Buxoro-Qo'qon munosabatlari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	126.2KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	07 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

69 Sotish

Buxoro-Qo'qon munosabatlari

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM,
FAN VA INNOVATSION VAZIRLIGI
OSIYO XALQARO UNIVERSITETI
IJTIMOIY VA TEXNIKA FAKULTETI
_______________________________________________ KAFEDRASI
«___________________________________________________» fanidan
K U R S I S H I
MAVZU: BUXORO AMIRLIGI VA QO’QON XONLIGI O’RTASIDAGI
MUNOSABATLAR
Bajardi: _______ __________guruhi talabasi ________________________
(imzo) (ismi sharifi)
Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __________2024 y.
Baho “_____” ___________
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Buxoro – 2024 yil
1

IJTIMOIY VA TEXNIKA FAKULTETI
______________________________________________KAFEDRASI
«_______________________________________________» fanidan
Guruh______________________________________________________
Talaba familiyasi va ismi-sharifi_______________________________________
Kurs ishi
mavzusi___________________________________________________________
___________________________________________________________
Kurs ishining tarkibi_______________________________________________
___________________________________________________________
Kurs ishi himoyasida talabaga berilgan savollar ro'yxati:
___________________________________________________________
___________________________________________________________
__________________________________________________________________
________________________________________________________
Jadval va grafik materialning miqdori (muhim chizmalarning ko'rsatgichi):
___________________________________________________________
___________________________________________________________
Kurs ishining ijobiy tomonlari:
___________________________________________________________
___________________________________________________________
Kurs ishining kamchiliklari:
___________________________________________________________
___________________________________________________________
Kurs ishiga qo'yilgan baho
“_______”_______________________________________
Kurs ishi rahbarining ismi sharifi va imzosi
……………………………………………………………………………
2

Mundarija
Kirish…………………………………………………………………2-5
I – BOB. Qo‘qon xonligi va Buxoro amirligi o‘rtasida siyosiy munosabatlar.
1.1 Qо‘qon xonligi va buxoro amirligi о‘rtasidagi siyosiy
munosabatlar ……………………………………………………………….6-12
1.2. Qо‘qon xonligi va Buxoro amirligi о‘rtasidagi harbiy to‘qnashuvlar..13-25
II – BOB. Qo‘qon xonligi va Buxoro amirligi o‘rtasida olib borilgan iqtisodiy
– ijtimoiy diplomatik aloqlar.
2.1 Qо‘qon xonligi va Buxoro amirligi о‘rtasidagi diplomatik
aloqalar…………………………………………………………................26-32
2.2 Qo‘qon xonligi va Buxoro amirligi o‘rtasida iqtisodiy aloqlar……….33-36
Xulosa …………………………………………………………………….37-38
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………39
3

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Mustaqilikka erishganimizdan boshlab
mamlakatimiz hayotida tub о‘zgarishlar yuz berdi. О‘z mustaqilligini qо‘lga
kiritgan О‘zbekiston Respublikasi milliy davlatchiligini barpo qilish bilan bir
qatorda xalqaro maydonda ham о‘zining barqaror tashqi va ichki siyosati, buyuk
va qadimiy tarixi, takrorlanmas ma’naviy merosi va milliy qadriyatlari bilan
dovru g‘ tarata boshladi. Garchi mustabid shо‘rolar hukmronligi davrida
О‘zbekiston tarixi fani tо‘laqonli tadqiqotini amalga oshira olmagan bо‘lsada,
о‘zining boy tarixiy merosini kо‘z qorachi g‘ idek asrab keldi. Bu tarix sahifalari
xalqimizning boy о‘tmishini bizgacha yetkazib bera olgan qо‘lyozma asarlarimiz
va xalqimizning xotirasi edi. Ma’naviy hayotning ajralmas qismi bо‘lgan tarixga
yangicha kо‘z bilan, xolisona, ilmiy jihatdan hech bir mafkuraviy aqidasiz
yondashish imkoniyati bо‘ldi. Avvalo, tarixiy xotirasini tiklash, haqqoniy tarixini
yaratish vazifasi qо‘yildi. «Tarix xotirasi, xalqning, jonajon о‘lkaning, davlatimiz
hududining xolis va haqqoniy tarixini tiklash, milliy о‘zlikni anglash, ta’bir joiz
bо‘lsa, milliy iftixorni tiklash va о‘stirish jarayonida g‘ oyat muhim о‘rin tutadi», -
deb ta’kidlaydi О‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov 1
.
Mazkur jarayonda о‘zbek davlatchiligini tarixi о‘rganish, uni xolisona tahlil
etish muhim omillaridan biri hisoblanadi. “… о‘zbek tarixchilarining bugungi
kundagi asosiy vazifasi… davlatchiligimizni ilmiy nuqta’i nazardan asoslangan
tarixini yaratishdir”, - deb ta’kidlaydi О‘zbekiston Respublikasi prezidenti Sh.
Mirziyoyev 2
.
Albatta, yuqorida ta’kidlanganimizdek mustaqillik biz uchun, tariximiz uchun
qoron g‘ u sahifalarni yanada oydinroq yoritish imkoniyatini yaratib beradi. О‘tgan
yaqin yillar orali g‘ ida ajdodlarimizning yuzlab qо‘lyozma asarlari dunyo yuzini
1
Каримов И.А. Ў збекистон ХХI аср б ў са ғ асида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт
кафолатлари. -Т.: Ў збекистон, 1997. B. 140.
2
Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining ko‘shma
majlisidagi nutq. -T.: O‘zbekiston, 2016. B. 12 .
4

kо‘rdi. Respublikamizda va xorijda minglab nusxalarda nashr etildi. Bu ham
tariximizning boy о‘ tmishiga va merosiga k о‘ rsatilgan ehtirom va e’tirofdir.
О‘ zbek davlatchiliginining uzviy b о‘ lagi b о‘ lgan Q о‘ qon xonligi va Buxoro
amirligi о‘rtasidagi siyosiy, iqtisodiy va madaniy aloqalar tizimini ushbu tarixiy
q о‘ lyozma va manbalar asosida aniq dalillarga tayangan holda ochib berish,tahlil
qilish tarix fani uchun dolzarb ahamiyatga egadir.
Milliy davlatchilik tarixidan ma’lumki, mamlakatimizning tara qq iyoti
davomida uning hududida bir qator yirik davlatlar tarkib topgan va kо‘plab
sulolalar о‘z hukmronligini amalga oshirgan. Ta’kidlash joizki, mazkur
davlatlarning tashkil topishi, rivojlanishi va barham topishiga bir qator omillar
sabab bо‘lgan. Binobarin, ushbu omillar qatorida ularning muhim geostrategik
hududda joylashganligi, О‘rta asrlarda G‘arb bilan Sharqni bog‘lovchi muhim
karvon yо‘llarining о‘tganligi, islom madaniyati о‘choqlaridan hisoblangan
Samarqand, Buxoro va Urganch (keyinchalik Xiva) shaharlarining joylashganligi,
savdo-sotiq va hunarmandchilikning rivojlanganligi va boshqa qator jihatlarni
sanab о‘tish mumkin. Biroq tadqiqot doirasida о‘rganilayotgan davrga kelib, ya’ni
XVIII asr о‘rtalari - XX asr boshlarida Markaziy Osiyo davlatlari, xususan,
Buxoro, Qо‘qon va Xiva xonliklari savdo-sotiq, ilm-fan va boshqa sohalarda jahon
sivilizatsiyasidan birmuncha ortda qolib ketdi.
Mavzuning manbashunosligi: Qо‘qon xonligi va Buxoro amirligi
о‘rtasidagi aloqalar о‘sha davr muarrixlari asarlarida keltirib о‘tilgan. О‘z
davrining yirik tarixiy manbalardan biri «Tarixi Shoxruxiy» bо‘lib Niyoz
Muhammad Xо‘qandiy qalamiga mansub. Niyoz Muhammad Xо‘qandiy 1803 yil
Qо‘qonda yirik harbiy xizmatchi oilasida tug‘ilgan. Madrasada ta ’ lim olgan.
Xudoyorxon qо‘shinida harbiy kotib lavozimida xizmat qilgan. 1860 yillarda
iste ’ foga chiqkandan sо‘ng ilmiy ish bilan mashg‘ul bо‘lgan. 1876 yili vafot etgan.
«Tarixi Toshkandiy» (Beysembiyevning yozishicha) 1871-1872 (xijriy 1288 yil)
yillarda yozilgan. Asar Xudoyorxonning kо‘rsatmasi bilan fors tilida yozilgan.
Asar birinchi marotaba 1876 yili tarixchilar nazariga tushgan. 1885 yili
N.N.Pantusov tomonidan Qozonda chop ettirilgan. Ayrim qismlari V.V.Bartol’d,
5

I.G.Mallitskiy va V.A. Romodin tomonidan rus tiliga tarjima qilingan. Asarda
Qо‘qon xonlarining ayrim yurishlari, xususan xonlikning Buxoro, Sharqiy
Turkiston va boshqa mamlakatlar bilan ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy aloqasi
haqida qimmatli ma ’ lumotlar mavjud. Asarning davrlari XVIII asr boshlaridan
tortib to XIX asrning 70 yillarigacha bо‘lgan vaqtni о‘z ichiga oladi.
«Farg‘ona tarixi» asari ham Qо‘qon xonligi tarixiga katta xissa qо‘shgan
manbalardan hisoblanadi. Asar 1916 yilda tarixchi olim Isxoqxon Jо‘naydullo
о‘g‘li Ibrat tomonidan yozib qoldirilgan. Asarda minglarning hokimiyat tepasiga
kelishidan tortib to ruslar tomonidan istilo qilinishigacha bо‘lgan ulkan davr
tasvirlab berilgan. Har bir Qо‘qon xonlari davrlari, harbiy yurishlar, ijtimoiy-
siyosiy vaziyat, qо‘zg‘olonlar, rus bosqini va nixoyasida xonlikning eng katta
shaharlari haqidagi ma’lumotlar berilgan. Bundan tashqari asarda Buxoro amiri
Nasrulloning Qо‘qon xonligiga yurishi va uning sabablari haqida ma’lumotlar
berilgan.
Qо‘qon xonligi va Buxoro amirligi о‘rtasidagi urushlar haqida ma’lumot
beruvchi yana bir qimmatli manba Mulla Olim Maxdum Xojining «Tarixi
Turkiston» asaridir. Asar 1992 yili «Qarshi» nashriyotida lug‘at va izohlar bilan
nashr qilingan. Asarda Minglarning hokimiyatni qо‘lga olishidan to ruslarning
xonlikni bosib olganga qadar bо‘lgan davr «Tarixi Turkiston» asarining 1-jildida
berilgan. Keyingi jildlar Buxoro tarixiga oid.
Mavzuning maqsad va vazifalari. О‘rta Osiyo, xususan yurtimiz hududida
mavjud bо‘lgan Qо‘qon xonligi va Buxoro amirligining bir-birlari bilan bо‘lgan
о‘zaro munosabatlarini chuqur о‘rganish va har bir masalaga alohida
yondashishdan iborat.
Mavzuning obekti va predmeti. Buxoro amirligi va Qo’qon xonligi
munosabatlari mavzuning obekti etib bergilandi, Predmeti esa Buxoro va Qo’qon
xonligi o’rtasidagi siyosiy, iqtisodiy, madaniy aloqalarni yoritib berishdir.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, uchta reja, xulosa hamda foydalanilgan
adabiyotlar rо‘yhatidan iborat.
6

I – BOB. QО‘QON XONLIGI VA BUXORO AMIRLIGI О‘RTASIDA
SIYOSIY MUNOSABATLAR.
1. QО‘QON XONLIGI VA BUXORO AMIRLIGI О‘RTASIDAGI
SIYOSIY MUNOSABATLAR
XV asrda yevropaliklarning Sharqqa olib boruvchi dengiz y о ‘lining kashf
etishlari bilan Buyuk Ipak y о ‘li inqirozga uchraydi. О ‘rta Osiyo esa jahon
sivilizatsiyasidan chetda qolib ketdi. Xalqaro aloqalarning susayishi iqtisodiyotga
ham og‘ir ta ’ sir k о ‘rsatib О ‘rta Osiyo tushkunlikka yuz tutdi. XVI asr boshlarida
hokimiyatning Shayboniylar tomonidan e g allanishi ham, Ashtarxoniylarning
hokimligi ham Movoraunnahrni ilgarigi darajasiga olib chiqa olmadi.
О ‘rta Osiyodagi inqirozlardan q о ‘shni davlatlar, ayniqsa, Eron foydalanishga
urindi. Oqibatda 1510 yili Shoh Ismoil Xorazmni bosib oldi, Xuroson esa
butunligicha Eronga q о ‘shib olindi. Eronliklarning Xivadagi hukmronligi uzoqqa
ch о ‘zilmadi. 1511 yili Xiva shayboniylar i dan Elbarsxon Eronliklarni quvib
chiqarib, Xiva xonligiga asos soldi. 1524-yili Shoh Ismoilning о ‘limi Xiva
xonligining о ‘z hududini kengaytirish imkonini berdi. 1
Shayboniylarning Movoraunnahrda tashkil etilgan davlati Buxoro xonligi ,
deb ataldi . Shu tariqa Movoraunnahrda ikki mustaqil davlat paydo b о ‘ldi. Bu
shundoq ham og‘ir b о ‘lgan iqtisodiy va ijtimoiy hayotni qiyinlashtirdi. Buxoro va
Xiva о ‘rtasida doimiy dushmanlik saqlanib qoldi. 2
Ubaydullaxon 1537 yili
Urganchni egalladi (1539 yilgacha) Abdullaxon davrida Xiva (1593 yil) qayta
egallandi. Oradan ikki yil о ‘tgach Xiva turkmanlar yordamida mustaqilligini
tikladi, lekin tez orada Xoji Muhammadxon yana Eronga qochdi. 1598 yili
Abdullaxonning о ‘limi oqibatida Buxoroda taxt uchun kurashgani Xoji
Muhammad (Xojimxon) ning Xivada hokimiyatini tiklashga yordam berdi.
Abdulg‘ozixon davrida (1655 yil) Buxoro atrofi ikki marta talon-taroj qilindi.
1
Shamsutdinov R, Karimov Sh, Ubaydullaev O’. Vatan tarixi (XVI-XX asr boshlari). Ikkinchi kitob. – T.: “Sharq”.
2010. B.90 .
2
Shamsutdinov R, Mo’minov H. O’zbekiston tarixi (Oliy o’quv yurtlarining notarix fakultetlari uchun o’quv
qo’llanma). – T.: “Sharq”, 2013. B .270 .
7

Qorak о ‘l, Karmana vayron qilindi. 1658 yil Vardonze talanib, bosqinchilik 1662
yili Buxoroga yet ib keldi. Lekin Xivada taxt uchun kurash, b о ‘lmachilik avj oldi.
Bunday harakat Buxoroni ham qamrab olgan edi. Ayniqsa, yuqori mansabdorlar
q о ‘lida yer-mulk t о ‘planib qoldi. Yalangt о ‘shbiy, Olloxberdibiy kabi
mansabdorlarning q о ‘lida ulkan mulk va bepoyon yerlar t о ‘plangan edi. Bunday
shaxslar xon xazinasiga ham xiroj t о ‘lamay q о ‘ygan edilar. Xon xazinasi b о ‘shab
qoldi va oqibatda о ‘z yerlarini sotuvga q о ‘ygan. Katta yer-mulk egalari b о ‘lmish
ruxoniylarning ham mavqei о ‘sdi.
О ‘rta Osiyo yerlarida ilgarigidek sun’iy sug‘orish inshootlari qurish davom
etmadi, sug‘orish tarmoqlari izdan chiqdi. Amudaryoning о ‘zanini о ‘zgartirishi
ahvolini yanada og‘irlashtirdi. qishloq x о ‘jaligi inqirozga uchradi. Qishloq
x о ‘jaligida dehqonchilikdan yaxshi naf y о ‘q b о ‘lsa, hunarmandchilikni og‘ir
soliqlar rivojlanishidan t о ‘xtatdi. Iqtisodiy, siyosiy hayot ilm-fanga ham о ‘z
ta’sirini о ‘tkazmay qolmadi. Dunyoviy ilmni о ‘rganish sekin davom etayotgan
b о ‘lsada ikkinchi darajaga tushib qoldi, mutaasiblik asosiy о ‘ringa chiqdi.
Buxorodagi taxt uchun kurash, b о ‘lginchilik (separat) va, nihoyat, Xiva
xonlarining Buxoroga qayta-qayta qilgan bosqinchilik yurishlari Abdulazizxonni
1680 yili taxtni ukasi Subxonquliga topshirishga majbur etdi. U xajga j о ‘nadi.
Subxonqulixonga Buxoroda juda og‘ir ahvol meros b о ‘lib qolgan edi. Uning
hokimligi davrida ichki va tashqi ahvol yanada og‘irlashdi. 1
Viloyat hukmdorlari
mustaqillik talab qilibgina qolmay xazinaga soliq t о ‘lashdan bosh tortishdi.
Xonning о ‘g‘illari bilan munosabati urushgacha borib etdi. Samarqand viloyati
hokimi Xojiqulibiy о ‘tarchi urush uchun Xiva xoni Anushaxonga q о ‘shildi. Xiva
q о ‘shinlari Buxoro, Karmana, Vardonze va xatto Samarqandgacha etib keldilar.
Samarqand olingach Anushaxonning nomiga xutba о ‘qitilib, uning nomiga tanga
zabt etildi. Badaxshon hokimi Mahmudbiy yordamida xivaliklarni z о ‘rg‘a quvib
chiqargan Subxonqulixon Balxga q о ‘shin tortdi, о ‘g‘li Si d diq Muhammad xibsga
olinib о ‘ldirildi. 1686 yili Anushaxon saroyida fitna uyushtirilib о ‘ldirildi. Lekin
1
Эшов Б. Ўзбекистонда давлат ва маҳаллий бошқарув тарихи. – T .: Янги аср авлоди , 2012. Б. 274.
8

ahvol yaxshilanmadi. Shunday bir og‘ir sharoitda b о ‘lmachilik harakatlaridan biri
Farg‘onada yuz bermoqda edi, xojalar uchun eng qulay payt kelgan edi.
1708 yili Targ‘ova, Pillaxon, Tо‘qaytepa, Parnok,Tepaqо‘rg‘on va Qaynar
mavzelarining xо‘jayinlari bо‘lmish nufuzli xojalar jamoasi о‘zlarini mustaqil, deb
e’lon qildilar. Xuddi shu paytda mamlakatda nufuzi ortib ketgan minglar qabilasi
Ubaydullaxon tayziqiga uchragan va mustaqil davlat qurish niyatida edilar. Qabila
oqsoqollari kengashida mustaqil davlat qurish rejasi tо‘la tasdiqlandi. 1709 yili
xojalar ag‘darilib, ming sulolasi Farg‘onada mustaqil davlatga asos soldilar, qabila
oqsoqollaridan biri Shoxruxbiy xon, deb e’lon qilindi. Mulla olimning “Tarixi
Turkiston” asarida keltirilishicha, о‘zbeklar chodak xо‘jalari hukmronligi
asoratidan xalos bо‘lishga ahd qilib Ashurbek о‘g‘li ShohruhbiyniTarg‘ovada xon
qilib saylashga qaror qiladilar. Shohruhbiy о‘rda va qо‘rg‘on uchun qulay joy
tanlashga farmon beradi. Yuborilgan odamlar “Kо‘k tо‘nliklar” yashaydigan ikki
nsoy oralig‘ida jiylashgan hufdudni qulay joy, deb hisoblaydilar. Ular bu yerda ark
quradilar va u ning atrofida saroy va binolar qura boshlaydilar. Shundan keyin
Shohruhbiyni taxtga о ‘tqazadilar. Shu tariqa Farg‘ona vodiysi Buxoro amirligiga
b о ‘ysunishdan bosh tortdi va о ‘zini mustaqil deb e’lon qildi. Buxoro xonligidan
ajralib chiqqan vodiyda Q о ‘qon xonligi tashkil topdi. 1
Shu tariqa vodiyda 1876
yilgacha 167 yil davomida xukm sо‘rgan yangi о‘zbek davlati vujudga keldi.
Tarixchi H.Bobobekov ham boshqa kо‘plab musulmon va rus tarixchilari kabi
Qо‘qon xonlari sulolasini Oltin Beshik bilan u orqali Bobur bilan bog‘laydi. 2

Keling, shu о‘rinda butun e’tiborimizni Oltin Beshik afsonasiga qaratsak:
Yangi tashkil topgan Qо‘qon davlati hukmdorlari – о‘zbeklar shajaralarini ota-
bobolari bilan jangu jadalda olishib, omadi yurishmay, Vatandan bosh olib ketgan,
ammo qalami va jasorati tufayli nomini qoldirtgan Bobur Mirzo bilan bog‘lashga
urinib, g‘aroyib afsonalar tо‘qidilar. Mana shunday hikoyalardan biri qator tarixiy
bitiklarda qayd etilgan Oltin beshik afsonasidir. Biz ushbu afsonani atoqli
tarixchimiz Ishoqxon Junaydullox о‘ ja о‘g‘ li Ibratning “Far g‘ ona tarixi” asari
1
Shamsutdinov R, Mo’minov H. O’zbekiston tarixi (Oliy o’quv yurtlarining notarix fakultetlari uchun o’quv
qo’llanma). – T.: “Sharq”, 2013. B.272 .
2
Shamsutdinov R, Karimov Sh, Ubaydullaev O’. Vatan tarixi (XVI-XX asr boshlari). Ikkinchi kitob. – T.: “Sharq”.
2010. B.90 .
9

asosida hikoya qilib beramiz 1
. H о‘ qand shahri Far g‘ ona iqlimida b о‘ lmagan.
Uning о‘rnida tevarakda Targ‘ova , Chonkat va Saroy degan qishloqlar bо‘lgan
ekan. Mana shu qishloqlarning biri d a , aniqrog‘i Targ‘ovada bir kishi bо‘lib,
u bu qishloqlar xalqi xonzodasi bо‘lmasa, itoat qilmasligini bilib bir tadbir
ishlatgan ekan. U Andijon xonlaridan Bobur ibn Umarshayxning shu qishloqlarga
yaqin joydan qochib о‘tganini bilgani uchun о‘zining emizikli о‘g‘liga juda
qimmatbaho liboslar kiydirib, oltin beshik yasatib, beshikni noyob kimxobu
atlaslarga о‘rab, Bobur Mirzo о‘tib ketgan yо‘ l chetida yashirib qо‘ygan ekan.
Begona odamlar olib ketmasligi uchun bir necha xizmatkorini soqchi ham qilib
qо‘yibdi. 2
Bir necha kundan sо‘ng uch qishloqdan suv ochmoq
uchun chiqqan odamlar mana shu atayin qoldirilgan bola yotgan beshikka duch
kelib qolibdilar. Uch qishloq ahli bola ustida talashib qolibdilar. Oxiri ichlaridan
bir kishi chiqib bu talashni chek tashlash yо‘li bilan hal qilishni taklif qilibdi.
Hamma rozi bо‘libdi , chek tushishiga qarab oltin beshik – saroyliklarga , uning
yopuqlari – chonkatliklarga , bola esa targ‘ovulliklarga nasiv qil i bdi. Bolani
tarbiyalariga olgan targ‘ovulliklar unga Oltin Beshik deb ism berishibdi.
Ibrat ushbu asarida yana quyidagilarni
bayon qiladi. “bu Oltin Beshikni (ng) xalqqa xonzoda ekanligini ravshan qilmoqda
necha ilova sо‘zlar qо‘shilib bolani(ng) boshida bulut soya qilgan ekan, kiyik
emizib turgan ekan va qush soya solgan ekan, deb xalqning qulog‘iga о‘rnatib to
ungacha yigit bо‘lib, hurmati va ruxsori ziyoda bо‘lib xushaxloq va xushmuruvvat
bо‘lsa ham Tirg‘ova qishlog‘idan bо‘lak xalq anqiyot (itoat qilmay) har bir
jamoada bir biy bо‘lib kelsa ham Oltin Beshikning biyligi shuhratliroq bо‘lib,
mundin olti avlod bir suratda о‘tib, yettinchi avlodga kelganda bul kishi xoni
Hoqqand bо‘lub...nihoyatda sо‘zi nufuzli bо‘lib xon ismini rivojlantirib
Shohruhxon deb shuxrat topgan... 3
Bu g‘aroyib afsona
bejiz yaratilmagan. Yillar о‘tib olis Hind tuprog‘idan Bobur Mirzoning sog‘inchli
g‘azallari tog‘u sahrolari oshib kelib Farg‘ona qolaversa, butun Movarounnahr ahli
1
Исҳоқхон Тўра Ибрат. Тарихи Фарғона. – T.: “ Маънавият ” , 2005 , Б. 28 .
2
X уршид Даврон. Самарқанд ҳаёли . – T.: “K амалак ” , 1991 . Б .88 .
3
Alibekov. U Buxoro va Qo’qon xonliklari tutash hududlarida siyosiy-etnik jarayonlar . T .: 2022. B .24.
10

dilini zabt etadi. Xalq dilidagi mana shu о‘chmas mehni sezib-bilib yurgan
hukmdorlar о‘z nasl nasablari vatangado podshoh nomi bilan bog‘lab, shu mehr
tufayli xalqning о‘zi ham g‘aroyib afsonalar tо‘qiydi.
Buxoro xonligida yuz berayotgan boshqa voqealar, umuman, shart-sharoitlar
Qо‘qon xonligining mustahkamlanib olishi va rivojlanishiga yordam berdi: Juybor
shayxlari kabi yirik mavqega va yer ga ega bо‘lgan mulkdorlarning markazga
buysunmaslik harakati; yirik mulkdorlar soliq tо‘lashdan ham bosh tortishgan edi;
kambag‘al aholining mushkul ahvoli tufayli tinimsiz qо‘zg‘olon kо‘tarish;
Ubaydullaxon II ning 1708 yilgi pul islohotining salbiy oqibatlari; Ayniqsa,
Ubaydullaxonning ukasi Abulfayzxonning saroydagi bо‘lginchiligi va fitnachiligi (
xon shunday fitna asosida 1711 yilda о‘ldirilgan).. Ubaydullaxondan s о ‘ng
ashtarxoniylar xukmronligi yanada susaydi. Ikki davlat о ‘rtasidagi munosabatlar
Q о ‘qon xonligi tashkil topgan ilk davrlardanoq mavjud b о ‘lgan edi. Buning asosiy
sababi Q о ‘qon xonligi Buxoro xonligi tarkibidan ajralib chiqqanligi edi.
Shohruhbiy Q о ‘qon xonligini Buxoro amirligidan ajratib olgan b о ‘lsada, uning
hokimiyati hali ashtarxoniylardan tо‘la yoki batamom mustaqil emas edi. Chunki
manbalarda Shohruhbiyning nomi ashtarxoniy Abulfayzxondan sо‘ng tilga olinib,
Shohruhbiyga Buxoro xoni tomonidan otaliq unvoni berilgani e slatiladi. Bu haqda
tadqiqotchilarning ham fikrlari munozaralidir. Nima bо‘lganda ham, Shohruhbiy
Buxoro xonligidan mustaqil ravishda (nisbatan bо‘lsa ham) siyosat olib borishga
harakat qilib, minglar sulolasi tasarrufidagi yer larni kengaytira boshladi.
Shohruhbiy hukmronligi davrida Qо‘qon, Namangan, Marg‘ilon, Konibodom,
Isfara va ularning atroflaridagi qishloqlar minglar sulolasi qо‘lida bо‘lgan. 1
Qо‘qon xonligi va Buxoro amirligi о‘rtasidagi munosabatlar asosan hududlar
borasidagi mojarolar, о‘zaro urushlardan iborat bо‘lgan. Kо‘lob, О‘ratepa, Xо‘jand
ikki davlat о‘rtasidagi doimiy talash bо‘lgan hududlardan bо‘lib qolaverdi, ayrim
vaqtlarda bu hududlar Qо‘qon xonligi tasarrufida bо‘lsa, ayrim vaqtlarda u urush
yо‘li bilan Buxoro amirligi hududiga qо‘shib olingan. Davlatlar о‘rtasidagi nizoli
vaziyatlarni biz Shohruhbiyning о‘g‘li va vorisi Muhammad Abdurahimbiy (1721-
1
Эшов Б. Ўзбекистонда давлат ва маҳаллий бошқарув тарихи. – T.: Янги аср авлоди, 2012. Б. 30 7.
11

1733 yy.) davrida ham kо‘rishimiz mumkin. Abdurahimbiy 1724 yilda Andijonni
bosib olgandan sо‘ng, 1725 yilda Xо‘jandni, 1726 yilda О‘ratepani bosib olib,
xonlik hududlariga qо‘shib oldi. U qisqa muddat bо‘lsada Buxoroga qarashli
Samarqand va Kattaqо‘rg‘onni e gallab, Shahrisabzga ham tahdid solgan.
1.2. Qо‘qon xonligi va Buxoro amirligi о‘rtasidagi harbiy to’qnashuvlar
12

1729-1730 (ba’zi manbalarda hijriy 1145, milodiy 1732) yilda Abdurahimbiy
Samarqandga yurish qilib, shaharni qamalga oladi. Lekin shahar ayonlari va
oqsoqollari bir necha kun о‘tmay, shahar darvozalarini ochib beradi. Bu va q tda
Turkistonning kо‘p joylarida qabila va urug‘lar о‘zaro urush va janglar bilan
mashg‘ul e di. Shu bois Abdurahimbiy qabila va urug‘ rahbarlari bilan ittifoq tuzib,
davlat chegaralarini kengaytiradi. Shahrisabz voliysi Ibrohim otaliq kenagas bilan
e sa qarindosh bо‘lib, uning qiziga uylanadi. Minglarning kenagas urug‘i bilan
tuzgan bu ittifoqi XIX asrning 60- yillarigacha davom e tadi. Ammo orada olti oy
о‘tmay, Buxoro xoni Abulfayzxon Samarqandni о‘z tasarrufiga qayta kiritadi.
Abdurahimxon bundan xabardor bо‘lgach, Qо‘qondan Xо‘jandga kelganida
о‘ldiriladi va о‘rniga Abdulkarimbiy ibn Shohruxbiy (1734-1750) xon b о‘ ldi. 1
Bu haqida manbalarda ushbu ma’lumotlar uchraydi, “Shoxruxxon vafotidin
keyin oning katta о‘g‘li Abdurahimxon oning о‘rniga xon bо‘lubdur. Mazkur
Abdurahimxon hushyor, oqil-u dono va sohibi tadbir e kan. Uning asrida
Buxoroning hukmronlik ishlari benihoya zaif va bequvvat va besaronjom ilan,
hukumatdorlik tadbir va maslahatlaridin bilkulli yiroq tushgan e kan. Bul vaqtni
g‘animat fahmlab, Abdurahimxon о‘zbakiya va sartiyalardin qariyib yigirma, о‘ttiz
ming askar tartib aylab, Xо‘jand tarafiga azimat aylabdur. Bir kecha-kunduz jadal
ila yurub, Xо‘jand shahriga yetib, sahar vaqtida Xо‘jand shahrini musaxxir q ilib,
Xо‘jand hokimi Oqbо‘tabiyni dasggir aylab, ul shaharning ayoni va ashrofi
viloyatlariga navozish va marhamatlar qilib, har qayulariga munosibi ahvol
mansab berib, Xо‘qand shahriga bozgasht qilibdur. Ikkinchi yil yangidin askar va
qо‘shin tartib etib О‘ratepa shahriga borib, muhosara aylab, oni ham fath qilib,
Qulika nomli О‘ratepa hokimini dasggir aylab, fath va nusrat ilan Xо‘qand
shahriga qaytibdur. Va bir necha yildan keyin 1145/1732 yili yana din kо‘p askar
jam’ aylab Samarkand tarafiga ravona bо‘lub, andak fursatda Samarkand shahriga
yetib, shaharga yaqin joyga qо‘nub, shaharni muhosara qilibdur. Bir necha kundin
sо‘ngra musolila ilan shaharga doxil bо‘lub, Samarkand shahridagi ulamo va
fuzalolarga in’om-u ehson aylab, bir necha kundin keyin Shahrisabz voliysi
1
Мирзо Олим Маҳдум ҳожи. Тарихи Туркистон. – T.: “Янги аср авлоди”, 2009. Б.7.
13

Olimbek vanna’miy (valine’ma)ga elchi yuborib, oning qizini о‘ziga talab qilibdur.
Vanna’miy ham elchilarga e’zoz va ikromlar kо‘rsatib, bir necha mehmondorlik
lavozimotini bajo kelturub, tо‘y asbobini saranjom aylab, о‘z qizini bir necha xos
zaifalar ilan tajammul aylab yuboribdur. Va bul xushxabarni Samarkand shahrida
Abdurahimxon eshitib, alarning istiqboliga о‘z haramlaridin qancha zaifalar
yuborib, Samarqandga olib kelib, benihoya tо‘y-tomosha ilan nikoh aylab, bir
necha kun Samarkandda turib, ondin Xо‘jand shahriga qaytib kelibdur. Balki,
Abdurahimxon Xо‘qandga kelgandin keyin amiri Buxoro kelib, qaytadin
Samarqandni olibdur. Bul xabarni eshitib, amiri Buxoroni oldiga qarshi chiqmoq
niyati ilan Abdurahimxon kо‘p qо‘shun ilan Xо‘jand shahriga boribdur. Lekin,
amiri Buxoro Samarqanddin bul tarafga qarab yurish qilmagonini bilib, Xо‘jand
shahrida bir necha kun tavaqquf aylab «vamoin dari nafs bavayarz namud» [nafs
о‘gay onasi unga vafo qilmadi] mazmunicha, Xо‘jand shahrida Abdurahimxon
vafot qilibdur.” 1
Abdurahimbiydan sо‘ng Erdonabiy ham Xо‘jand va О‘ratepaga yurish qiladi,
biroq uning bu yurishlari muvaffaqiyatli yakun topmaydi. Uning bu ishlarini
Olimxon davom ettiradi. 1805 yili yetti yillik harakatlardan sо‘ng Olimxon
Xо‘jandni, 1806 yili esa О‘ratepani zabt qilib, itoatiga kirgizadi. Manbalarda
yozilishicha О‘ratepaga hujum vaqtida Olimxon anchagina talofat kо‘radi va
shahar aholisidan darg‘azab bо‘lib, о‘z sarkarda va beklariga О‘ratepa shahrini
talon-taroj qilishga buyruq beradi. Bundan xabar topgan Buxoro amiri Amir
Haydar О‘ratepaga hujum qilishga qaror qiladi. Bu haqda tarixiy manbalarda
quyidagi ma’lumotlar uchraydi. “Bul xabarni eshitib, amiri Buxoro о‘z
muqarrablaridin bir odamni Samarqandga yuborib, ul shaharning istehkomotiga
amr qilibdurlar. Amir Olimxon О‘ratepa shahriga Qadam inoq degan tojikni hokim
va Mulla Rahmatullohni oqsoqol aylab, obrо‘yi tamom ilan Xо‘qand shahriga
qaytibdur.
Xо‘qand amiri Olimxon О‘ratepani fath qilib, Xо‘qand tarafiga qaytganini
Buxoro amiri eshitib, arkoni davlati ilan mashvarat qilishibdurki, alhol О‘ratepa
1
Мирзо Олим Маҳдум ҳожи. Тарихи Туркистон. – T.: “Янги аср авлоди”, 2009. Б. 51 .
14

aholilari xо‘qandliklarni talon-toroj, zarb-u qatllarining sababi din halovati
zindakorchiliklari qattig‘ va achchig‘ bо‘lub turgan holda qо‘shun tortib borsak,
ehtimolkim, bizlar borgan hamono ular ichkari tarafdin g‘ayrat qilib, bizlarga
shahar darvozasini ochib bersalar deb. Bul maslahatni hamma Buxoro umaro va
fuzalolari istihson qilishib, daf’atan lashkar jamlab sur’at ilan О‘ratepa ustiga
ravona bо‘lub, andak fursatda О‘ratepa ustiga kelib, О‘ratepa shahrining atrof-
jonibini ihota qilib qо‘nubdirlar. Har kuni ikki tarafdin, ya’ni tashqari va ichkari
tarafdin, bir-birlariga tо‘p-u tо‘fang otishib, muddati о‘ttiz kun Buxoro qо‘shuni
О‘ratepani qamab, har kuni urush, otish bо‘lsa ham Xо‘qand amiri tarafidin qolgan
shahar ichidagi ilg‘or askarlar Buxoro qо‘shuniga muqovamat va muhorabat qilib,
jonsiporlik ilan qal’ani saqlabdurlar. Oqibat ul amr Buxoro qо‘shuni mayus va
noumid, qal’a atrofidin qaytib о‘z qо‘shxonalariga kelibdur. Bul asnoda amiri
Buxoroga xabar aytishibdurlarkim, Xо‘qand xoni О‘ratepa tarafiga azimat
aylabdur deb. Bul xabarni eshitgandin sо‘ngra amiri Buxoro О‘ratepa ustida
tavaqquf qilmoqni maslahat kо‘rmay, andin jо‘nab, Jizzax shahriga kelib, ul
shaharda uch-tо‘rt kun tavaduf aylab, Jizzax shahriga bir qancha ilg‘or askar ilan
kо‘p adad tо‘p, tо‘pxona, miltiq asbob-aslaha va g‘alla jamlab, xudi amir qolgan
askar ilan Samarkand shahri tarafiga jо‘nabdurlar” 1
.
Mirzoolim Mushrifning « Ansob us-salotin va tavorix al-xavoqin » ida esa,
Amir Nasrullo bosqining boshqa bir sababiga urg‘u beriladi : « 1252 sanada
(milodiy 1836-1837 yil) Farg‘ona xoni Muhammad Alixon birla Amir Nasrullo
oralarida Bashog‘ir nom qal’a ta’miri xususida munozaat (nizo) bо‘ldi... Bashog‘ir
qal’asi munoze’i va ham boshqa sabablar ila amir Nasrullo Bahodirxon qо‘shin
jamlab, Farg‘ona о‘lkasiga yurish qilib, nizomiy askarlari birla osonlik ilan
Bashog‘irg‘a istilo qilib, andin О‘ratepa va Xо‘jand shaharlarig‘a doxil bо‘lub
turgan Xо‘qand ustiga kelib, qatl aylab Buxoroga jо‘nadi ». 2
О‘sha davr muarrixlarining barchasi Amir Nasrulloning Qо‘qonga qilgan bu
bosqini sababini, avvalo, Muhammad Alixon Qо‘qon xonligi sarhadlari dahlsizligi
1
Мирзо Олим Маҳдум ҳожи. Тарихи Туркистон. – T.: “Янги аср авлоди”, 2009. Б.64.
2
Sharif Yusupov . Mash’um xato yoki gap kanizakda edimi? // “O’zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi. 2005-
yil, 24-son.
15

uchun amirlikka chegaradosh Bashog‘ir qal’asini mustahkamlganida, qolaversa,
Muhammad Alixon nikohiga olgan kanizak – Poshshoxonning husn-jamoli ta’rifini
eshitgan amir unga g‘oyibona « oshiq » bо‘lib qolganida kо‘radilar.
Buxoro amiri Amir Nasrulloga Qо‘qonga hujum qilish uchun bir bahona
kerak edi. Kо‘p о‘tmay bu bahona topildi. Nasrulloxon Madalixonga о‘z otasining
xotiniga uylandi, kofir bо‘ldi deb ayb qо‘yadi. 1
G‘ayridinlarga qarshi kurashda g‘ozi unvonini olgan Madalixonning marhum
otasining xotini, ya ’ ni о‘gay onasi Xonposhsha oyimga uylanishi faqat saroydagina
emas, butun xonlikda ham uning obrо‘sini tushirib yubordi. Tarixchi Y. Qosimov
xonning о‘gay onasi bilan Madalixonning aloqalari tо‘g‘risida ma ’ lumot bergan V.
Nalivkin, Muhammad Hakimxon kabi tarixchilarga raddiya bildirgan. Lekin fakt
qaysardir. Xullas, Madalixon-Xonposhsha munosabati busiz ham keskinlashgan
Buxoro-Qо‘qon munosabatiga ta ’ sir kо‘rsatmay qolmadi: 1840 yil Madalixonning
saroydagi dushmanlari Qо‘qonda xon boshchiligidagi shariat qonunlari
b u zilayotganligi haqida xat yozib, shariat qonunlarini tiklanishi uchun (gо‘yo-ki)
Nasrulloxondan yordam sо‘raydilar. 1840 yilda Nasrulloxon esa о‘z elchilari orqali
Madalixonga maktub yо‘llab, uni о‘z о‘gay onasiga uylanganlikda ayblaydi,
haqorat qiladi. Bunga javoban Ma’dalixon amirning elchilarini tutib qamadi.
Shundan keyin u Buxoroga qarshi yurish boshladi. Madalixon Jizzax bilan
О ‘ratepa о ‘rtasidagi Peshagar q о ‘rg‘oniga kelib t о ‘xtadi. Nasrulloxon ham katta
kuch t о ‘plab, Abdusamad boshchiligidagi k о ‘p t о ‘plari bilan Ma’dalixonga qarshi
yurishga chiqdi. Madalixon Peshagar atrofidagi yerlarni k о ‘rish maqsadida 400
askari bilan y о ‘lga chiqqan paytida, Buxoro amirligiga qarashli harbiy-mudofaa
q о ‘rg‘onida turgan 800 askar Ma’dali xonga t о ‘satdan hujum boshladi. Ma’dalixon
esa 9 askari bilan z о ‘rga qochib qutuldi. Ma’dalixon о ‘sha kuni kechasi harbiy
kuchlarini о ‘z holiga tashlab, Q о ‘qonga qaytadi. Xonning Q о ‘qonga qochib
ketishi harbiy boshliqlarni va safarbar qilingan askarlarni g‘azablantirdi. Ular
orasida parokandalik yuz berdi. 2

1
Каримов Н. Абдулла Қодирий ва Амир Умархоннинг канизи. // “Водийнома” журнали. 2017 йил. №2 (4). –
Б.87.
2
Соатов С.С. Ўзбекистон тарихидан ўқув қўлланма . – Т.: “Ўқитувчи”, 1973. Б.60.
16

Buxoro amirining q о ‘shinlari fursatdan foydalanib, 26 t о ‘p bilan Peshagarni
qurshab oldilar va uni о ‘qqa tutib, q о ‘rg‘onni vayron qildilar. Shundan sо‘ng
Qо‘qonning harbiy kuchlari turli tomonga chekinishga majbur bо‘ldi .
Amir q о ‘shinlari 1840 yilning avgust oyida Peshagar shahrini egallash bilan
Q о ‘q onga qarshi yurishning birinchi davrini tamomlab, Buxoroga qaytdilar.
Qо‘qon xonligi bilan Buxoro amirligi о‘rtasidagi munosabatlar yanada keskinlasha
bordi . Nasrulloxon Q о ‘qonga qarshi hujum boshlash uchun z о ‘r tayyorgarlik
ishlarini olib bordi. Yangi harbiy yurish uchun bahona topishga harakat qilindi.
Maxfiy ravishda alohida harbiy kuchlar yuborib, Q о ‘q on xonligiga qarashli qishloq
aholisi talab ketiladigan b о ‘ldi. Bunga javoban Q о ‘qon q о ‘shinlari Buxoroga
qarashli Urmiton atrofidagi qishloqlarni talab, aholining chorva mollarini tortib
olib ketdilar. Bu esa Buxoroning Q о ‘qonga qarshi yangi yurishi uchun bahona
b о ‘ldi.
1841 yil 6 sentabr kuni Nasrullo о‘zining 60 ming kishilik qо‘shini bilan
yurish boshlaydi. Nasrulloxon barcha kuchlarini Jizzaxga tо‘plab bо‘lganidan
sо‘ng, bu yerdan Qо‘qonga qarshi yurish boshladi. 21 sentabr kuni buxoroliklar
Jizzaxdan chiqib, Iomani qurshovga oladilar. 470 ta tо‘p bilan uch kun о‘q
yog‘dirilib, qо‘rg‘on vayron qilinadi. Shahar aholisidan omon qolganlari turli
tomonga qochib ketishdi. Ioma qо‘rg‘oni qо‘lga kiritilgach, amir shahar
hokimini о‘ldirib, Sulton Mahmud hokim qilib tayinlanadi. 22 sentabrda
buxoroliklar О‘ratepa qamalini boshlaydilar. Shahar begi taslim bо‘lishini bildirib,
amirga elchi yuboradi, Amir vakillarni qabul qilib, qimmatbaho sovg‘alar berib,
qaytarib yubordi. Amir askarlari Qо‘qon xonli gining О‘ratepa atrofidagi 15
minglik qо‘shini bilan tо‘qnash keldilar. Jangning boshlaridayos xon qо‘shini 3
—4 ming askar yо‘qotib , chekinishga majbur bо‘ldi . О ‘ratepa jangsiz taslim
b о ‘lsa ham, lekin amir farmoniga muofiq Buxoro askarlari shaharni talashdi.
Buxoro qо‘shinlarining bir qismi Sulton Mahmud boshchiligida Xо‘jandga
yurish boshlaydi, biroq shahar taslim bо‘lganligini bildiradi. Shunday qilib,
Buxoro askarlari qarshilikkka uchramay Qо‘qon xonligi yerlarini egalab bordilar.
Xо‘jand ishg ‘ ol qilinishi bilanoq, Sulton Mahmud va Nasrullo qо‘shinlari 1841
17

yil 8 oktabrda Xо‘jandda birlashib, askarlarning bundan keyingi yurishiga
rahbarlik qilib turdilar.
Sulton Mahmud va Nasrullo qо‘shinlari Toshkentni egallashga tayyorgarlik
kо‘ra boshlashadi, lekin bu gal ham ularning jang qilish rejasi amalga oshmaydi.
Chunki, Toshkent о‘z-о‘zidan Buxoroga о‘tishni ixtiyor etgan edi. Osonlik bilan
g‘alabaga erishgan Buxoro qо‘shinlari tez orada Toshkentdan sо‘ng Konibodom,
Mahram va Beshariqni egallab, Qо‘qon shahridan 30 chaqirim masofada lager’
(qarorgoh) qurishadi. Nasrulloxon Qо‘qon shahrini jangsiz taslim bо‘ladi, deb
о‘ylagan edi, biroq qо‘qonliklar butun harbiy kuchlarini shahar atrofiga tо‘plagan
edilar.
Xonning harbiy kuchlari shahar atrofiga tо‘planib , dushman askarlariga qattiq
zarba bera boshladilar . Bu ho l amirning Q о ‘qonni qarshiliksiz egallash rejasini
barbod qildi, Buxoro q о ‘shini shahar ostonalarida t о ‘xtab q olib, urush uzoqqa
ch о ‘ziladigan b о ‘ldi. Natijada askarlar о ‘rtasida amirga qarshi norozilik harakatlari
kuchaya boshladi. Amir qо‘shiniga majburan safarbar qilingan 60 ming kishining
asosiy qismi dehqonlar va kambag‘al kosiblar edi . Urushning ch о ‘zilib ketishi
kuz tugab, qish kirishi jang maydonlaridagi dehqonlarni kelajakda oila a’zolari
bilan birga och qolish xavfiga solmoqda edi. Urush kosiblar ahvolini ham
og‘irlashtirdi. Bundan tashqari urushning uzoqqa ch о ‘zilishi har ikkala xonlikning
iqtisodiy va siyosiy ahvoliga salbiy ta’sir qilib, aholi о ‘rtasidagi norozilik
harakatlarini borgan sari kuchaytirardi. Oziq-ovqat va kiyimlarning yetarli
b о ‘lmasligi jang maydonlaridagi q о ‘shinlar orasidagi norozilikning kuchayishiga
sabab b о ‘ldi. Urush uzoqqa chо‘ziladigan bо‘ldi. Qish yaqinlashganligi
uchun Buxoro qо‘shinida ahvol og‘irlashdi. Oziq-ovqat va kiyim-kechak tanqisligi
sezilib qoldi. Qо‘shinning asosiy qismini dehqonlar tashkil etganligi uchun о‘z
yer laridagi hosilni yig‘ishtirib olish g‘ami jang qilishdan ustun keldi. Qо‘shinda
norozilik kuchaydi. Nasrulloxonning sulh tо‘zishdan boshqa yо‘li yо‘q edi.
Madalixonning ham ahvoli Nasrulloxonnikidan yaxshi emas edi. Sulh har ikki
hukmdor uchun ma ’ qul edi. 1841 yil 26 oktabrda Buxoro amiri bilan Qо‘qon xoni
о‘rtasida sulh shartnomasi imzolandi. Sulh shartnomasiga kо‘ra bosib olingan
18

О‘ratepa, Zomin, Ioma va Kan yer lari Buxoroniki, deb tan olindi. Toshkent ham
Buxoroga bо‘ysundirildi . Xо‘jand va uning atrofidagi yer lar alohida mustaqil
davlat , deb tan olindi . Sulton Mahmud yangi davlatning hukmdori, deb e’lon
qilindi. Bu xonlik, albatta, Buxoro nazorati ostida edi. U ni kuzatib turish uchun
amir tо‘rtta eng ishonchli amaldorini Sulton Maxmud huzurida qoldirdi . 1

Amir Nasrulloxon sharqiy chegaralarning mustahkamligiga ishonch hosil
qilib , Buxoroga qaytdi . Bu haqda Mirzoolim Mahdum xoji о ‘zining “Tarixi
Turkiston” asarida quyidagicha yozadi: “ Muhammadalixon Farg‘ona taxtiga julus
qilg‘onining 20- nchi yilida [1841] amiri Buxoro fasli tiyramoh [kuz] da, aqra
boyida, q о ‘shun tortib kelib, qish fasli b о ‘lgan sababdin to Mahramg‘acha kelib,
Mahramda t о ‘xtab, X о ‘qandga kelmasdin qaytib ketibdur. Agar о‘shal vaqtda
kelsa ham , fathi Farg‘ona tezlik va osonlik ilan muyassar bо‘lmas ekan ”. 2
Ma’dalixon shu sulh shartnomasiga muvofiq Sulton Maxmud boshchiligidagi
xonlikka va Buxoro amirligiga qarshi urush ochmaslik majburiyatini zimmasiga
oldi. Har ikkala xonlik о ‘rta sidagi sulh shartlariga k о ‘ra, Q о ‘qon xonligi о ‘z q о ‘l
ostidagi yerlarning mustaqilligini saqlab qoldi. Lekin, shunday b о ‘lsa ham Q о ‘qon
xonligiga qarashli yerlarning Buxoro amiri, Sulton Maxmud va Ma’dalixon
о ‘rtasida taqsimlanishi Q о ‘qon xonligini ancha zaiflashtirib q о ‘ydi.
Haqiqatda ham amirning Q о ‘qon xonligi yerlarini parchalab yuborishdan
k о ‘zlagan asosiy maqsadi о ‘z raqibini zaiflashtirish va keyinchalik unga qarashli
barcha yerlarni о ‘z q о ‘l ostida birlashtirish edi.
Ma’dalixon b о ‘lsa sulh shartnomasining og‘ir shartlariga qaramasdan, о ‘z
hukmronligini saqlab qolish uchun bu shartlarni qabul qilishga majbur b о ‘ldi.
Lekin xonlikning parchalanishi, uzoqqa ch о ‘zilgan urushning og‘ir oqibatlari faqat
mehnatkashlar о ‘rtasidagina emas, balki yuqori tabaqalar va saroy xodimlari
orasida ham xonga qarshi norozilik harakatlarini jiddiylashtira bordi. Bu norozilik
1842 yilga kelib umumiy xalq harakatiga aylandi. Ma’dalixon о ‘z hukmronligini
1
Соатов С.С. Ўзбекистон тарихидан ўқув қўлланма . – Т.: “Ўқитувчи”, 1973. Б. 61-63.
2
Мирзо Олим Маҳдум ҳожи. Тарихи Туркистон. – T.: “Янги аср авлоди”, 2009. Б. 60.
19

vaqtincha saqlab qolgan b о ‘lsa ham, biroq u uzoqqa ch о ‘zilmadi. Xon о ‘zining
ichki va tashqi siyosati bilan xalqdan ajralib qolgan edi. 1
Yuqoridagi sulh shartnomasi asosida Amir Nasrulloxon Turkistonning asosiy
yerlari Buxoroga uzil-kesil b о ‘ysundirildi, deb his e tib, о ‘zini butun о ‘lkaning
podshosi deb e’lon qildi. Shu bilan birga, Toshkent bekligiga katta huquqlar
berildi,. Urgut bekligini avloddan-avlodga qoldirish huquqini berdi. Bu siyosat
bilan Toshkent bekligini Buxoroga doimo qaram hol da saqlash nazarda tutilgan .
Lekin Toshkentning Buxoroga qaramligi va amir bilan Q о ‘qon xoni о ‘rtasida
tuzilgan sulh uzoqqa ch о ‘zilmadi. Buxoro amirining Sulton Maxmud boshchiligida
X о ‘jandda yangi xonlik tashkil qilishdan asosiy maqsadi uni Q о ‘qon xonligiga
qarshi q о ‘yish, kelajakda Q о ‘qon ustiga qilinadigan yurishlarda undan asosiy
tayanch sifatida foydalanish edi.
Sulton Maxmud dastlabki davrda Ma’dalixonga qarshi siyosatni davom
ettirib, hatto uning xonligini ham tanimadi. U bu tun Q о ‘qon xonligi b о ‘yicha
о ‘zini xon deb e’lon qildi va Ma’da lixondan norozi b о ‘lgan yuqori tabaqalarni
X о ‘jandga t о ‘play boshladi. Sulton Maxmud о ‘z q о ‘l ostidagi yerlarda davlat
ishlarini mustahkamlash va ichki tartibni saqlash uchun bir qancha tadbirlarni
amalga oshirishi bilan birga, q о ‘shni davlatlar bi lan diplomatik munosabatlar
о ‘rnatish sohasida ancha ishlar qildi. 2
Sulton Maxmud eshonqul dodxoh
boshchiligida Peterburgga о‘z vakillarini yubordi . U, podshoga yozgan maktubida
akasi Ma’dalixonning taxtdan tushirilganligini va о ‘zi xonlik taxtiga chiqqanligini,
Toshkent va unga qarashli yerlar ham uning xonligiga qaratilganligini, Rossiya
bilan qadimgi vaqtlardan buyon davom etib kelayotgan q о ‘shnichilik asosidagi
d о ‘stona munosabatlarni yana davom ettirishni istaganligini bildirdi. Sulton
Maxmud о ‘z diplomatik vakillarini Sibir general-gubernatori Gorchakov huzuriga
ham yuborib, unga yozilgan maktubda о ‘zining Q о ‘qon xon ligi taxtiga
chiqqanligini, Rossiya bilan d о ‘stona munosabatlar ni davom ettirajagini ma’lum
qildi va q о ‘shnichilik aloqalarini rivojlantirishni s о ‘radi.
1
Бобобеков Ҳ. Қўқон тарихи. – Т.: “Фан”, 1996. Б.42-43.
2
Мирзо Олим Маҳдум ҳожи. Тарихи Туркистон. – T.: “Янги аср авлоди”, 2009. Б.78.
20

Sulton Maxmud 1839 yilda Ma’dalixon tomonidan Peter burgga yuborilgan
diplomatik vakillar boshligi Said eshon Mu xammad Halilga ham alohida maktub
yozib, Q о ‘q onda b о ‘lgan voqealarni va о ‘zining taxtga chiqqanligini, Rossiya
bilan d о ‘stona munosabatlarni davom ettirishini bildirdi.
Lekin Sulton Mahmudning hukmronligi va Q о ‘qon xonligining ikkiga
b о ‘linishi uzoqqa ch о ‘zilmadi. Uning onasi Mohlaroyim (shoira Nodirabegim),
Umarxon vafotidan s о ‘ng, davlatni idora qilishda asosiy rol о ‘ynardi. U о ‘g‘illari
о ‘rtasidagi nizolarga barham berish y о ‘li bilan xonlikda tinchlik о ‘rnatishga z о ‘r
berib intiladi. Mohlaroyim Q о ‘qonning yuqori tabaqa namoyandalari bilan
birlikda X о ‘jandga borib Sulton Maxmudni Ma’ dalixon bilan yarashishga
k о ‘ndiradi va uni Q о ‘q onga chaqirib, Ma’dalixon bilan yarashtiradi. Sulton
Mahmud qо‘l ostidagi yer lar yana Qо‘qon xonligiga birlashtirildi . Sulton
Mahmud esa Toshkent begi qilib tayinlandi. U Q о ‘qon harbiy kuchlari bilan
Toshkentga yurish qilib shaharni egalladi. Shu tariqa, X о ‘jand va Toshkent
yana Q о ‘qon xonligiga q о ‘shib olindi. Xonlikda qisqa muddatga b о ‘lsa ham,
tinchlik о ‘rnatildi. Amir Nasrulloxon Q о ‘qon xonligida r о ‘y bergan о ‘zgarishlarni
eshitib g‘azablandi va Q о ‘qon xonligiga qarshi yangi yurishga tayyorgarlik k о ‘ra
boshladi. Lekin qattiq qish tushganligi tufayli bahor oylarida kelganda hujum
qilmoqchi b о ‘ldi.
Q о ‘qonda xon avlodlari orasida taxt uchun kurashlar vaqtincha t о ‘xtab
xonlikdan ajratilgan yerlarning katta qismi qaytadan birlashtirilgan b о ‘lsa
ham, lekin mamlakat hamon og‘ir ahvolni boshdan kechirmoqda edi. Xonga
qarshi norozilik harakatlari kun sayin kuchayib bormoqda edi. Xondan norozi
b о ‘lgan kuchlar hatto unga bir necha marta suiqasd qildilar. Norozilik harakatlari
1842 yilda yanada keskinlashib, ommaviy tus oldi. Xalq harakatlaridan
foydalangan saroy amaldorlari tezlik bilan Ma’dalixonni taxtdan tushirib, о ‘rniga
Norb о ‘tabiy avlodlaridan birini xon qilib k о ‘tarishga qaror berdilar.
Bu harakatga mingboshi, Toshkent qushbegisi, qozikaloni, harbiy boshliq
Isa hoji va bolqalar boshchilik qildilar. Saroy ayonlarining bir qismi Sheralini, bir
21

qismi Murodbiyni, uchinchi guruh esa Sulton Mahmudni xon qilib k о ‘tarishga
zimdan harakat qilishayotgan edilar.
Shunday qilib saroy amaldorlari davlat t о ‘ntarishi qilish uchun z о ‘r
tayyorgarlik ishlarini olib bordilar, lekin bu masalani faqat о ‘z kuchlari bilan hal
qila olmasliklarini yaxshi bilib, Buxoro amirining qurolli kuchlaridan
foydalanishga qaror qildilar. Shu maqsadda ular Nasrulloxon huzuriga elchilar
yuborib, amirning Q о ‘qonga kelishini iltimos qildilar. Nasrullo xon biron vaj
topib, Q о ‘q on xonligining ichki ishlariga aralashib, Ma’dalixon va Sulton
Mahmuddan о ‘ch olish uchun payt poylab yurgan b о ‘lsa ham, elchilar keltirgan
maktubga ishonmadi. U faqat ikkinchi marta maktub olgandan keyin ishonch hosil
qilib, darhol harbiy kuchlarni t о ‘plash va tezlik bilan Q о ‘qon ustiga yurish haqida
farmon berdi.
1842 yil 2 aprelda Nasrulloxon 7 tо‘p va 18 ming askar bilan Qо‘qonga
ikkinchi yurishni boshlandi . Xiva-Buxoro chegarasida ahvol yaxshilanmaganligi
sababli amir q о ‘shinlarining bir qismi Buxoroda qoldirildi. Nasrulloxonning
Q о ‘qonga ikkinchi yurishini Mirzo Olim Mahmud hoji “Tarixi Turkiston” asarida
quyidagicha yozadi: “Julusning yigirma birinchi yili bahor faslida kim iborat savr
faslidur, amiri Buxoro behad va beadad q о ‘shun va tajammuli tamomilak Farg‘ona
fathi niyatida Buxorodin j о ‘nab, Farg‘ona sarhadi Beshariq mavzeiga kelib
q о ‘nganlik xabari Toshkandg‘a, Sulton Mahmudxonga yetib, Sulton Mahmudxon
Toshkand q о ‘shuni ilan X о ‘qandga kelib, Muhammadalixonga q о ‘shilibdur. Amiri
Buxoro Besharig‘din j о ‘nab Sarig‘suv mavzeiga q о ‘nub, andin Naymanchaga
kelib tushub, о ‘shal kuni muqaddimoti lashkarni X о ‘qand shahrini qamab, atrof
jonibidin yugurmoqga amr qilibdur. Ertasi amir Naymanchadin j о ‘nab, Oyim
qishloqg‘a kelib q о ‘nub, bir hafta x о ‘qandliklar ila urush qilib, fuqaro va rayo ahli
sipohlarila muhorabaga sustlik va ojiz ekanligini fahmlabdur. Va yana о‘shal
vaqtda Xо‘qand shahrining atrofida mustahkam qal’a qо‘rg‘on yо‘q ekan . Bovujud
bir hafta urush qilgandin keyin olomoni mang‘itiyaning yutilishidin x о ‘qandliklar
ojiz kelib, qochmoqga majbur b о ‘lubdur.
22

Buxoro q о ‘shuni k о ‘pligidin fuqarolarni zer-zabar qilib, t о ‘g‘ri X о ‘qand
shahriga bostirib kiribdur. Bovujud, X о ‘qandning ba’zi yosh bahodir yigitlari
shahar k о ‘chalarida to Madrasayi Xonvasoy labig‘acha bir necha joyda
mang‘itiyalarni t о ‘xtatib, urush qilib, alardin k о ‘p nobud va halok qilsa ham, oxiri
X о ‘qand sipohiylari Muhammadalixon va Sulton Mahmudxonni olib, shahardin
chiqib qochibdurlar.
Amiri Buxoro shaharga doxil b о ‘lub, t о ‘rt soat shaharni talon-toroj qilmoqga
amr qilib, hattoki, madrasalardagi kitoblar va masjidlardagi joynomozlar qolmay,
hammasini olomoni mang‘itiya yag‘mo va toroj qilib, erkak va zaifalarni
yalang‘och va barahna aylabdur. T о ‘rt soatdan keyin amir askarlarni talon-torojdan
t о ‘xtatib, Muhammadalixon va Sulton Mahmudxonning onasini bir necha
ulug‘larning zaifalari ilan dastgir aylab, qatl qilib, ulardin boshqa
Muhammadalixonni bir necha davlat xonlari ilan Muhammadalixonning о ‘g‘li
Muhammadaminxonni 14 yasharlik holatida qatl qilibdur”. 1
Q о ‘qon yurishida 7 ta t о ‘p bilan 18 ming askar ishtirok etdi. 17 aprelda
Buxoro q о ‘shinlari Q о ‘qondan 15-16 chaqirim masofada qarorgoh qurdilar. О ‘z
kuchiga ishongan Muhammad Alixon sulh tuzish maqsadida katta о ‘g‘li
Muhammad Amin, qushbegi va qozikalon boshchiligida elchi j о ‘natadi. Lekin
xonga qarshi b о ‘lgan saroy ayonlari bu vakillardan oldin amir huzuriga о ‘z
vakillarini mahfiy ra vishda yuborib, uni shaharga taklif qiladilar va xonni hech kim
q о ‘llamasligini bildirdilar. О ‘sha vaqtda Q о ‘qon shahrida kambag‘al kosiblar va
boshqa mehnatkashlarning xonga qarshi ommaviy harakatlari davom etmoqda edi.
Xalqdan uzoqlashgan xonni hatto harbiy kuchlar ham q о ‘llab-quvvatlamay
q о ‘ygan edi. Bu haqda t о ‘liq ma’lumot olgan Nasrulloxon shaharga bostirib
kirishga tayyorgarlik kurdi. U, xon vakillarini juda ustalik bilan qabul q ilib,
Q о ‘qon xonligi о ‘zini Buxoroga qaram deb bilishi lozimligini, xonlikdagi
masjidlarda amir nomiga xutba о ‘qittirish, Q о ‘qonda zarb qilinadigan tilla va
1
Мирзо Олим Маҳдум ҳожи. Тарихи Туркистон. – T.: “Янги аср авлоди”, 2009. Б. 96-97.
23

kumush pullarni amir nomi bilan chiqartirish kabi sulh shartlarini q о ‘yib ularni
Q о ‘qonga qaytarib yubordi va Ma’dalixonni о ‘z huzuriga kelishga taklif etdi. 1
Xon esa о ‘limi yaqinlashganini sezib, mol-mulkini aravalarga ortib 1000 ta
sarbozi bilan Namanganga qarab qochadi. Sarbozlarning esa faqat 3 tasi xonga
sodiq chiqdi. Qolganlari y о ‘lda xon mulkini talab, Q о ‘qonga qaytadilar. Xonsiz
qolgan poytaxtni qushbegi va qozikalon Nasrulloga ochib beradilar. Amir hech
qanday qarshiliksiz shaharga kirib keladi. Natijada, 1842 yili may oyida Buxoro
amiri Nasrulloh Quqon shahrini egallaydi. Bu yurish har xil guruhlarning ichki
siyosiy qarshiliklari natijasi edi. «Shu guruhlardang biri Toshkent ayonlari va
Shahrisabzdagi q о ‘qonlik muhojirlar birlashgach, о ‘z dushmanlarini y о ‘q qilish
uchun hamma vositalardan foydalanib, maqsadlariga erisholmay, Buxoro amiri
Nasrullohdan madad s о ‘rashdi», deb yozilgan manbalarda. Bu yurish
tashkilotchilaridan biri muhojirlikda b о ‘lgan Q о ‘qon xonlari avlodiga mansub
Hakimxon tura ibn Ma’sumxon shayx ul-islom edi.
Amir poytaxtga kirgach, о ‘z q о ‘shiniga 50-60 ming kishilik shahar aholisinni
4 soat davomida talashga ruxsat beradi. 18 ming askar shu vaqt ichida oddiy
dehqon va hunarmanddan tortib to saroy amaldorlari, hatto amirga Q о ‘qon shahri
darvozalarini ochib bergan ayonlargacha talab, shaharni ship-shiydom qiladilar.
Aholidan tortib olingan narsalar yana majburan aholining о ‘ziga sotildi, pul esa
amir xazinasiga topshirildi.
Nasrullo Q о ‘qonni batamom qaram etish maqsadida Buxoro va Q о ‘qon
yuqori mansabdorlari ishtirokida favqulotda Oliy Kengash chaqiradi. Y.
Qosimovning ma ’ lumot berishicha, kengashda amirning farmoni о ‘qib eshittiriladi:
1. Q о ‘qon xonligi Buxoro amirligiga butunlay qaram, deb e’lon qilinsin.
2. Taxtni da ’ vo qiluvchi barcha xon avlodlarini majlis paytida qatl ettirishga
farmoni oliy berilsin.
3. Amir uchun xavfli deb hisoblangan barcha amaldorlar va yuqori tabaqa
vaqillari Buxoroga olib ketilishi e’lon qilinsin va h.k. 2

1
Соатов С.С. Ўзбекистон тарихидан ўқув қўлланма . – Т.: “Ўқитувчи”, 1973. Б. 60-62.
2
Қосимов Й. Қўқон хонлиги тарихи очерклари. – Тошкент- Наманган : 1994. 89-бет .
24

Qо‘qon xoni Muhammad Alixonga qо‘shib Sulton Mahmud, о‘g‘illari
Muhammad Amin, Muzaffar, onasi Nodirabegim va katta xotinlari qatl etildi. Oliy
kengash vaqtida Qо‘qon mingboshisi va qozikalon tomon idan bildirilgan
noroziliklarga amir mutlaqo e’tibor bermadi. U shaharni vahshiylarcha talatib,
qonga bо‘yadi.
2.1 Qо‘qon xonligi va Buxoro amirligi о‘rtasidagi diplomatik aloqalar
Qо‘qon xonligi va Buxoro amirligi о‘rtasidagi munosabatlar asosan siyosiy
nizolardan iborat edi. Ammo, shunga qaramay ikki davlat о‘rtasida, kamdan-kam
25

bо‘lsa ham, о‘zaro diplomatik aloqalar, elchi almashishlar ham bо‘lgan.
Manbalarda keltirilishicha, hukmdorlar ayrim maqsadlar yо‘lida vaqtinchalik
ittifoqlar ham tuzishgan.
Qо‘qon xonligi tashkil topgan vaqtdan boshlab, to Umarxon hokimiyat
tepasiga kelgunga qadar bо‘lgan vaqtda Qо‘qon xonlari о‘z davlatining
mustaqilligini mustahkamlash uchun Buxoro amirligi bilan doimiy urushlar olib
borishiga tо‘g‘ri keldi. Umarxon hukmronligining dastlabki vaqtlarida Buxoro
amirligi bilan bо‘lgan mavjud siyosiy ziddiyatlar ma’lum darajada yaxshilandi.
XIX asr boshlarida Qо‘qon xonligi qо‘shni davlatlar bilan aloqalar о‘rnatib, ularga
о‘z elchilarini ham yuboradi. Qо‘qonning Xiva, Sharqiy Turkiston, Buxoroga
yuborgan elchilari haqida ma’lumotlar bor. 1
Shunday ma’lumotlardan biri tarixchi Is’hoqxon tо‘ra Ibratning “Tarixi
Farg‘ona” asarida keltiriladi. Asarda Qо‘qon xonligiga Buxoro amirligi va Xiva
xoligidab elchilar kelgani va ularga Qо‘qon xoni Umarxonning javobi keltirib
о‘tilgan. “ ... ul vaqtda Buxoro amiridan amir Haydardan elchi kelib, tobe’
qilmoqda amirdan inoyatnoma olib kelib ekan, Umarxon о‘zi javobig‘a bir misra’
javob yozub, qaytargan ekan. YA’ni, amiri Buxoro manga tobe о‘lmaq lozimdur,
na uchunki, martabai xilofat hazrati Umarga tobe bо‘lub, sо‘ngra hazrati Haydari
karror Aliyu-l-Murtazog‘a keladur” 2
.
Bundan tashqari Qо‘qon xonlgi mohirona diplomatik tadbirlar orqali о‘z
yurtini Buxoro amiri bosqinidan asrab qoladi.
Qо‘qon xonligi Amir Nasrullo tomonidan zabt etilgandan sо‘ng Qо‘qon о‘z
mustaqilligini qayta tiklab oladi. Shunday sharoitda Amir Nasrullo katta qо‘shin
bilan Qо‘qon ustiga yurish boshlaydi. Musulmonqul Qо‘qonni Buxoro amiri
qо‘shinidan himoya qilib, amir Nasrullohni qaytishga majbur etdi. U Buxoro
qо‘shini о‘rtasida varaqalar tarqatib, ularni qо‘rqitdi. Jigdalik qishlog‘ida harbiy
mashvarat о‘tkazib, amir Nasrullohga maxsus maktub yubordi. Unga qipchoqlar
tomonidan mag‘lub bо‘lish oqibatlarini tushuntirib, «bir kо‘chmanchi xalq»
1
Alibekov. U Buxoro va Qo’qon xonliklari tutash hududlarida siyosiy-etnik jarayonlar. T.: 2022. B.36.
2
Исҳоқхон Тўра Ибрат. Тарихи Фарғона. – T.: “ Маънавият ” , 2005 . Б.17.
26

ustidan g‘alaba qozonishning о‘zi sharmandalik ekanini aytadi. Mulla Olim
Mahdum hoji Musulmonqulning ayyorona tadbiri haqida quyidagicha ma’lumot
beradi: “Musulmonqul chо‘loq tо‘rt kishini amirga elchi qilib, yana alarga ikki
kishini qо‘shub, qо‘llariga boshqa-boshqa maktublar berib, amir sо‘ragan vaqtda
maktublarni berarsiz, dedi. Ammo tо‘rt elchiga amr qilibdurkim, amir Nasrullohga
borib etganda arz qilursiz, bizlar elchi tо‘rt kishimiz, ammo yо‘lda bizga ikki kishi
hamroh bо‘ldi, ularning kim ekanligi bizga ma’lum emas deb, amir Nasrullohga
borganda arzi xol qilib, taftish qilinganda maktublar biri Shahrisabz voliysig‘a,
boshqa bir necha maktub amirning yonidagi bir necha ulug‘ darajadagi sarkardalar
nomiga «ahdu ittifoqimiz bо‘yicha biz xorijdin Bahodirxon askariga hujum
qilmoqchimiz, sizlar xam doxil-din ahdingizga vafo qilursizlar» degan mazmunda
ekan. Amir bu xatni о‘qub, daf’atan ul ikki kishini qatl qilib, xavfga tushub,
otlanib, Buxoroga qarab qaytdi. Mundin keyin Far g‘ ona qayg‘usi qolib,
Samarkand va aning atrofini muhofaza qilmak fikriga tushdi. Musulmonqul bu
makru hiyla ilan murodiga yet ib, Farg‘onani batamom Sheralixon nomidin zabt va
rabt qila boshladi” 1
. Musulmonqulning diplomatik san’ati katta tо‘qnashuvning
oldini oldi, amir Nasrulloh Buxoroga qaytdi.
Ikki davlat о‘rtasidagi elchilik aloqalari Qо‘qon xoni Mallaxon va Buxor
amiri Muzaffar hukmronlik paytida ham yо‘lga qо‘yiladi. Mallaxon Xо‘jandni
egallab, Jizzax va Samarqandga hujum qiladi. Bu habarni eshitgan amir Muzaffar
Samarqandga keladi. Mallaxon amir oldiga Boboxо‘ja shayx ul-islomni elchi qilib
yuboradi. Muzokaralardan sо‘ng amir Muzaffar va Mallaxon о‘rtalarida sulx
tuzilib, ikki davlat chegarasi aniqlanadi. Qо‘qonning g‘arbiy chegarasi
Qozoqbuloq mavzesidan о‘tadigan b о‘ ladi. Mallaxon bu shartni Xо‘jandga kelib
qabul qiladi va shartnomaga muhrini bosadi. 2

1862-yil 24-fevral kuni Mallaxon suiqasd natijasida о‘ldiriladi. Suiqasdchilar
Shohmurodxon ibn Abdurahmonbekni taxtga kо‘taradi. Bundan xabar topgan
Xudoyorxon Qо‘qon xonligi taxtini qayta egallash maqsadida yordam sо‘rab, amir
1
Мирзо Олим Маҳдум ҳожи. Тарихи Туркистон. – T.: “Янги аср авлоди”, 2009. Б.182.
2
Мирзо Олим Маҳдум ҳожи. Тарихи Туркистон. – T.: “Янги аср авлоди”, 2009. Б.188.
27

Muzaffar oldiga Mirzo Ahmad parvonachini yuboradi. Amir rozi bо‘pib,
О‘ratepaga hujum qiladi. Xudoyorxon Toshkentga chiqib, Nov-qal’asida amir
Muzaffar bilan uchrashib, Xо‘jandga kelishadi. Xudoyorxon Qо‘qonga xujum
qilmoqchi bо‘lib turganida shahar aholisi shimoliy darvozalarni ochib,
Xudoyorxonni poytaxtga kirgizadi. Xon ayonlari Shohmurodxon qо‘shinidagi
kо‘plab qipchoq-qirg‘izlarni о‘ldiradi. Buxoro amiri esa Xо‘jandga Mallaxondan
qolgan hamma qurol-aslahalarini, ya’ni 29 tup, 150 katta qaroqо‘ndoq, 900 dona
miltiqlarni olib Qaroqchiqum va Mavram urtasida qо‘sh quradi". Mang‘itlar 6 kun
davomida Mahramdan Konibodomgacha bо‘lgan mavzelar – Niyozbek, Xamirjuy,
Kuchgak, Qorayantoq qishloqlarini talon-taroj qiladi. Hijriy 1278-yili zu-l-
hijjaning 6 kuni (milodiy 1862 yil 5 may) chorshanbada Xudoyorxon Qо‘qonga
kirib kelib, ikkinchi marta xonlik taxtiga о‘tiradi.
Poytaxtda Xudoyorxon amir Muzaffarni katta tantana va shukuh bilan qabul
qilmoqchi bо‘ladi. Qanoatshox amir madadi bilan xon dushmanlariga, ya’ni
qirg‘iz-qipchoq ittifoqiga zarba berib, ularni butunlay tor-mor etishni taklif qiladi.
Lekin amirlar Mirzo Ahmad qо‘shbegi, Rustambek dodxoh va xonning ukasi
Sulton Murodbek unga qarshi chiqib, amirni Xо‘janddan qaytarishni talab
qiladilar. Ular shunday da’vo qiladilarki, «bu Muzaffar Qо‘qonni bosib olgan
о‘sha Nasrullohning о‘g‘lidir va uning va’dalariga ishonib bо‘lmaydi». Xon ham
bu fikrga rozi bо‘lib, Qanoatshoh otaliqni elchi qilib, Xо‘jandga amir Muzaffar
oldiga yuboradi. Amir bu taklifga rozi bо‘ladi va Buxoroga qaytmoqqa rozilik
beradi, Qanoatshohni о‘zi bilan olib ketib, о‘ldirtirib yuboradi. 1
Oradan kо‘p о‘tmay, ya’ni 1863 yil 26 aprelda qirg‘iz-qipchoq urug‘lari
birlashib, xonga qarshi isyon kо‘taradi. Isyonchilar Mallaxonning kuyovi Sulton
Sayidxon ibn Mallaxonni о‘zlariga xon deb e’lon qiladi. Ular Andijon va
Marg‘ilonni egallagach, Qо‘qonga hujum boshlaydi. Buxoro amiri Xudoyerxonga
yordam bermoqchi bо‘lib, О‘ratepa hokimi Olloyorbek va Jizzax hokimi
Yoqubbekni qо‘shinlari bilan yuboradi. Orada bо‘lgan qattiq urushda ikki tomon
ham kо‘p talafot kо‘radi. Nihoyat, qirg‘iz-qipchoqlar qо‘shini chekinib, Oqtepa
1
Alibekov. U Buxoro va Qo’qon xonliklari tutash hududlarida siyosiy-etnik jarayonlar. T.: 2022. B.58.
28

mavzeiga ketishadi. Sо‘ng ular Yormozorda mudofaaga о‘tishadi. Orada Buxoro
amiri xam Farg‘onaga keladi. Buxoro va Qо‘qon qо‘shinlari birlashib Oltiariq
qishlog‘iga kelganda, qirg‘iz-qipchoq lashkari Asaka tomonga ketib, Qarog‘ulcha
darasida himoyaga о‘tadi. Amir va Xudoyorxon yuborgan elchilar maqsadlariga
erisholmay qaytib keladi. Qabilalar ittifoqi birlashgan qо‘shinlardan Marg‘ilonga
chekinishini talab qiladi. Xudoyorxon va amir Muzaffar lashkarlari bilan
Marg‘ilonga kelishadi. Lekin Mirzo Axmad va Yoqubbek eshikog‘asi
qо‘zg‘olonchilar tomoniga о‘tib, Qorag‘ulchaga borishadi. Bu esa ikkala hokim
uchun ham og‘ir hodisa bо‘ladi. Amir va xon qо‘zg‘olonchilar oldiga qayta elchi
yuborganida, ular amirdan Xudoyorxon Xо‘jandga ketish va Dо‘st Muxammad
bilan Niyozalini о‘z vazifalaridan olib, Sulton Murodbekni esa Toshkentga
yuborish shartlarini Mirzo Ahmad qо‘shbegi maslahati bilan qо‘yadi. Xudoyorxon
amir talabi bilan bu shartlarni qabul qiladi. Isyonchilar ikkala lashkarni bir-biridan
ajratib, avval О‘zgan, keyin Asaka, sо‘ng Marg‘ilon tomonga yо‘l oladi. Amir
Muzaffar bu jamoa hiylasidan xabarsiz ular huzuriga elchi yuborib, Marg‘ilonga
sulh tuzish uchun qabila ulug‘larini yuborishini sо‘raydi. Elchi Asakada
qо‘zg‘olonchilar rahbarlari bilan uchrashadi va quyidagi javobni oladi: «Hozircha
biz Buxoroi Sharif hukmdori janobi amirni xurmat qilib keldik va munosib Hokim
deb bilib, uning yordamida Fargona mulkida tinchlikni о‘rnatmoqchi bо‘ldik. Endi
esa bildikki, janobning maqsadlari о‘lka tinchligi va totuvligi bо‘lmay, bitim
imzolash baxonasida bizni о‘ldirib, Farg‘ona diyorini bosib olish ekan. Vaqtida
otalari amir Nasrulloh ham shunday qilgan edi. Biz о‘z zararini foydasidan ajratib
ololmaydigan nodonlardan emasmiz. Buxoro amiri hurmati uchun biz uch kun
muhlat berib, Buxoro lashkarining ketishini kutamiz. Agarda shu maktubni olib,
Buxoroga ketmasangiz, turtinchi kuni Marg‘ilon yonida urushga tayyor bо‘ling.
Albatta, zafar va g‘olibiyat sirlari parda ostida bо‘lib, Tangrining inoyatiga
bog‘liq, lekin jangdan oldin Alloh bir tomonga zafar va nusratini bergan. Agarda
biz mag‘lub bо‘lsak, or qilmaymiz, chunki xonimiz hali gо‘dak va bizlar bir
k о‘ chmanchi jamoamiz. Lekin Alloh inoyati va mar h amati bilan amir mag‘lub
bо‘lib, tor-mor etilsa, Buxoro davlatining sha’ni va sharafi qolmay, d о‘ stu
29

dushman oldida sharmanda bо‘ladi. Bu sharmandalikning oqibati qiyomatgacha
Buxoro amirlari yelkalariga yuklanadi. Jangimiz Farg‘onaning о‘ rtasida о‘ tadi va
agarda Buxoro qо‘shini mag‘lub bо‘lsa, buxoroliklardan biror kishi tirik
qolmaydi».
Amir bu da’vodan xavfsirab, Buxoroga qaytmoqchi bо‘ladi, lekin Qо‘qonga
kelib, undagi hamma mohi r ustalar, hunarmand kosiblar hamda asli buxorolik
bо‘lgan ustalarni ham oilalari bilan Buxoroga olib ketadi. Qо‘qon xazinasi, qurol-
aslahalar, poytaxtning eng gо‘zal xotin-qizlari, yosh bolalarni zо‘rlik bilan olib,
1863 yili safar oyida (iyul va avgustga muvofiq) amir Yormasjidga, keyin
Beshariqqa keladi. 1
XIX asr ikkinchi yarmida Turonzaminning Rossiya tomonidan
nisbatan osongina bosib olinishi sabablari xususida gap borganda, k о‘ p hollarda,
о‘ lkadagi Qо‘qon, Xiva xonliklari, Buxoro amirligi hukmdorlari о‘zaro ahil
bо‘lmagani masalasi ta’kidlanadi. Bu fikr muayyan darajada t о‘g‘ ri. Negaki,
Rossiya bosqinidan oldingi davrlarda ham bu uch xonlik orasida turli nizolar
chiqib, ular bir birlarining yerlariga hujum qilib, aholini talon toroj etayotgan bir
paytda, Rossiya imperatorlari Markaziy Osiyoni bosib olish fikrini
qat’iylashtirganidan keyin muttasil ravishda xonliklarni bir biriga gij gijlash, ular
orasida о‘tib bо‘lmas choh paydo qilish maqsadini amalga oshirishga intildilar.
Arxiv materiallari ham buni tasdiqlaydi. Gapni olis davrlardan boshlamay, XIX
asrning birinchi va ikkinchi choragida yuz bergan voqealarga nazar tashlay
qolaylik. Rossiya hukmron doiralari savdogar, sayyoh niqobida ketma ket josuslar
yollab, xonliklardagi haqiqiy ahvoldan puxta xabardor bо‘lgach, ularning
bosqinchilik rejalarida aldam qaldam «diplomatiya» tobora kо‘proq о‘rin egallay
boshlaydi. Turonzaminga bosqin onlari yaqinlashgani sari uch xon orasidagi nizoni
ataylab kuchaytirishga qaratilgan manfur diplomatiyani imperator va uning eng
yaqin ayonlari ishtirokida amalga oshirishga erishadilar. Bu siyosiy nayranglardan
biri 1842 yil bahorida Qо‘qon xonligi amir Nasrullo tomonidan bosib olinib, talon -
toroj qilinib, ommaviy qatl о‘tkazilib, bu ham yetmagandek, butun xonlik hududi
1
Султонов У., Ерметов А. Тошкент-Қўқон сиёсий муносабатларига доир // ЎзМУ хабарлари. – Т:, 2009. B .
14
30

Buxoro amirligining tarkibiy qismi, deya rasman e’lon etilishidan keyin Rossiya
imperatori Nikolay Birinchi tomonidan amirga yollangan maktub edi. Ikki xonlik
о‘rtasidagi bu adolatsiz urushning bosh sababchisi amir Nasrullo ekanligini yaxshi
bilgan imperator amirning Qо‘qondagi g‘ alabasidan mamnun ekanini bildirgan va
unga gо‘yo iltifot kо‘rsatayotgandek bunday deb yozgandi: «Qо‘qondagi taxt
uchun kurashlarni bartaraf qilish zarur. Shundan keyin Turkiston va Toshkent bilan
Sirdaryo bо‘yigacha, Jizzaxdan boshlab О‘ratepa, Xо‘jand, Qо‘qon, Mar g‘ ilon va
Koshg ‘ ar chegarasigacha bо‘lgan yerlar siz hazrati oliylarining qо‘llarida bо‘lib,
hukmronlik qilishingizni istaymiz». Vaholanki, bu maktubdan atigi uch oy
chamasi avval, 1842 yilning 25 fevralida xonlik elchisi Muhammad Xalil
Sohibzoda orqali Muhammad Alixonga yо‘ llagan maktubida ayni shu Nikolay
birinchining о‘zi: «Sizning qudratli Rossiya davlati bilan muntazam ravishda
dо‘stona aloqalarda bо‘lish istagingizni bilish biz uchun g‘ oyat yoqimli bо‘ldi.
Sizning bu yaxshi niyatlaringizni о‘z tomonimizdan kamoli ehtirom ila qabul
etamiz. Ishonamizki, sizning о‘zaro dо‘stona qо‘shnichilik aloqalarini yо‘ lga
qо‘yish haqidagi samimiy g‘ amxо‘rligingiz kelgusida muvaffaqiyatli natijalarga
olib keladi. Sizga barcha ezguliklarni tilab qolamiz», deb yozgan edi. 1
Rossiya imperiyasining bunday siyosatni bejizga amalga oshirmagan. Chunki
Qо‘qon va Buxoro kuchlari birlashsa katta harbiy kuch bо‘lishini ruslar juda
yaxshi anglar edilar. Mirzo Olim Mahdum hoji о‘zining “Tarixi Turkiston” asarida
bu haqda shunday yozadi: “… majmui elatiya va uzbakiya va Turkiston atrofidagi
qozoqiyalar Rossiyalarg‘a borib aytibdurlarkim, alhol Turkiston shahri ichidagi
xalqdin boshqa hamma tavobiotlari Rossiyaning tahti tasarrufig‘a kirgandur.
Movaraunnahr xonlari, chunonchi, Buxoro va Xо‘qand xonlari orasida adovat va
xusumat paydo bо‘lub, amiri Buxoro Farg‘ona mamlakatini tahti tasarrufig‘a
olmoq muddaosidadur. Agar Buxoro va Farg‘ona bir mamlakat bо‘lub qolsa, ul
holda Buxoro mahkumi ikki poytaxtni ihota qilib, to Tibet va Qandahor tog‘laridin
tortib, lashkar jam’ qilgudek bо‘lsa, ish og‘ir bо‘ladur. Alhol olarning oralarida
nizo va beittifoqlik paydo bо‘lub turgan holda ishni tezlik va osonlik ilan saranjom
1
Sharif Yusupov . Mash’um xato yoki gap kanizakda edimi? “ O’zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi , 2005-yil ,
24-son.
31

qiladurmiz, xususan Sirdaryoning kema о‘tadurgon joylari Rossiya qо‘lig‘a kirgan
vaqtda ikki mamlakat, ya’ni Buxoro va Xо‘qand va Toshkand orasi band bо‘lub,
Movaraunnahr mamlakati osonlik ilan qо‘lga kiradur” . 1
Mirzo Olim Toshke nt shahrining bosib olinishini ham О‘rta Osiyodagi ikki
mamlakat orasidagi qarama-qarshilik va ichki nizolardan deb biladi: «Rossiyalar
Toshkandni muxosara qilib turgan vaqtda ikki hamsoya musulmoniya
mamlakatlarining podshohlari Rossiyalarning tо‘p ovozi yet adurg‘on yaqin
masofada mamlakatlarig‘a istilo kilib kelib, urush qilib turg‘on holda, anga
ahamiyat bermay, bir-birlari ilan urush-talash qilishib, viloyatni barbod berdilar,
ya’ni Rossiyalar himoyatsiz qolgan Toshkand shahrini bir necha kun qamab, oxiri
1865 yil 15 iyunda subh vaqtida Kamolon darvozasidin kirib fath qildilar». 2
2.2 Qo’qon xonligi va Buxoro amirligi o’rtasida iqtisodiy aloqlar
Qо‘qon xonligi va Buxoro amirligi о‘rtasidagi doimiy siyosiy nizolarga
qaramasdan, ikki davlat о‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar bir qadar rivojlandi. Bu
aloqalar asosan davlatlar о‘rtasidagi savdo aloqalarida k о‘rinadi. Chunki har ikka
davlat ham о‘zaro savdodan katta daromad olar edi. Savdogarlardan olinadigan boj
tо‘lovlari va soliqlar davlat xazinasini boyitgani sababli, davlatlar hukmdorlari
savdoni rivojlantirish uchun harakat qilar edilar. Xususan, Buxora amiri Buxoro
1
Ahmedova M.T. Qo’qon xonligining tashkil topishi, davlat tizimi va huquq manbalari. Yurid. fanlar nomzodi. …
diss. – T., 2010 . B. 165.
2
Мирзо Олим Маҳдум ҳожи. Тарихи Туркистон. – T.: “Янги аср авлоди”, 2009. Б.168.
32

shahrining о‘zida savdogarlar tunab qolishi uchun bir necha karvonsaroylar
qurdirgan.
Buxorodagi karvonsaroylarning bir qismi amirniki, boshqalari esa xususiy
kishilarniki edi. Buxoroda 9 ta tim bor edi. Har bir timning uzuinligi yarim
chaqirimgacha chо‘zilgangan bо‘lib, har ikkala tomoniga qator dо‘konlar
joylashgan edi. Timlardagi d о ‘konlar sotiladigan mol va mahsulotlar turiga qarab
о ‘rnatilgan edi. Masalan, bir tim tagida faqat temirchilik d о ‘konlari, boshqa timlar
tagida po yab zal d о ‘konlari, kiyimlar sotiladigan d о ‘konlar, qassoblik, zargarlik
d о ‘konlari b о ‘ l ar edi. Shahar ichkarisida mol va mahsulot turlariga qarab 50 ta
bozor, tashqarisida esa 30 ta bozor bor e di. 1
Buxoroning savdo y о ‘li ustida b о ‘lishi q о ‘shni davlatlar, xususan, Q о ‘qon
xonligi bilan olib boriladigan savdo-sotiq ishlarining tobora rivojlanishiga katta
ta’sir k о ‘rsatgan edi. Q о ‘y bozori juda katta b о ‘lib, bu yerga xonlikka qarashli
joylardan, ayniqsa, Shahrisabz va Xisordan k о ‘plab zotdor q о ‘ylar keltirilardi. Bu
q о ‘ylarga Q о ‘qon xonligi aholisining ham ham qiziqishi yuqori b о ‘lganligi uchun,
bu yerdan Q о ‘qonga ham q о ‘ylar olib ketilar edi. Shuningdek, Q о ‘qonlik
savdogarlar tomonidan Buxoroning ip va ipakdan t о ‘qilgan gazlamalariga, gilam,
kigiz, ipakli kiyimliklar, r о ‘mollar, turli ma’danlar, xususan qorak о ‘l terilariga
qiziqish yuqori edi.
Q о ‘qon xonligi hududida ham savdo ishlarini rivojlantirish masqadida
k о ‘plab karvonsaroylar qurilgan edi. Q о ‘qon shahrida 9 ta karvonsaroy mavjud
b о ‘lib, ularning t о ‘rttasi eng yiriklari hisoblanardi. Ular asosan q о ‘shni davlatlar,
Buxoro, Rossiya, Hindiston, Tibet, Qashqar, Afg‘oniston kabi mamlakatlardan
kelgan savdogarlarga xizmat k о ‘rsatar edi.
Q о ‘qon xonligi va Xiva xonligi о ‘rtasidagi savdo aloqalari bir muncha sust
edi. Bu ikki davlat о ‘rtasidagi savdo-sotiq ishlari Buxoro amirligi orqali olib
borilar edi. Xivadan Buxoroga borgan savdogarlar Q о ‘qondan kelgan mollarni,
Q о ‘qon savdogarlari esa Xiva mollarini sotib olar edilar. Xiva bilan Q о ‘qonning
о ‘zaro savdosi Sirdaryoning quyi tomonidan, ayniqsa Oqmachitda, 1814 yildan
1
Соатов С.С. Ўзбекистон тарихидан ўқув қўлланма . – Т.: “Ўқитувчи”, 1973. Б.43.
33

keyin esa, Q о ‘qon xonligi harbiy baza va chegara shaharlari sifatida qurdirgan
Q о ‘shq о ‘rg‘on, Chimq о ‘rg‘on, Yangiq о ‘rg‘on tomonlarida b о ‘lar edi.
Qо‘qon Buxoro bilan yaxshi savdo aloqalarini о‘rnat gan. Buxorodan
Qо‘qonga bо‘yoq, ip gazlama, shu jumla dan Mashxaddan olib keladigan ingliz
materiallari keltirilib, bu tovarlar mahalliy savdogarlarga 12—13 oy muddatga
qarzga berilardi. Qо‘qonga Buxorodan yana oz miqdorda bо‘lsa ham hind attorlik
tovarlari va Qo bulning tо‘n va sallalari keltirilar edi. 1
Qо‘qondan Buxoro bozorlariga ipak, shoyi kiyimliklar, ayniqsa Marg‘ilon
atlaslari, choy, har xil chinni idishlar, turli xil quruq mevalar, guruch, tamaki,
rо‘mol va ba’zi xitoy va mahalliy ipak-gazlamalari keltirilardi. Qо‘qon xonligidan,
xususan Toshkentdan Buxoroga Rossiya mollari: temir, pо‘lat va chо‘yan asboblar
olib borilgan. Toshkent savdogarlari Buxoro bozorlariga olib bo r gan bu mollarni
kо‘proq Xisor, Badaxshon, Xulim, M a ymana va boshqa joylardan kelgan
savdogarla r ga sotar edilar. Buxorodan Qо‘qonga, umuman Farg‘ona vodiysiga
paxta, doka, qorakо‘l teri, qand, baqqollik mollari, temir va chо‘yan asboblar va
shunga о‘xshash narsalar keltirilar edi.
Ammo bu savdo aloqalari о‘zaro urushlar tufayli tо‘xtatilardi. Lekin shunga
qaramay Qо‘qon — Buxoro savdo aloqalarining о‘ziga xos afzalliklari ham bor
edi. Masalan, yukni tashishda Qо‘qon — Buxoro yо‘lida aravalar ishlatilar edi,
chunki «bu yerlarning о‘zi savdogarlarning bunday yuk tashishi uchun qulayliklar
yaratgandi. Ammo asosiy yuk tashuvchi tuya edi. Buxorodan Qо‘qonga karvon 20
—22 kun yurardi. Yuk tashuvchi tuya uchun 2,5—3 tillo tо‘lanar edi.
Karvon yо‘li quyidagicha edi: Buxoro—Samarkand— Jizzax — Zomin —
О‘ratepa—Xо‘jand — Mahram —Beshariq—Q о‘ q on. Shuningdek: Buxoro—
Samarqand—Yangiqо‘rg‘on— Jizzax—Rovot—Jom—О‘ratepa —Xо‘jand—
Mahram — Beshariq — Qо‘qon. 2
Toshkent shahri Qо‘qon xonligining muhim madaniy va iqtisodiy
markazlaridan biri edi. Toshkent orqali qо‘shni davatlar – Buxoro amirligi va Xiva
1
Бобобеков Ҳ. Қўқон тарихи. – Т.: “Фан”, 1996. Б.137.
2
Бобобеков Ҳ. Қўқон тарихи. – Т.: “Фан”, 1996. Б. 138.
34

xonligi, Xitoy, Afg‘oniston, Hindiston va Rossiya bilan savdo-sotiq amalga
oshirilar edi.
Qо‘qon, Andijon, Marg‘ilon va Xо‘janddan Toshkentga ipak, ipakli
kiyimliklar, shoyi rо‘mollar, turli gilam, qog‘oz, Buxorodan ip va ipakli
kiyimliklar, chit, sallalik mato kelar edi. Toshkentga kelgan turli mollarning bir
qismi boshqa tomonlarga, jumladan, Rossiyaga olib ketilar edi.
Xonliklar о‘rtasidagi savdo-sotiq ishlari oltin, kumush va mis tangalar orqali
amalga oshirilgan. Qо‘qon xonligi va Buxoro amirligi pul birliklari deyarli bir-
biriga о‘xshash bо‘lgan 1
.
Ichki va tashqi savdoni rivojlantirishda karvon yо‘llarining ahamiyati kattadir.
Bu borada M.A. Terentevning ma’lumotlari diqqatga sazovordir:
1. Qо‘qondan Tilov va Kandirtog‘ orqali Toshkentga. Bu yо‘l Tilovgacha ikki
yо‘nalishga bо‘linadi: biri Angrenning chap tomoni orqali Kurd volosti orqali
Bishkent, Tо‘ytepa va Toshkentga borardi; ikkinchisi esa Tilov yonidagi
Angrendan о‘tib Qoraxitoy qishlog‘idan ikki yо‘nalishga bо‘linardi: biri —
Tо‘ytepaga, ikkinchisi — Kovardan Niyozbek va Toshkentga bо‘linib, bu yо‘l eng
uzun hisoblanar va faqat suv toshqinlari vaqtida Tо‘ytepadan Toshkentgacha yurib
bо‘lmasligi sababli foydalanilar edi.
2. Qо‘qondan Uchtog‘i orqali Mirzo Rabot yonidan. Bu yо‘l Uralsk (Rabot)
stansiyasida 7 verst yetmasdan ik ki yо‘nalishga bо‘linardi: biri — Bishkent va
Tо‘ytepaga, ikkinchisi — chaproq yurib Bо‘ka, Jafon, Zangiota (Zangiota)
qishlog‘i orqali Toshkentga.
3. Qо‘qon va Namangandan Tire orqali yо‘l bor edi, u Chotqol vodiysidan
yuqori kо‘tarilib, keyin Qorabura darasidan о‘tib Avliyoota uezdiga borib bir
о‘zangi chapga yо‘nalib Chimkent uezdi orqali Yettisuv tog‘i, Okjar volosti va
Qoplonbek bilan Toshkentga borardi. Bu yо‘ldan faqat yozda foydalanilardi,
chunki qish paytlarida bu yerlarda qor kо‘p bо‘lardi.
Sayram vodiysidan Tadgov orqali Qо‘qonga. Bu yо‘l Say ram vodiysidan
Yettisuv va Oqjar volostlaridan о‘tib Darvoz (Darbesen) dovonidan о‘tib
1
Соатов С.С. Ўзбекистон тарихидан ўқув қўлланма . – Т.: “Ўқитувчи”, 1973. Б.46.
35

Aleksandrovsk volostiga kelib, Xо‘jand kо‘prigi orqali Chirchiq daryosidan
о‘tardi, keyin Kuchqо‘rg‘on, Xitoytepa, Qanjig‘al volostlari orqali Tilovgacha
borib katta Qо‘qon yо‘li bilan Qо‘qon shahriga borardi. Bu yо‘l asosan qо‘y
podalarini Avliyoota uezdidan Qо‘qonga haydab о‘tish uchun foydalanilar edi.
Karvon yо‘llari haqida M. Venyukov ham qiziqarli ma’lumotlar qoldirgan.
Masalan, uning ma’lumotiga kо‘ra, Toshkentdan Qо‘qonga karvon yо‘li bо‘lib, u
yerda aravalarda ham yurish qulay bо‘lgan. Bu yо‘l Dо‘yluq yonida parom orqali
Chirchiq daryosidan va Chilmahram oldida Sirdaryodan о‘tardi. Avliyootadan
Qо‘qonga esa qiyin yо‘l bor edi. U tog‘lar orqali Qorabura va Chanish (Jomashu)
daryosidan о‘tib Namangan orqali — Eskiobod qishlog‘i bilan Qо‘qonga kelardi.
Bu yо‘l bilan karvon Farg‘ona tekisligi bо‘ylab Sang yonida Sirdaryodan о‘tib 20
vyorst qumlardan yurishga tо‘g‘ri kelardi. Namangandan Toshkentga yaxshi va
aholi yashaydigan qulay joylardan о‘tadigan yо‘l mavjud edi. О‘shdan Jizzaxga
boradigan aravada yurishga qulay bо‘lgan katta karvon yо‘li bо‘lib, u asosan
Fargona vodiysi orqali о‘tar edi. Bu yо‘l, shuningdek Marg‘ilon, Qо‘qon va
Xо‘jandga olib borardi.
XULOSA
Asrlar davomida shakllanib kelgan о‘zbek davlatchiligi tarixi Amir Temur va
temuriylar davrida о‘zining eng yuksak chо‘qqisiga erishadi. Lekin, ming afsuski,
Amir Temur vafotidan sо‘ng temuriy shahzodalar о‘rtasida taxt uchun kurash avj
oladi. Movarounnahr hududidagi bu siyosiy nizolardan tashqi kuchlar о‘z
maqsadlari yо‘lida unumli foydalanadilar. Dashti Qipchoqdan kirib kelgan о‘zbek
qabilalari Movarounnahr hududini egallab, bu yerda Buxoro xonligi deb atalgan
yangi davlat barpo etadi. Yana bir Shayboniylar naslidan bо‘lgan Elbarsxon
Xorazmdan Eronliklarni quvib chiqarib, Xiva xonligiga asos soladi. Keyinchalik,
36

ya’ni XVIII asr boshlarida Buxoro xonligidan Qо‘qon xonligi mustaqil davlat
sifatida ajralib chiqadi. Shu tariqa О‘rta Osiyo hududi uchta mustaqil davlatlarga
ajralib ketadi.
Bu uch davlatlar о‘rtasidagi munosabatlar hech qachon dо‘stona munosabatda
bо‘lmagan. Hokimiyat tepasiga kelgan har qaysi hukmdor, dastavval, qо‘shni
davlat hududiga talonchilik yurishlarini uyushtirish, uning hududlarini о‘ziga
bо‘ysundirish haqida о‘ylar edi. Xususan, biz о‘rganayotgan Qо‘qon xonligi va
Buxoro amirligi о‘rtasidagi munosabatlar ham doimiy bir-biriga dushmanlik
kayfiyatida edi.
Dastavval, XVII asr oxiri, XVIII asr boshlaridagi Buxoroda yuz bergan og‘ir
siyosiy vaziyat, iqtisodiy inqirozdan о‘z maqsadi yо‘lida foydalangan minglar
sulolasidan bо‘lgan Shohruhbiy Farg‘onani mustaqil davlat sifatida ajratib oladi.
Shohruhbiy va uning vorislari hukmronlik paytida Qо‘qon xonligi о‘zining
mustaqilligini mustahkamlash uchun Buxoro amirligi bilan tinimsiz urushlar olib
borishga majbur bо‘ladi. Davlat mustaqilligini mustahkamlangandan sо‘ng Qо‘qon
xonlari о‘z hududini qо‘shni davlatlar hududlarini bosib olish hisobiga kengaytira
boshlaydi. Shu maqsadda ular Buxoro amirligiga qarashli bо‘lgan Jizzax, Xо‘jand,
О‘ratepa kabi shaharlarga hujumlar uyushtiradi. Bu shaharlar ikki davlat
о‘rtasidagi talash hudud hisoblanib, doimiy urushlarga sabab bо‘ladi. Bu shaharlar
goh Qо‘qon xonligi tasarrufida bо‘lsa, goh u Buxoro amirligiga bо‘ysundiriladi.
Shu asnoda davlatlar о ‘rtasida doimiy urushlar sodir b о ‘lib turadi. Urushlar
s о ‘ngida goh u taraf, goh bu tarafning q о ‘li baland keladi. Lekin, о ‘zaro urushlar
natijasida oddiy xalqning ahvoli tobora yomonlashadi. Chunki urushning barcha
sarf-harajatlari, urushdan k о ‘rilgan zararlar soliqlar tariqasida mehnatkash aholidan
yig‘ib olinadi.
Birinchi prezidentimiz I. A. Karimov xonliklar davri tarixiga yangicha nazar
tashlar ekan, quyidagi savollar bilan murojaat qiladi: "Nega jahonga Ahmad
Farg‘oniy, Muhammad Xorazmiy, Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Imom al-
Buxoriy, Amir Temur, Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Bobur kabi buyuk siymolarni
bergan bu millat XVII-XIX asrlarga kelib to shu choqqacha erishgan yuksalish
37

darajalaridan tushib ketdi? Nega s о ‘nggi uch asr mobaynida boshimiz qoloqlikdan
chiqmay qoldi? Ajdodlarimizning qattiq qarshiligiga qaramay, chor Rossiyasining
о ‘lkamizni nisbatan oson zabt etishida ana shu qoloqlikning ham о ‘rni
b о ‘lmaganmikan?" 1

Asrlar davomida bir butun b о ‘lib kelgan mamlakatning, bir iqtisodiy va
madaniy makonda yashab kelgan aholining uchga b о ‘linib ketishi, xonliklar
о ‘rtasida tinimsiz davom etgan urushlar mamlakatni qoloqlikka mahkum etgan
asosiy sabablardan biri edi. Xonliklardagi о ‘zaro nizo va urushlar, parokandalik,
oxir-oqibat, ularning Rossiya imperiyasi tomonidan istilo etilishi uchun qulay
imkoniyat yaratdi.
Xulosa qilib aytganda, о ‘zbek xonliklari yagona zaminda yashab turib, bir-
birlari bilan d о ‘stona aloqa о ‘rnatmadi. Doimiy urushlar natijasida davlatlar
iqtisodi deyarli о ‘sishda t о ‘xtab, iqtisodiy tanglik holati vujudga keldi. Davlatlar
rivojlanishdan t о ‘xtab qoldilar va oxir-oqibat, о ‘z mustaqilligini y о ‘qotib, Rossiya
imperiyasiga qaram b о ‘lib qoldilar.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО‘YXATI
1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga
kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining
ko‘shma majlisidagi nutq. -T.: O‘zbekiston, 2016.
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak y о ‘q. –T: Sharq. 1998.
3. Avaz muhammad Attor Xо‘qandiy. Tarixi Jahonnamoyi. “Sharq yulduzi”,
1991. № 3-4.
4. Azamat Ziyo. О ‘zbek davlatchiligi tarixi (Eng qadimgi davrlardan Rossiya
bosqiniga qadar) . – T.: “Sharq”, 2001.
5. Beysembiyev T.K. Tarixi Shoxruxi – kak istoricheskiy istochnik. Alma-ata:
1987.
6. Bababekov X. Narodnoye dijeniye v Kokandskom xanstve. – T.: 1990.
1
Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. –Т: Шарқ , 1998. Б .9.
38

7. Bobobekov H. Qо‘qon tarixi. – T.: “Fan”, 1996.
8. Boboyev H., Xidirov Z., va boshqalar. О‘zbek davlatchiligi tarixi (2-kitob).
– Toshkent: 2009.
9. Eshov B. О‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. – T.: “Yangi
asr avlodi”, 2012.
10. Isxoqxon Junaydullaxuja о‘g‘li Ibrat. Tarixi Farg‘ona. – T.: “Meros”, 1991.
11. Nabiyev R. Iz istorii Kokandskogo xanstva. – Tashkent: 1973.
12. Mullo Olim Mahdum hoji. Tarixi Turkiston. – T.: “Yangi asr avlodi”, 2009.
13. Murtazayeva R.H., va boshqalar. О‘zbekiston tarixi (Oliy о‘quv yurtlari
notarix ta’lim yо‘nalishlari talabalari uchun darslik). – T.: “Yangi asr
avlodi”, 2003.
14. Sagdullayev A.S., va boshqalar. О‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat
taraqqiyoti. – T.: “Akademiya”, 2000.
15. Soatov S.S. О‘zbekiston tarixidan о‘quv qо‘llanma . – T.: “О‘qituvchi”,
1973.
16. Shamsutdinov R., Karimov SH., Ubaydullayev О‘. Vatan tarixi ( XVI – XX
asr boshlari). Ikkinchi kitob. – T.: “Sharq”, 2010.
17. Shamsutdinov R., Mо‘minov X. О‘zbekiston tarixi (Oliy о‘quv yurtlari
notarix fakultetlari uchun о‘quv qо‘llanma). – T.: “Sharq”, 2013.
18. Qosimov Y. Qо‘qon xonligi tarixi ocherklari. – Toshkent – Namangon:
1994.
39

Sotib olish