   E.   K.   Meyendorf,   A.   A.
Semenov,   P.   Ivanov,   O.   Chexovich,   N.   A.   Xalfin,   G.   A.   Mixaleva,   A.   Vildanova,   B.
Iskandarov,   A.   R.   Muhammadjonov,   H.   N.   Bobobekov,   Sh.   Karimov,   M.   Sodiqov,
D.   Valiyeva,   I.   G.   Nizamuddinov,   B.   Xo’jayeva,   B.   Mannonov,   Z.   Rahmonqulova,
H.   To’rayevlarning   tadqiqotlarini   ko’rsatib   o’tish   mumkin.
Mavzuning   maqsad   va   vazifalari .Asosiy   maqsadi   XVIII   asrning   o’rtalaridan   va   XX
asrning   20-yillarida   Buxoro   amirligi   davlat   muassasalari   faoliyati   yoritishdan   iborat.
Bunda   quyidagi   vazifalar   belgilangan:
– XVIII   asrning   50-yillari   –   XX   asrning   20-yillari   Buxoro   amirligidagi   davlat
muassalarini faoliyati   va strukturasini   o’rganish;
– Buxoro   amirlidagi   davlat   muassasalarining   Qo’qon   xonligi   va   Buxoro   amirligi
davlat   muassasalari   faoliyati   bilan   o’zaro   solishtirish,   taqqoslash;
– XVIII   asrning   50-yillari   va   XX   asrning   20-yillari   Buxoro   amirlidagi   davlat
muassalarini faoliyatini arxiv   manbalari orqali   yoritib berish.
Kurs   ishining   tarkibi .   Kirish,   ikki   bob,   to’rt   qism,   xulosa   va   foydalanilgan
adabiyotlar   ro’yxatidan   iborat. I   BOB.   BUXORO   AMIRLIGI   TASHKIL   TOPISHI   TARIXI   VA
MARKAZIY   BOSHQARUV
                                       I.1 Buxoro   amirligining   tashkil   topish tarixi
Buxoro   amirligida   XVIII   asrning   o’rtalarida   yuz   bergan   siyosiy   voqealar
o’zbeklarning   mang’it   urug’i   vakillarini   hokimiyat   tepasiga   olib   chiqdi.   Hukmron
sulola   almashuvi   davlatning   siyosiy   maqomida   ham   o’zgarish   bo’lishiga   olib   keldi.
Yangi   hukmdorlar   hokimiyatni   rasman   “amir”   unvoni   bilan   boshqara   boshladilar   va
bu   davlat   Buxoro   amirligi   nomi   bilan   tarixda   qoldi.   Ashtarxoniylar   davrida   o’ta
zaiflashib   qolgan   davlat   boshqaruvida   mang’it   urug’i   biylarining   nufuzi   ancha
ko’tarilgan   edi.   Abulfayzxonning   o’limidan   (1747)   keyin   taxtga   to   1756   yilgacha
uning   avlodlari   chiqqan   bo’lsada,   amalda   hokimiyat   mang’itlar   sulolasi   vakili
Muhammad   Rahim   qo’lida   edi.   U   o’z   hukmronligining   dastlabki   davridayoq
markaziy   davlat   hokimiyatini   mustahkamlashga   kirishadi.   Yirik   yer   egalari,
savdogarlar   va   ulamolar   uning bu   harakatini   qo’llab-quvvatlaydilar 1
.
Ishni   avvalo   saroy   amaldorlarini   o’zgartirishdan   boshlagan   Muhammad   Rahim
keyinroq   viloyat   hokimligiga   ham   o’z   odamlarini   tayinlashga   erishadi.   Buning uchun
u   1750-1752   yillarda   Shahrisabzga   4   marta   harbiy   yurish   qilib,   bu   voxada   o’z
hokimiyatini   o’rnatdi,   G’uzor   ham   Buxoro   hokimiyatini   tan   oldi.   Shuningdek,
Miyonqol,   Nurota,   Urgut,   Qobadiyon,   Boysun   kabi   bekliklar   ham   birin-ketin
bo’ysundirildi. 1753-1756 yillarda Zarafshon voxasining yuqori oqimi,   Jizzax,   Zomin
ham   Buxoro   tarkibiga   qo’shib   olindi.   1756   yil   dekabr   oyida   Muhammad   Rahimxon
rasman   Buxoro   taxtiga   o’tiradi.   U   taxtga   o’tirgach,   bir   qancha   siyosiy-ma’muriy
islohatlar   o’tkazildi.   Yangi   saroy   amallari   joriy   qilindi,   mustaqil   Yakkabog’
hokimligi   tuzildi 2
.
Shuningdek, Hisor, Denov, Dushanbe, Termiz, Boysun bekliklariga harbiy   yurishlar
o’tkazilib,   bu   hududlar   yana   bo’ysundirildi.   O’z   hokimiyatini   mustahkamlab   olgan
Muhammad   Raximni   qonuniy   hukmdor   ekanligini   tan   olishib,   Qo’qon,   Toshkent,
Marv,   Balx   va   Qunduz   bekliklaridan   rasmiy   elchilar   keldi. Muhammad   Rahimning   vafotidan   so’ng   Buxoro   taxtiga   uning   tog’asi,   Miyonqol
hokimi   Doniyolbiy   mang’it   (1759-1784)   o’tirdi.   Uning   hukmdorligi   davrida
markaziy   hokimiyatga   qarshi   chiqishlar   yana   avj   oldi.   Jumladan,   yuz,   kenagas,
burgut,   baxrin,   saroy   va   boshqa   yirik   o’zbek   urug’larining   amirlari   birlashib   katta
qo’shin   bilan   Buxoroga   yurish   qiladi.   Markaziy   hokimiyatning   kuchayishidan
manfaatdor   bo’lgan   savdogarlar   va   shahar   aholisining   yordami   bilan   qo’zg’olonchilar
tor-mor   etiladi   va   uning   boshida   turganlar   qatl   etiladi.   Lekin   mamlakatda   siyosiy
vaziyat   o’nglanmadi,   amirlikning   sharqiy   qismida   hokimiyatga   qarshi   qo’zg’olonlar
ko’tarildi.
Iqtisodiy vaziyat   yana nochor   ahvolga kelib qoldi. 1784 yilda Buxoroda   boshlangan
qo’zg’olon   taxtga   yangi   hukmdorni   olib   keldi.   Qo’zg’olon   bostirilgan   bo’sada.
Taxtdan   voz   kechish   payti   kelganini   anglagan   Doniyolbiy   1785   yilda   taxtni   o’g’li
Shohmurodga   topshirdi.   Shohmurod   mang’it   hukmdorlari   orasida   birinchi   bo’lib
“amir” unvoni  bilan  davlatni  boshqardi. Tarixda “Amir  ma’sum” (“Begunoh   amir”)
nomi   bilan   qolgan   Shohmurodning   hukmronlik   yillarida   (1785-1800)   Buxoroda
markaziy   hokimiyat   nisbatan   mustahkamlandi.   U   o’z   hukmronligining   dastlabki
yillarida   isyonkor   bekliklarga   qarshi   qattiq   kurashlar   olib   bordi.   Buxoroga
bo’ysunishdan   bosh   tortgan   Karmana,   Shahrisabz,   Xo’jand   va   boshqa   shaharlar
bo’ysundirildi 3
.
Amir   Shohmurod   nafaqat   siyosiy   vaziyatni   yaxshilashga   erishdi,   balki   bir   qator
ma’muriy,   iqtisodiy-madaniy   tadbirlarni   ham   amalga   oshirdi.   Saroyda   kamtarona
hayot   kechirgan   bu   hukmdor   Zarafshon   va   Qashqadaryo   voxalaridagi,   amudaryo
bo’ylaridagi sug’orish tizimlarini qayta tikladi, yangi ko’priklar, yo’llar   barpo ettirdi.
Amir Shohmurod tomonidan o’tkazilgan moliya, sud ma’muriy va   harbiy   sohalardagi
islohotlar   natijasida   mamlakatda   siyosiy-iqtisodiy   yuksalish   ko’zga   tashlandi.
Soliqlarning tartibga solinishi, sud ishlaridagi nohaqliklarga chek   qo’yilishi,   mahalliy
amaldorlar   faoliyati   ustidan   nazorat   o’rnatilishi,   savdo-sotiq   va hunarmandchilikning,   qishloq   xo’jaligining   yuksalishiga   sharoit   yaratdi.
Shohmurodning   vafotidan   keyin   taxtga   o’tirgan   Amir   Xaydar   otasi   boshlagan
siyosatni   izchillik   bilan   davom   ettira   olmadi.   Uning   amirligi   davrida   (1800-1826)
mamlakatda   siyosiy   vaziyatda   keskinlik   saqlanib   qoldi.   U   Buxoroga   bo’ysunishdan
bosh   tortgan   Shahrisabz,   Urgut   bekliklariga,   Miyonqolga   qarshi   janglar   olib   bordi.
Xarbiy   kuch   ish   bermagan   vaziyatda   kelishuvchilik   yo’li   tutilib,   Shahrisabz   mahalliy
hokim   Doniyor   vallomaga   mulk   sifatida   taqdim   etildi   va   Shahrisabz   vohasito   1858
yilgacha   deyarli   mustaqil   ravishda   boshqarildi.   O’ratepa   bekligi   ham   bo’ysundirildi
va   amirlik hududi   ancha   kengaydi.
Bu   davrda   qo’shni   xonliklar   bilan   munosabatlar   ancha   keskinlashdi.   Xiva   xoni
qo’shinlarining   Buxoroga   talonchilik   yurishlari   davom   etdi.   Shuningdek,   bu   davrda
tobora   kuchayib   borayotgan   Qo’qon   xonligi   bilan   munosabatlar   ham   yomonlashdi.
Azaldan   Buxoroga   tobe   hisoblangan   Toshkent,   Turkiston,   O’ratepa,   Xo’jand   va
boshqa   shaharlarga   Qo’qonliklarning   tajovuzi   avj   oldi.   Amir   Xaydar   1807-1810
yillarda   Qo’qon   xoni   Olimxon   bilan   Toshkent,   O’ratepa,   Jizzax,   Zomin   shaharlari
uchun   janglar   olib   borishga   majbur   bo’ldi   va   bu   shaharlar   bir   necha   bor   qo’ldan-
qo’lga   o’tib   turdi.   Amir   Haydar   vafotidan   keyin   taxtni   uning   uchinchi   o’g’li   Nasrullo
egalladi.   O’z   akalari   Husayn   va   Umarni   o’ldirib,   Buxoro   taxtini   egallagan   Amir
Nasrullo   Buxoroning   eng   shafqatsiz   hukmdori   sifatida   tarixda   qoldi.   Shu   bilan   birga
u   davlat   hokimiyatini   birmuncha   mustahkamlagan,   harbiy   sohada   ancha   samarali
islohotlar   o’tkazib,   o’z   qo’shinining   jangovar   xolatini   oshirgan,   mamlakatning
hududiy   yaxlitligini   birmuncha   tiklagan   hukmdor edi.
Amir   Nasrulloning   hukmronligi   davri   (1826-1860)   ham   ichki   va   tashqi   dushmanlar
bilan   to’xtovsiz   kurashlar   bilan   o’tdi.   Birinchi   galda   u   o’zini   taxtga   chiqishida
yordam   bergan   kishilarni   o’ldirib   yubordi.   U   dushmanlarini   qo’rquvga   solib   turish
uchun   Buxoroda   har   kuni   ko’plab   kishilarni   qatl   ettirib   turar   edi.   Shuning   uchun ham
u   xalq   orasida   “qassob   amir”   deb   atalgan.   U   markaziy   hokimiyatni   tan   olmagan
mahalliy   bekliklarga   qarshi   qattiq   kurash   olib   bordi.   Ayniqsa,   Shahrisabz   bekligiga
qarshi olib boilgan urushlar  uzoq davom  etdi. 1832 yilda boshlangan   urushlar   1858
yilda   Shahrisabz   va   Kitob   bekliklarining   bo’ysundirilishi   bilan yakunlandi.
Amirlikning   shimolidagi   chegara   shaharlari   (Xo’jand,   O’ratepa,   Toshkent,   Jizzax,
Zomin)   uchun   Qo’qonliklar   bilan   bo’lgan   nizolar   davom   etdi   va   harbiy   jihatdan
kuchli   bo’lgan   Buxoro   qo’shinlari   bu   shaharlarni   asta-sekin   o’ziga   bo’ysundirdi.
Amir   Nasrullo   1842   yilda   Qo’qon   shahrini   ham   egallaydi   va   Qo’qon   xoni
Muhammad   Alixonni   oila   a’zolari   bilan   birga   qatl   ettiradi.   Xatto,   iste’dodli   shoira
Nodirabegimga   ham   shafqat   qilinmadi.   Bunda   Nasrulloga   Qo’qon   xonidan   norozi
bo’lgan ba’zi amaldorlar ham yordam berdilar. Qo’shni Xiva xonligi bilan   ham   nizoli
munosabatlar   saqlanib qoldi.
Amir   Nasrulloning   Qo’qon   yurishida   ekanidan   foydalangan   xivaliklar   Buxoro
hududiga   xujum   qilganligi   (1843),   Xiva   xonining   Marv   turkmanlarini   Buxoro
yerlariga   xujum   qilishga   rag’batlantirganligi   bu   ikki   davlat   o’rtasidagi
munosabatlarni   xarakterlaydigan   voqealarga   misol   bo’ladi.   Amir   Haydar   va   Amir
Nasrullo   hukmronligi   davrida   O’rta   Osiyo   Rossiya   va   Angliyaning   siyosiy-iqtisodiy
manfaatlari   to’qnash   kelgan   o’lkaga   aylanib   qoldi.   Bu   davrda   Hindistonni   egallagan
va   Afg’onistonda   katta   ta’sirga   ega   bo’lgan   Angliya   O’rta   Osiyonining   qudratli
davlati   –   Buxoro   amirligiga   o’z   vakillarini   yubora   boshlaydi.   XIX   asrning   30-40
yillarida   bir   qancha   ingliz   razvedkasi   bo’lishib,   bu   yerda   Rossiyaga   qarshi   Buxoro-
Xiva   ittifoqini   tashkil   qilishga   urinib   ko’rdilar.   Lekin,   bu   urinish   samarasiz
yakunlandi.   Amir   Nasrullo   davrida   chor   Rossiyasi   qo’shinlarining   O’rta   Osiyo
chegaralariga   yaqinlashishi   davom   etdi.
Rossiya   hukumati   ham   Buxoroga   o’z   ta’sirini   o’tkazishga   faol   intildi.   Istilochilik
yurishlariga   qadar   Buxoroga   4   ta   yirik   rus   elchilik   missiyasining   tashrifi   buning
dalilidir.   Yuborilgan   bu   missiyalarga   mamlakatdagi   siyosiy-iqtisodiy   vaziyat,
shaharlpar   va   mudofaa   qo’rg’onlari,   qo’shin   tuzilishi,   qurol-yarog’lar,   aloqa
yo’llariga   oid   kerakli   ma’lumotlarni   yig’ish   haqida   topshiriqlar   berilgan   edi.   Bu
ma’lumotlardan   keyinchalik   Rossiya   mperiyasining   O’rta   Osiyoga   bosqinchilik
yurishlarida   keng   foydalanilganligi   ma’lum.   Amir   Nasrullo   amalda   Buxoroning
oxirgi   mustaqil   hukmdori   bo’lib   qoldi.   Nasrulloxondan   so’ng   Buxoro   taxtiga   uning
oli   Muzaffarxon   o’tirdi   (1860-   1885).   Uning   hukmronligi   boshidayoq amirlikning   hududi   birmuncha   qisqardi.   Katta   qiyinchilik   bilan   bo’ysundirilgan
Shahritsabz-Kitob   bekliklari   yana   Buxoroga   bo’ysunishdan   bosh   tortadilar.   Lekin
amirlik   uchun   eng   katta xavf   xali   oldinda edi.
Mang’itlar   hukmronligi   davrida   ham   Buxoroning   davlat   tizimida   jiddiy   o’zgarishlar
amalga   oshirilmadi.   Garchi   oliy   hukmdor   amir   unvoni   bilan   mamlakatn   boshqargan
bo’lsada,   Buxoro   amirligi   ham   o’z   tizimi,   qonun-qoidalari,   boshqaruv   tartiblari   va
butun   mohiyati   bilan   Movarounnahrdagi   o’rta   asr   musulmon   davlatlari,   xususan,
shayboniylar va ashtarxonitylar davlat tizimidan aytarli farq qilmaydi.   Davlat mutloq
qonun   chiqaruvchi   va   ijro   etuvchi   hokimiyatga   ega   bo’lgan   amir   tomonidan
boshqarilar   edi.   Davlat   hayotiga   tegishli   siyosiy,   iqtisodiy,   diniy   va   boshqa   barcha
masalalarda Buxorodagi bosh qarorgoh – arkda xal etilardi. Vaqti-   vaqti bilan   Davlat
Kengashi chaqirilib   turilardi 4
.
Odatda 5 tadan 20 tagacha eng yuqori amaldorlar a’zo bo’lgan bu kengashda   davlat
hayotiga   talluqli   o’ta   muhim   masalalar   ko’rib   chiqilgan.   Mang’itlar   davrida   ham
davlat   boshqaruvi   ikki   bo’g’inli,   ya’ni   markaziy   va   mahalliy   boshqaruvdan   iborat
bo’lib,   ularning   har   biri   muksulmon   davlatlariga   xos   bo’lgan   murakkab   boshqaruv
tarmoqlariga   ega   edi.   Mang’itlar   sulolasi   davrida   bosh   vazir   vazifasini   qushbegi
mansabini   egallagan   shaxs   bajargan.   Davlat   boshqaruvida   devonbegi,   parvonachi,
otaliq,   dodxoh,   xudaychi,   mirzaboshi   va   boshqpa   saroy   a’yonlarining   hamda
shayxulislom, qozikalon kabi diniy rahbarlarning ahamiyati yuqori bo’lgan.   Mahalliy
boshqaruv viloyat beklari qo’lida edi. Ularning ham o’z boshqaruv tizimi   bo’lgan 5
.
Mang’itlar   sulolasi   davrida   o’tkazilgan   ma’muriy   islohotlar   tufayli   davlatning   asosiy
ma’muriy   birligi   bekliklar   bo’lib   qoldi.   Amirlik   hududi   eng   kengaygan   Amir
Nasrullo davrida Buxoro tarkibida asosan 30 ta beklik bor edi. Ular Qarshi, G’uzor,
Chiroqchi,   Kitob,   Shahrisabz,   Yakkabog’,   Boysun,   Denov,   Sherobod,   Xisor,
Qorategin,   Darvoza,   Baljuvon,   Shug’non,   Rushon,   Ko’lob,   Qo’rg’ontepa,
Qabadiyon,   Kalaf,     Kerki,     Burdalik,     Qalaqli,     Narazm,     Chorjo’y,     Karmana,
iyovuddin,   Nurota,   Xatirchi,   Urgut,   Samarqand   bekliklaridir.   Ulardan   tashqari   bu
davrda   Jizzax,   O’ratepa,   Toshkent,   Turkiston   va   boshqa   qo’shni   hududlar   ham
amirlik   tarkibiga   vaqtincha   kiritilgan   edi.   Poytaxt   shahar   Buxoro   va   atrofdagi
tumanlar   amir   tomonidan   boshqarilgan.
Bekliklar   o’z   navbatida   kichik   xududiy   bo’linma   –   amlokdorliklarga   bo’lingan bo’lib,   ularning   boshlig’i   amlokdor   deb   atalgan.   Davlat   ma’muriy   tuzilishidagi   eng
quyi   bo’g’in   oqsoqol   tomonidan   boshqariladigan   qishloq   jamoalari   edi.   Buxoro
amirligi   tus   istilosiga   qadar   xozirgi   O’zbekiston,   Tojikiston   va   Turkmaniston
respublikalarining   katta   qismini   o’z   ichiga   olgan   o’rta   Osiyodagi   yirik   davlat   edi.
Mang’itlar   sulolasi   davrida   ham   avvalgi   davrlarga   xos   ijtimoiy   tabaqalar   saqlanib
qoldi.   Bu   davrda   jamiyat   madaniy   hayotiga   mas’ul   bo’lgan   ijtimoiy   guruhlar: olimlar,
shoirlar, mudarrislar, talabalar hayotida ham jiddiy o’zgarishlar   ro’y   bermadi.   Asosiy
soliq   to’lovchi   aholi   bo’lgan   raiyat   (fuqaro)   ijtimoiy   pog’onaning   eng   quyi   qismida
bo’lib, ijtimoiy adolatsizliklarning asosiy og’irligi   ularning   zimmasida edi.
Buxoro amirligida qulchilik bu davrda ham saqlanib qoldi. Qullar asosan rus   va fors
millatiga mansub bo’lib, ular harbiy talonchilik yurishlari paytida qo’lga   olinardi va
ko’pincha   turkman   va   qozoqlar   tomonidan   Buxoro   bozorida   sotilar   edi.   Mang’itlar
sulolasi   davrida   davlatning   harbiy   salohiyati   birmuncha   yuksaldi.   Harbiy   islohotlar
qisman sulola asoschisi Muhammad Raxim tomonidan, keyinchalik amir   Shohmurod
tomonidan   olib   borildi.   Buxoro   amirligining   harbiy   qudrati   amir   Nasrullo
hukmronligi   davrida   o’zining   eng   yuqori   nuqtasiga   etdi.   Uning   davrida   Buxoroda
muntazam   armiya   –   sarbozlar   (sipoh)   qo’shini   tashkil   etildi.   Ularning   soni   40 mingga
yaqin   bo’lgan.
Qo’shinlar   otliq   va   piyoda   jangchilardan   tashkil   topgan   bo’lib,   ularning   qurollari
asosan   qilich,   nayza   va   o’q-yoylardan   iborat   edi.   Bu   davrda   Buxoroda   zambaraklar
yasovchi   chet   ellik   mutaxassislar   ham   bo’lganligi   ma’lum.   Lekin,   qo’shinni
zamonaviy   miltiqlar   va   18   zambaraklar   bilan   qurollantirish   sohasida   boshlangan
ishlar   tugallanmasdan   qolib   ketdi.   Oliy   harbiy   amaldorlar   sarkarda unvoniga   ega   bo’lib,   davlat   xazinpasidan   maosh   olib   turishgan.   Eng   yuqori   harbiy
amaldor   (amirdan   keyin)   dodxoh   (qo’shin   boshlig’i)   bo’lib,   qo’rg’onbegi,   to’qsabo,
mingboshi   kabi   oliy   toifali   harbiy   amaldorlar   hamda   ponsadboshi,   churaboshi,
yuzboshi,   daxboshi   kabi   xarbiy   bo’linma   boshliqlari   tomonidan   qo’shin   boshqarilgan.
Bu   davrda   ham   asosiy   sudlovchi   idora   qozilik   mahkamalari   hisoblanib,   qoziqalon
butun   mamlakatning   bosh qozisi   (sudyasi) edi.
Sud   ishlari   ularning   qo’lida   bo’lib,   fuqarolik   va   jinoiy   ishlarning   barchasi   qozilar
tomonidan   ko’rib   chiqilgan.   Aybdorlarga   aybiga   qarab   jarima   solish,   tan   jazosi
berish,   zindonga   tashlash,   sazoyi   qilishdan   tortib   o’lim   jazosi   berishgacha   bo’lgan
jazo   choralari   qo’llangan.   Qozi   hukmidan   norozi   bo’lganlar   qozikalon   yoki   amirga
ariza   berishga   haqli   edi.   Qozi   chiqargan   hukmni   qozikalon,   uning   hukmini   amir
bekor   qilishi   mumkin   edi.   Sud   ishlarida   a’lam,   mufti   kabi diniy   mansab   egalari   ham
katta   rol   o’ynaganlar.   Buxoro   amirligida   dehqonchilik   va   chorvachilik,
hunarmandchilik   va   savdo-sotiq   mamlakat   iqtisodining   asosiy   tarmoqlari   edi.   Bu
davrda ham  amir  va  uning yaqinlariga qarashli  davlat  yerlari, xususiy  mulkdorlarga
tegishli   yer   mulklar   (mulki   xolis),   diniy   mahkamalar,   madrasa   va   masjidlar,
qabristonlar   harajatlari uchun   berilgan vaqf   yerlar   mavjud edi. I.2  Buxoro   amirligi   markaziy   boshqaruvining o’ziga xos jihatlari
Buxoro amirligi   markaziy   boshqaruv ishlarida yirik sarkardalar, qo`shin   boshliqlari,
qo`mondonlar va amirlarning harbiy mahorati katta ahamiyatga ega.   Amirlikda ichki
va   tashqi   xavfni   bartaraf   etish,   davlat   sarhadlarini   kengaytirish   hamda   qilinadigan
yurishlarda   qo`shinlarning   soni,   harbiy   tayyorgarligi,   jang   usullari,   qurol-yarog`lar,
qo`shin   boshliqlarining   harbiy   mahorati   kabilarga   katta   e’tibor   qaratganlar.
Davlatdaqo`shin   to’plash,   qo`shinning   ta’minoti,   uning   tarkibi,   qo`shinni   jangga
tayyorlash, qurol-aslahalar, harbiy va qorovullik xizmatini o`tash,   harbiy   harakatlarni
olibborish   odat   tusiga   kirgan 6
.
Amirlikning   siyosiy   hayoti,   boshqaruv   tartibi,   ma’muriy   tuzilishi   va   harbiy   siyosati
to`g`risida   tarixiy   manbalarda   ma’lumotlar   keltirib   o`tilgan.   Quyida   ana   shunday
manbalar   va   ularning   mualliflariga   to`xtalamiz.   Buxoro   amirligining   siyosiy-ijtimoiy
va   iqtisodiy   hayoti   tarixi   tarixshunosligi   va   manbashunosligi   doirasida   amirlik
tarixiga oid tadqiqotlar va manbalarda ko`pgina tarixiy voqeliklar   yoritilgan.   Rossiya
imperiyasining   harbiy   yurishlari,   bosib   olish   jarayoni   va   hukmronligi   davrida
yaratilgan   asarlar   ham   mavzuning   tarixshunosligi   va   manbashunosligini   tashkil
qiladi. O’rganilayotgan davrda Buxorodagi harbiy ish va   Rossiya imperiyasi bosqini
arafasidagi ijtimoiy – iqtisodiy hayot, Buxoro amirligi   harbiy   qo`shini,   harbiy   taktika
va   harbiy   lavozim   egalarining   vazifalari   to’g’risidagi   ma’lumotlarni   ko’rish   mumkin 7
.
Buxoro xonligi (amirligi) tarixini o`rganishda dastlabki manbalar qatorida   Zahiriddin
Muhammad   Boburning   “Boburnoma”   asari,   «XIX   asr   Xiva   davlat   xujjatlari» II tom,
Mir   Muhammad   Amin   Buxoriy   «   Ubaydullonoma»   ,Ahmad   Donish   «Risolai   yo
muxtasari   az   tarixi   saltanati   xonadoni   mangitiya»,   Mulla   Maxdum   Xoji   «Tarixi
Turkiston»,   Mirza   Abdulazim   Somi   «Tarixi   salatini   Mangitiya,   Said   Xomid   Tura
Komyob   «Tavorix   ul   -   xavonin»,   Muhammad   Yusuf Bayoniy   «Shajarai   Xorazmshohiy»,   Muhammad   Ali   ibn   Muxammad   Sayid   Baljuvoni
«Tarixi nofei», Amir Sayid Olimxon «Buxoro xalkining xasrati tarixi»,   Ziyoyev X. 
«O’zbekiston mustaqilligi uchun kurashlar tarixi (Miloddan avvalgi   asrlardan to 1991
yil 31 avgustgacha)», Ziyoyev X. «Turkistonda Rossiya tajovuzi   va hukmronligiga 
qarshi kurash», Ozodayev F. «Toshkent tarixidan ocherklar»,   A’zamxujayev S. 
«Turkiston muxtoriyati», Mingnorov A. «Turkistonda 1917-1918   yillardagi   milliy  
siyosiy   tashkilotlar»,   Rajabov   Q.   «Buxoro   va   Xorazm   Xalk   Respublikalari: 
davlatchilikning demokratik shakli», Baxodir E. «O’zbekistonda   davlat va mahalliy 
boshqaruv tarixi», Azamat Ziyo «O’zbek davlatchiligi tarixi»,   Sagdullayev A., 
Mavlonov U. «O’zbekistonda davlat va boshqaruv tarixi» 8
. Shu   davrga tegishli ba’zi 
mahalliy manbalar xam o`rganib chiqilib, tadqiq etilayotgan   mavzuning ayrim 
jihatlarini ochib berishga harakat qilindi. Ularda Buxoro amirligi   davlat boshqaruvi, 
ma’muriy va harbiy amaldorlarning vazifalari, harbiy masalaga   oid   ma’lumotlar  
mahalliy   tarixnavislik   maktabi   namoyandalari   asarlariga   izoh,   hamda tushuntirishlar 
bilan tadqiqot   ishiga   kiritildi.
Mahalliy   tarixnavislik   maktabining   namoyandalari   asarlari   uzoq   yillar   mobaynida
tazyiq   ostida   qolib,   e’lon   qilinmagan   yoki   ular   ahamiyati   kamsitilib   tarjima   qilish,
nashr   ettirish   ishlari   paysalga   solingan.   Shunday   bo`lsa   ham   bir   qator   olimlar
tomonidan mahalliy manbalar asosida ilmiy ishlar olib borilgan. Jumladan,   professor
Sh.Voxidov   amirlik   davlat   boshqaruvi   mansab   va   unvonlar   hamda   harbiy   ish   tarixi
bo`yicha   ko`pgina   tadqiqotlar   olib   bordi   va   ilmiy   nashrlarni   amalga   oshirdi.   Muallif
o`z tadqiqot va tarjimalarida Buxoro qozikaloni Muhammad Sharifxon –   Sadri Ziyo
asarlarini (“Zikri Saltanati podshoxoni mang’itdir”. Mavorounnahr //   Qo’lyozma,   O’z
RFA   SHI   №   2241.   raqami   ostida   saqlanadi)   hamda   Muhammal   Ali   Baljuvoniyning
“Tarixi   nofei”   asarini   tojik   tilidan   tarjima   qilib,   so`zboshi   va   izohlar   keltirib o`tgan 9
.
Ushbu manabalar amirlik boshqaruv tarixi va harbiy ish tarixini   o`rganishda   muhim
manba   bo`la   oladi.
Quyida   bu   haqda   batafsil   to`xtalamiz.   Buxoro   tarixchilarining   asarlari,  jumladan,   Qozi   Homid   Baqoxo`ja   o`g`li,   Mir   Muhammad   Siddih   ibni   amir   Muzaffar
«Hashmat»,   Muhammad   Sharif   ibni   qozi   Abdushukur   qozi   kalon   Sadri   Ziyolarning
muhim   va   tarixiy   ma’lumotlarga   boy   bo`lgan   asarlari,   ayniqsa   Buxoroning   oxirgi
qozikaloni   Sadri   Ziyoning   (1867-   1932)   va   Hashmatning   ilmiy-adabiy   meroslari
bizni   qiziqtirayotgan   masalalarni   yechishga   yaqindan   yordam   beradi.   Sadri   Ziyo
tomonidan   yozilgan   asarlardan   «Zikri   salatanati   podshohoni   mang`it   dar
Mavorounnahr»   (Mavorounnahrda   hukm   surgan   mang`it   podsholarining   zikri),
«Ro`znoma»   (Kundalik),   Muhammad   Ali   ibni   Muhammad   Sayid   Baljuvoniy
qalamiga  mansub   "Tarixi   nofei"   (Foydali  tarix)  nomli  asari  topilganini  aytib  o`tdik.
"Tarixi   nofei"   Buxoro   amirligi   tarixiga   oid   muhim   manba   bo`lib,   unda   mang`itlar
sulolasi   davrida   Buxoro   mamlakatining   boshqaruv   tartibi,   ma’muriy   tizimi,   ichki
nizomi,   amal   va   mansablarning   joriy   etilishi   va   boshqa   masalalar   keng   yoritilgan.
Mavzuning   manbashunosligiga   e’tibor   qaratsak,   “Tarixi   Abulfayzxon”   asarini
Ubaydallaxon   va   Abulfayzxon   (1711-1747   yy.)   saroyida   xizmat   qilgan   munajjim,
shoir   va   tarixchi   olim   Abdurahmon   Davlat   yozgan.   Muallif   ko`proq   Abdurahmon
Tole   nomi   bilan   mashhur.   Mazkur   asar   hajm   jihatdan   kichik,   161   varaq   bo`lib,
“Ubaydullanoma”ning   davomi   hisoblanadi   va   Buxoro   xonligining   1711-1723   yillar
orasidagi   ijtimoiy-siyosiy   tarixini   o`z   ichiga   oladi.   Ma’lumki,   XVIII   asrning   birinchi
choragida   Buxoro   xonligining   iqtisodiy   va   siyosiy   ahvoli   zaiflashadi,   ulus
boshliqlarining,   ya’ni   mahalliy   hukmdorlarning   mustaqillik   uchun   olib   borgan
harakati   kuchaydi,   ularning   ayrimlari,   masalan,   Balx   va   Samarqand   markaziy
hukumatga   bo`ysunmay   qo`ydilar,   Farg`ona   XVIII   asr   boshlarida,   1709   yili
Ashtarxoniylar   davlatidan   ajralib  chiqdi   va  o`lkada   mustaqil   Qo`qon   xonligi   tashkil
topdi,   1722   yili   Samarqand   ham   mustaqillik   e’lon   qildi   va   Rajabxon   ismli   kimsani
xon   qilib ko`tardilar (1722-1728   yy.), o`zaro   urushlar   boshlanib   ketdi.
“Tarixi   Abulfayzxon”   asarida   mana   shu   masalalar   keng   yoritib   berildi.   Bundan
tashqari,   asarda   Buxoro   xonligining   ma’muriy   tuzulishi,   harbiy   san’ati   va   taktikasi
hamda   o’zbek   xalqining   o`sha   yillardagi   etnik   tarkibi   haqida   ham   ayrim,   diqqatga
sazovor   dalil   va   ma’lumotlar   bor.   “Tarixi   Abulfayzxon”ning   to’la   ruscha   tarjimasi,
zarur   izohlar   bilan   1959   yili   A.A.Semenov   tarafidan   Toshkentda   nashr qilingan.   “Silsilat   us-salotin”   Xoji   Mir   Muhammad   Salimning   asaridir.
Uning   qo’lyozma   nusxalari   juda   kamyob   bo`lib,   bir   nusxasi   Angliyaning   Oksford
shahridagi   Bodli   kutubxonasida   (raqami   №   269)   saqlanmoqda.   “Silsilat   us-   salotin”
asarini Nosiruddin Muhammadshohning topshirig’i bilan yozgan. “Silsilat   us-salotin”
1731   yilda   yozilgan   bo`lib,   muqaddima   va   to`rt   qismdan   iborat.   Muqaddimada
asarning   yozilishi   haqida   so`z   boradi   va   muallifning   1711   yildan   keyingi   hayoti
haqida ayrim, diqqatga sazovor ma’lumotlar keltiriladi. “Silsilat us-   salotin”ning   III-
IV   qismlari   favqulodda   ahamiyatga   ega   bo`lib,   O’rta   Osiyo,   xususan   O’zbekistonning
XVI-XVIII asrning birinchi choragidagi ijtimoiy-siyosiy tarixini   bayon   qiladi.   Asarda
Buxoro   xonligining   Eron,   Hindiston   va   Koshg`ar   bilan   bo`lgan   aloqalari,   Buxoro
xonligida   hokimiyatning   Shayboniylardan   Ashtarxoniylar   qo`liga   o`tishining   aniq
tafsiloti,   XVIII   asrda   Balx   va   Badaxshon,   shuningdek,   O’zbekistonning   ijtimoiy-
siyosiy,   harbiy   siyosati   va   madaniy   hayoti,   Shohjohonning   Balx   va   Buxoro   xonligi
ichki   ishlariga   qurolli   aralashuvi   va   Boburiylar   qo`shinining   Balx   va   unga   tobe
bo`lgan   yerlarni   bosib   olishi   davomida   qo’llanilgan   harbiy san’at   turlari,   Xorazmning
XVI-XVII   asrlardagi   siyosiy   ahvoli   xususida   boshqa   manbalarda   uchramaydigan
qimmatli   dalil   va   ma’lumotlar   keltiriladi.
Asarda  ulus   tizimi,  O’zbekiston   shaharlari,  ularning  aholisi   va  turmush   tarzi   haqida
keltirilgan   ma’lumotlar   ham   alohida   qimmatga   egadir.   Xoji   Mir   Muhammad   Salim
Buxoro   xonlari,   Abdullaxon   II,   Abdulmo`minxon,   Dinmuhammadxon,   Imomqulixon,
Abdulazizxon,   Subhonqulixonning   Hindiston,   Eron   va   Turkiya   hukmdorlari   bilan
yozishmalarining   20   nafar   maktubi   nusxalarini   ham   keltirgan.   Bu   maktublar,
shubhasiz,   Buxoro   xonligi   bilan   mazkur   mamlakatlar   o`rtasidagi   munosabatlar
tarixini   o’rganishda   ahamiyatlidir.   “Tuhfat   ul-xoniy”   (“Xonning   tuhfasi”) yoki “Tarix
Rahimxoniy” (“Muhammad Rahimxon tarixi”) nomli asar   Buxoro xonligining 1722-
1782   yillar   orasidagi   ijtimoiy-siyosiy   tarixini   o`z   ichiga   oladi.   Uni   tarixchi   olim
Muhammad   Vafoyi   Karminagiy   (1685-1769)   yaratgan.   Tarixchining   to`la   nomi
Mulla   Muhammad   Vafo   ibn   Muhammad   Zohir   Karminagiy   bo`lib,   Buxoroning
o`qimishli   va   taniqli   kishilaridan   biridir.   Karminagiy   nisbasiga qaraganda,   asli   Buxoroning   Karmana   tumanidan   bo`lgan.
“Ubaydullanoma”   kitobining   muallifi   Mir   Muhammad   Amin   Buxoriyning   guvohlik
berishicha,   Muhammad   Vafoyi   Karminagiy   Ashtarxoniylardan   Ubaydullaxon
saroyida   kitobdor   bo`lib   xizmat   qilgan.   Mulla   Muhammad   Vafo   Karminagiy   “qozi
Vafo”   nomi   bilan   ham   mashhurdir.   U   qozilik   lavozimiga   yangi   sulola-Mang`itlar
sulolasining   asoschisi   Muhammad   Rahimxon   (1753-1759)   zamonida   erishgan.
Muhammad   Vafo   Karminagiy   1769   yili   “Tuhfat   ul-xoniy”   nomli   asarida   faqat   1722-
1768   yil   voqealarini   o’z   ichiga   olgan   qisminigina   yozib   ulgurgan,   xalos.   Uning
davomini,   ya’ni   1768-1782   yillar   voqealarini   bayon   etuvchiqismini   nasaflik   domla
Olimbek   ibn   Niyozqulibek   yozgan.   Asar   mang`it   hukmdorlarining   uluslar   va
qabilalarni   bo`ysundirish   maqsadida   olib   borgan   tinimsiz   urushlari   va   uning   asosiy
sabablarini   aniqlashga   yordam   beradi.
Asarda   yana   o’zbek   qavmlari,   ulug`lari   va   ularning   ijtimoiy-siyosiy   hayotda   tutgan
o`rni,   Ashtarxoniylar   va   Mang`itlar   hukmronligi   davrida   o`zbek   qo`shini   va
mang`itlar   davlatining   tuzilishi,   1722-1782   yillarda   Buxoro   xonligining   Eron,
Afg’oniston,   Qozoq   va   Qo’qon   xonliklari   hamda   Koshg`ar   bilan   olib   borgan   siyosiy
munosabatlari   haqidagi   ham   e’tiborga   molik   ma’lumotlar   ko’p   uchraydi.   “Tuhfat   ul-
xoniy”   asarining   qo`lyozma   nusxalari   ko’p.   Masalan,   faqat   Sankt-Peterburg,
O`zbekiston,   Tojikiston   kutubxonalarida   undan   23   qo`lyozmasi   mavjud.   Asar   biron
tilga   to`la   tarjima   qilinmagan.
Asardan kichik bir parcha, ya’ni Muhammad Rahimxonning 1747 yili Saraxs   atrofida
Eron qo`shinlari   bilan   to’qnashuvi   va   jang   olib   borish   uslubi   rus   tilida   1938   yili e’lon
qilingan.   “Tarixi   Amir   Haydar”   XVIII   asrning   ikkinchi   yarmi   va   XIX   asrning
birinchi   yarmida   o`tgan   buxorolik   olimlar   asaridir.   Kitobning   noma’lum   muharrir
tomonidan   qisqartirilgan   nusxasi   yetib   kelgan   bo`lib,   qo`lyozma   O’zRFA
Sharqshunoslik   institutida   1836   raqami   ostida   saqlanmoqda.   “Tarixi   Amir   Haydar”
kichik   hajmdagi   asar,   jami   96   varaqdan   iborat,   muhim   tarixiy   manbalar   asosida
yozilgan,   Buxoro   xonligining   Ashtarxoniylar,   shuningdek,   asosan,   Mang’itlar
sulolasidan   bo’lgan   amir   Haydar   hukmronligi   (1800-1826)   davridagi   ijtimoiy-
siyosiy   tarixini   o`z   ichiga   oladi. Asar   81   bob   yoki   dostondan   iborat.   7-81-   boblarida   Buxoro   amirligi   amirzoda
Haydarning   tug`ilishidan   to   uning   1826   yil   6   oktyabridagi   vafotigacha   bo`lgan   tarixi
hikoya   qilinadi.   Kitob   50-   yillarda   A.A.Semenov   tomonidan   rus   tiliga   tarjima
qilingan.   “Fathnomayi   sultoniy”   (“Sulton   fathnomasi”)   asari   muallifi   Mir   Olim
Buxoriy   bo`lib,   kitobini   Amir   Nasrullo   davri   (1826-   27   –   1869-79   )da   Huzor   hokimi
bo`lgan   Muhammad   Olimbekning   xizmatida   bo`lgan   va   uning   topshirig`i   bilan
yozgan.   “Fathnomayi   sultoniy”   amir   SHohmurod   (1785-86-1800   )   davridan   to
Nasrullo   hukmronligining   dastlabki   yillarigacha   Buxoro   amirligida   bo`lib   o`tgan
voqealarni   o`z   ichiga   oladi,   lekin   SHohmurod   va   amir   Haydar   davrlari   qisqacha
Nasrullo   davri   esa   batafsil   yoritilgan 10
.
Mazkur qo’lyozma asarning birinchi jildi bo’lib, ikkinchisi bizga ma’lum   bo`lmagan
sabablarga   ko`ra   yozilmay   qolgan.   “Fathnomayi   sultoniy”ning   birinchi   qismi
marhum   O.D.CHexovich   tarafidan   rus   tiliga   tarjima   qilingan.   Tarjima   qo`lyozmasi
O`zR   FA   Sharqshunoslik   instituti   kutubxonasida   saqlanmoqda.   “Tarjimai   ahvoli
amironi Buxoroyi sharif az amir Doniyol to asri amir Abdulahad”   (“Buxoroyi   sharif
amirlarining   tarjimai   ahvoli.   Amir   Doniyoldan   to   amir   Abdulahadgacha”)   asarining
muallifi  Ahmad Donish yoki  Ahmad Kalla nomi bilan   mashhur   bo`lgan,   XIX   asrda
ko`zga   ko’ringan   mutafkkir   shoir,   adib,   olim   va   diplomatdir.   Ahmad   Donish
sermahsul   ijodkor   bo`lib,   ilohiyot,   ilmi   nujum,   geografiya, adabiyot va tarixga oid 20
ga yaqin asar yozib qoldirdi. “Manozir ul-   kavokib” (“Sayyoralarning manzaralari”),
“Navodir   ul-vaqoe’”   va   “Tarjimai   ahvoli   amironi   Buxoroyi   sharif”   (1885   yildan
keyin   yozilgan)   asarlari   ana   shular   jumlasidandir.   O’zbekistonning   XIX   asrdagi
ijtimoiy-siyosiy   hayotini   o`rganishda   olimning   so`nggi   asari   katta  ilmiy   ahamiyatga
ega.
Kitobda   katta   so`z   boshi,   sayyoralarning   inson   tagdiridagi   ahamiyati,   din   va   uning
jamiyatdagi o`rni to`g’risidagi fikrlardan keyin qisqa tarzda amir Doniyol   (1758-1785
yy.),   Shohmurod   (1785-1800   ),   Haydar   va   amir   Nasrullo   hukmronligi yillarida   bo’lib   o’tgan   voqealar bayon   etilgan.   Asarning   katta   va   so’nggi qismi amir
Muzaffarga   bag`ishlangan.   “Tarjimai   ahvoli   amironi   Buxoroyi   sharif”   asarining
qo`lyozma   nusxalari   Toshkent,   Samarqand,   Buxoro   kutubxonalarida   mavjud.
Asarning   matni   A.Mirzoyev   tomonidan   chop   etilgan.   1960   yili   kitobning
qisqartirilgan   ruscha   tarjimasi   Dushanbeda   nashr   qilingan.   “Tarixi   salotini
Mang`itiya”   (“Mang’it   sultonlarining   tarixi”)   asari   buxorolik   mashhur   tarixchi   olim
va   shoir   Mirzo   Abduazim   Somiy   Bo`stoniy   (1838-39-1914   yildan   keyin)   qalamiga
mansubdir.   Somiyning   “Tuhfayi   shohiy”   (“Podshohning   tuhfa”),   “Tarixi   salotini
Mang`itiya”   asarlari   tarix   ilmi   uchun   ahamiyatlidir.   1900-   1902   yillar   orasida
yozilgan   “Tuhfayi   shohiy”   va   1907   yili   yozib   tamomlangan   “Tarixi   salotini
Mang`itiya”   bir   davr,   Buxoro   xonligining   amir   Muzaffar   davridagi   tarixga
bag`ishlangan.   Biroq   ular   ma’lum   darajada   bir-biridan   farq   qiladi.   “Tarixi   salotini
Mang`itiya”   esa nisbatan xolisona   yozilgan.
Asarning   ilmiy   ahamiyati   shundaki,   unda   Buxoro   amirligining   iqtisodiy   va   siyosiy
ahvoli,   shuningdek,   Buxoro-Rossiya   munosabatlari   birmuncha   keng   yoritilgan.
Kitobning   qo`lyozma   nusxalari   ko`p.   Uning   o’zbekistonlik   olima   L.M.Epifanova
tomonidan   qilingan   ruscha   tarjimasi,   so’zboshi   va   zarur   izohlari   bilan   birga,   1962
yili,   Moskvada   chop   etilgan.   “Tarixi   Salimiy”   (“Salimiyning   tarixi”)   asari   muallifi
XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning birinchi choragida   o`tgan Mirza Salimbek
bo`lib,   uning   to`la   ismi   Mirza   Salimbek   ibn   Muhammad   Rahimdir.   Olim   1850-51
yillari   Buxoroyi   sharifda   badavlat   va   nufuzli   xonadonda   tavallud   topgan.   Mirza
Salimbek   bir   necha   yirik   tarixiy   asar   yozib   qoldirgan.   «Tarixi   Salimiy»   shular
jumlasidandir.
Tarixchilar   uchun   eng   muhimi   uning   so`nggi   asari   «Tarixi   Salimiy»dir.
N.Norqulovning   fikriga   qaraganda,   XX   asrining   20-   yillarida   yozilgan.   Uning   bosh
qismi,   Chingizxondan   to   amir   Muzaffar   davrigacha   bo`lgan   tarix   umumlashtiruvchi
xarakterga   ega.   Asarning   1860-1920   yillar   voqealarini   o`z   ichiga   olgan   katta   qismi
butunlay   yangi   bo`lib,   muallifning   o`zi   bu   voqealarning   guvohi   bo`lgan.   Asarda   amir
Muzaffar   davrida   Hisor,   Ko’lob,   Baljuvan,   Qorategin   va   Darvozda   bo’lib   o’tgan
voqealar,   Buxoro-Qo’qon   va   Buxoro-Rossiya   munosabatlari,   shuningdek, Buxoro   amirligining   X1X   asrning   ikkinchi   yarmidagi   umumiy   ahvoli   va   ma’muriy
tuzilishi   haqida   qimmatli   ma’lumotlar   bor.   Yuqorida   keltirilgan   tarixiy   asarlar
Buxoro   amirligining   siyosiy-ijtimoiy,   iqtisodiy   hamda   harbiy   san’ati   to`g`risida
asosiy   manba   bo`lib   xizmat   qiladi.
Jumladan,   ushbu   manbalarda   XVIII   asrning   ikkinchi   yarmi   –   XIX   asr   boshlarida
Buxoro   amirligining   ichki   va   tashqi   siyosati,   o’zaro   munosabatlarda   harbiy   qo`shin
muhim   ahamiyat   kasb   etgan.   Bu   davrga   kelib   amirlikdagi   qo`shin   asosan
nomuntazam xarakterga ega bo`lgan, ular ichki va tashqi xavfni bartaraf   etishi   lozim
edi.   XIX   asr   boshlarida   amirlik   hukmdorlari   o`z   qo`shinlarini   yaxshilash,   uning
tarkibida   muntazam   qismlarni   tarkib   topshirish   borasida   ko`pgina   ishlarni   amalga
oshirganlar. II BOB.   BUXORO   AMIRLIGIDA   HARBIY   VA   MAHALLIY
BOSHQARUVI   TARIXI
Buxoro   amirligida   harbiy   boshqaruv
Mang’itlar   sulolasi   davrida   ham   mustabid   hokimiyat   shakli   mavjud   bo’lib,   amir
huquqi   chegaralanmagan   oliy   hukmdor   edi.   Ijro   etuvchi   hokimiyatni   bosh   vazir
—   qushbegi   boshqargan.   U   xon   bilan   bamaslahat   ish   yuritgan.   Jamiyat   hayoti   shariat
qonunlariga   asoslangan.   Mamlakat   murakkab   davlat   apparati   orqali   idora   qilingan.
Masalan,   moliya   ishlari   devonbegi   kalonga,   davlat   xavfsizligi   ko’kaltoshga,   ichki
tartibni   saqlash   va   nazorat   qilib   turish   raisga   topshirilgan.   Buxoro   amirligida
markaziy   boshqaruv   quyidagi   asosiy   idoralar   orqali   amalga   oshirilar   edi:   amir   –
davlat boshlig’i, qushbegi  — bosh vazir, (amir yordamchisi), otaliq, moliya idorasi,
vaziri   harb, qozilik   mahkamasi 11
.
Buxoro   amiri   hokimiyati   cheklanmagan   bo’lib,   u   bir   vaqtning   o’zida   diniy   va
dunyoviy   hokimiyat   boshlig’i   edi.   Shu   bilan   birga,   amir   —   davlatning   Oliy   bosh
qo’mondoni,   amirlik   yerlarining   oliy   egasi   hisoblangan.   Mang’itlar   sulolasining
uchinchi   vakili   bo’lmish   Shohmurod   (1785-1801)   amirlik   unvonini   qabul   qildi   .
Amirlik   unvoni   ilgari   asosan,   ko’pgina   qo’shin   boshliqlari   va   joylardagi   turli   harbiy
vakillarga   berilgan   bo’lsa,   Muhammad   Rahim   davriga   kelib   esa   amir   unvoniga   ega
bo’lgan   birorta   mansabdor   shaxs   qolmagan.   Ta’kidlash   joizki,   Shoxmurod   tomonidan
qabul   qilingan   amirlik   unvoni   tarixchi   olim   V.   V.   Bartol’d   ma’lumotlarida keltirilgan
amir   unvonidan   keskin   farq   qiladi.   Ushbu   unvon   ilgari   amalda   bo’lgan   amirbeklik
unvonidan   farqli   o’laroq   halifalik   maqomi   –   “amir-ul-   mo’minin”   sifatida   talqin
etilgan.   Aynan   ushbu   davrdan   Buxoro   xonligi   Buxoro   amirligi   deb   yuritila
boshlangan 12
.
Amir   davlatni   mansabdor   shaxslar,   ya’ni   amir   xizmatchilari   orqali   boshqarar   edi.
Ushbu   mansabdor   shaxslar   davlatning   boshqaruv   apparatini   tashkil   etgan.   Buxoro
amirlari   shajaralarini   Muhammad   payg’ambardan   boshlaganliklari   sababli   ularning
unvonlariga   “said”   so’zi   qo’shib   aytilgan.   Amir   yonida   doimiy   ravishda 11
 Zamonov. A – “O’zbekiston tarixi”(ilmiy jurnal)., XVIII – XIX asr o’rtalarida  uning   shaxsiy   yozishmalarini   olib   boruvchi   ikki   nafar   kotibi   bo’lgan.   Ularning
birinchisi   munshiy   bo’lib,   u   barcha   ishlar   bo’yicha   berilgan   ko’rsatmalar   yozib
borgan   va   amirga   kelgan   axborotlar,   ma’lumotlarga   hamda   ma’muriy   vakillardan   va
alohida   shaxslardan   kelgan   iltimosnomalarga,   shikoyatlarga   javob   berish   bilan
mashg’ul   bo’lgan.   Ikkinchi   kotib   -   mushrif   bo’lib,   u   sarupo   berish,   qurol-yarog’   va
shu   kabilarni   tarqatish   haqidagi   ko’rsatmalarni   rasmiylashtirib   borgan.   Amir
tomonidan   yuqorida   zikr   etilgan   iltimosnoma,   shikoyatlar   va   boshqa   xatlarga   berilgan
yozma javob - muboraknoma deb atalgan. Amir o’z navbatida, hududiy   tuzilmalardan
doimiy   xabarnomalar   olib   turgan.   Amirlikdagi   barcha   bekliklar   beklari   va   qozilari
chopar   navkarlar   orqali   amir   huzuriga   yozma   axborotnomalar   yuborib   turganlar.
Ularga   amir   nomidan   tegishli   tartibda   muboraknomalar   jo’natilgan.
Markaziy   davlat   boshqaruvini   bir   necha   idoralar   yig’indisi   tashkil   etib,   davlatning
oliy   boshqaruv   organi   —   oliy   davlat   mansabi   hisoblangan   qushbegi   tomonidan
boshqariladigan   davlat   devonxonasi   (qushbegi   devonxonasi)   hisoblangan.   Qushbegi
mansabi   ilgaridan   mavjud   bo’lgan   bo’lsada,   XVII   asrga   kelib   “otaliq”   unvoniga
nisbatan uning ahamiyati va vakolat doirasi   ancha toraygan.   XVIII asrning o’rtalariga
kelib qushbegi mansabi  etakchi o’ringa chiqib, u davlat   apparatining   asosiy   bo’g’ini
sifatida   barcha   boshqaruvning   asosiy   funktsiyalarini   o’z   qo’lida   to’play   borgan.
Qushbegi   mahalliy   beklar   orqali   markaziy   davlat   boshqaruvini   amalga   oshirish   bilan
bir   qatorda,   chet   mamlakatlardan   keladigan   mol-   mulklardan   olinadigan   boj   to’lovlari
ustidan   nazoratni   ham amalga   oshirgan 13
.
Qushbegi   lavozimiga   davlatning   tajribali,   ishbilarmon,   siyosatdon   kishilari
tayinlangan.   Nomzod   avval   devonbegi   mansabida   faoliyat   yuritgan   bo’lishi   lozim
bo’lgan.   U   saroydagi   eng   yuqori   unvon   egasi   sifatida   davlatda   amirdan   so’ng   turgan.
Turklardagi   ulug’   vazir   yoki   Yevropadagi   davlat   kantsleri   singari   qushbegi   amirning
eng   yaqin   maslahatchisi   va   ishonchli   kishisi   bo’lgan.   Qushbegi   bir   vaqtning   o’zida
amirning   shaxsiy   muhrini   saqlash,   boshqa   davlatlar   bilan   aloqalarni   nazorat   qilish
13
  Шукуриллаев   Ю.   Қўшин   бошқарув   тарихидан   //   Жамият   ва   бошқарув.   –   2006.
–   №2.   –Б.48. shuningdek,   moliya   ishlarini   boshqarish   kabi   mas’ul   vazifalarni   ham   amalga
oshirgan.   Buxoro   amirligida   savdo-sotiqdan   olinuvchi   barcha   bojxona   to’lovlari
boshqaruvi   ham   qushbegi   qo’lida   bo’lishi   bilan   bir   qatorda,   u   yer   solig’ini   yig’ish   va
yer-mulklarni   berishni   ham   nazorat   qilgan.   Bulardan   tashqari   unga   amir   saroyi
xavfsizligini   nazorat   qilish   vazifasi   ham   yuklatilgan.   Aynan   mana   shuning   uchun
ham   amir   shahardan   boshqa   joyga   ketgan   paytda   u   saroy   darvozaxonasining   unga
maxsus   kurilgan   joyida   amir   shaharga   qaytguncha   kutib   o’tirishga   majbur   bo’lgan.
Har   kuni   kechqurun   shaharning   kechasi   qulflanadigan   darvozasi   kaliti   qushbegiga
olib   kelib   berilgan   va   ertasiga   ertalab   esa   kalitlar   yana   darvozabonlar   boshlig’iga
qaytarilgan.
Shuningdek,   qushbegi  Buxoro   shahri   hokimi   bo’lishi   bilan   birga,   barcha   beklarning
oliy boshlig’i ham  edi. Uning mahkamasidan markaziy hokimiyatning   ko’rsatmalari
va   qarorlari   chiqib   turgan.   Qushbegi   barcha   ishlarni   bevosita   amirning   roziligi bilan
qilgan   va   har   kuni   qilingan   va   qilinayotgan   ishlar   to’g’risida   amirga   yozma   yoki
og’zaki   axborot   berib   turgan.   Otaliq   -   amirlik   markaziy   boshqaruvida   o’ziga   xos
vakolatga   ega   bo’lgan,   mang’it   hukmdorlarining   tayanchi   hisoblangan   va   ularning
hurmatiga   sazovor   bo’lgan   mansab   egasi.   Binobarin,   otaliq   amirga   ota   o’g’liga
qilganidek   xushmuomalalik   bilan   munosabatda   bo’lishi   lozim   edi.   Unga   Buxoro
shahri   va   Samarqanddan   Qoraqo’lgacha   bo’lgan   hududlarda   suv   taqsimotini   nazorat
qilish  vazifasi  yuklatilgan.  O’z  navbatida   otaliq  Shohrud  kanali  mirobligi   vazifasini
ham   bajargan.
Buxoro   amirligida   ahamiyati   bo’yicha   uchinchi   pog’onada   moliya   idorasi   –
moliyaviy   devonxona   turgan.   Ushbu   davlat   idorasini   oliy   moliyaviy   amallardan   biri
sanalmish   devonbegi   boshqarib,   u   davlat   boshqaruv   tizimida   ikkinchi   mansabdor
shaxs   hisoblangan.   Devonbegi   davlat   xazinasi,   zakot   (xorijiy   mamlakatlardan
keladigan   mol-mulklardan   tashqari)   hamda   soliqlarga   nisbatan   umumiy   davlat
boshqaruvini   amalga   oshirgan.   Buxoro   amirligida   davlat   xazinasi   amir   xazinasidan
alohida   bo’lmaganligi   sababli   amirning   shaxsiy   daromad   va   harajatlari   alohida
tartibda   bo’linmagan   edi.   Amirning   ikki   xazinasi   bo’lib,   uni   bo’lish   quyidagi
tamoyilga   asosan   amalga   oshirilardi:   ya’ni   birinchi   xazina   asosiy   xazina   –   sarf qilinmaydigan   hamda   daxlsiz   sanalib,   ikkinchisi   xazina   esa   –   xarajatlar   manbai
hisoblangan.
Amir   an’anaga   ko’ra   faqatgina   otasi   yoki   bobosi   tomonidan   qoldirilgan   daromadlarni
sarf   etib,   o’zining   foydasini   saqlab   qo’yardi.   Amirliqda   markaziy   idoralardan   biri
mudofaa   va   harbiy   masalalar   bilan   shug’ullanuvchi   vazirlik   bo’lib,   ushbu   idora
bevosita   to’pchiboshi   lashkar   (harbiy   zir)   tomonidan   boshqarilgan.   To’pchiboshi
lashkar   davlatdagi   barcha   otliq   va   piyoda   askarlardan   tashkil   topgan   qo’shinni
boshqargan.   Mang’itlar   hukmronligi   davrida   ham   Buxoroning   davlat   tizimida jiddiy
o’zgarishlar amalga oshirilmadi. Garchi oliy hukmdor amir unvoni   bilan mamlakatn
boshqargan   bo’lsada,   Buxoro   amirligi   ham   o’z   tizimi,   qonun-   qoidalari,   boshqaruv
tartiblari   va  butun  mohiyati   bilan  Movarounnahrdagi   o’rta  asr   musulmon  davlatlari,
xususan, shayboniylar va ashtarxonitylar davlat tizimidan   aytarli farq   qilmaydi.
Davlat   mutloq   qonun   chiqaruvchi   va   ijro   etuvchi   hokimiyatga   ega   bo’lgan   amir
tomonidan   boshqarilar   edi.   Davlai   hayotiga   tegishli   siyosiy,   iqtisodiy,   diniy   va
boshqa   barcha   masalalarda   Buxorodagi   bosh   qarorgoh   –   arkda   xal   etilardi.   Vaqti-
vaqti   bilan   Davlat   Kengashi   chaqirilib   turilardi.   Odatda   5   tadan   20   tagacha   eng
yuqori   amaldorlar   a’zo   bo’lgan   bu   kengashda   davlat   hayotiga   talluqli   o’ta   muhim
masalalar   ko’rib   chiqilgan.   Mang’itlar   davrida   ham   davlat   boshqaruvi   ikki   bo’g’inli,
ya’ni   markaziy   va   mahalliy   boshqaruvdan   iborat   bo’lib,   ularning   har   biri   muksulmon
davlatlariga   xos   bo’lgan   murakkab   boshqaruv   tarmoqlariga   ega   edi.
Mang’itlar   sulolasi   davrida   bosh   vazir   vazifasini   qushbegi   mansabini   egallagan   shaxs
bajargan.   Davlat   boshqaruvida   devonbegi,   parvonachi,   otaliq,   dodxoh,   xudaychi,
mirzaboshi   va   boshqpa   saroy   a’yonlarining   hamda   shayxulislom,   qozikalon   kabi
diniy   rahbarlarning   ahamiyati   yuqori   bo’lgan.   Mahalliy   boshqaruv   viloyat   beklari
qo’lida edi. Ularning ham o’z boshqaruv tizimi bo’lgan. Mang’itlar   sulolasi   davrida
o’tkazilgan   ma’muriy   islohotlar   tufayli   davlatning   asosiy   ma’muriy   birligi   bekliklar
bo’lib qoldi. Amirlik hududi eng kengaygan Amir Nasrullo davrida   Buxoro tarkibida
asosan   30   ta   beklik   bor   edi.   Amirliklarning   markaziy   boshqaruv   tizimida   muhim
o`rinni   egallagan   ko`pgina   mansab   egalari   harbiy   sohada   ham muayyan   unvonlarga   ega   edilar.
Buxoro   amirligida   harbiy   kuchlarning   boshqaruvini   muayyan   tizimi   shakllangan edi.
Bu   tizimning   eng   yuqori   pog`onasida   oliy   hukmdor   amir   turgan.   U   qo`shinning
rasman   oliy   ko’mondoni   hisoblangan   sanalsa-da,   ko`p   hollarda   amalda   qo`shinga
boshchilik   qilish   boshqa   amaldorlar   orqali   amalga   oshirilgan.   Buxoro   amirligida
qo`shin parvonachi tomonidan boshqarilgan bo`lib, u bosh ko’mondon   mavkeiga   ega
bo’lgan   hollarni   tasdiqlovchi   holatlar   ham   tarixiy   adabiyotlarda   keltirilgan.
Xonliklarda harbiy unvonlar deyarli bir xil bo`lgan. Buxoro va Qo`qon   xonligiga   oid
ma’lumotlar   ya’ni   XIX   asr   birinchi   yarmida   har   ikki   davlatda   ham   besh   yuz   askardan
iborat bo`linmaga   pansodboshi,   yuz   askarga   –   yuzboshi,   ellik   askarga
– panjaboshi,   o`nlikka   –   dahboshi   rahbarlik   qilgan 14
.
O’rta Osiyo xonliklarida harbiylarni taqdirlash borasida an’analariga ko`ra,   janglarda
alohida   xizmat   ko`rsatgan   harbiylar,   harbiy   mansab   va   unvon   egalari   ma’lum
miqdordagi   pul,   yer,   mol-mulk   va   qimmatbaho   buyumlar   bilan   taqdirlanganlar.
Jumladan, harbiy harakatlar davrida o`zini ko`rsatgan harbiylar   ularning mansabi va
xizmatiga   mos   ravishda   turli-tuman   tortiqlar:   zarbof,   shoyi,   ip   matodan   tikilgan
to`nlar,   sallalar,   pichoq,   kamar,   qilichlar   bilan   mukofatlanganlar.   Yuqori   mansab
egalariga   oltin   va   qimmatbaho   toshlar   bilan   bezatilgan   kamar,   pichoq   va   qilichlar
taqdim   etilgan.   Amirlikda   harbiy   harakatlarni   rejalashtirish,   harbiy   kuchlarni   jang
maydonida   to`g`ri   taqsimlash   ishi   naqiblar   zimmasiga   yuklatilgan   edi 15
.   O’ziga   xos
shtab   boshlig`i   sifatidagi   bu   shaxs   XVIII   asr   oxirida   Buxoroda   bitilgan   manba
ma’lumotlariga   ko`ra,   harbiy   yurishlar   paytida   qo`shinning  tuzilishi,  qurollanishi  va
joylashuvi,   uning   harakatlanishi   va   urush   olib   borishi   borasida   yetarli   darajada
Jumladan,   XIX   asrning   20-yillarida   Buxoroda   bo`lgan   E.K.   Meyendorfning   iborasi
bilan   aytganda,   amirlikda   “polk   komandiri”   mavqeiga   ega   –   to`qsoba,   “bir   necha
polklar   komandiri”   –   dodxoh,   qo`shin   qo`mondoni   yoki   marshali   mavqeiga   ega
parvonachi   kabilar   mavjud   edi.   Xonlikdag
14
  Шукуриллаев Ю.   Қўшин   бошқарув   тарихидан   //   Жамият   ва   бошқарув.   –   2006. –   №2.   –Б.53
15
  Zamonov.   A   –   “O’zbekiston   tarixi”(ilmiy   jurnal).,   XVIII   –   XIX   asr   o’rtalarida  
Buxoro   amirligida   harbiy   boshqaruv   va qo’shin tuzilishi. 2014.   -B.19
unday harbiy unvonlar va mansablar egalari umumiy nom bilan “sarkarda” deb   ham
atalgan.
Amirlikda   harbiylar   tomonidan   sodir   etilgan   jinoyatlar   va   ularning   shikoyatldarini
shu   masalalar   bilan   shug`ullanuvchi   maxsus   amaldor   qozi   askar   ko`rib   chiqqan.
Harbiy   jinoyatlar   bo`yicha   fatvo   tayyorlash   muftiy   askar   zimmasida   bo`lgan.   Demak,
amirlikdagi   harbiylar   va   fuqarolik   ishlari   alohida   –   alohida   mahkamalar   tomonidan
ko`rib   chiqilgan.   Qozi   –   askar   –   bu   mansab   egalari   qo`shinda   sudlov   ishlari   uchun
mas’ul   bo`lganlar.   Harbiy   sohada   vujudga   kelgan   huquqiy   masalalar   yechimi   shu
shaxsning   hukmi   bilan   belgilanar   edi.   Muftiy   -   askarlar   esa   harbiy   sohada   qozilar
chiqargan   hukmlarning   to`g`riligini   shariat   asosida   tekshirib   chiqqanlar.   Amir
SHohmurod   davrida   qo`shin   ikki   qanotdan   iborat   bo`lgan.   So`l   qanotida   mang`it,
kenagas,   keriot,   durman,   qo`ng`irot,   xitoy,   qipchoq,   o`taji,   turkman,   arlot,   qiyot,
qirgiz,   qalmoq,   hofiz,   o`rlon,   tilod   dastalari   bo`lgan.   Chap   qanotida   saroy,   bahrin,
jaloyir,   qangli,   yuz,   ming,   nayman,   qarluq,   berqut,   qushchi,   arron,   orlon,   qalmiq,
fulodchi, qirq, olchin, major, chinboy, badyil, as,   jibbirin, qilgiy, timoy, masid, tatar,
barlon, iloji, tangut, va shogirdpesha guruhlari   joylashgan. II.1. Buxoro amirligida   mahalliy boshqaruv   tarixi
Buxoro   davlatida   XIX-XX   asrning   boshlaridagi   davlat   boshqaruv   tizimi   ma’muriy
bo’linishi, unvon, mansablar va egalarining vazifalarini tadqiq etish o’z   dolzarbligini
yo`qotmagan.   Bu   manba   1994   yil   arab   xatida   nashr   etildi.   Ushbu   kitob   Buxoro
amirligi   tarixiga   oid  muhim   manba   bo’lib,  unda   mang’itlar   sulolasi   davrida   Buxoro
mamlakatining   boshqaruv   tartibi,   ma’muriy   tizimi,   ichki   nizomi,   amal   va
mansablarning   joriy   etilishi   va   boshqa   masalalar   keng   yoritilgan.   Yuqorida   tilga
olingan   manbalar   asosida   shu   masalalarni   imkon   qadar   yoritish   mumkin   deb
hisobladik.   1927   yili   Xoji   Yusufbiy   ibni   Muqimboy   amir   Olimxonning   ishonarli
elchisi   Parijda   Millatlar   Ligasi   anjumani   da   so`zga   chiqib   shunday   ma’lumotlarni
keltirgan   edi   deyiladi   manbashunos   Sh.Vohidov   tadqiqotlarida:   “…Buxoro   amirligi
shariat   va   odat   vojibotlariga   suyanib   hukm   surardi.   Ulamo   amirni   payg’ambar
xalifasi va   islom   shariatining   homiysi   deb   bilardi 16
.
Amirning   hayoti   shariatga   batomom   mutobiq   edi.   Buxoro   xonlari   o’zbeklarning
mang’it   sulolasidan   bo`lganlar.   Taxtga   ko`tarish   paytida   o’zbek   odatlariga   ko`ra
to`shakchaga   amir   o`tiradi   va   uni   sayyidlar,   xo`ja   va   mullolar   ko`tarib   taxtga
o`tqazadilar”.   Ushbu   ma’lumot   amirlikning   boshqaru   tarixi   va   oliy   nasab   egasi
hukmdorning   taxtga   o`tkazish   marosimi   tarixi   bo`yicha   guvohlik   beradi.   Buxoro
mamlakati   27   viloyat   (bogot)ga   bo`linar   edi.   Eng   katta   viloyatlarga   amirning
hokimlarni   tayinlardi.   Bu   viloyatlarga   Nurota,   Qorako’l,   Chorjoy,   Qarshi,   Kelif,
Shahrisabz,   Yakkabog`,   Kitob,   Huzor,   Qorategin,   Boysun,   Hisor,   Dehnov,Qo`rg`on,
Baljuvon,   Kolob,   Qo’badiyon,   Darvoz,   Rushon,   Samarqand,   Miyonkol,   Farob,
Urmetan   va   Maschohlar   kirar   edi.   Valiahdga   qarashli   mulk   Qarshi   hisoblanaredi 17
.
Amir   Abdulahadxon   davrida   (1885-1910)   quyidagilar   viloyatlarga   hokim   bo`lgan:
Hisorda   Abdulmo`minxon   Abbosiy   o`g`li,   Baljuvonda   Rahmonqulixon   devonbegi,
Huzor   Akromxon   to`ra,   Chiroqchida   Umarxon   Akromxon   to`ra   o`g`li, 16
  Воҳидов   Ш.   Қўқон   хонлиги   ва   Бухоро   амирлигида   унвон   ва   мансаблар.   –
Т.:1996.   -Б.34
17
  O’zbekistonda   harbiy   ishi   tarixidan   (Qadimgi   davrdan   hozirgacha).   D.   Ziyoyeva  
m’sul   muxarrirligi   ostida.   Toshkent.:“Sharq”.   2012. -B.80
Boysunda   Abdulvali   inoq   ibn   Shirali   inoq,   Shahrisabzda   Turobqul   devonbegi,   Kitob
hokimi   Avliyoqul   devonbegi,   Qarshida   To`raxo`ja   sadr,   Xatirchida   Abdurahmon
inoq,   Chorjoyda   Mirzo   Nizomiddan   Urganjiy,   Karmanada   Mirzo   Rahmatulloh
dadxoh,   Nurotada   Iskandarbek.   “Tarix-i   nofei”   ma’luotlariga   qaraganda,   alohida
viloyatlarga   tobe   bo`lgan   shahar   va   nohiyalar   ham   bo`lgan.   Masalan,   Mo`inobod
Ko’lobga;   Xovalin   va   Qo`ng`irot   Boljuvonga;   Dushanbe   va   Qoratog`   Hisor
hokimiga,   Romitan,   Haydarobod,   Bahovaddin,   Xo’ja   Bo`ston,   Xo’ja   Ubon,   Xo`ja
Orif,   Vobkent   va   Zandana   Buxoro   shahriga   tobe   bo`lgan.   Buxoro   mamlakati   27
viloyat   va   11   ta   tumanlardan   iborat   edi.   Hamma   tumanlar   (tumanot)   Buxoro   shahri
atrofida   joylashgan   bo`lib   ulardan   ikkitasi   SHimli   Rud   va   Janubiy   1915   yilga   kelib
tuman   nomini   oldilar.
Buxoro   shahridan   oqayotgan   SHohrudning   shimoli   va   sharqida   joylashgan   bu
tumanlarning   mamuriy   markazi   yo`q   edi.   Mazkur   tumanlarning   aholisi   Buxoro   sadr
raisiga   soliqlarini   to`lardilar.Qolgan   tumanlarda   mamuriy   va   moliya   hokimiyati
qozikalon   itoatida   bo`lgan   shu   tumanlar   qozilarning   qo`lida   edi.   1916   yil
ma’lumotlariga   qaraganda   har   bir   tumanda   120   dan   340   tagacha   aholi   manzillari
bo`lgan.   Buxoro   amirligining   viloyatlari   Zarafshon,   Qashqadaryo,   Surxondaryo   va
Amudaryo   sohillari   va   vohalarida   joylashgan   edi.   Viloyatlar   ma’muriy   markazlari
nomi   bilan   atalardi.   Eng   katta   viloyatlar   mamlakatning sharqida   joylashgan edi 18
.
1914-1916   yil   ro`yxatlariga   qaraganda   Baljuvonda   1420   aholi   punktlari,   Hisorda-
1200,   Qorateginda-   700,   Ko`lobda   –   635   aholi   yashaydigan   joylar   bo`lgan.   Amir
SHohmurod   davrida   (1785-1800   yy.)   amaldorlarning   unvon   va   mansablari   tartibga
solindi. SHohrumod ibn Muhammad Doniyolbiy taxtga kelgach, quyidagi   shaxslarga
mana   bu   mansab   va   amallarni   bergan.112   Doniyol   otaliq-mir   asad   (ar.);   Davlatbiy
mang`it   –   parvonachi,   xitoy   qipchoqlarining   sardori   Xojam   yorbiy   Farhod   otaliq
o`g`li; Xudoyor kenagans-dadhoh (shu amalning ramzi bo`lgan hassa ham   beriladi);
Isoq   Mahmudxo`ja   Husayniy   Nasrullo   xo`ja   shayx   ul-islom   (shariat   kengashining
a’zolari).   Bulardan   Nasrulloxo`ja   taxtning   o`ng   tomonida   turadigan   amirlarning
naqibi,   Muhammad amin   xo`ja   esa   so`l amirlarining   noibligiga   loyiq bo`ldi.
Mir Nizomiddin xo`ja Husaynni kozi ul kuzotga hos nadim Ibodulloxo`ja,   Umarxo`ja
Sayid   Atoi   fayzi   bo`ldi.   Mirzo   Badiy   Devon   o`z   asarining   oxirida   Buxoro
amirligidagi   unvon   va   mansablar   haqida   eng   mufassal   ma’lumot   beradi.   “Majma   ul-
arkom”   1798   yili   yozilgan   bo`lib,   unda   keltrilgan   unvon,   mansablar   haqidagi   amallar
amirlikning   oxirgi   kunlarigacha   ba’zi   o`zgarishirlar   bilan   mavjud   edi   deyiladi.
“Majma ul-  arkom” ma’lumotiga qaraganda eng oliy mansab qozilar  amali  bo`lgan.
Ulardan   oliy   darajada   shyx   ul-   islom   unvoni,   keyin   kozi   ul-   quzot,   uchinchisi   qozi
askar   va   to`rtinchisi   viloyat   kozisi   bo`lgan.
Buxoro   davlatida   askar   amaldorlarining   shaxsiy   muhrlari   bo`lar   edi.   1997   yili
SHahrisabzda   yashagan   qozi   va   xattot   Fayzulla   Maxdum   Ravnakiyning   kutubxonasi
va   arxividan   100   ga   yaqin   muhrlarning   naqshini   topilgan.   Turli   amaldorlarning   bu
shaxsiy   muxrlari   XIX   asrning   oxiri   va   XX   asrning   boshlariga   tegishli   bo`lib
Buxoroga   viloyatlarining   mahalliy   boshqaruvi   haqida   muhim   ma’lumotlarni   beradi.
Shahrisazda Qozi Abdulhakim sudr, qozi Mirzo   Muhammad Sharif sudur qozi   kalon,
Abdulloh   xo`ja   o`roq,   Mulla   Sadulloh   sudur   mufti,   Mirzo   Fozil   sharbatdor,   Sayid
mullajon   sadri   a’lam,   Xo`jabiyquli   qushbegi,   Amal   eshon   qorovulbegi,   Bobojon
mirzaboshi,   Muhammad   Yusuf   miroxor,   Tilab   Qobil   chehraog`asi,   Umriqul   jibachi,
SHarifbiy   shig`ovul,   mirzo   Shodibek   akaboshi   mahramboshi,   Ochildi   to`qsoba
xazinachi,   Mansurxo`ja   mudarris   o`roq,   mullo   Xolnazar   mudarris   mufti,   o`roq   va
boshqalar XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida yashagan   ekanlar.   Xonliklarda
mamlakat   chegaralarini   qo`riqlashga   katta   e’tibor   qaratilgan.
Davlat   chegaralarida   ham   ma’lum   miqdordagi   harbiylar   saqlangan.   Chegaralarda
qo`shinnin   saqlash   uchun   bir   qancha   qal’alar   bunyod   etilgan   edi.   Bu   qal’alarda
joylashgan   qo`shining   asosiy   vazifasi   turli   savdo   karvonlarining   xavsizligini
ta’minlash,   mamlakatni   tashqi   kuchlar   tajovuzidan   asrashdan   iborat   edi.   Tashqi
kuchlar   hujumiga   birinchi   bo`lib   javob   beradigan   bunday   qal’alar   asosan   yirik
xalqaro   karvon   yo`llarida   bunyod   etilar   edi.   Bu   o`rinda   Qo`qon   xonligida   XIX asr   o`rtalarida   mavjud   bo`lgan   chegara   qal’alarini   misol   keltirish   mumkin.
Ular   jumlasiga   Chu   va   Talas   vodiysidagi   To`ychibek-qo`rg`on,   To`qmoq,   Pishpek,
Itkechuv,   Oqsuv,   Merka,   Avliyoota,   Choldevor,   Sirdaryoning   quyi   oqimida
joylashgan   Cho`loq-qo`rg`on,   So`zoq,   Ko`mishqo`rg`on,   Oqmachit   va   Chirchiq
vodiysidagi   Bo`ka,   To`ytepa   va   boshqalarni   kiritish   mumkin.   XIX   asr   30   yillarida
Buxoro   xonligidagi   chegara   qo`shinlari   esa,   Jizzax,   Bola   qo`rg`on,   Nurota,   Xo`ja
Juybor,   Kerki,   yoychi,   Chorjuy   va   boshqa   markazlarda   joylashgan   qal’alarda   saqlanar
edi.   Turli   hajmdagi   va   mudofaa   qobiliyati   jihatidan   ham   turlicha   bo`lgan   bu
qal’alarda   har   xil   o`tochar   va   sovuq   qurol   bilan   qurollangan   qo`shinjoylashtirilgan.
Ularda   turli   to’plar   saqlangan.   O’rta   Osiyo   xonliklari   qo`shinida   muayyan   intizomni
saqlab   turishga   harakat   qilingan.   Lekin   ko`p   hollarda,   ayniqsa,   harbiy   harakatlar   avj
olgan   pallada   qo`shin   intizomini   bir   maromda   ushlab   turishgaerisha   olmaganlar.
Harbiy   yurishlarda   muvaffaqiyatga   erishgan   qo`shin   tomonidan   talonchilik   qilish
holatlari   uchrab   turgan 19
.   Hukmdorlar   harbiy   yurishlari   davomida   o`z   askarlarini
muayyan   intizomga   bo`ysundirishga   majbur   etgan   hollari ham   ko`p   uchraydi.
Masalan,   XVI   asr   boshida   Samarqandni   zabt   etgan   Muhammad   Shayboniyxon   o`z
askarlariga   “o`g`irlik   va   talonchilik   ko`chasidan”   o`tmaslikni   amretgan   bo`lsa,
Ashtarxoniylar   sulolasiga   mansub   hukmdor   Ubaydullaxon   (1702-   1711)   XVIII   asr
boshlarida   Balxga   yaqin   Odina   masjid   degan   joyda   harbiy   harakatlarga   tayyorgarlik
ko`rayotgan   askarlariga   aholining   ekinzorlaridan   “bitta   ham   boshoqni
to`kmasliklari”, agar  shunday  hol  amalga oshsa,  askar  “umrining butun hosili  o`lim
o`rog`i”   ostida   qolishini   bildiradi.   Keltirilgan   ushbu   tarixiyma’lumotlar   shundan
dalolat   beradiki,   mamlakat   ravnaqi   haqida   qayg`urgan   ayrim   hukmdorlar   harbiy
yurishlarning   salbiy   oqibatlarini   anglagan   holda   ularning   oldinni   olishga   harakat
qilganlar 20
.
Buxoro   qo`shini   “Tarix-i   nofei”   ma’lumotiga   qaraganda   yetti   xil   dasta   yoki qismi   piyoda   xizmat   qilardi.   “Sherbachalar”   dastasi   ham   bo`lgan   ekan.   Turkman
polki   Qogonda,   Terskiy,   Shefskiy   va   otliqlar   Sitorai   Maxosa   kazarmalarida   24
joylashgan   edi.   O’rta   Osiyoda   XVIII   asrning   ikkinchi   yarmi   XIX   asr   boshlarida
xonliklarning   ichki   va   tashqi   siyosatida,   o`zaro   munosabatlarda   harbiy   qo`shin
muhim   ahamiyat   kasb   etgan.   Avvalo   shuni   ta’kidlash   joizki,   XVIII   asrning   ikkinchi
yarmiga kelib xonliklardagi qo`shin asosan nomuntazam xarakterga ega bo`lgan,   ular
ichki   va   tashqi   xavfni   bartaraf   etishga   qodir   emas   edi.
Bu   holatdan   to`g`ri   xulosa   chiqargan   ayrim   hukmdorlar   o`z   qo`shinlarining
muntazam   qismlarini   tashkil   etishga   harakat   qildilar.   Natijada   XIX   asr   boshlarida
O’rta   Osiyo   xonliklari   qo`shini   muntazam   va   nomuntazam   qismlardan   tashkil   topgan
harbiy   kuchga   aylangan.   XIX   asr   boshlariga   kelib,   xonlik   hukmdorlari   o`z
qo`shinlarini   yaxshilash,   uning   tarkibida   muntazam   qismlarni   tarkib   toptirish
borasida   ko’p   sa’y-harakatlarni   amalga   oshirdilar.   Bunday   hukumdorlar   jumlasiga
Buxoro   hukmdori   Amir   Haydarni   (1800-1826)   kiritish   mumkin.
U   mamlakat   harbiy   kuchlarini   ikki   qismga   –   muntazam   qo`shin   –   “navkariya”   va
nomuntazam qo`shin – “qora cherik”ka bo`ldi. Buxoro amirining “lashkar”,   “cherik”,
“qo`shin”   deb   nomlangan   harbiy   kuchlarining   nomuntazam   qismi   (“qora-   cherik”)
oliy   hukumdorning   amriga   binoan   harbiy   harakatlar   davrida   tinch   aholidan
to`plangan.   Odatda,   amir   jarchilari   boshlangan   harbiy   yurishlar   haqidagi   xabarlarni
bozorlarda   e’lon   qilganlar.   Aynan   shu   yerda,   shahar   hayotining   markazi   bo`lmish
bozorlarda   “qora-cherik”   ro’yxati   osib   qo’yilgan.   Harbiy   harakatlar   davomida,
shuningdek,   amirlikdagi   harbiy   qal’alarni   himoyalashda   “qora-cherikdan”   unumli
foydalanganlar.   Xususan,   mamlakat   chegarasidagi   qal’alarni   qo`riqlashga   safarbar
etilgan qora-cherik   a’zolari   ma’lum   bir vaqt   davomida   shu   yerda   ushlab   turilgan.
Taniqli   olim   V.L.Vyatkinning   ko`rsatishicha,   amirlikning   janubiy   qal’asi   Sherobodni
yuz kishidan iborat  askarlar  qo`riqlab, ular  har  oyda almashtirib turilar   edi.   Bunday
turdagi   qo’shin   azolari   turli   o`zbek   urug`larining   vakillari   bo`lib,   urush   paytida
jasorat   va   mardlik   namunalarini   ko`rsatganlar.   Mamlakatda   tinchlik hukmronlik   surgan   davrlarda   esa   qora   cheriklar   uylariga   jo`natib   yuborilgan.   Ular
uylariga   qaytgach,   o`zlarining   asosiy   mashg`ulotlari   –   dehqonchilik,   chorvachilik,
hunarmandchilik   va   savdo   bilan   shug`ullanish   imkoniga   ega   bo`lganlar.   Amirlikda
muntazam   qo`shinning   asosini   tashkil   etgan   navkarlarga   bir   qancha   imtiyozlar
berilgan edi.
Buxoro   amirligida   mansabiga   muvofiq   ravishda   navkarlarga   oziq-ovqat,   pul   va
kiyim-bosh,   otlari   uchun   yem-xashak   berilgan.   Ular   boshqa   xonliklarning   muntazam
qo`shinlari   kabi   turli   soliq   va   majburiyatlardan   ozod   etilgan   edi.   O`z   yeriga   ega
bo`lgan   navkarlar   amirning   buyrug`i   bilan   bu   yerlar   va   ularda   yetishtiriladigan   turli
ekinlarga   solinadigan   soliqlardan   ham   ozod   edilar.   XIX   asr   30-   yillariga   oid
ma’lumotlarga   ko`ra,   Buxoro   amirligida   19000   askar   bo`lgan.   Qo`shinga   Buxoro
viloyatidan 12 ming askar, Samarqanddan – 2500, Qarshidan -   2500, Maymanadan –
1000, Qorako`ldan – 1000 ta askar yetkazib berilgan. Buxoro   askarlariga bu davrda
bir   yilda   rus   rubli   bilan   hisoblaganda   150   rubl   ajratilib,   u   qisman   bug`doy,   jo`xori,
pichan   bilan   to`langan.   Amir   Haydarning   muntazam   qo`shin   tuzish   borasidagi
harakatlarini Buxoro amiri Nasrullo (1827-1860) davom   ettirdi.   Bu   hukmdarning   say-
harakatlari   bilan   piyoda   askarlardan   iborat   sarbozlar   va   to`pchilarning   muntazam
qo`shini   tuzildi.   yozma   manbalarda   qayd   etilishicha,   bu   tadbir   1837   yilda   amalga
oshirilgan   edi.
XIX   asr   o’rtalaridagi   ma’lumotlarning   ko`rsatishicha,   dastlab   muntazam   qo`shin
asosini,   Buxoro   amirligidagi   asirlar   tashkil   etgan   edi.   Voqealar   guvohlarining
yozishicha,   1837   yildayoq,   1000   dan   ortiq   asirlardan   800   kishi   muntazam   piyoda
askarlik-sarbozlikka,   250   dan   ortiq   kishi   esa   artilleriya   qo`shinlari
– to`pchilar   safiga   qabul   qilingan   edi.   Buxoro   harbiy   kuchlarining   asosini
tashkil   etgan   sarbozlar   tarkibiy   jihatdan   bir   qancha   qismlardan   tashkil   topgan   edi.
XIX   asr   o`rtalariga   oid   tarixiy   ma’lumotlardan   ayon   bo`lishicha,   jami   700   kishidan
iborat   “sarbozlar har biri 100 talik 7 ta dastaga bo`lingan edi. O’z navbatida har bir
dasta   “2 ta nim   dastaga,   4   ta   rassadga   va   8 ta   baraga   bo`lingan 21
.
Yuz   kishidan   iborat   harbiy   dastani   yuzboshi   boshqargan.   Ushbu   boshqaruvda yuzboshiga   uning   yordamchisi   qorovulbegi   yordam   bergan.   “Rassad”larni   panjaboshi
boshqargan.   harbiy   qismni   boshqarishda   bu   mansab   egasiga   uning   muovini   –
panjaboshi-xurd   yordam   bergan.   Sarbozlarning   o`ng   kishidan   iborat   qismiga
“daxboshi”   boshchilik   qilgan.   Buxoro   amiri   Nasrullo   o`zi   tuzgan   muntazam   qo`shinni
bir   joyda   saqlashga   harakat   qilgan.   Buxoro   shahri   devorining   tashqarisida
–   O’qlon   va   Talipoch   darvozalarining   o`rtasidagi   yerda   har   bir   sarboz   va   to`pchining
oilasi   uchun   uy   qurib   berilgan   edi.   Shu   tariqa,   Buxoro   atrofida   “Sarbozxona”   nomi
ostida   mashhur   bo`lgan,   800   uydan   iborat   harbiylarning   muntazam   yashash
manzillari   shakllangan.   O`rta   Osiyoda   harbiy   ishni   tashkil   etish   borasida   bir   qator
an’analar   mavjud   edi.   Chunonchi,   harakatlanayotgan   qo`shin   bilan   birga,   aniqrog`i,
ular   ketidan   turli   hunarmandlar,   savdogarlarning   yurish   va   o`z   faoliyatlari   bilan
qo`shin   ehtiyojlarini   qondirib   borish   an’anasi   shular   jumlasidan   edi.   Masalan,   qo`shin
bilan  birga  yurgan   novvoylar   askarlar   uchun   non   yopib  berganlar,  kosiblar   to`zigan
oyoq   kiyimini   ta’mirlaganlar.   Taqachilar   esa   otlarni   yangidan   taqalab   berganlar. Xulosa
Buxoro   amirligining   siyosiy   boshqaruvi,   ijtimoiy   muhiti   va   harbiy   lavozim,   harbiy
ish   tarixi   tarixshunosligi   va   manbashunosligi   o’rganilgandi,   ko’rildiki,   mustaqillikka
erishgandan so’ng amirligi tarixi bilan bog’liq ko’pgina ilmiy tarixiy   manbalar   fors-
tojik   tillaridan   tarjima   qilinib   krill   alifbosida   nashr   etilgan   va   bu   bilan
o’rganilayotgan   davr   tarixini   chuqurroq   o’rganish   imkoni   yaratilgan.   XVIII   asrning
ikkinchi   yarmidan   boshlab,   ya’ni   mang’itlar   sulolasi   hukmronligi   o’rnatilgach,
Buxoro   amirligi   yana   asta-sekin   mustahkamlana   boshlaydi.   Shu   asrning   70-80
yillariga   kelib   Buxoro   amirligining   markaziy   hududini   Samarqand   va   Buxoro
shaharlarini   o’z   ichiga   olgan   Zarafshon vohasi tashkil   qilgan.
XIX   asrning   boshlariga   kelib   Buxoro   amirligi   hududiga   Zarafshon   hamda
Qashqadaryo   vohalaridan   tashqari   Surhon   vohasi,   Hisor,   Xo’jand,   O’ratepa,
Panjikent   kabi   aholi   zich   joylashgan   tumanlar,   Janubiy   Turkmanistonning   katta
qismi,   jumladan   Chorjo’ydan   to   Murg’ob   daryosigacha   bo`lgan   hududlar   kirgan.   Bu
davrda   Buxoro   amirligi   hududlarining   kengayishiga   asosiy   sabab   –   mang`itlar
sulolasining   markazlashgan   davlat   barpo   etishga   intilishi   bo`ldi.   Buxoro   amirligi
boshqaruv   ishlarida   yirik   sarkardalar,   qo`shin   boshliqlari,   qo`mondonlar   va
amirlarning harbiy mahorati  katta ahamiyatga ega. Amirlikda ichki va tashqi  xavfni
bartaraf   etish,   davlat   sarhadlarini   kengaytirish   hamda   qilinadigan   yurishlarda
qo`shinlarning   soni,   harbiy   tayyorgarligi,   jang   usullari,   qurol-yarog`lar,   qo`shin
boshliqlarining   harbiy   mahorati   kabilarga katta   e’tibor   qaratganlar.
Davlatda   qo’shin   to’plash,   qo’shinning   ta’minoti,   uning   tarkibi,   qo’shinni   jangga
tayyorlash, qurol-aslahalar, harbiy va qorovullik xizmatini o`tash, harbiy   harakatlarni
olib   borish   odat   tusiga   kirgan.   Amirlikning   siyosiy   hayoti,   boshqaruv   tartibi,
ma’muriy   tuzilishi   va   harbiy   siyosati   to’g’risida   tarixiy   manbalarda   ma’lumotlar
keltirib   o’tilgan.   Mang’itlar   sulolasi   hukmdorlari   Buxoro   davlatini   amir   unvoni   bilan
boshqardilar.   Mang’itlar   sulolasi   asoschisi   Muhammad   Rahim   va   uning   vorisi
Doniyolbiy   (1759-1784   yillar)   Buxoro   davlati   hududini   ancha   kengaytirishga
erishdilar.   Tarixda   “Amir   Mas’um”   deb   nom   qoldirgan   bu   hukmdor   (1785-1800
yillar)   markaziy   hokimiyatni   mustahkamlab,   Buxoro   amirligi   sarhadlarini   ancha kengaytirdi.   Mamlakat   iqtisodi   yaxshilandi.   1800   yili   Buxoro   taxtiga   Amir   Haydar
o`tiradi. Amir  Haydar  hukmronligi davri  ham  ichki  va tashqi  kurashlar bilan o`tadi.
Amir   Haydar   hukmronligi   davri   tarixi   “Tarixi   amir   Haydar”   va   “Tarixiy   91
Shohruhiy”   asarlarida   amirlik   tarixi   to’g’risida   quyidagi   ma’lumotlar   keltirilgan:
“Qo’qon   hukmdorlari   1805   yili   Xo’jandni,   1809   yili   Toshkentni,   1816   yili   esa
Turkistonni   ishg’ol   etib,   xonlik   doirasiga   kiritadilar.   1806-1813   yillari   O’ratepaga,
1806   yili   Jizzaxga,   1821   yili   Samarqandga   tahdid   solganlar.   1826-1860   yillarda   amir
Nasrullo   Buxoroda xukmronlik   qildi.
Buxoro   tarixi   manbalari   orqali   siyosiy   ijtimoiy-iqtisodiy   hayotida   ko`rsatib   o`tildi.
Buxoro   amirligi   siyosiy   tarixi   ikki   davrga   bo`linishi   ya’ni   Rossiya   bosqiniga   qadar
amirlikdagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, shuningdek Rossiya imperiyasi   bosqini,
amirlikni   bosib   olish   jarayoni   mustamlakachilar   siyosati   va   uning   ijtimoiy-   siyosiy
hayotga   ta’siri.   Amirlikni   bosib   olinishidagi   harbiy   qism   va   harbiy   taktika
mustamlakachilar   davridagi   ichki   nizo   va   o’zaro   to’qnashuv.   Unda   harbiy   qismni
qo`zg`olonlarni   bostirishdagi   ishi   harbiy   lavozim,   harbiy   ish   va   vazifalarida   kelib
chiqqan   holda   asosli   tarzda   keltirildi.   Buxoro   amirligi   tarixi,   davlat   boshqaruvi,
mansab,   unvonlar   va   ularning   egalarini   vazifalari   ya’ni   saroy   mansab   va   unvonlari,
harbiy   va   diniy   mansab   va   unvonlar   va   ularning   egalarining   vazifalarini   keng
qamrovli   tarzda   o’rganish,   o’z   o’rnida   Xiva   va   Qo’qon   xonligi   mansab   va   unvonlari
va ularning egalarining vazifalari qiyoslab tahlil qilindi. Buxoro amirligida harbiy   ish
bo`yicha   an’analar   davomiyligi   va   boshqaruvni   takomillashuvi   harbiy   taktikalar   va
ularni   qo’llash   uslublari   Buxoro   amirligida   taktikaning   o’ziga   xos   jihatlari   va
sabablari yoritildi.
Shuningdek   Amirlikning   mudofaa   tizimini   o`rganish   jarayonida   nafaqat   harbiy   qurol-
aslaxa   va   ularning   tayyorlanishi   jarayoni   va   tarkibi,   balki   asrlar   davomida   o’z
mavqeini   yo`qotmagan   mudofaa   inshootlari   va   mustahkam   qal’alarning   qurilishi
tadqiq   etildi   va   ko’rildiki   amirlikda   nafaqat   qism,   nafaqat   harbiy   kuch   balki
mustahkam   qal’a   devorlari   muhim   ahamiyat   kasb etgan. Foydalanilgan   adabiyotlar
1. Eshov   B.   O’zbekistonda   davlat   va   mahalliy   boshqaruv   tarixi.-   Toshkent.:   Yangi  
asr   avlodi,   2012.
2. Vohidov   Sh.,   Xoliqova   R.   Markaziy   Osiyodagi   davlat   boshqaruv   tarixidan.-
Toshkent.:Yangi   asr   avlodi.   2006.
3. Ahmedov   B.   O’zbekiston   tarixi   manbalari.-   Toshkent.:“O’qituvchi”.,   2001.
4. Muhammad ali Balijuvoniy – Tarixi nofei. (Tojik tilidan tarjimasi, so’zboshi   va  
izohlar   muallifi   Vohidov. Sh.   -Toshkent:.   2001
5. Sagdullayev   A.   O‘zbekistonda   davlat   boshqaruvi   tarixi   –   Toshkent.:   Akademiya. 
2006.
6. Zamonov.   A   “O’zbekiston   tarixi”(ilmiy   jurnal).,   XVIII   –   XIX   asr   o’rtalarida  
Buxoro   amirligida   harbiy   boshqaruv   va   qo’shin tuzilishi.   2014.,
7. Воҳидов   Ш.   Қўқон   хонлиги   ва   Бухоро   амирлигида унвон   ва   мансаблар.
–Т.:1996.
8. Бобоев   Ҳ.,   Хидиров   З   ва   бошқ.   Ўзбек   давлатчилик   тарихи   (II   китоб).   –  
Тошкент.:   Fan   va texnologiya,   2009.
9. Саидов   А.,   Таджиханов   У.,   Одилқориев   Х.   Давлат   ва   ҳуқуқ   асослари.
Дарслик.   –   Тошкент.:   Шарқ,   2002.
10. Azamat   Ziyo.   O’zbek   davlatchiligi   tarixi.   -Toshkent.:   «Sharq»   1999.
11. Шукуриллаев   Ю.   Қўшин   бошқарув   тарихидан   //   Жамият   ва   бошқарув.   –
2006.   – №2. –Б.48.
12. Бобобеков   Ҳ.,   Каримов   Ш.,   Содиқов   М.,   Усмонов   Қ.,   Холбоев   С.,
Шоймардонов   И.   Ўзбекистон   тарихи.   Қисқача   маълумотнома.   –   Тошкент.:
Фан, 2007.

Buxoro amırlıgıda davlat muassasaları

Купить
  • Похожие документы

  • Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
  • O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
  • Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
  • Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
  • Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha