Buxoro amirligining tashqi siyosati va diplomatiyasi tarixi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	92.6KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

80 Sotish

Buxoro amirligining tashqi siyosati va diplomatiyasi tarixi

Sotib olish

BUXORO AMIRLIGINING TASHQI SIYOSATI VA
DIPLOMATIYASI TARIXI
MUNDARIJA:
KIRISH .......................................................................................................................2
I BOB. XVIII ASRLARDA ROSSIYA DAVLATINING BUXORO AMIRLIGI
BILAN DIPLOMATIK MUNOSABATLARI
1.1. ХIХ asrda Buxoro amirligi va Rossiya davlati o’rtasidagi madaniysavdo
aloqalarining xususiyatlari................................................................................5
1.2. Buxoro amirligi va Rossiya davlati o’rtasidagi elchiliklar ....................16
II BOB. BUXORO AMIRLIGI TASHQI IQTISODIY ALOQALARIDA
ROSSIYANING O’RNI VA BOJ TIZIMI
2.1. Rossiya davlati iqtisodiy manfaatlarining O’rta Osiyo xonliklari hisobiga
kengaytirishga urininshlari...........................................................................25
2.2. Buxoro-Rossiya o’rtasidagi savdo-iqtisodiy aloqalar va bojxonalar
faoliyati.......................................................................................................29
XULOSA...........................................................................................................39
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ...................................41

KIRISH
Markaziy Osiyo tarixi murakkab va boy jarayonlarga boy bo’lib, bu hudud
uzoq asrlar davomida siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan muhim ahamiyatga ega
bo’lgan. Ayniqsa, 18-19 asrlar davomida Markaziy Osiyoda tashkil topgan davlatlar,
xususan, Buxoro amirligi, o’zining mustaqilligini saqlab qolish va mintaqaviy
kuchlar bilan muvozanatni saqlash uchun ko’p qirrali tashqi siyosat va diplomatik
harakatlar amalga oshirgan. Ushbu kurs ishi Buxoro amirligining tashqi siyosati va
diplomatiyasi tarixiga bag’ishlangan bo’lib, bu mavzu orqali amirlikning mintaqaviy
o’yinchi sifatidagi o’rni va faoliyatini chuqurroq tushunish maqsad qilinadi.
Buxoro amirligi Markaziy Osiyoning yirik davlatlaridan biri sifatida o’z siyosiy
mustaqilligini saqlashga va ichki barqarorlikni ta’minlashga katta e’tibor qaratgan.
XVIII asrning oxiri va XIX asrning birinchi yarmida bu hududda bir qator kuchli
davlatlar mavjud bo’lgan: Rossiya imperiyasi, Qo’qon va Xiva xonliklari,
shuningdek, Eron kabi qo’shni davlatlar. Har bir davlat o’z manfaatlarini himoya
qilish va kengaytirish uchun harakat qilgan, bu esa Markaziy Osiyoni murakkab
siyosiy to’qnashuvlar maydoniga aylantirgan. Buxoro amirligi ham ushbu
to’qnashuvlardan mustasno emas edi va o’z o’rnini saqlab qolish uchun doimiy
harakat qilishga majbur bo’lgan.
Buxoro amirligining tashqi siyosatida asosiy e’tibor, avvalo, Rossiya
imperiyasiga qarshi turishga qaratilgan edi. XIX asrning ikkinchi yarmida
Rossiyaning Markaziy Osiyo hududiga kengayish jarayoni boshlanib, bu holat
Buxoro amirligining tashqi siyosat strategiyasini jiddiy ravishda shakllantirishga
majbur qildi. Amirlik Rossiya bilan munosabatlarni saqlab qolishga va shu orqali
ichki mustaqilligini qisman himoya qilishga intildi. Shu bilan birga, Buxoro o’zining
iqtisodiy resurslarini va madaniy merosini saqlab qolishga katta e’tibor qaratgan.
Diplomatiya vositalari orqali Rossiya bosimiga qarshi turish, iqtisodiy manfaatlarni
saqlash va mintaqaviy ittifoqlar tuzish kabi harakatlar amirlik tashqi siyosatining
asosiy yo’nalishlarini tashkil qilgan.Buxoro amirligi shuningdek, Britaniya
imperiyasi bilan ham aloqalarni rivojlantirishga harakat qilgan. Bu aloqalar asosan

Hindiston hududi orqali mintaqadagi geosiyosiy vaziyatni yanada
murakkablashtirgan. Britaniya va Rossiya o’rtasidagi "Buyuk O’yin" deb atalgan
raqobat Buxoro amirligini siyosiy bosim ostiga qo’ydi. Bu davrda Buxoro amirligi
o’z mustaqilligini saqlash uchun diplomatik usullarni qo’llagan bo’lsa-da, bu
strategiyalarni amalga oshirishda ko’p qiyinchiliklarga duch kelgan.Mazkur kurs
ishining maqsadi Buxoro amirligining tashqi siyosatini va diplomatiyasini tahlil
qilish, bu jarayonlarning qanday omillar ta’sirida rivojlanganini aniqlash va ularning
mintaqa tarixiga bo’lgan ta’sirini o’rganishdir. Kurs ishida, shuningdek, amirlikning
qo’shni davlatlar, ya’ni Qo’qon va Xiva xonliklari, shuningdek, Eron bilan bo’lgan
munosabatlari, ularning iqtisodiy, harbiy va siyosiy jihatlari ham tahlil qilinadi.
Tadqiqotning muhim jihati shundan iboratki, Buxoro amirligi o’z mustaqilligini
saqlash va ichki barqarorlikni ta’minlash uchun qanday diplomatik va harbiy
strategiyalardan foydalanganini aniqlash muhim o’rin tutadi.
Kurs ishi natijasida Buxoro amirligining tashqi siyosati va diplomatiyasi
tarixiga oid umumiy xulosalar chiqariladi. Bu xulosalar mintaqadagi boshqa
davlatlarning tashqi siyosati bilan solishtirishga ham imkon beradi va Buxoro
amirligining tarixdagi rolini yanada aniqroq tushunishga yordam beradi. Shu bilan
birga, Buxoroning tashqi siyosiy tajribalari hozirgi kunda ham Markaziy Osiyo
davlatlari uchun muhim saboqlar va ibratlar berishi mumkin bo’lgan tarixiy
tajribalarni o’z ichiga oladi.
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik O zbekiston xayotida yangi sahifaʻ
ochdi. O zbek xalqi o zining ko p ming yillik tarixida birinchi marta o z mustaqil
ʻ ʻ ʻ ʻ
milliy davlatini yuzaga keltirdi. Mustaqillikning ahamiyati shundan iboratki, u millat
oldida yangi imkoniyatlar ochadi, uning rivojlanishini tezlashtiradi. Ana shu sababli
har bir xalq, har bir millat mustaqillikni orzu qiladi. O zbek xalqi ana shu orzusiga
ʻ
erishdi.
Mustaqillik yillarida rivojlanish yo lidan odimlayotgan mamlakatimiz tarixida
ʻ
har tomonlama teng huquqli aloqalar o rnatayotgan har bir mintaqa, har bir davlat
ʻ
muhim o rin egallaydi.
ʻ

Bugungi kunda O zbekistonning horijiy mamlakatlar bilan olib borayotganʻ
diplomatik aloqalar tarixi ham tadqiq etish uchun zarur bo lgan mavzulardan biridir.
ʻ
Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev: “O zbekiston Respublikasi mustaqillikka
ʻ
erishgan dastlabki kunlardan boshlab puxta o ylangan tashqi siyosatni amalga
ʻ
oshirib kelmoqda.Uning zamirida o zbek xalqining ko p asrlik tarixi va madaniyati,
ʻ ʻ
an ana va qadriyatlari, ezgu orzu-intilish va manfaatlari mujassamdir”
ʼ 1
— deb fikr
bildirganlarida tariximiz kelajakdagi qilinishi lozim bo lgan ishlarimiz uchun
ʻ
poydevor bo lish kerakligini tushunish mumkin.
ʻ
Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Kurs ishining asosiy maqsadi Buxoro
amirligining tashqi siyosati va diplomatiyasi tarixi mavzusini aniq ilmiy asosga
keltirish, umumlashtirish, shuningdek kelajak avlodga ilmiy va holis ma lumot
ʼ
yetkazishdan iborat.
Qo yilgan maqsaddan kelib chiqib, quyidagi aniq vazifalar aniqlab olindi:
ʻ
 XVIII asrlarda Rossiya davlatining Buxoro amirligi bilan diplomatik
munosabatlarining o’ziga xos xususiyatlari
 Buxoro amirligi tashqi iqtisodiy aloqalarida Rossiya davlatining o’rni va boj
tizimi
Mavzuni tadqiq etishda ilmiy asarlar, ilmiy maqolalar, arxiv hujjatlari, davriy
matbuot materiallari asosiy manba bo lib xizmat qildi.
ʻ
Kurs ishining ilmiy yangiligi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi eng avvalo
shundan iboratki, Buxoro amirligining Rossiya imperiyasi bilan diplomatik aloqalari
mavzusi ko plab ilmiy asarlar, maqolalar, ilmiy ishlardan foydalangan holda
ʻ
tayyorlandi va manbalar asosida yangi, ilmiy asoslangan ma lumotlar keltirib o tildi.
ʼ ʻ
Kurs ishida keltirlgan ma lumotlardan darslar jarayonida foydalanish mumkin.
ʼ
Kurs ishining tarkibi. Tadqiqot ishi kirish, ikki bob, to’rt paragraf, xulosa,
foydalanilgan manba va adabiyotlar ro yxatidan iborat.
ʻ
1
Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan quramiz. – T.: O‘zbekiston, 2017.

I BOB. XVII-XVIII ASRLARDA ROSSIYA DAVLATI VA BUXORO
AMIRLIGI O’RTASIDAGI DIPLOMATIK MUNOSABATLARNING
O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
I.1. ХVII-ХVIII asrlarda Buxoro amirligi va Rossiya davlati o’rtasidagi
madaniy-savdo aloqalarining tarixshunosligi

Rossiya va O’rta Osiyo xalqlari o’rtasidagi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va
madaniy aloqlari uzoq tarixga borib taqaladi. Bunday aloqalarning rivoj topishi
ikki xalqning bir biriga yaqinlashtirgan jihatlardan biri bo’lib hisoblanadi.
XVIXVII asrda O’rta Osiyo xonliklari hayotida ijtimoiy va iqtisodiy inqiroz
yuzaga keldi. So’nggi o’rta asrlarda O’rta osiyo va Rossiya o’rtasidagi aloqalarga
jonlanish kuzatilib mayda hunarmandchilik rivojlanib bordi. Tashqi savdo
aloqalarini olib borishga ko’plab to’siqlar mavjud bo’lib, ulardan biri ko’chmanchi
qabilalar edi. Fazlulloh ibn Ruzbixon ma’lumotiga ko’ra (XVI asr) ko’chmanchi
qabilalar savdo yo’llarida ko’plab talonchiliklarni amalga oshirardi. Shayboniylar
hukmronligiga qadar Samarqand yerlarida hech bir savdogar erkin tarzda savdo
aloqalarini olib borolmasi edi. bunga mo’g’ul qaroqchilar o’z tasirlarini
ko’rsatardi 2
.
XVI asrning 60 yillaridan iqtisodiyotning rivojlanishiga turtki bo’lgan bir
qancha islohotlar amalga oshirildi. Suv yo’llarining qurilishi, yo’llarning
kengaytirilishi, ko’priklar sifatining yaxshilanishi, karvon va sardobalarning
bunyod etilishi hamda qaroqchilar qarorgohlarining vayron etilishi ijobiy natija
berdi. XVI asr birinchi yarmidan XIX asr oxiriga qadar ikki o’rtadagi munosabatlar
3 yo’lda: Volga bo’yi (Astraxan va Nijegorod yarmarkasi), Uraloldi (Orenburg va
Troitsk) va G’arbiy Sibir 3
.
Mayda hunarmandchilikning ravnaq topishi Moskva Rusi shaharlariga ijobiy
ta’sir ko’rsatdi. XVI asrda bu hududlardagi bozorlarning markazlashuviga sababchi
2
Фазлаллах ибн Рузбехон Исфахани. Михманнамейи Бухара... – С.80.
3
Зияев Х.З. Экономические связи Средней Азии с Сибирью в XVI– XIXвв. – Ташкент: Фан, 1983. – С.3.

bo’ldi. Moskvaning o’zi bir qancha antiqa tovarlar bilan savdo aloqalarini
jonlantirib turardi. Savdogarlar tez-tez yarmarkalar uyushtirib, iqtisodiy jihatdan
boshqa viloyat savdogarlarini birlashtirishga harakat qildi. Ikki o’rtadagi savdo
aloqalarining yuksak darajada rivoj topgani haqidagi ma’lumotlar saqlanib qolgan 4
.
Ulardan biri 1566/67 yillarda Toshkent, Samarqand va Urganch savdogarlari
tomonidan iltimos bilan Moskvaga yuborgan iltimosnomasi buning yaqqol
dalilidir. Unda O’rta Osiyolik savdogarlar Astraxan, Qozon va Rossiyaning boshqa
shaharlarida erkin savdoni amalga oshirishga ruxsat so’ralgandi.G’arbiy Sibir va
O’rta Osiyo o’rtasidagi savdo aloqalari Buxoro yo’li deb nom olgandi 5
.
Buxorolik savdogarlar nafaqat O’rta Osiyo va Moskva o’rtasida balki Sibir,
Tyumen, Ufa va Tobolsk hududlariga qadar dallolik ishlarini amalga
oshirdi.G’arbiy Sibirning markaziy savdo rastasi hisoblangan Tobolskda buxorolik
savdogarlar o’z mollarini 10000 rublga pullaganlar 6
.
XVI-XIX asrda Samarqandlik savdogarlar Buxoro amirligi qaramog’ida
Rossiya bilan savdo aloqalarini olib bordi. XVI asrga kelib Buxoro va boshqa
o’zbek xonliklari uchun Rossiya bilan savdo aloqalari muhim ahamiyat kasb eta
boshladi. Bu holat Moskva va Peterburgda tashkil etilgan Buxoro va Xiva
elchixonalarining yozishmalarida nomoyon bo’ladi. Rossiya hukumati Buxoro
bilan orqali Hindisoton, Xitoy va Afg’oniston davlatlari bilan savdo aloqasini olib
borishini juda yaxshi tushunardi. Savdoni kengaytirish ishlari Orenburg harbiy
gubernatori zimmasiga yuklandi. Gubernatorning shaxsan o’zi Buxoro amiri bilan
muloqotda bo’lish huquqi berildi.
O’rta osiyodan Rossiyaga chiqarilgan tovarlardan eng qimmatbahosi bu ipak
va paxta matolari edi. Moskva savdogarlari esa O’rta Osiyo xonliklariga teri,
yog’ochli uy jihozlari, oltin, kumush bolta, pichoq va boshqalarni olib kelardi.
4
Юлдашев М.П. К истории торговых и посольских связей Средней Азии с Россией в XVI– XVII вв. –
Ташкент: Наука, 1964. – С. 22.
5
Зияев Х.З. Урта Осиё ва Сибирь: XVI– XIX асрлар. – Тошкент: АН УзССР. 1963. – С. 130.
6
Кабо P.M. Города Западной Сибири: Очерки экономической географии (XVII– первая половина ХIХ вв.) –
М., 1949. – С.118.

Buni evaziga bu hududdan qammatbaho mollarni olib ketishgan. Xonlik hamda rus
mollariga soliqlar o’ta past miqdorda solingan. Samarqandlik savdogarlar tashqi
savdoda muhim rol o’ynagan. 1557 – yilda Buxorodan Moskvaga yo’l olgan savdo
karvonida samarqandlik Xo’ja To’ra ham bor edi. Moskvada bo’lib o’tgan
muzokaralar ijobiy hal qilindi. Rossiyadan eksport qilinadigan tovarlar qatoriga
qimmatbaho kiyimlar va sovuq qurollar joy oldi 7
.
XVI asrning ikkinchi yarmiga qadar Moskvaga Buxorodan 13 marta va
Xivadan 5 marta elchilar tashrif buyurdi. Ularning asosiy maqsadi Astraxan,
Qozon va boshqa hududlarda savdo qilish huquqini qo’lga kiritish edi. Boris
Godunov taxtga kelgach sharq bilan bo’layotgan savdoga katta e’tibor qaratilib,
uning o’zi sharq savdogarlarning homiysi sifatida tanildi. 1596 – yil 31 avgustda
Moskva tomonidan chiqarilgan qarorni mahalliy hukmdorlar ta’minlab berdi. Unda
buxoro va no’g’aylik savdogarlarga Rossiya shaharlarida soliqlarsiz savdo qilish,
mahsulotlarini sotib bo’lmagunga qadar shaharni tark etmaslik huquqi berildi.
Boris Godunov buyrug’iga ko’ra sharq savdogarlarini barcha hududlarda asal va
vino bilan kutib olishgan 8
. XVI-XVII asrlarda Moskva Rusida shoyi matolar
orasida buxoro shoyisi juda mashhur edi. U dorogi yoki daragi nomlari bilan
mashhur edi. toza shoyidan turli xildagi rang-barang dastro’mollar tikishgan. Bu
kabi dastro’mollar o’zining ingichka (misri) va yirik chiziqli (beqasam) ligi bilan
ajralib turardi. Adras yoki poshshoi (to’lqinli chiziqlar bilan yoritilgan) kabi
matolar Moskva Rusida sharillab oqayotgan daryo yoki chirmashib o’sayotgan
o’simliklarni eslatardi 55
.
Rus savdogarlari Markaziy Osiyoga teri, charm, movut, yog’ochli
mahsulotlar, oyna va noyob mahsulotlarni pullashga olib borishgan. XVII asrda
Markaziy Osiyoda sakkizta rus elchiligi, Rossiyada esa qirq marta xonliklar
elchilari bo’lib qaytdi. Markaziy Osiyolik savdogarlar Sibir va Volga hududlariga
7
Большаков О .Г. Город в конце VIII – начале XIII вв. // Средневековый город Средней Азии. – Л.: Наука.
1973. – С. 292.
8
Чехович А.Д. К истории Узбекистана в XVIII в. //Труды ИВ АН УзССР. Вып. 3. – Ташкент. 1954. – С. 50.
55
Зияев Х.З. Развитие экономических, политических и культурных связей Узбекистана с Россией: Конец XVI
– начало XIX вв. // Общественные науки в Узбекистане. 1984. – № 1. – С.30.

paxtali qog’oz, shoyi matolar, kamon, gilam, qog’oz kabi mahsulotlarni olib
borishgan. Chunki bu mahsulotlar mahalliy aholi o’rtasida haridorgir edi. shu bilan
birga noz-nematlar, qovun, ranglar va qimmatbaho toshlarni olib borishgan. Bu
davrda yetti marta buxoroliklardan, beshta elchilar Buxoroga tashrif buyurishgan.
Masalan, 1620 – yil Imomqulixon (1611-1642) Odambiyni rus podshosi Mixail
Fyodorovich yoniga yuboradi 9
. Javob xatida ikki tomon o’rtasida qaror topgan
azaliy do’stlik, madaniy va savdo aloqalari gurkirab rivojlanishiga astoyidil harakat
qilishi aytib o’tilgan. Buxoroga uyushtirilgan diplomatik safar (1620-1623) ga Ivan
Danilovich Xoxlov boshchilik qildi. 1621 – yilda u Samarqanda bo’lib,
Imomqulixon bilan uchrashdi hamda Xoxlovning xoxishiga ko’ra 27 asirni
asirlikdan ozod etdi. Xo’ja Ibrohim ikki marotaba (1638 va 1642) Rossiya safarida
bo’lib ikki o’rtada o’rnatilgan do’stlik va savdo munosabatlarini mustahkamlashga
hissa qo’shdi 10
. Bunday muzokaralar siyosiy qarashlarga ham bog’liq bo’lib, ikki
hukumat vakillari qalmiqlarga qarshi birga kurashishga kelishib oldi. Samarqand
haqidagi ma’lumotlar Buxoroning tashqi aloqa hujjatlarida ko’plab uchraydi.
Masalan Nodir Muhammadning taxtga o’tirishi (1642-1645) munosabati bilan
1643 – yil martda sar Mixail Federovichga yo’llagan xatida bundan keyin ham ikki
davlat o’rtasida savdo va asirlar o’rtasida almashinuv amalga oshirilishi aytib
o’tilgan. Bu xat davomida elchini Onisima Gribova kutib olgani va javob tariqasida
No’g’oy yuzini yuborganligi aytiladi 11
.
O’rta Osiyo xonliklarining Rossiya bilan savdo aloqalari xalqlarning
iqtisodiy va madaniy rivojlanishida muhim rol o’ynadi. O’rta Osiyodan tashrif
buyurgan karvon tarkibida mayda hunarmandlar, jarrohlar va me’morlar tashrif
buyurgan. Dmitriy Donskiy saroyida mashhur samarqandlik arxitektor ustalar
yashab ijod qilgani manbalarda qayd qilib o’tilgan. Buxoro, Xiva va Samarqanda
rus savdogarlari va mayda hunarmandlarini aynan shu holatda uchratish mumkin.
9
Федчина В.Н. Развитие картографических представлений о Средней Азии с древнейших времен до XVIII в.
Научн.зап. ТИНХ. – Вып. 31. – Ташкент, 1964. – С. 107.
10
Чимимдоржиев Ш.Б. Взаимоотношения Монголии и Средней Азии с Россией в XVII– XVIII вв. – М.:
Наука, 1979. – С. 27.
11
Джамалов К. Торгово – дипломатические отношения Бухарского ханства с Россией в XVII в. – Душанбе.,
1965. – С. 8– 10.

Ba’zi rus savdogarlari xonliklarda o’z savdo uyushmasiga ega bo’lib ikki o’rtada
elchilik vazifasini ham bajarib bergan.
XVI asr birinchi yarmidan XIX asrga qadar Rossiya va O’rta Osiyo xonliklari
o’rtasida sovg’alar, tuxfalar va qimmatbaho buyumlar berish urfga kirgan edi. bu
kabi sovg’alarni berishda xususiy savdogarlar xizmatidan foydalanishga to’g’ri
kelardi. Bu esa o’z navbatida biroz xatarli ham edi 12
.
O’rta Osiyolik savdogarlar Qozog’iston, Jung’orlar, Qashg’ar, Xitoy va
Hindiston bilan savdo munosabatlarini yo’lga qo’ygan bo’lib Rossiyaning bu
davlatlar bilan olib borgan savdo aloqalari ham aynan O’rta Osiyolik savdogarlar
tomonidan amalga oshirilgan. E. Meyendorf xabariga ko’ra 1775-1819 yillar
oralig’ida Buxorodan Rossiyaga 11 ta elchi yuborilgan bo’lib, ularning 7 tasi bu
hududda qolib savdo aloqalariga o’rgangan va Rossiya bilan savdo qilish huquqini
qo’lga kiritgan 13
. Rossiyada qolgan xonlik savdogarlari rus yerlarida qaysi mol
haridorgirligi va yana qanday yangi molar keltirish zarurligini o’rganib qaytishgan.
Aynan shu davr oralig’ida savdoda paxta, qog’oz va boshqa mahsulotlar Rossiya
yerlarida ko’plaab miqdorda sotildi. Rossiyadan Buxoroga keltirilgan tovarlarga 10
%, Buxorodan Rossiyaga olib ketilgan tovarlarga esa 5 % miqdorda soliq solindi.
Rus hukumati buxorolik elchi Ernazar Maqsudov (1774-1776: 1779-1780)
xizmatlarini yuksak baholab unga savdo munosabatlarini rivojlantirish uchun
Kaspiy dengizidagi bir Kemani hadya etdi. Undan tashqari rus xazinasidan 15
ming pud temir, 5 ming pud po’lat va 3 ming pud asalni hech qanday soliqlarsiz
Buxoroga yuborishga ruxsat oldi 14
.
Rus harbiylari Buranshev T. S. va Beznosikov A.S. 1794-1795 yillarda
Turkistonga sayohat uyushtirdilar. Ular sayahatlari bo’yicha bergan hisobotda
Buxoroning qog’ozi, paxtasi va otlari dunyoning boshqa hududidagidan ancha
farqlanishi hamda oliy sifatga egaligi aytiladi 15
. XIX asr birinchi yarmida ikki
12
Веселовский Н.И. Иван Данилович Хохлов – русский посланник в Персию и Бухару в XVII в. – СП(б).,
1891. – С. 12.
13
Веселовский Н.И. ...... – С. 16.
14
Вызго Т.С. К вопросу о взаимосвязи узбекской и русской музыкальной культур в дореволюционный
период. Общественные науки в Узбекистане. 1961, – № 4. – С. 42.
15
Кастельская З.Д. Из истории Туркестанского края: 1865 – 1917 гг. – М.: Наука, 1980. – С. 4-5.

o’rtadagi savdoni Orenburgga keltirilgan qo’lga o’rnatilgan hayvonlardan ham
bilishimiz mumkin. 1806 – yili Buxorodan tashrif buyurgan karvon saflarida 606
tuyada 1200 ga yaqin paxta toylari bor edi. 1811 – yilgi Karvonda esa 1066 ta
tuyada 3,3 mln rublga teng tovarlar keltirildi. Savdo muzokaralari kredit bilan hal
qilindi. XIX asrning 30-40 yillarida 28-29 ming pudga yaqin ip gazlama va
yigirilgan ip Rossiyaga eksport qilindi. 40 – yillarda Rossiyaga paxta importi
180200 ming rubl kumushga teng edi 16
.
30-40 yillarda Buxoroga rus olimlari, sar qon-qarindoshlari va boshqa rus
vakillari ko’chib kela boshladi. Amir Nasrullo (1826-1860) rus vakillariga
o’zgacha hurmat bilan qarashini ma’lum qiladi. Amir Nasrullo Rossiya naznida
kuchli ittifoqchi, do’st, va ishonchli savdo hamkorini ko’rayotganini ma’lum
qilgan. 1841 – yil 20 mayda Buxorodan yo’lga chiqqan Butenev missiyasi 1841 –
yil 5 – iyunda Buxoroda bo’lib, iyun o’rtalari Orenburga qaytgani aytiladi 17
.
Iqtisodiy aloqalar tarixini o’rganishimiz davomida bizga ma’lum bo’ldiki:
XVIII asrning ikkinchi yarmidan O’rta Osiyo paxtasi bu hududlardan yigirilgan ip
va ip gazlama ko’rinishida olib ketilgan. G’arbiy Yevropa va Rossiya zavod va
fabrikalarida tayyor mahsulot holiga keltirilib O’rta Osiyo hududiga sotilgan 18
.
Buxorodan ko’ra Rossiya hukmdor doiralari Samarqand hududida savdo
aloqalarini olib borishni afzal ko’rishardi. Savdoning rivoj topishi Samarqand
bozorlarning o’zgacha ko’rinishga kelishiga olib keldi. XVIII asr oxiri va XIX asr
birinchi yarmida rus tovarlari xonlik bozorlarida monopol huquqida sotila
boshlanadi 19
. 1558 – yilda Xorazm va Buxoroda bo’lgan Ivan IV elchisi tashrif
buyurdi. 1559 – yilda u bilan birga Moskvaga Buxoro va Balxdan elchilar
yuborildi. Bu kabi tashriflarning asosida turli xildagi savdo muammolari yotardi.
Buxoro xoni Abdullaxon Ivan IV dan buxorolik savdogarlarga Qozon, Astraxan
kabi shaharlarda erkin savdo qilish huquqini so’radi. 1559 – yil kuzida Moskvaga
16
Зияев Х.З. Экономические связи Средней Азии с Сибирью в XVI– XIX вв..... – С.147.
17
БайковаН.Б. К вопросу о русско – индийских торговых отношениях в XVI– XVIIвв. //Труды ИВ АН
УзССР. Вып. 4. – Ташкент: АН УзССР, 1956, – С.92, 94; Гольдберг Н.М. Русско – индийские отношения в
XVII в. //Учен.зап. Тихоокеанского института. Т. 2. – М. – Л: АН ССР, 1949, – С. 135, 147.
18
Путешествие барона К.Мейендорфа в Бухарию)... – Московский телеграф, 1836. С. XI. – С.176.
19
Пулатов Х.Г. Посольские связи Бухарского ханства с Россией в XVIII в. – Ташкент, 1984. – С. 26.

ikki buxorolik elchilar tashrif buyurdi. Bu elchilarga savdo huquqi berilib, o’z
savdogarlari bilan Astraxanga tashrif buyurish huquqi berildi. Ivan IV tomonidan
taqdim etilgan Grammotalar butun Rossiya bo’ylab savdo qilish huquqini berardi.
1563, 1566, 1583 yillarda Buxoro va Samarqandan elchilar tashrif buyurdi. Ular
zimmasiga savdo munosabatlarini tartibga solish yuklandi 20
. 1585 – yil Buxoro
xoni Abdulla Fyodr Ivanovich yoniga elchisi Muhammad Alini yubordi. O’rta
Osiyo ularni shoyi mato bilan savdo qilishni monopoliya huquqi sifatida qo’lga
kiritshda qiziqtirdi. Ular shoyi matolarni G’arbiy Yevropaga qadar sotishni
mo’ljallagan edi. 1589 – yilda Rus hukumati buxorolik elchi Do’stim va Izyurlik
elchi Kadishga yurtlariga qaytishda harid qilgan mollariga soliq solinmasligini
malum qildi 21
.
1634 – yil bahorida Imomqulixonning elchisi Xo’ja Otaquli sar Mixail
Federovichga xon sovg’a salomlarini yetqazdi. Buning evaziga u soliqlarsiz savdo
qilish huquqiga ega bo’ldi. 1644 – yilda rus hukumati mahalliy boshliqlarga bergan
ko’rsatmasida o’zbeklarni izzat-ikrom bilan kutib olish hamda ularni Sibirga
qiziqtirish ishi yuklandi. XVII asrning ikkinchi yarmiga kelib ko’pgina o’zbek
qabilalari rus sari xizmatiga o’tgan edi. Tobolsklik Saidqul 1653, 1658, 1668-1672
yillarda Xitoyga jo’nagan rus elchilari qatorida bo’ldi. Uning mamlakatga
ko’rsatgan xizmatlari yuksak baholandi. Qosimov Muhammad Yusuf 1675 – yilda
Hindiston va Afgonistonga yuborildi.1688 – yilda Yoqub Mulla Astraxanda arab
tilida yozilgan barcha hujjatlarni rus tiliga ogirish bilan shug’ullandi. Yodgor
Alimov bir necha marotaba O’rta Osiyoga boradigan karvonlarni kuzatib bordi.
Rus elchilarning Pekindagi tarjimoni xitoy, mongol va ko’plab turk tillarini bilgan
Erka Mulla bo’ldi 22
.
1685-1687 yillarda Irkutskda 4 ta buxoroliklar karvoni bo’lib o’tdi. 1658 –
yilda Irkutskka 15 ga yaqin buxoroliklar oilalari 130 yaqin tuya bilan tashrif
20
Сырова Н. Новое в посольстве Бурнашева и Безносикова //Звезда Востока, 1964. – № 4, – С.153.
21
Михайлова Г.А. Торговые и дипломатические связи России с Бухарским ханством через Оренбург в конце
XVIII – начало XIX вв. – Ташкент: АН УзССР, 1963. – С. 11.
22
Умняков И.И. О хлопководстве в Средней Азии с древнейших времен до присоединения края к
России/Материалы третьей объединенной научн. конф. ученых Самарканда. Серия гуманит. и естественных
наук. – Самарканд: СамГУ, 1961. – С.99.

buyurdi. 1686 – yilda ikkinchi karvon tashrif buyurdi. Uning tarkibi 11 savdogar
oilasi172 ta tuyada 2000 rublga yaqin xomashyo bilan kelgan edi. undan keyingi
yana ikki karvon juda yirikligi bilan boshqalaridan ajralib turardi 23
.
1804 yilda Amir Haydarning elchisi Abdulkarim Rossiyaga tashrif buyurdi.
1806 – yilda chop etilgan rus jurnallaridan birida Rossiyada yashayotgan o’zbek
shajarasi o’zining ishbilarmonligi, so’zamonligi va o’z ishini yaxshi bilishi bilan
ajralib turishi aytib o’tilgan edi 24
.
Alohida Sibir korpusi ofitseri F. Nazarov o’z yozishmalarida 1812 –yilda
Rossiyaga Qo’qondan tashrif buyurgan Umarxon elchilari haqida aytib o’tadi. Bu
vaqtda xivalik elchi Otaniyoz Muhammedov Aleksandr I huzuriga shoshilib Xiva
va Rossiya munosabatlarini iliqlashtirishga urindi. 1815 va 1819 yillarda Amir
Haydar elchisi Mo’minjonov Azimjon rus hukmdoridan o’z elchilarini savdo
shartnomasi tuzish uchun Buxoroga yuborishini iltimos qildi 25
.
1857, 1869 va 1874 yillarda Nasrullohonning elchilari bilan birga Ahmad
Donish Rossiya safarida bo’ldi. Safardan ilhomlanib Buxorodan Peterburgga
sayohat asarini yozadi. XIX asrda Rossiya yerlarida yashab ko’zga ko’ringan savdo
vakillari qo’qonlik Ohunjonov Ibrohimjon, buxorolik Abdulkarimboy Safarov,
Xoshalovlar oilasi, mulla Solih Do’stmametov, mullar Mirg’ulom Naqshbandi va
boshqalarni keltirishimiz mumkin 26
.
Rossiyadagi o’zbek shajarasi orasida sibirlik buxoroliklar muhim o’rin tutadi.
Ular G’arbiy Sibir hududiga XV-XVII asrlarga qadar kelib joylashganlar.
Buxoroliklar tarkibiga o’zbeklar, uyg’urlar, tojiklar, qozoqlar va qoraqolpoqlar
kirardi. Ularning ko’pchiligi bir nom bilan yuritilsada Markaziy Osiyoning Buxoro,
23
Раджабов С.А. Роль великого русского народа в исторических судьбах народов Средней Азии. – Ташкент:
Госиздат УзССР, 1955. – С. 23– 24.
24
Абрамов М.М. Из истории Самарканда конца XVIII– начала XIX в. //Тезисы докл. объед. научн. сессии....
Ташкент, 1869, – С.33.
25
Мухаммеджанова Л.П., Мирзакулов Б.Т., Мухаммеджанова С.Ж. Дипломатические и торговые связи
Бухары с Россией XVI – XVIII вв.// «Горный вестник Узбекистана» (№ 25) 2006. http://miaiiig–
bulletia.geotech.u2/ru/archive/2006/25/64
26
Перечень товаров, доставленных из Бухары в Ярославль купцом Хаджи Ата кули (1634)// История
Узбекистана в источниках. Сост. Б.В. Лунин. – Ташкент: Фан, 1988. – С. 65.

Samarqand, Toshkent, Xorazm, Qo’qon va boshqa shaharlaridan kelib
joylashgand 27
.
Aholi qatlami ham farqlanardi. Ular tarkibida tadbirkorlar, savdogarlar, din
vakillari, dehqonlar, mayda hunarmandlar va ishchilarni tashkil etardi.
Buxoroliklar ko’pchilikni tashkil etgani bois buxoro tili jahjasining tatarcha
ko’rinishida so’zlashardi. Sibir hududiga kelib joylashgan buxoroliklar hukumat
tomonidan chet ellik maqomi ostida qabul qilingan. Shu sababdan ham ular
hukumat tomonidan taqdim etilgan imtiyozlardan foydalangan holda savdo
aloqalarini olib borgan. Hukmdor tomonidan chiqarilgan qarorlarni so’zsiz bajarib
kelgan. Sibirga ko’chirish siyosati XIV asrdayoq amalga oshirildi. Bu hududlarda
vujudga kelgan Bahovuddin Naqshband (1318-1389) tariqati islomni yoyish
maqsadida kirib kelgan edi. bir qancha vaqt davomida buxoroliklar o’z hududiy
birliklariga ega bo’ldilar. Ular o’zlarini buxoroliklar, sartlar, o’zbeklar deb
atashardi. Ularning asosiy yashash hududi Tyumensk, Omsk, Tomsk viloyatlari
bo’ldi. Ular bu hududlarda buxorocha yashash joylarini bunyod etishdi 76
.
Buxoroliklarning Sibirga ko’chirilishi ko’plab hududlarning ular tomonidan
egallanishi va qayta o’zlashitirilishiga sabab bo’lganini takidlaydi. Baxurin S.V.
ning takidlashicha dastlabki koloniyalar Sibir hududida bo’lganligi aytiladi.
XVI asr oxirlaridan boshlab ruslar va buxoroliklar savdo munosabatlarida
iliqlik kuzatildi. Buxoro karvonlari Tar, Tobolsk, Tyumen, Tomsk, Krasnoyarsk,
Irkutskga qadar yetib boradigan bo’ldi. Chet ellik sayohatchilarning takidlashicha,
har bir rus har yili Tatarlar yurti Tyumenga tuyalarda keladigan buxoroliklar
karvoni bilan savdo qiladi 28
.
1718 – yilda o’zbek I. Usmonov Tobolskda Qozoq xonining elchilik
varaqasini tarjima qildi. Tarlik tatarlar hududida buxoroliklarnind o’z volosti
27
Ахмад Дониш. Путешествие из Бухары в Петербург. – Душанбе Ирфон, 1960; Вахидов Х.П.
Просветительство в Туркестане в XIX начале XX веков// Основы философии. Ташкент, 1908. – С. 165-171. 76
Хайретдинов Д. Узбеки, узбекская община в Москве и Подмосковье// Ислам в Москве. – H. Новгород, 2008.
– С. 274-276.
28
Гаспринский И. Точный перевод дневника его светлости эмира Бухарского., – Казань, 1894; Искандаров
Б.И., Бухара (1918– 1920), – Душанбе, 1970. – С. 62-63; Назаров P.P. Сеид Мир– Мансур // Ислам в Санкт–
Петербурге. Серия «Ислам в Российской Федерации». Вып. 3. М. – Н. Новгород; И.Д. Медина, 2009. – С.
209-210.

bo’lganligi va aynan buxoroliklarga qarashliligi aytiladi. XVIII-XIX asr aholini
ro’yxatga olish kitobida aytilishicha buxoroliklarning shajarasini Rossiyaning har
bir hududidan topishganligi aytiladi. XVIII asrda Tar hududi uch qismga Paxarsk
(buxoroliklar), Ayalinsk (sibirlik tatarlar), Porushna (mahalliy tatarlar-davlat
dehqonlari) ga bo’lingan edi. Tomilova N.A ning ma’lumotiga ko’ra G’arbiy
Sibirda qayd etilgan ro’yxatga olishda 1370 tatar, 1218 ta buxoroliklar va boshqa
millat vakillari mavudligi qayd etilgan. Undan tashqari sibirlik tatarlar orasida
shunday qabilalar borki ularning ildizlari sartlar yoki buxarlar ga borib taqalishi
qayd etilgan 29
. Sibirga ko’chirilgan buxoroliklar o’zlari uchun yangi bo’lgan
mahalliy sharoitlarga ko’nikish hamda savdodan tashqari yer bilan shug’ullanishni
yo’lga qo’yinshni amalga oshirishardi. Yirik yer egaligining ko’rinishlari asosan
Tyumenda kuzatildi. 1701 – yilda 126 desyatina yerning narxi qoramolga hamda
77 desyatina bug’doy narxiga teng edi. Tarada esa farqlanib 50 desyatina lalmikor
va 75 desyatina sholikor yerlar edi. Bazida izlanuvchilar tomonidan ba’zi xatolarga
yo’l qoyilar edi. Yaponlar ma’lumotnomasida SSSR tarkibidagi Sibir xalqlari
tarkibi xato ko’rsatilib unda barabin-tatarlar, g’arbiy sibirlar, sibirlik tatarlar (tobol
tatarlari va sibirlik buxoroliklar) va boshqalar 30
.
Sibir tatarlari bilan boshqa xalqlarning etnomadaniy aloqalari asosan ularning
kiyimlari va taqinchoqlarida ko’zga tashlanadi. Buxoro komponenti erkaklar
kiyimi bo’lgan xalat va chalmada namoyon bo’ladi. Sibir tatarlaridagi ushbu
xalatlarning kelib chiqishi Markaziy Osiyodan hisoblanib, chopon (Markaziy
Osiyodagi singari) deb nomlanadi 31
. Sifatli erkaklar qishki kiyimlari bo’lgan shuba
va mo’ynali shapkalardan foydalanishadi. Sibir tatarlarining yuqori kiyimi
belbog’li mato pilbau bo’lib (o’zbekcha belbog’)ayollar belbog’i kur deb
nomlangan. Erkaklarning asosiy bosh kiyimi hisoblangan turli xil qalpoqlar esa,
29
Назаров P.P. Махмудов Абиджан Абдухалик–оглы// Ислам в Санкт– Петербурге. Серия «Ислам в
Российской Федерации». Вып. 3. М. – H. Новгород– ИД Медина, 2009. – С. 126.
30
Зияев Х.З. Средняя Азия и Сибирь (2 пол. XVI – XIX вв.). – Ташкент, 1964. – С. 76.
31
Усманова Л. Тюрко–татарская эмиграция в Северо– Восточной Азии начала XX в.// Гасырлар авазы – Эхо
веков. 2005. – № 1. – С.16.

tamburli yoki tillo rangdagi chiziqli bezaklar bilan bezatilgan yoki rasmli
matolardan foydalanishgan.
Sibir buxoroliklari bir-necha yuz yil davomida tatarlar bilan iqtisodiy,
madaniy va oilaviy nikoh aloqalarini qo’llab-quvvatlab kelishgan. Natijadagi
yagona komponentlardan biri zamonaviy sibir tatarlari vujudga kelganligidir 32
. Rus
buxoro savdogarlari kelguniga qadar, Sibirda Markaziy Osiyo tovarlari savdosi
qizg’in olib borilgan. Aynan ular Tyumen, Tobolsk,Tarda teri ishlab chiqarish va
gilamchilik ishini yo’lga qo’yishganlar. Buxoroliklar hisobidan yirik Sibir
tadbirkorlik oilalari kelib chiqqan (Aykinlar, Mirsalimovlar, Saydukovlar,
Chenbayevlar va boshqalar). Inqilobga qadar ular yirik ichki va tashqi savdo bilan
shug’ullanishgan. Ko’pchilik oddiy buxoroliklar dehqonchilik, chorvachilik va turli
xil hunarmandchilik bilan shug’ullanishgan.

1.2. Buxoro amirligi va Rossiya o’rtasidagi elchilik aloqalari
Abdullaxon II tomonidan 1585- yilda Muhammad Ali boshchiligida, 1589-
yilda Do’stum boshchiligida Moskvaga yuborilgan. Elchilar Moskva hukmdori
tomonidan iliq kutib olingan. Bu ikki elchilik oldiga o’rtadagi savdo-sotiq
munosabatlarini tartibga solish vazifasi yuklatilgan edi. Elchilar Rossiya podshosi
Fyodor Ivanovichga Abdullaxon II ning buxorolik savdogarlar uchun Moskva
davlatidagi barcha shaharlarda erkin savdo qilish imkoniyatini yaratish, Qozon va
Astraxanda doimiy bozorlar ajratish iltimos qilingan xatini keltirgan. Rus podshosi
bu iltimoslarni to’liq bajarganligi o’sha davr hujjatlarida o’z aksini topgan.
Buxoro va Rossiya o’rtasidagi do’stona aloqalar XVI asr oxirida, xususan
Sibir amirligining ruslar tomonidan bosib olinishi tufayli biroz buzilgan bo’lsada,
amalda butunlay to’xtab qolmadi. 1589- yili Moskvada bo’lgan Buxoro elchisi
32
Валеев Ф.Т. Сибирские татары: культура и быт. – Казань, 1992.– С.95.

Do’stum orqali Abdullaxon II ruslarning Sibir amirligidagi tajovuzini qoralagan va
o’z noroziligini bildirgan edi. 1589- yildayoq Buxoroga tatar millatiga mansub
Boybo’ri Toychiev boshchiligidagi Moskva elchilari keladi va buxorolik
savdogarlarga Sibir shaharlarida katta imtiyozlar yaratishga rus hukumati tayyor
ekanini bildirib, ikki o’rtadagi siyosiy kelishmovchiliklarni biroz yumshatishga
erishdi.
XVII asrda Buxoro va Moskva davlati o’rtasidagi elchilik aloqalari yanada
rivojlandi. Mazkur davrda Buxoro va Xiva elchilari 26 marta Moskvaga tashrif
buyurgan bo’lsalar, rus elchilari 9 marta Buxoro va Xivaga kelganlar. Masalan,
1619- yilda Imomqulixonning Odambiy boshchiligidagi elchilari Moskvada,
Rossiya podshosi, Romanovlar sulolasining birinchi vakili Mixail Fyodorovich
huzurida bo’ldi. Bu elchilik missiyasiga javoban podsho Mixail Fyodorovich
tomonidan Ivan Danilovich Xoxlov boshchiligida elchilar Buxoroga jo’natiladi.
Lekin bu elchi Buxoroda ushlanib qolganligi va quruq qo’l bilan qaytarilganligi
uchun Sibir (Tyumen shahri) orqali 1622- yilda Tobolskka kelgan va Moskvaga
borishni mo’ljallagan Buxoro elchisi Balik Chobakov sovuq kutib olinib, rus
podshosining Imomqulixonga yozgan xati bilan Buxoroga qaytarib yuborilgan. Bu
xatda rus podshosi o’rtadagi aloqalarni davom ettirish taklif etib, elchilarni
Moskvaga uzoq Sibir orqali emas, Astraxan orqali yuborishni taklif qilgan.
1716- yil fevralda Buxoro amirligi elchisi Xonquli to’pchiboshi Astraxanga
keldi. U bilan birga savdogar Asan bobo, ikki yasovul, xotini va bolalari ham
kelgan edi. Buxoro xoni Abulfayzxon Rossiya podshosi Pyotr I ga 36 nafar rus
asirlarini ham ozod qilib yuborgan edi. Buxoro xoni Astraxan ober-komendanti
Chirikov nomiga yozilgan yorliqda o’zaro yaxshi qo’shnichilik aloqalari va
savdosotiq aloqalarini davom ettirish maqsadida elchi yuborayotgani bildiradi.
Shuningdek, ushbu elchilik orqali Rossiyaning Kaspiy dengizi sharqiy
qirg’oqlarida shahar-qal’alar qurish rejasini qo’llab-quvvatlashini ham bildiradi.
Demak, Buxoroda Pyotr I tomonidan Kaspiy dengizi qirg’oqlarida
qal’aistehkomlar qurilayotgani haqida xabardor bo’lganlar.

1716- yil 16- martda Pyotr I tomonidan Abulfayzxon nomiga yozilgan
yorliqda A.Bekovich-Chyerkasskiy ekspeditsiyasi Rossiya davlati va Buxoro
amirligi uchun umumiy manfaatlarga asoslangan zarurat tufayli yuborilganligi va
shuning uchun ham A.Bekovich-Chyerkasskiy hurmatini joyiga qo’yishni
so’ragan. Ushbu yorliqni A.Bekovich-Chyerkasskiy Xiva missiyasini yakunlagach,
Buxoro xoniga yetkazishi ko’zda tutilgan edi.
1716- yil aprelda A.Bekovich-Chyerkasskiy ekspeditsiya tayyorgarligini
ko’rish jarayonida Astraxanda Buxoro elchisi Xonquli to’pchiboshi bilan
uchrashgan va bu to’g’rida Pyotr I ga xat yozgan. Unda Xonquli to’pchiboshining
iltimosiga ko’ra, Rossiyaga dushmanlikda, Turkiya bilan aloqada deya gumon
qilinayotgan buxorolik va xivalik asirlarni ozod qilishni so’ragan. Bu paytda Pyotr
I Sharqiy Prussiyada edi. Xatni olgan Pyotr I uning iltimosini qondirmagan. Biroq
A.Bekovich-Chyerkasskiy Xonquli to’pchiboshiga buxorolik va xivalik asirlarni
ekspeditsiya yakunlangandan so’ng ozod qilishga va’da bergan.
Buxoro elchisini Rossiya poytaxtida kutib olish va qabul marosimlari ham
o’ziga xos tarzda amalga oshirilgan. Buxoro elchisi Peterburgga oz masofa
qolganda tashrif bo’yicha ruxsat berilishini kutib to’xtashi lozim edi. Belgilangan
kunda elchi va uning hamrohlari uchun uchta kareta yuborilgan. Rossiya
devonxonasi vakili elchi va uning hamrohlarini sog’-salomat etib kelganlari bilan
qutlagandan keyin o’zini senatorlar tomonidan kutib olishga yuborilganini hamda
mehmonlarni ajratilgan joyga qadar kuzatib qo’yishini bildirgan. Qabul qilingan
tartibga ko’ra, kelgan elchi va uning hamrohlari Rossiya devonxonasi vakilini tik
turgan holda eshitishlari, unga minnatdorchilik bildirishlari, shoh va vazirlar
salomatligini so’rashlari kerak edi. Bir ozdan keyin elchi Rossiya devonxonasi
vakili bilan birinchi karetaga, Buxoro savdogari va rus amaldori ikkinchi karetaga,
oxun va tilmoch uchinchi karetaga o’tirishgan. Elchilik sekinlik bilan yura
boshlagan, chunki birinchi kareta yonida tilmoch ham yurib, elchi Rossiya
devonxonasi vakili bilan suhbatlashib ketgan. Elchini poytaxtga kirib kelishi bilan

uni yo’lning ikki tomonida juda ko’p miqdordagi olamon, piyoda askarlar polki
to’plar yonida saf tortib kutib olganlar.
Buxoro elchisi Xonquli to’pchiboshi 1717- yil 26- iyunda Peterburgga yetib
kelgan bo’lsa-da, uni qabul qilish 3- iyulga belgilangan. Senatorlar tomonidan
qabul qilingan Xonquli to’pchiboshiga Buxoro xonining maktubini topshirishi
so’ralganida u qat’iylik bilan Yorliqni xonning xohish-irodasiga ko’ra, shaxsan
podshoh Pyotr I ga topshiriladi, degan. Shu boisdan ham Xonquli to’pchiboshini
Pyotr I poytaxtga qaytganidan so’ng 1717- yil 20- oktabrda qabul qilgan. Pyotr I
bilan uchrashuv uchun elchiga Rossiya devonxonasi o’rinbosari Shafirov karetasi,
savdogar Asan boboga esa senat kotibi karetasini yuborilgan. Buxoro elchisi
sovg’a-salomlarini 12 nafar askarlar ko’tarib borgan. Bu tantanali jarayonni
kuzatishga chiqqan aholi ko’chalarni to’dirib yuborgan. Abulfayzxonning
sovg’asidan tashqari qabul tartib-qoidasiga ko’ra elchi va savdogarning ham
alohida sovg’alari topshirilgan. Sovg’alar ichida eng qimmatbahosi sifatida
Buxorodan ozod qilib yuborilgan rus qullari e’tirof etilgan. Qabul Senatning yuqori
palatasida bo’lib, eshik ro’parasidagi baland joyda Pyotr I tik turgan holda elchini
qabul qilgan. Elchi eshikdan kirib, tiz cho’kkan va xon nomidan egilib salom
bergan. Xonquli to’pchiboshi Pyotr I ni shvedlar ustidan qozongan g’alabasi bilan
qutlagan hamda sovg’alarni topshirgan. Shundan so’ng Xonquli to’pchiboshi
Ishonch yorlig’ini topshirgan. Ishonch yorlig’ini Pyotr I ning ishorasi bilan
devonxona o’rinbosari Shafirov qabul qilgan. Ishonch yorlig’ida Abulfayzxon
Xonquli to’pchiboshi elchi sifatida yuborilgani, u Rossiya urf-odatlarini yaxshi
bilishi.Buxoro hukumati o’zaro yaxshi qo’shnichilik munosabatlari hamda savdo-
sotiqni rivojlantirishdan manfaatdor ekanligi ta’kidlangan. Yorliqdan tashqari
podsho nomiga yozilgan xat ham bitilgan bo’lib, unda Astraxanda buxoroliklar
asirda ekanligi, Buxorodan ozod qilib yuborilgan 36 nafar rus qullari evaziga ularni
ozod qilish so’ralgan edi.
Bu paytda Rossiya poytaxtida Xivaga yuborilgan A.Bekovich-Chyerkasskiy
ekspeditsiyasining halokatidan xabardor edilar. Shu boisdan ham Xonquli

to’pchiboshi graf Gavril Ivanovichga xat yozib, mazkur qirg’inbarotga Buxoro
davlatining hech qanday aloqasi yo’qligini, aksincha Abulfayzxondan maktub
olgan bo’lib, unda xon Xivaga rus asirlarini ozod qilish bo’yicha sa’y-harakatlar
qilayotgani, Agarda Xiva xoni asirlarni ozod qilmasa, Buxoro davlati urush
qilishga ham tayyor ekanligi yozilganini qayd etgan.
Xonquli to’pchiboshi elchiligi Buxoro amirligi va Rossiya davlati o’rtasida
savdo-sotiqni rivojlantirish borasida ham yutuqqa erishgan. Jumladan, Pyotr I shu
yili Buxoro amirligi tovarlaridan rus shaharlarida boj olmaslik haqida farmon
bergan.
Xonquli to’pchiboshi elchiligi 1718- yil martga qadar Peterburgda bo’lgan.
Elchilik ortga qaytishida Astraxanda ma’lum muddat ushlab turilgan. Chunki Pyotr
I asli kelib chiqishi italiyalik bo’lgan Florio Benevenini elchi qilib tayinlab,
Buxoroga birgalikda borishiga qaror qilgan edi.
Rus elchiligini Buxoro amirligiga yuborishga sabablardan biri
Abulfayzxonning ushbu masalada o’z elchisi Xonquli to’pchiboshi orqali murojaati
edi.
Pyotr I dastlab o’z javob xati-yorlig’ida, 1718- yil 18- martida Buxoroga
elchini Astraxandan Buxoroga bemalol borish imkoniyati bo’lganda yuborishini
qayd etgan edi. Ammo Xonquli to’pchiboshi elchiligini Astraxanga qaytishiga
qadar, ya’ni 1718- yil 5- iyuliga qadar Rossiya hukumati rejalari o’zgarib, Rossiya
elchisini Buxoroga Xonquli to’pchiboshi bilan birga yuborishga qaror qilgan. Shu
maqsadda fors va turk tillarini biladigan F.Benevenini Buxoroga elchi qilib
jo’natishga qaror qilingan. Ushbu elchilik bilan shaxsan Pyotr I va uning yaqin
yordamchilarini shug’ullangani podsho hukumatining bu elchilikka alohida
e’tibordan dalolat beradi. 1718- yil 9- iyulda Pyotr I imzosi bilan tasdiqlangan
Ishonch yorlig’ida F. Beneveni elchi tariqasida yuborilayotgani, do’stlik va
umumiy manfaatlar yo’lidagi sa’y-harakat ekanligi tasdiqlangan. F. Beneveni
elchiligining asosiy tarkibi 8 nafar bo’lib, shuningdek xizmatkorlar hamda
ko’pgina harbiy qo’riqchilar kuzatuvida edi. Mazkur elchilikdan ko’zlangan

maqsad va vazifalar 1718- yil 13- iyulda G. Golovkin va P. Shafirovlar tomonidan
imzolangan, 7 banddan iborat quyidagi maxfiy yo’riqnomada o’z aksini topgan edi:
1. Elchi etib tayinlandi. Astraxanda Buxoro elchisiga qo’shilib,
tayinlangan mamlakatga birgalikda jo’nash.
2. Yo’lda, ayniqsa Buxoro amirligi hududida, hamma iqtisodiy va
geografik o’ziga xosliklarni eslab qolish. Buxoroliklarga sezdirmagan holda
Kaspiy dengizi ulardan qaysi tomonda joylashgani, qanaqa kemalarga egaligi,
shaharlar va ularning mudofaa qobiliyatini aniqlash.
3. Diplomatik qoidalarga rioya etilishini qat’iy ta’minlash. Pyotr I
shonsharafiga ziyon yetkazmaslik. Elchini qabul qilish odatlarini so’rab-
surishtirish va Buxoro amirligi Eron elchiligiga qanday izzat-ikrom ko’rsatsa,
Rossiya elchiligiga ham undan kam bo’lmagan hurmat ko’rsatilishi talab qilish
hamda unga erishish.
4. Buxoro amirligi harbiy-siyosiy strategiyasiga jiddiy e’tibor qaratish.
Qal’alar, undagi qo’shinlar miqdori, harbiy qo’shinlar tarkibi va ularning holatini
aniqlash.
5. Buxoro amirligining ichki va tashqi holatini aniqlash. Xonning
kuchqudratini, xalq ustidan nazorati qay darajada ekanligi, aholisi qo’zg’olon va
isyonlarga moyil yoki moyil emasligi, boshqaruv shakli, Eron, Xiva va Turkiya
bilan o’zaro munosabatlarini hamda qaysi tomondan harbiy tahdid borligi, qaysi
davlat bilan do’stona munosabatda ekanligini aniqlash. Elchi mumkin qadar
ko’proq Buxoro amirligi tashqi siyosatiga ta’sir o’tkazishi zarur.
6. Rus – Buxoro savdo munosabatlarini rivojlantirish imkoniyatlarini
o’rganish zarur. Buning uchun buxoroliklar qanaqa tovarga ega va ularni qayerga
sotishini, Buxoro bozorlarida Rossiyaning qaysi mahsulotlariga ehtiyoj borligini
aniqlash, ko’chmanchilar hujumi xavfi bor-yo’qligini o’rganish.
7. O’rta Osiyoda oltin qazib olish haqidagi ma’lumot to’g’ri yoki
noto’g’riligini aniqlash. Qaysi daryolarda oltin borligi, qancha miqdorda oltin olish
imkoniyati borligi, kon yoniga borish mumkinligini aniqlash. Shuningdek, maxfiy

tarzda Buxoro xoniga qo’riqlash uchun bir necha yuz yoki undan-da ko’proq
miqdordagi rus kishilaridan iborat gvardiya taklif qilish. Maqsadlarni amalga
oshirish yo’lida Xonquli to’pchiboshi va uning odamlari bilan do’stona aloqada
bo’lish.
Umuman olganda, F.Beneveni elchiligiga yuklatilgan vazifa Rossiyaning
O’rta Osiyodagi siyosatini, xususan A.Bekovich-Chyerkasskiy ekspeditsiyasi
zimmasidagi vazifani davomi edi.
Elchilik Buxoroga 1721- yili etib keldi. F.Beneveni zimmasiga Turkistonga
oid harbiy va diplomatik ma’lumotlar yig’ish, ayniqsa Xivaga qarshi Rossiya –
Buxoro ittifoqini tashkil etish, bu xonliklar bilan urush bo’lgan taqdirda qancha
askar va to’plarni ishga solish mumkinligi, ularning joylashgan yerlarini aniqlash
vazifasi yuklatilgan edi. Shuningdek, u Buxoro xoni Abulfayzxonga maxsus rus
otryadini taklif etishi hamda Turkiston o’lkasida oltin zahiralari mavjud joylarni
o’rganishi lozim edi. F.Beneveni Buxoroda 1721-1724- yillari faoliyat ko’rsatib,
Buxoro xonini Xiva amirligini qo’llab-quvvatlamaslikka ko’ndiradi. F.Beneveni
elchiligi xodimi N.Miner savdogar niqobi ostida bir necha bor Hirot, Balx va
Badaxshonga borib keladi. U amalda elchi F.Benevenining topshirig’ini bajarib,
to’plagan ma’lumotlarini Peterburgga yetkazish ishlari bilan ham shug’ullangan.
Mazkur davrda Buxoro amirligi va Rossiya o’rtasidagi elchilik aloqalarida
buxorolik Ernazar Maqsudov alohida o’rin tutadi. 1761- yilda savdo karvoni orqali
kelgan E.Maqsudovga elchilik talablariga rioya qilinmagani bois Orenburgdan
Peterburgga borishga ruxsat berilmagan. 1774- yilda yana u elchi sifatida kelganida
Peterburgga qadar borishga muvaffaq bo’lgan va Rossiya imperatritsasi Ekaterina
II qabulida bo’lgan. Manbalarda qayd etilishicha, E.Maqsudovning mohir
diplomatligi tufayli Rossiya imperatritsasining hurmat-e’tiboriga sazavor bo’lgan.
Uning 1780- yilgi elchi sifatidagi tashrifi chog’ida Peterburgda yuqori darajadagi
e’tibor bilan qabul qilingan. 1780- yil 18- avgustida Rossiya imperatori Buxoro
amiriga yozgan xatida Rossiya ilgarigidek Buxoro bilan o’zaro munosabatlarni
tinch-totuvlikka asoslangan hollarda olib borish hamda savdo aloqalaridan har ikki

tomon foydalanishi hamda so’ralgan metall bilan ta’minlanish qayd etilgan edi.
Ammo yana Buxoro savdogarlariga nafaqat Orenburgda, balki Rossiyaning boshqa
shaharlarida ham savdo qilish bo’yicha so’rovi qondirilmaydi. Chunki Buxoro
savdogarlarining Rossiyaning markaziy shaharlarida erkin savdo qilishlari rus
savdosi uchun zarar keltirishi qayd etilardi.
1780- yili rus savdogarlari istak va talablariga muvofiq Buxoroda savdo
vakolatxonasini ochish maqsadga muvofiq deb topildi. Shu munosabat bilan
Orenburgdan Buxoroga (yuqori darajadagi rahbariyat ruxsati bilan – mualliflar)
1780- yili Rossiya davlati va umumiy manfaatlaridan kelib chiqib, Buxoroda savdo
vakolatxonasini ochish uchun M. Bikchurin boshchiligidagi maxsus elchilikni
Orenburgdan Buxoroga yubordi. M. Bikchuringa yuklatilgan vazifalar qatorida
Orenburg va Buxoro oralig’idagi yo’lni har tomonlama o’rganish ham bor edi.
M.Bikchurin ko’zda tutilgan hamma vazifalarni bajargani holda, Buxoro amirining
Rossiya savdo vakolatxonasini ochishga roziligini ololmay qaytdi.
Rossiya imperiyasi va Xiva amirligi o’rtasidagi diplomatik aloqalar Buxoro
amirligiga nisbatan sustroq ahvolda edi. Xiva amirligi Rus davlatiga o’z elchiligini
kamroq jo’natgan. 1750- yili Xiva xoni nomidan elchi bo’lib kelgan Ashurbek
Orenburgda o’zini Peterburgga yuborishlarini so’ragan. Ammo tashqi ishlar davlat
kollegiyasi 1750- yil 13- avgustida bergan topshirig’ida elchini Orenburgdan
Xivaga qaytarish, yorlig’i va sovg’alarini tashqi ishlar davlat kollegiyasi ixtiyoriga
topshirish buyurilgan edi.
Chunki rus hukumati Orenburg general-gubernatorlarining Turkiston
xonliklari va Rossiya o’rtasidagi o’zaro munosabatlardan xabardorligini hisobga
olib, ularga turkistonlik elchilarni Peterburgga yuborish yoki yubormaslik
masalasini mustaqil hal qilish huquqini berilgan bo’lib, ular ayrim elchilar
masalasini Orenburgning o’zidayoq hal qilar edilar.
1761- yili Temirg’ozi Is’hoq Tangriberdiyev Xivadan Orenburgga elchi
sifatida etib keladi. U bilan birga elchilik tarkibida yana 5 kishi bor edi. Elchi
Tangriberdiyev boshchiligidagi elchilar bilan savdo karvonida 40 ta tuya yuk

bo’lib, bu Orenburgdagi yarmarkaga mo’ljallangan edi. Xiva elchisi 1761- yil
sentabrda Orenburgga kelib, Peterburgda imperator bilan uchrashish xohishi
borligini bildiradi. Uchrashuvdan maqsad tegishli yorliqni topshirish va o’zaro
karvon savdosini rivojlantirish edi. Ammo elchiga Peterburgga yuborish bo’yicha
ruxsat berilmaydi. Shu bilan birga Xiva savdogarlarini hech qanday to’siqlarsiz
Orenburgga kelishlariga ruxsat berilgan.
XIX asr boshlaridan Rossiya hukumati O’rta Osiyo xonliklariga nafaqat
diplomatik, balki maxsus ilmiy ekspeditsiyalarni ham yubora boshladi. Rossiya
elchiliklari tarkibida, endilikda arxeologlar, tarixchilar, vrachlar va boshqa
mutaxassislar ham bor edi. Ularga nafaqat ilmiy vazifalarni bajarish, balki O’rta
Osiyo to’g’risida u yoki bu ma’lumotlarni to’plash ham yuklatilgan edi.
Ammo ayni paytda Buxoro, Xiva, Qo’qondan Rossiyaga nisbatan e’tibor
faqatgina savdo munosabatlariga qaratilishi davom etardi. Ayni paytda Rossiya
hukumati savdo qatori O’rta Osiyoni tubdan o’rganishga kirishgan edi. O’zaro
munosabatlar tahlili shuni ko’rsatadiki, Buxoro va Rossiya, Xiva va Rossiya,
Qo’qon va Rossiya o’rtasidagi munosabatlarda tenglik, sherikchilik alomatlari
to’laqonli ishga tushmagan edi. Masalan, 1793- yili Orenburgga Buxoro
amirligidan elchi bo’lib kelgan Shohmurod Fayzullabek Maqsudovni Peterburgga
borib, imperator qabuliga yorlig’ini topshirishga ruxsat berilmadi. Bunga sabab
qilib, elchiga berilgan yorliq diplomatik yozishmalar qoidasiga rioya
qilinmaganligida deb ko’rsatildi.
Ammo aslida gap boshqa yoqda edi... Buxorolik savdogar Do’stmuhammad
Boykishev elchi Shohmurod Fayzullabek Maqsudovni Buxoro amirining josusi deb
ma’lumot yetkazgan edi. 1795- yili Shohmurod
Fayzullabek Maqsudovni Orenburgdan chiqarib yubordilar, chunki Buxorodan
Eshmuhammad Boykishev elchi bo’lib kelgan edi. U imperatorga fil va yorliq
keltirib, Buxoro amirining 600 pud mis sotib olish haqidagi iltimosini ham
yetkazdi. Oradan bir yil o’tib, Orenburgga Buxorodan yangi elchi ya’ni Maxsum
Doniyolov yorliq bilan kelgan. Ushbu elchi Buxoro amirining imperatordan harbiy

yordam berish bo’yicha iltimosini keltirib, xususan Buxoroga 10 ming qo’shin va
50 ta to’p berishlarini so’ragan. Ammo bu elchilik ham Orenburgdan Peterburgga
o’tkazilmagan va Buxoroga qaytib ketishiga to’g’ri kelgan. Ammo shuni qayd
etish lozimki, M. Doniyolovdan avvalgi elchi Eshmuhammad Boykishev Xo’ja
Nazarboyev bilan Peterburgga borishga, imperator huzurida bo’lishga muvaffaq
bo’lgan. Rossiya imperatori Buxoro amiri so’ragan 600 pud misni berishga qaror
qilgan va shuningdek, amirga bir sandiq kumushdan yasalgan oshxona anjomlari,
otaliq va elchiga bir sandiqda kumushdan yasalgan choy idishlari hadya etilgan.
Eshmuhammad Boykishev Orenburgda nafaqat elchilik, balki savdo ishlari bilan
ham shug’ullangan. Bu yo’nalishdagi xizmatlari uchun Orenburg general-
gubernatori G.S. Volkonskiy tomonidan oltin medalga tavsiya etilgan edi.
Rossiya hukumati O’rta Osiyo xonliklari bilan diplomatik aloqalarda o’z
elchilarini musulmonlardan tayinlashga e’tibor qaratgan. Bunday holat o’zaro
munosabatlarda muhim ahamiyat kasb etgan. 1799- yili Orenburgga birdaniga
Buxorodan ikkita elchi - Ma’sumxon Mirza Abdurasul va mulla Miraloviddinlar
kelishgan. Ularga Peterburgga borishga ruxsat berilgan. Elchilar Buxoro amiri
Shohmurodning yorlig’ini impertorga topshirganlar.
II BOB. BUXORO AMIRLIGI TASHQI IQTISODIY ALOQALARIDA
ROSSIYA DAVLATINING O’RNI VA BOJ TIZIMI
2.1. Rossiya davlati iqtisodiy manfaatlarining O’rta Osiyo xonliklari hisobiga
kengaytirish urininshlari
Rus hukumati savdoni rivojlantirish va mahalliy savdogarlarni
rag’batlantirish uchun tadbirlar ko’rdi. Natijada Rossiyaning ichki savdosi bilan bir
qatorda, uning chet davlatlar bilan aloqasi kuchaydi. Masalan, XVIII asrning
60yillarida Rossiya tashqi savdosining yillik miqdori 21,3 million so’mga yetgan
bo’lsa, 90-yillarida 109,6 million so’mni tashkil etdi. Bu bilan bir qatorda,
Rossiyaga keltiriladigan mollarga nisbatan u yerdan olib ketiladigan mollar
miqdori ko’p bo’lgan. Bu vaqtlarda Rossiyadan G’arbiy Yevropaga, asosan,

qishloq xo’jalik mahsulotlari hamda zig’irpoya gazlamasi, charm va yog’och
chiqarilgan.Rossiyaga G’arbiy Yevropadan esa, asosan, yuqori tabaqa kishilari
ehtiyoji uchun ketadigan movut, jun va ip gazlamalar, metall asboblar va ipak
mollar keltirilardi. Ayni vaqtda O’rta Osiyodan Rossiyaga keng mehnatkash
ommaga zarur bo’lgan turli mollar olib ketilardi. Bu mollarning evaziga esa
Rossiyadan O’rta Osiyoga tayyor mahsulotlar olib kelinardi. Bu davrda rus davlati
savdo va elchilik munosabatlarini kuchaytirish yo’li bilan O’rta Osiyoning
ichkarisiga yaqinlashib borish siyosatini asta-sekin amalga oshira bordi. Shu nuqtai
nazardan Qozog’iston yerlarida bir qator harbiy qal’alar barpo etildi.
Rus davlati ayni vaqtda O’rta Osiyodagi tabiiy boyliklardan foydalanishga
harakat qildi. Bunga Rossiyaning chet mamlakatlar bilan uzluksiz urush olib
borishi natijasida harajatlarning nihoyatda oshib ketishi sabab bo’lgan edi. Shuning
uchun ham Pyotr I senatga: «Pulni imkon boricha ko’p yig’ish kerak, hozir pul
urushning qon tomiridir»,— deb ko’rsatma bergan edi. Davlat xarajatlarini oltin va
kumush konlarini qidirib topish bilan qoplash maqsadida mamlakatkatda
ekspeditsiyalar uyushtirildi. Bu bilan chegaralanmay O’rta Osiyodagi oltin va
kumushdan foydalanish uchun maxsus ekspeditsiyalar tashkil etildi. Shaxsan Pyotr
I ning farmoniga muvofiq, 1715 yilda podpolkovnik Ivan Buxgolts boshchiligida
katta harbiy otryad oltin qidirib topish uchu1 Tobolskdan Yorkentga jo’nadi. Bu
otryad Yamishev ko’liga kelib, tayanch punkti sifatida harbiy qal’a qura boshladi.
Ko’p o’tmay, rus otryadiga jung’orlar hujum qildi. Uch oylik qamaldan so’ng rus
askarlari chekinishga majbur bo’ldi 33
. Shundan so’ng
Ivan Buxgolts Ob daryosining Irtish daryosiga quyiladigan joyida 1716 yilda Omsk
qal’asini barpo etdi.
Ivan Buxgoltsga oltin qidirishdan tashqari, Yamishev orqali savdoni
rivojlantirish imkoniyatlarini aniqlash vazifasi yuklatilgan edi. Ammo bu harakat
jung’orlar qarshiligi natijasida amalga oshmadi. Pyotr I Bekovich-Cherkyasskiy
boshchiligida ikkinchi ekspeditsiya tashkil etdi. Ekspeditsiyaning tashkil
33
Зиёев Ҳ. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш. – Т.: Шарқ, 1998. – Б. 121.

qilinishiga Amudaryoning eski yo’lida oltin mavjudligi haqida turkman Hoji
Nafasni bergan ma’lumoti sabab bo’lgan edi.
Ammo Bekovich-Cherkasskiy boshchiligidagi ekspeditsiyaning maqsadi oltin
qidirishdan tashqari, Xiva va Buxoro xonliklarini Rossiya tasarrufiga o’tishga
ko’ndirish, Kaspiy dengizi sharqiy qirg’og’ida qal’a qurish va Amudaryoni Kaspiy
dengiziga quyiladigan eski yo’liga burish choralarini ko’rish edi. Bundan maqsad
Kaspiy dengizi orqali O’rta Osiyoga suv yo’lini ochish edi.
Bekovich-Cherkasskiyning ekspeditsiyasi Kaspiy dengizidan Xiva tomon
bordi. Bundan xabardor bo’lgan Xiva xoni o’z qo’shini bilan uning qarshisiga
chiqib urush boshladi. Dastavval, xivaliklar mag’lubiyatga uchragan, lekin keyin
hiyla ishlatib ekspeditsiya askarlarining deyarli hammasini qirib tashlagan.
O’zaro munosabatlarda Rossiyadan Xivaga yuborilgan Bekovich-Cherkasskiy
boshchiligidagi ekspeditsiya ham muhim o’rin tutadi. Pyotr I tomonidan 1714 yili
Bekovich-Cherkasskiy boshchiligidagi Xivaga qarshi harbiy yurish uyushtirish
haqida farmon chiqarilgan. Hukumat senati tomonidan, Pyotr I farmoniga asosan,
Bekovich-Cherkasskiyga 6240 kishidan iborat qo’shin biriktirish haqida ko’rsatma
berilgan. Ushbu ekspeditsiya oldida 13 banddan iborat vazifalar belgilangan edi.
Bunga ko’ra Bekovich-Cherkasskiy Volga-Kaspiy yo’li orqali Xiva tomon yurish
qilib, Amudaryo qirg’og’ida harbiy qal’a qurish, Amudaryoni Kaspiy dengizi
tomon burish va Xiva amirligini bosib olishi lozim edi. Xiva amirligi
egallangandan keyin Bekovich-Cherkasskiy xonlik kishilari bilan birga ikki rus
kishisini Yorkentga oltin borligini aniqlash uchun yuborishi ko’zda tutilgan edi.
Bundan tashqari Bekovich-Cherkasskiy zimmasiga Buxoro amirligining rus
davlati tobeligiga o’tish masalasini aniqlash vazifasi yuklatilgan edi.
Ekspeditsiyani to’laqonli tashkil etishga uch yil davomida tayyorgarlik ishlarini
amalga oshirgandan so’ng, 1717 yil 9 iyunda Bekovich-Cherkasskiy 3727 piyoda,
617 otliq dragun, 2 ming kazak, 230 dengizchi va 22 to’p bilan Gurev shahridan
Xiva amirligi tomon yo’lga chiqdi. Ayni paytda rus qo’shinlarini kelayotgani
haqidagi xabarga muvofiq Xiva amirligida tayyorgarlik ko’rilayotgan edi. Xiva

amirligiga uch kunlik yo’l qolgandi, ya’ni Porsu degan joyda Xiva qo’shini rus
askarlarini qurshab oldi. Ikki o’rtadagi jang to’g’risida keng ma’lumotlar mahalliy
va rus ma’lumotlarida saqlanib qolmagan. Ammo ma’lumki, Xiva xoni
Sherg’ozixon (1714-1728) Bekovich-Cherkasskiy huzuriga elchilar yuborib,
masalani tinch yo’l bilan hal qilishni taklif qilgan. Taklif asosida rus qo’shinlari
beshga bo’linib, xonliklarning turli shaharlariga taqsimlash va so’ngra muzokara
yuritish ko’zda tutilgan. Xon kishilari ko’pligi uchun bir yerda oziq-ovqat va joy
bilan ta’minlashning iloji yo’qligini ma’lum qilgan. Rus manbalarining
ko’rsatishicha, Bekovich-Cherkasskiy soddalik qilib, bu taklifga rozi bo’lgan. O’z
navbatida Xiva xoni rus qo’shinlarining bo’linishidan foydalanib, ularni birin-ketik
qirib tashlagan. Bekovich-Cherkasskiy va uning o’rinbosari Zamanovning kesilgan
boshlari Xiva bozorida osib qo’yilgan. Shunday qilib, Bekovich-Cherkasskiy
qo’shinining ancha qismi qirib tashlangan. Qolgan ma’lum qismi asirga olinib
ishlatilgan. Ayrim rus kishilarigina Astraxanga qochishga muvaffaq bo’lgan.
Shunday qilib Pyotr I ning harbiy kuch bilan Xiva amirligini bosib olish harakati
muvaffaqiyatsizlik bilan tugagan. Bekovich-Cherkasskiy boshchiligidagi harbiy
yurishdan Buxoro amirligi xabardor bo’lsa-da, biroq unga qarshi biror chora
ko’rmay xolis turdi. Chunki Buxoro amirligi rus davlati bilan aloqaning
yomonlashuviga yo’l qo’ymaslikni ko’zlagan edi. Xiva amirligi g’alabasi
namoyishi sifatida Bekovich-Cherkasskiy kallasini Buxoroga yuboradi. Ammo,
amir uni olmay qaytarib yubordi.
Sherg’ozixon rus hukumati tomonidan o’ch olinishini sezib, Rossiya bilan
diplomatik va savdo aloqalarini tiklashni maqsadga muvofiq deb topgan. Shu
maqsadda Vaysmamat (Uvays Muhammad)ni elchi sifatida Peterburgga yuborgan.
Elchi orqali Pyotr I ga xonlikni bosib olmoqchi bo’lganligi uchun
BekovichCherkasskiy askarlariga zarba berilganligi ma’lum qilingan. Ammo o’z
paytida Xiva amirligi tomonidan Bekovich-Cherkasskiy harbiylarini qirib
tashlanishi Pyotr I g’azabini keltirgan, Rossiyaning xalqaro obro’siga putur
yetkazgan edi. Uning uchun ham Pyotr I elchilik qoidalarini buzib, elchi

Vaysmamat (Uvayms Muhammad) boshchiligidagi yana 4 ta hamrohini
Astraxandan soqchilar nazoratida Peterburgga keltirib, Petropavlovsk
qamoqxonasiga tashlangan. Keyin elchi tashqi ishlar hay’atiga chaqirilib, suhbat
o’tkazilgan.
Xiva xoni elchisini Bekovich-Cherkasskiyning va rus askarlarining xuni
uchun osib o’ldirilishi lozim deyilganda, elchi bu sizlarning ishingaz deb javob
bergan. Xiva xoni elchisi 1721 yil 10 martida qamoqxonada vafot etgan va
ehtimolki, u qasddan o’ldirilgan. Elchi hamrohlaridan Kuchek (Kichik) nomlisi rus
hukumatining rus asirlarini ozod qilishi haqidagi maktubi bilan Xivaga jo’natilgan,
qolgan 3 kishi qamoq va katorgaga hukm qilingan.
Xiva amirligidan yengilish Rossiyaning izzat-nafsiga tekkan. A.S.
Pushkinning yozishicha, Pyotr I Xiva amirligidan o’chini ololmay, armonda
ketgan. 1725 yilda Buxoro amirligiga kelgan Beneveni orqali Pyotr I nomiga xat
yuborgan. Maktubda o’zaro savdo munosabatlarini samarali davom ettirish taklifi
olg’a surilgan bo’lib, Xiva xoni Sherg’ozixonning Bekovich-Cherkasskiyga
nisbatan bo’lgan munosabati qoralangan.
2.2. Buxoro-Rossiya o’rtasidagi savdo-iqtisodiy aloqalar va bojxonalar
faoliyati
O’rta Osiyo davlatlarining Rossiya bilan savdo-diplomatik sohadagi
aloqalari Qozon va Astraxan xonliklarini tugatilishi bilan yangi bosqichga
ko’tarilgan. Akademik V.V.Bartoldning fikricha, Moskva savdo kompaniyasining
vakili Jenkinsonning O’rta Osiyoga savdo elchiligi, Rossiyaning O’rta Osiyo
xonliklari bilan munosabatlar o’rnatishdagi dadil tashabbusi bo’lgan 34
. Bu
tashabbusga ijobiy javob bergan Buxoro, Balx, Urganch hukmdorlari A. Jenkinson
bilan birgalikda o’z elchilarini 600 tuya savdo mollari bilan Moskvaga jo’natgan
edilar.
34
Бартольд В.В. История изучение Востока в России и Европе. – Л., 1925. – С.176.

Rossiya bilan O’rta Osiyo aloqalarini kamtarinlik bilan sifatlash mumkinki,
yevropaning Osiyo bilan Rossiya orqali o’zaro munosabatlarni o’rnatish fikrining
tug’ilishi buyuk harakatlarning debochasi edi 35
.
Savdo-iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish yo’lida Moskva va O’rta Osiyo
davlatlari 1557 yildan Pyotr I taxt tepasiga kelguniga qadar (1682 yil)
savdoiqtisodiy va diplomatik munosabatlarni mustahkamlash maqsadida o’zaro
36 marta elchilar almashgan 36
.
O’rta Osiyodan Volgabo’yi, Boltiq dengizi qirg’oqlarigacha olib boruvchi
savdo yo’lining Rossiya hududidan o’tuvchi qismi IX–X asrlarda eng serqatnov
yo’llaridan biri bo’lgan. Buni Boltiq dengizi va Volga bo’yi hududidan arxeologik
tadqiqotlar natijasida topilgan O’rta Osiyoga turli ashyoviy manbalar, tanga pullar
tasdiqlaydi 37
. XVI asrga kelib, markazlashgan Rossiya davlatining tashkil topishi
bilan uning hududiy-geografik imkoniyatlari kengaydi. Shu sababdan, janubiy
o’lkalarga olib boradigan savdo yo’llarida o’zgarishlar yuz berib, ularning faoliyati
takomillashdi. Savdo yo’llari orqali tutashadigan chegara va yirik savdo
shaharlarida bojxona maskanlari foliyat olib borgan. Rossiya hududida karvonlar
rus hukumatining farmoni bilan tashkil etilgan bojxona maskanlari karvon yo’llari
bo’ylab joylashgan bo’lib, ular Astraxan, Orenburg, Orsk, Troitsk, Semipalatinsk,
Petropavlovsk, shuningdek, Rossiyaning deyarli barcha shaharlarida mavjud edi 38
.
Rossiya davlati Yevropalik savdogarlarning e’tiborlarini jalb etish
maqsadida XVII asrning birinchi yarmida bojsiz savdo olib borishni tashkil etgan.
Bu esa o’z navbatida hududida tranzit savdo olib boriladigan Rossiya iqtisodiyoti
uchu katta foyda keltirgan.
Rossiya hududida xorijiy savdoning rivojlanishi bilan savdo maskanlari va
yo’llari, bojxona va savdo transporti xizmatida o’zgarishlar sodir bo’lgan. Savdo
yo’llarining faoliyati yaxshilanib, ularning butun mamlakat bo’yicha xavfsizligi
35
Сближение Средней Азии с Европою. – Тифлис. 1858. – С.3.
36
Азатьян А.А. О географической изученности Средней Азии до второй половины XIX столетия // Известия
Узбекистанского филиала географического общества СССР. Т.4. 1962. – С. 124.
37
Qarang: Вилинбахов В.Б. Волжьско – Балтийский путь./ Советская археология. 1963. №3. – С. 126 – 133.
38
Хаников Н. Описание Бухарского ханства. – Спб., 1843.

ta’minlangan. Katta hajmdagi savdo mahsulotlarining mamlakatga olib kelinishi
bilan savdo transporti xizmati shakllangan. Bojxona tartibining qonuniy asoslari
ishlab chiqilib, Rossiya iqtisodiy aloqalarida muhim ahamiyatga ega qismiga
aylangan.
1646 yilda chet ellik savdogarlar uchun Rossiya hududida bojsiz savdo
qilishning ma’n etilishi natijasida davlat xazinasiga xorijiy davlatlarning oltin va
kumush pullari ko’plab tusha boshlagan. Bu esa o’sha davrda qimmatbaho metallar
ishlab chiqaradigan konlari yo’q bo’lgan Rossiyaga qo’l kelgan. Boj sifatida
olingan xorijiy oltin va kumush tangalarning qayta zarb qilinishi oqibatida davlat
xazinasi 25 % gacha daromad ko’rgan 39
.
Yevropalik savdogarlar 17 asr boshlariga qadar Rossiya hududiga savdo
qilish uchun olib kelgan oltin tanga pullaridan va shu pullarga sotib olgan
mollaridan boj to’lamaganlar. Keyinchalik, 1677 yildan boshlab ruslarning chet
mamlakatlardan turli ichimliklar sotib olishni boshlaganliklari sababli
xorijliklarning oltin tanga pullardan ham boj olina boshlangan.
1653 yilda yangi Boj ustavi qabul qilinib, unga muvofiq juda ko’p mayda
bojlar bekor qilingan. Xaridor va sotuvchi uchun belgilangan yagona boj solig’iga
muvofiq, mol sotuvchilar 5% va xaridorlar esa 2,5% miqdorida boj to’lanishi
belgilangan. Ammo, Rossiyada ishlab chiqarilmaydigan yoki Rossiya sanoati
uchun xom ashyo sifatida zarur bo’lgan mollarni (jun, bo’yoq, shakar va ipak)
bojsiz Rossiyaga olib kelishga ruxsat berilgan. Bunday imtiyozli bojlarning joriy
qilinishi Rossiya sanoatini rivojlantirishi, Yevropaga xom ashyo emas, balki tayyor
mahsulot chiqarishni ta’minlashi kerak edi.
Ushbu bojxona ustaviga binoan Rossiya hududida xorij savdogari molning
umumiy qiymatining 6% i miqdorida, olib kelingan va olib ketilayotgan mol
narxining 2%i miqdorida boj to’lagan 40
.
39
СССР тарихи. Энг қадимги замонлардан 1861 йилгача. 1 том. Иккинчи нашри. – Т.: Ўқитувчи., 1996. –
Б.375.
40
Тихонов Ю.А. Таможенная аолтика Русского государства / Исторические записки. – Москва.: Изд
АНСССР. 1955. Т.53. – С.283.

1667 yil 22 aprelda podsho Aleksey Mixaylovich Yangi savdo ustavini joriy
qildi. Ushbu ustav Rossiyadagi rus va xorijiy savdogarlarning savdo huquqlarini,
tashqi va ichki savdo mollaridan olinadigan bojxona bojlarini tartibini belgilab
berdi. Rus savdogarlarining manfaatlarini himoya qilish maqsadida xorijiy
savdogarlarga quyidagilar ta’qiqlangan:
Chakana savdo olib borish;
Xorijlik savdogarlar o’z olib kelgan mollarini shu shaharlik rus
savdogarlaridan boshqa mamlakat savdogarlariga sotishlik;
Ikki xorijlik savdogarning o’zaro savdo-sotiq qilishi va mol ayirboshlashi;
Ushbu qoidalarga amal qilmagan xorijlik savdogarlarning mollari davlat
foydasiga musodara qilingan.
Rossiya davlati Sharq mamlakatlari bilan olib borgan savdo aloqalaridagi
bojxona tizimini, uni G’arb mamlakatlari bilan olib borgan savdo aloqalari boj
tizimiga solishtirganda birmuncha yumshoq siyosat olib borgan. Rossiya davlati
hududiga mol olib kelgan xorijiy savdogar millatidan qat’iy nazar bir xil boj
to’lagan. Ammo, ular olib kelgan mollar Arxangelsk, Novgorod va Pskov kabi
chegara shaharlarda sotiladigan bo’lsa 6 %, agarda Moskvada sotiladigan bo’lsa,
1667 yil 21 mayda e’tiboran, chegara shaharlarda 10 %, Moskvada esa 6% boj
to’lashlari belgilab qo’yilgan 41
. 18 asrning birinchi yarmida Sharq, shuningdek,
O’rta Osiyo savdo mollariga 5% li bojxona solig’i joriy etilgan. Shu asrning
ikkinchi yarmidan esa, bojxona to’lovi 10%gacha ko’tarilgan.
Rus hukumati O’rta Osiyo savdogarlari tomonidan Rossiya hududiga olib
kelinayotgan savdo mollarini Yevropaliklar qo’liga yetib borishidagi
vositachilikdan keladigan daromadni qo’ldan bermaslik maqsadida sharq
savdogarlarini Rossiyaning ichki hududlarida savdo qilish ta’qiqlagan. O’rta
Osiyolik savdogarlarning Rossiyaning ichki hududlarida savdo qilishini
ta’qiqlovchi Podsho manifesti 1 yanvar 1807 yilda qabul qilindi. Unga ko’ra agar
xorijlik savdogarning mamlakat hududiga (Rossiyaga-E.A.) olib kirgan savdo
41
Курц Б.Г. Сочинение Кильбургера о русской торговле в царствование Алексея Михайловича. – Киев. 1915.
– С.157.

mollari fabrika va zavod mahsulotlari bo’lmasa, u ularni shaharda birja orqali
sotishga majbur qilinadi. Shuningdek, boshqa shahar yoki qishloqlarda bu
mahsulotlarni ulgurji sotishga ruxsat berilmaydi. 42
(Bu bilan O’rta Osiyolik
savdogarlarning erkin savdosiga putur yetdi. Yevropaliklar ruslardan O’rta Osiyo
savdo mollarini ikkinchi qo’l sifatida olishga majbur etildi.)
Savdo transportining takomillashuvi tufayli karvon va suv yo’li orqali
Moskva, Qozon, Nijniy Novgorod shaharlaridan Astraxanga olib kelinadigan
mollar uchun 2 rub 50 k.dan 3 rub 50 k.gacha, Saratovdan olib kelinadigan
mollardan 1 rub 30 k. dan – 1 rub 50 k. gacha atrofida, Sankt-Peterburgdan olib
kelinadigan mollardan esa 5 rubdan 7 rubgacha yo’l haqi to’langan 43
. Savdo
transportidan foydalanishda belgilanadigan xizmat haqi yo’l masofasi, savdo
mollarining hajmi va eng asosiysi savdo yo’llarining xavfsizligi muhim o’rin
tutgan.
Rossiya davlatining ravnaqi yo’lida faol ichki va tashqi siyosat olib borgan
Pyotr I Yevropa-Sharq savdo aloqalarining Rossiya hududida amalga oshirilishiga
alohi e’tibor qaratgan. Petr I hukumati Rossiya hududiga xorijiy savdogarlar jalb
etish maqsadida xorijiy yirik savdogarlarga imtiyozli yorliqlar bergan. Masalan,
1698 yilda ingliz fon Karmartenga Rossiya hududida tamaki va tamaki
mahsulotlarini sotishga, 1701 yilda ajnabiy Gotfridga Rossiya hududida har qanday
dori-darmonni erkin sotishga va 1703 yilda Xiva xoniga Xiva savdogarlarining
Rossiya hududiga bemalol kelishlari, erkin savdo olib borishlari uchun imtiyoz
yorliqlari bergan 44
. Bunday yorliqlar berilishi natijasida Rossiya hududida xorijlik
savdogarlarning o’zaro tovar ayirboshlashi kuchaygan, bu esa o’z navbatida
savdodan olinadigan boj tufayli mamlakat xazinasi boyishiga xizmat qilgan.
XVIII asrga kelib, Yevropa va Sharq savdosini o’z qo’liga olgan julfa
savdogarlari Yevropaning barcha mamlakatlarida Sharq bilan savdo ishlarida
vositachilikni to’la o’z qo’liga olgan. Shu sababdan, Ammo, Rossiyada julfalik
42
Исмаилова Б. Политическая история Бухарского эмирата при Эмире Хайдаре. – Душанбе.: Изд. Қонуният,
1999. – С. 64.
43
Библиотека коммерческих знаний. Т.1. А– Б. – С.Петербург., 1839. – С.29.
44
Спиридонова Е.В. Экономическая политика и экономические взгляды Петра 1. – М., 1952 . – С.224.

arman savdogarlariga keng imtiyozlar berilgan. Ingliz Ost-Indiya kompaniyasi ham
Yevropadagi raqobatchilarini sindirish maqsadida ham arman savdogarlaridan
foydalangan. 1688 yil 22 iyunda Julfa savdogarlari va Ost-Indiya kompaniyasi
o’rtasida tuzilgan shartnomaga ko’ra, endilikda sharq mollari Yevropaga arman
savdogarlari orqali faqat ingliz yo’lidan, ya’ni Afrikani aylanib o’tuvchi okean
yo’lidan olib borilishi kerak edi. Savdo faoliyati yo’nalishidagi o’zgarishlar
Rossiya hukumatini Sharq savdogarlari masalasiga e’tiborliroq bo’lishga majbur
etdi. Buning oqibatida Rossiya savdo va elchilik missiyalari orqali bu hududda o’z
ta’sirini yoyishga harakat qildi.
O’rta Osiyo savdogarlarining Astraxandan tashqari Moskva davlati
hududlaridagi savdo faoliyatlari ham O’rta Osiyo haqida Yevropaliklar tomonidan
ma’lumotlar to’planishida muhim rol o’ynagan. Yevropalik savdogarlar bilan
bevosita savdo olib borilishi va ularga taklif etilgan O’rta Osiyo savdo mollari
ularning O’rta Osiyo haqidagi dunyoqarashlarini boyitgan. Shu sababdan O’rta
Osiyodan olib kelinadigan savdo mollariga alohida e’tibor bilan qaraganlar.
Tatariyadan Moskvaga ko’pgina otlar va kigiz olib keladilar. Tatarlar
xalqlariga mansub qalmiq va chig’atoy tatarlari, shuningdek, no’g’ay tatarlaridan
sharqda, Kaspiy dengizi ortida yashovchi yashil qalpoqli tatarlar ko’p miqdorda
faqat ipak matolar olib keladilar. Bu xalqlar esa bu yerdan tuz, otning qayish
yugani, teri va kiyimlar sotib oladilar 45
.
XVI asrda A.Jenkinson va R.Jonsonlar tomonidan Anliyaga yetkazilgan
ma’lumotga ko’ra, Astraxan va Moskvaga Buxorodan mushk, rovoch, kulrang
anbar, paxta matosi, ipak, bo’yoqlar olib kelingan. XVII asrda esa ipak, paxta
matolari, gilamlar, kimxob, turli rangdagi ipak mahsulotlaridan tashqari
Baqtriyaning qimmatbaho toshlari va mashhur qilichlari olib kelingan. Yevropada
O’rta Osiyoning iqtisodiy imkoniyatlari haqidagi ma’lumotlar ko’payib borgan
sari, O’rta Osiyolik savdogarlar tomonidan Rossiya orqali Yevropa
mamlakatlariga chiqaradigan mahsulotlarining turlari ko’payib borgan.
45
Иностранцы о древней Москве (Москва XV– XVII веков) – М.: Изд. Столица. 1991. – С. 61.

1593 yilning iyun-dekabr oylarida Moskvada bo’lgan Avstriya iimperatori
Rudolf II ning elchisi Stefan Geysning so’zlariga qaraganda Bu ulug’vor shaharga
ko’p sonli mahalliy va chet ellik savdogarlar kelib ketadilar. Ular uzoq Turkiya,
Tatariya, Eron, Turkman va Qabardin o’lkalaridan turli savdo mollarini olib
keladilar 46
.
Buxorolik savdogarlarning Rossiyaning turli shaharlaridagi savdo-sotiq
ishlaridagi mohirliklarini bu shaharga tashrif buyurgan Yevropalik sayyohlar o’z
kundaliklarida ularni eslab o’tadilar. 1526 yilda Moskvada bo’lgan german
imperatorining elchisi, Moskva ishlari haqida axborot asarining muallifi Sigizmund
Gerbershteyn Tatariyadan Moskvaga egar-jabduq, kiyim-kechak, teri, yashirincha
tarzda qurol-aslaha va temir olib kelinishi haqida ma’lumot beradi 47
. Nemis
sayohatchisi Lerberg XVII asrda buxoroliklarning Tara, Tomsk va Toblskdagi
savdo faoliyatlari va ular keltirgan mollar haqida eslab o’tsa, Sigizmund
Gerbershteyn buxorolik savdogarlarni Moskvada ko’rganligi qayd etadi 48
.
XVIII asrda Rossiyada faoliyat olib borgan nemis savdogari Ioan fon
Shvedenning ma’lumotlariga ko’ra, Kaspiy dengizining narigi tomonida
joylashgan Tatariyada Eron yungiga o’xshagan yuqori sifatli yung tayyorlaydigan
mamlakat joylashgan 49
. O’rta Osiyo ipagining Rossiya bozorlaridagi shuhrati
tufayli unga Yevropa bozorlarida ham talab yuqori bo’lgan. O’rta Osiyo ipagi
asosan Kavkazorti tranzit savdo yo’li orqali Yevropaga chiqarilgan.
Shuningdek, No’g’aylar ortida Kaspiy dengizi bo’ylarida yashovchi qalmiq
va chig’atoy tatarlaridan, shuningdek, yashil qalpoqlilardan, ipak matolar, yupqa
gazlamalar Rossiya orqali Germaniya bozorlariga olib kelingan.
XVII asr o’rtalarida Sibirda bo’lgan xorvat sayyohi Krijanich, Yamishev
ko’li yarmarkasining ahamiyatini Rossiya uchun benihoya yuksakligini aniqlab,
Jung’oriya va Buxoro bilan savdoni rivojlantirish va Hindistonga Buxoro orqali
46
Иностранцы о древней Москве (Москва XV– XVII веков) – М.: Изд. Столица. 1991. – С. 136.
47
Панков А.В. К истории торговли Средней Азии с Россией. В.В. Бартольду. Туркестанские друзья и
ученики и почитатели. – Т.:1927 – С. 25.
48
Мейендорф Е.К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. – М. Наука, 1975. – С.9.
49
Курц Б.Г. Сочинение Кильбургера о русской торговле в царствование Алексея Михайловича. – Киев. 1915.
– С.171.

savdo yo’lini ochish rejasini o’rtaga tashlagan 50
. Bu reja asosida shimoli-sharqiy
yo’lda ham dengiz savdosiga alohida e’tibor berilgan edi. Ammo, reja
VolgaKaspiy suv yo’li faoliyatiga salbiy ta’sir etishi mumkin edi.
Shuningdek, Rumin sayyohi Nikola Spafariyning ma’lumotiga ko’ra, Irtish
dayosidan 5 vyorst masofada joylashgan Yamishev yarmarkasida qalmiqlar,
buxoroliklar va tatarlar rus savdogarlari bilan otlar, ko’p miqdorda xitoy mollari
bilan savdo-sotiq olib borganlar 51
.
Rossiya davlati o’zining iqtisodiy manfaatlarini O’rta Osiyoning boy
iqtisodiy imkoniyatlari hisobiga kengaytrish niyatida o’lkaga ko’plab savdogarlar
va sayyohlarni jo’natib turgan. Bunday vakillarga birinchi navbatda O’rta
Osiyodagi siyosiy va iqtisodiy holatni o’rganish muhim vazifa sifatida belgilangan.
1750 yilda Orenburgdan Buxoro va Xivaga savdo ishi bilan kelgan Sharip
Bekmentev xonliklarda savdo munosabatlarini ahvoli haqida ma’lumot bergan.
Sh.Bekmentev Buxoro va Xivaga kelgan davrda har ikki mamlakat endigina
Nodirshoh zulmidan ozod bo’lgan davr bo’lib, Movarounnahr Eronga qaram
bo’lgan davrda Nodirshoh tomonidan ko’p yillik soliqlarni yuki aholi hayotini
qiyinlashtirib qo’ygan edi. Shu sababdan mamlakatlarning savdo va
hunarmandchilik ishlab chiqarish munosabatlari tanazzulga yuz tutgan edi.
Savdogar Sh.Bekmentev Xivada faqat juma kuni bozor bo’lganligi va aholini uning
savdo mollariga ehtiyoji bo’lmaganligi sababli Xivada hech narsa sota olmagan.
Buxoroda esa, o’zaro taxt uchun kurashlar tufayli mamlakat iqtisodiyotiga
bu davrda hukumat tomonidan bee’tiborsizlik mavjud edi. Ammo, Sh.Bekmentev
Buxoroda bozor kunlarining ko’pligi va bozorlarning xaridorlar bilan gavjumligi
sababali savdo mollarini qarzga va ziyoniga bo’lsada sota olgan 52
.
Rossiya davlati sanoatining yuksalishi natijasida ishlab chiqarilgan mollarni
sotish uchun bozorlar talab qilgan. Yevropa bozorlarida sifat jihatidan Yevropa
savdo mahsulotlari bilan raqobatlasha olmaydigan rus mahsulotlarini sotish uchun
50
Путешествия Спафария. Зап РГО по отдель этнография. Т.10. –СПб. 1882– 1883. – С. 43.
51
ЗРГО. Отдель этнография. Т.10. – СПб. 1882– 1883 г.
52
Панков А.В. К истории торговли Средней Азии с Россией. В.В. Бартольду. Туркестанские друзья и
ученики и почитатели. – Т., 1927. – С. 45.

eng qulay bozorlar O’rta Osiyo bozorlari edi. Shu sababdan rus hukumati O’rta
Osiyoni o’rganish ishlariga jidiy e’tibor bera boshlagan.
F.Negri missiyasiga (1820-1822) instruksiya bo’yicha O’rta Osiyoning
tabiiy resurslari, ularni boshqarayotgan xonlari, ularning o’zaro munosabatlari,
shuningdek, Afg’oniston, Eron, Usmoniylar isperiyasi bilan munosabatlari, bu
o’lkalar va shimoliy Hindistondagi siyosiy holat, Sirdaryo va Amudaryoda savdo
kemalarini suzish imkoniyatlarini o’rganish, eng asosiysi bu o’lkalarda
Yevropaning qanday savdo mahsulotlari bor va ular qaysi yo’l bilan bu yergan olib
kelinishini aniqlash yuklatilgan edi 53
. Missiya o’z ishini yaxshi uddalab, O’rta
Osiyo haqidagi mukammal ma’lumotlar to’play olgan. Missiya tarkibida bo’lgan
fransuz olimi ye.K. Meyendorf Buxoro mamlakatining aholisi, mashg’uloti, tashqi
va ichki savdosi haqida ma’lumotlar to’plab, mukammal va qimmatli asar yozgan.
Moskva davlati tomonidan Volga-Kaspiy suv yo’lini egallanishi natijasida
Yevropa davlatlari Sharq mamlakatlariga borish va sharq xalqlari haqida
mukammal ma’lumotlarni qo’lga kiritish imkoniyatiga ega bo’ldi. Qozon (1552) va
Astraxan (1556) xonliklarining tugatilishi shu davrga qadar Yevropada Sharq
xalqlari haqida to’plangan afsonaviy hikoyalarning o’rnini aniq, asosli ma’lumotlar
egallashiga xizmat qilgan. Volga-Kaspiy suv yo’lining markazida joylashgan
Astraxan shahrining Yevropa-Sharq savdo aloqalari va Sharq xalqlari haqida
ma’lumotlar to’planishidagi ahamiyati juda muhim bo’lgan.
Yevropa va Sharqning o’zaro savdo aloqalarida qariyb 7 asr mobaynida o’z
ahamiyatini yo’qotmay kelgan Astraxan shahri 1394 yilda Amir Temurning
To’xtamishxon qo’shining tor-mor etishi natijasida tanazzulga yuz tutgan edi.
Ammo, Buyuk geografik kashfiyotlar natijasida shimoli-sharqiy yo’ldan Rossiya
orqali Hindiston yerlariga borish rejasining tug’ilishi Yevropa mamlakatlari
e’tiborini yana Astraxanga qaratishiga majbur etgan. Shu sababdan, bu shahar
Sharq darvozasiga aylanib, sharq va g’arb mollari o’zaro ayirboshlanadigan yirik
savdo markaziga aylangan. Savdo markazi sifatidagi ahamiyatining oshib borishi
53
Исмаилова Б. Политическая история Бухарского эмирата при Эмире Хайдаре. – Душанбе.: Изд. Қонуният.
1999. – С. 67.

bilan bu shahar Yevropaliklarning Sharq mamlakatlari haqida mukammal
ma’lumotlar to’playdigan asosiy markaziga aylangan. Rossiya davlatiga Sharq
mamlakatlari haqida ma’lumot to’plash maqsadida kelgan sayyoh va savdogarlar,
albatta, Astraxanga kelganlar va bu yerda oz muddat yashab, qimmatli ma’lumotlar
to’plaganlar.
Astraxan shahriga Osiyoning turli mamlakatlaridan savdogarlarning savdo
ishi bilan borganliklari tufayli shahar Yevropa-Sharq savdo mollarining qizg’in
ayirboshlash markaziga aylangan. Astraxanda Buxoro, Qrim va No’g’ay tatarlari,
shuningdek, armanlar turli savdo mollari, hunarmandchilik mahsulotlari bilan
qizg’in savdo olib boradilar. Ma’lumotlarga ko’ra, bu shahar Rossiya xazinasiga
bir yilda faqat boj to’lovlaridan 12 ming rubl va 24 ming reyxstaler daromad
keltirgan 54
.
1702 yilda Astraxan orqali Eronga sayohat qilgan Korneliy de Bruin ham bu
yerda ruslar bilan bir qatorda arman, tatar, fors, hind va buxorlik savdogarlarni
qizg’in savdo olib borishlari haqida ma’lumot bergan 55
.
Osiyo mamlakatlari, jumladan, O’rta Osiyoning iqtisodiy holati va
imkoniyatlarini o’rganish niyatida bo’lgan Yevropalik sayyohlar Astraxanda O’rta
Osiyolik savdogarlar orqali muhim ma’lumotlarga ega bo’lgan. Shuningdek, O’rta
Osiyodan Astraxanga olib borilgan savdo mollari Yevropalik savdogarlarni doimo
qiziqtirib kelgan va yuqori baholangan. Sayyoh Belevining guvohlik berishicha,
Astraxanda Buxoro qorako’li yuqori baholangan. Astraxanda bir Buxoro qorako’li
25-30 rub baholangan paytda, qalmiq qorako’li 50 koop. qiymatida baholangan 108
.
Astraxan shahri mo’g’ullar hukmronligi davrida Yevropa va Osiyoning
o’zaro savdo aloqlarida qanday muhim ahamiyatga ega bo’lsa, XVI-XVII asrlarda
Yevropaliklar uchun Osiyo qit’asining ichki hududlari haqida ma’lumotlar to’plash
jarayonida shunday muhim ahamiyatga ega bo’lgan. Yevropaliklarning Buyuk ipak
54
Олеарий А. Описание путешествия в Московию и через Московию в Персию и обратно. Пер. А.М.
Ловягина. – С– Петербург., 1906. – С.402.
55
Бакланова Н.А. Привозные товары в Московском государстве во второй половине XVII века / Очерки по
истории торговли и промышленности в России в XVII и в начале XVIII столетия. – Москва., 1928. – С. 30.
108
Белеви. Путешествие через Россию и разные азиатские земли, а именно в Сапаган, Пекин, Дербент,
Константинополь. Часть.1 – Спб.1766. – С.39.

yo’li o’z ahamiyatini yo’qotganidan so’ng Sharq mamlakatlari bilan Astraxan
orqali transkontinental savdo aloqalarini tiklash jarayonida bu shaharda savdo olib
boruvchi sharq savdogarlari orqali qimmatli ma’lumotlar to’plangan. Rossiya
davlati tomonidan Volga-Kaspiy suv yo’lining egallanishi ham bu borada muhim
o’rin tutgan.
XULOSA
XVI asrga kelib, Buyuk Ipak yo’li savdo yo’llaridagi mahalliy tarmoqlar
ahamiyatining ortishi yoxud ushbu qadimiy savdo yo’lining sharq-g’arb
yo’nalishida shimol-janub yo’nalishining vujudga kelishi O’rta Osiyo uchun yangi
siyosiy-iqtisodiy hamkorning paydo bo’lishiga sabab bo’ldi. Bu iqtisodiy hamkor
endigina markazlashgan va o’z siyosiy qudratini Yevropa va Osiyoga yoyishga
intilayotgan Moskva davlati edi. O’rta Osiyo xonliklarining Moskva davlati bilan
dastlabki aloqalari faqatgina iqtisodiy manfaatlar doirasida amalga oshirilgan
bo’lsa-da, tadqiqot tahlili amalga oshirilgan davrdagi aloqalarning asosiy mazmuni
diplomatiya qoidalari hamda siyosiy hamkorlikning o’ziga xos jihatlarini ko’rsatib
berishdan iborat bo’lgan.
Istiqlol yillarida Vatanimiz tarixini o’rganish, unda hukm surgan
ijtimoiysiyosiy voqyelikni ilmiy jihatdan asoslangan xulosalarini ilmiy
jamoatchilikka taqdim qilish borasida sa’y-harakatlar amalga oshirilmoqda. Bu
borada O’zbekistonning tashqi diplomatik va iqtisodiy aloqalari tarixini o’rganishi
bugungi kundagi teng huquqli aloqalarning asosi bo’lib xizmat qiladi.
Markaziy Osiyo hududida joylashgan mamlakatlar bir-birlari bilan nafaqat
geografik yaqinligi bilan, balki, umumiy ko’p asrlik tarixi, milliy til qarindoshliligi,
xalqlarning umumiy kelib chiqishi, urf-odatlari, dini bilan ham uzviy bog’liq. Va
bugun, asrlar davomida birlashtirilgan narsalarni ajratib bo’lmaydi.

Sovet Ittifoqi tarkibida bo’lgan vaqtda Markaziy Osiyo respublikalari
ma’muriy chegaralarga bo’lindi. O’sha vaqtda bu chegaralar yagona katta davlat
tarkibida bo’lganligi sabab ancha qulay edi. Biroq, Rossiyada Oktyabr
to’ntarilishiga qadar ham bizning barcha hududimiz Turkiston chegaralarida
birlashgan edi. tarixga yanada chuqurroq nazar tashlasak ham, biz butun Markaziy
Osiyo xalqlariga meros bir butunlikni ko’ramiz. Biz buyuk ajdodlarimizning ijodiy
merosi va Markaziy Osiyolik keyingi avlod olimlarining ishlari bilan faxrlanamiz,
ularning mehnatlari o’z ko’lami bilan odamlarni lol qoldiradi va zamonaviy
jamiyat ilm-fanining barcha sohalarini o’ziga qamrab olgan.
SSSRning parchalanishidan so’ng O’zbekiston prezidenti Islom Karimov
birinchilardan bo’lib Markaziy Osiyo mamlakatlarining yaqinligi va qarindoshligi
to’g’risida gapiradi. Uning tashabbusi bilan Toshkentda Turkiston – bizning
umumiy uyumiz shiori ostida konferensiya bo’lib o’tadi. Beshta respublikalar –
Qozog’iston, O’zbekiston, Qirg’iziston, Tojikiston va Turkmanistonni anglatuvchi
besh ildizli chinor konferensiya ramzi bo’ldi.
Bugungi kunda Markaziy Osiyo hududi ichidagi integratsiya mavzusi o’z
ahamiyatini yo’qotmaydi. Aminmizki, yaxshi qo’shnichilik munosabati, iqtisodiy,
siyosiy umumiylik bizga faqat ijobiy natijalar keltirishi mumkin. Shuningdek,
Rossiya ham bizning yaqin qo’shnilarimizdan biri, jahonning yirik davlati – dunyo
hamjamiyatida hududimizning yaxlit holatga kelishiga ko’mak bermoqda. Bu
masalani birgina til nuqtai nazaridan ham ko’rib chiqish mumkin. Aynan rus tili
tufayli O’ljas Sulaymonov, Muxtor Avazov, Oybek, G’afur G’ulom, Abdullo
Oripov, Chingiz Aytmatov singari mashxur yozuvchilar dunyoga mashxur
bo’lishadi.Rus sharqshunoslari orqali bizning chuqur tarixiy merosimiz ham
olamga mashxur bo’ldi. V.V.Bartold, A.A.Semyonov, Y.E.Bertels,
I.P.Petrushevskiy, V.Struve kabi va boshqa mashhur sharqshunos-tarixchi
olimlarning izlanishlari va harakatlari tufayli aynan rus sharqshunosligi juda ilg’or
bo’lgan. Rus sharqshunoslari bu yerda qadimgi qo’yozmalarning birinchi
ro’yxatini tuzishgan. lbatta, bugungi kunda Rossiya tomonidan bizning hududga

nisbatan munosabatda kolonial siyosatning biror bir shakli borasida gap ham
bo’lishi mumkin emas. Bizning umumiy vazifamiz – yaxshi qo’shnichilik
munosabatlarini tug’dirish, garchi har qaysi alohida davlat o’zaro ta’sirdan o’z
foydasini ko’radi va oladi. Rossiyaning Markaziy Osiyo bilan munosabatlarni turli
yillarda qanday yo’lga qo’yganligini tarix har xil misollarda biladi. Kalonial
istilochilik davri ham, yaxshilikcha qo’shilgan davri ham bo’ldi. Bugun biz yagona
iqtisodiy makon yaratish, SHHT, YEVROSES kabi xalqaro tashkilotlar kabi o’zaro
harakatlar haqida gapiramiz. Aynan shunday hamkorlik biz uchun o’zaro foydali
va istiqbolli bo’lib ko’rinmoqda.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: O’zbekiston,
2021. – 464 б. – kitob.
2. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
quramiz. – T.: O’zbekiston, 2017.
3. Абрамов М.М. Из истории Самарканда конца XVIII– начала XIX в.
//Тезисы докл. объед. научн. сессии.... Ташкент, 1869.
4. Азамат Зиё. Узбек давлатчилиги тарихи. – T.: «Шaрқ», 2000.
5. Азаренко Ю.А Русско – ойратская торговля XVII – первой половины
XVIII вв. (как пример евразийских связей)// Евразия: культурное
наследие древних цивилизаций.
6. Культурный космос Евразии. Новосибирск, 1999.
7. Азатьян А. А. О географической изученности Средней Азии до второй
половины XIX столетия // Известия Узбекистанского филиала
географического общества СССР. –Т., 1962.
8. Аннинский С.А. Рассуждение о Московии Ф. Тьеполо // Исторический
архив. Т.3. Изд. АН СССР.
9. Андреев А.Л. Экономический механизм и историческая жизнь нации //
Философия хозяйства. Альманах Центра общественных наук и
экономического факультета МГУ. 1999.
10. Ахмеджанов Г.А. Советская историография присоединения Средней
Азии к России. – Ташкент, 1989.

11. Ахмеджанов Г.А. Российская империя в Центральной Азии (История и
историография колониальной политики царизма в Туркестане). –
Ташкент, 1995.
12. Ахмеджанов Г.А. Россия и Центральная Азия. Взаимосвязь в
историческом развитии. – Т, 2008.
13. Байкова Н. Б. Роль Средней Азии о русско – индийских торговых
связях: Первая половина XVI– вторая половина XVIII вв. –
Ташкент,1957.
14. Байкова Н.Б. К вопросу о русско– индийских торговых отношениях в
XVI– XVII вв. //Труды ИВ АН УзССР. Вып. 4. – Ташкент: АН УзССР,
1956.
15. Бакланова Н.А. Привозные товары в Московском государстве во второй
половине XVII века // Очерки по истории торговли и промышленности в
России в XVII и в начале XVIII столетия. – Москва., 1928.
16. Бахрушин С. В. Сибирь и Средняя Азия в XVI и XVII вв. // Науч. тр. Т.
М.: Наука, 1959.
17. Библиотека коммерческих знаний. Т.1. А– Б. – С.Петербург., 1839.
18. Большаков О. Г. Город в конце VIII– начале XIII вв.//Средневековый
город Средней Азии. – Л.: Наука. 1973.
19. Боханов А.Н., Горинов М.М., Дмитренко В.П. История России. XX
век.в 3– х книгах. Книга III. – М.,2001.
20. Бржостовская Н.В. Вопросы архивного дела на археологических
съездах в России (1869– 1911 гг.) //Археографический ежегодник за 1971
год. M., 1972.
21. Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097–
1231. – М.: Наука
22. Валеев Ф.Т. К вопросу о материальной культуре сибирских бухарцев и

BUXORO AMIRLIGINING TASHQI SIYOSATI VA DIPLOMATIYASI TARIXI

Sotib olish