Buxoro va Xiva xoliklari munosabatlari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	68.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	07 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

64 Sotish

Buxoro va Xiva xoliklari munosabatlari

Sotib olish

Mundarija
Kirish…………………………………………………………………..2-3
I – BOB. Yurtimizda xonliklarning tashkil topishi va ijtimoiy hayoti.
1.1 Buxoro va Xiva xonliklarining tashkil topishi…………………….4-9
1.2 Xonliklar davrida ijtimoiy – iqtisodiy ahvol……………………...10-15
II – BOB. Buxoro va Xiva xonliklari o’rtasidagi munosabatlar.
2.1 Buxoro va Xiva xonliklari o’rtasida diplomatik aloqalar…………16-20
2.2 Buxoro va Xiva xonliklarining iqtiosiy munosabatlari……………21-23
Xulosa………………………………………………………………….24-25
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………26
1

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasi prezidenti
Shavkat Miromonovich Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek: “Tashqi siyosatimizning
asosini tinchlikparvarlik, boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik,
yuzaga keladigan ziddiyat va qarama-qarshiliklarni faqat tinch, siyosiy yo’l bilan
hal etish, barcha xorijiy davlatlar va jahon hamjamiyati bilan amaliy hamkorlik
tashkil etadi. Mamalaktimiz hech qanday harbiy-siyosiy bloklarga qo’shilmaydi,
boshqa davlatlarning harbiy baza va obyektlari O’zbekiston hududida
joylashishiga, shuningdek, harbiy xizmatchilarimizning mamlaktimiz hududidan
tashqarida bo’lishiga yo’l qo’yilmaydi. Biz tashqi siyosatni amalga oshirishda
barcha davlatlar, birinchi navbatda, qo’shni mamlakatlar bilan do’stona
munosabatlar va o’zaro manfaatli hamkorlikni yanada mustahkamlashni
o’zimizning birinchi darajali vazifamiz deb bilamiz. Aynan shunday siyosatni
davom ettirishni bugungi kunda dunyoda vujudga kelayotgan murakkab
vaziyatning o’zi taqozo etmoqda”. 1
Buxoro va Xiva xonliklarining
iqtisodiy va siyosiy tarixining masalalarini o’rganish va ularni tahlil qilish kurs
ishining dolzarbligi hisoblanadi. Kurs ishining ob’ekti.
Buxoro va Xiva xonliklari o’rtasidagi munosabatlar. Manbalar va adabiyotlarni
tahlil qilgan holda kurs ishini ochib berish. Kurs ishining predmeti.
Xonliklardagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tarixning yoritilishi, ularni tadqiq etish
va o’rganish kurs ishining predmeti hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi. Ilmiy
adabiyotlar va tarixiy manbalardan foydalangan holda kurs ishining asosiy
maqsadi ko’rsatib berildi. Kurs ishining vazifasi. O rtaʻ
Osiyo tarixining tarixshunoslik jihatidan to la o rganilmaganligiga sabab tarixiy
ʻ ʻ
manbalarning yo qligi emas, bal
ʻ ki, aksincha, ularning xilma-xilligidir. Nima
bo lganda ham O rta Osiyo xalqlarining XVI asrdan XIX asr o rtalarigacha bo l
ʻ ʻ ʻ ʻ -
gan hayoti tariximizning eng kam o rganilgan davrlaridir. Inqilobgacha bo lgan
ʻ ʻ
1
Shavkat Mirziyoyev Milliy Taraqqiyot Yo’limizni Qat’iyat Bilan Davom Ettirib, Yangi Bosqichga Ko’taramiz. T.
“O’zbekiston” - 2017. 91-92 B.
2

davrda bu masalaga juda kam e’tiborr bеrilgan. Shuning uchun aynan shu davrni
o’rganishni kurs ishining asosiy vazifasi qilib belgiladik. Kurs ishi
tarkibining qisqacha tavsifi. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

3

I – BOB. Yurtimizda xonliklarning tashkil topishi va ijtimoiy hayoti.
1.1 Buxoro va Xiva xonliklarining tashkil topishi
Manbalarda aytilishicha, mang‘itlar dastlab Shayboniyxon davrida, 1500-
1501-yillarda kelgan. Shayboniyxon halok bo‘lgach (1510), ular Movarounnahrni
tark etib, Dashti Qipchoqqa qaytganlar. Ikki yildan so‘ng Ubaydullaxon (1533-
1540) bilan yana Movarounnahrga qaytib kelganlar. Dashti Qipchoqda mang‘itlar
urug‘i sardori No‘monbiy bo‘lgan. Uning vafotidan so‘ng o‘g‘li Abduqutluqbiy el
oqsoqoli bo‘lgan. Uning o‘limidan so‘ng esa o‘g‘li Musobiy, uning vafotidan
so‘ng o‘g‘li Jonibiy, undan so‘ng o‘g‘li Davlat mirza oqsoqol bo‘lgan. Jonibiyning
ikki o‘g‘li bo‘lib, birinchisi Davlat mirza, ikkinchisi Qurbon mirza bo‘lgan.
Jonibiy shu davrda el ulusi ila Ubaydullaxon bilan birga Movarounnahrga kelib
Samarqandning Konigil qo‘rig‘iga joylashgan. U paytda mang‘it urug‘iga kenagas,
jiyut va quramaning ba’zilari hamroh bo‘lgan. Ularning oqsoqollari Davlat mirza
edi. Uning vafotidan so‘ng undan ikki o‘g‘il qolgan. Biri Xo‘jamberdibiy,
ikkinchisi Saidollabiy. Ularning har ikkisi ham Langarga borib Pirim Shayx
Azizonga murid bo‘lib, Konigildan ko‘chib Qashqa daryosi bo‘yiga borib
o‘rnashganlar (Mang‘itlarga Qarshi vohasi ulus qilib beriladi. Ko‘plab mang‘itlar
vohada o‘rnashadi. Bir-ikki asrdan so‘ng ular Qarshi shahrining asosiy aholisiga
aylanadi). To‘qmang‘it jamoasi Saidollobiy naslidan, amirlar (Buxoro amirlari,
mang‘itlar) jamoasi esa Xo‘jamberdibiy naslidandir. Shu tariqa,
Xo‘jamberdibiyning o‘g‘li Bekberdibiy, uning o‘g‘li Chovushbiy, uning o‘g‘li
Keldibiy, uning o‘g‘li Xudoyqulibiydir. Aynan Xudoyqulibiydan boshlab
mang‘itlar xonlikning eng yuqori lavozimlariga ko‘tarila boshladilar 2
.
Ashtarxoniylar boshqaruvining Subhonqulixon (1681-1702) davrlaridan
boshlab Buxoro hokimiyatining ichida ham ba’zi beklarning, xususan, mang‘it
urug‘i sardorlarining nufuzi nihoyatda ortib ketadi. Sekin-asta Xudoyqulibiy
mang‘it xonadonidan bo‘lgan amaldorlar nufuzining ortib borishi ham
2
Alimova. R. O'rta osiyo xonliklarining qo'shni davlatlar bilan diplomatik, savdo-iqtisodiy munosabatlari. T .: 2017.
B .55.
4

Abulfayzxon hokimiyatini zaiflashtirgan. Xudoyqulibiy Subhonqulixon davrida
Kesh viloyatining e’tiborli kishilaridan biri bo‘lib, to‘qsabo amalida edi.
Ubaydullaxon uni devonbegi mansabiga ko‘taradi va Shahrisabz viloyatiga hokim
etib tayinlaydi. U mazkur viloyatda 10 yil hokimlik qiladi. Xudoyqulibiy
Abulfayzxon davrida vafot etgan. Uning otaliq lavozimini esa to‘ng‘ich o‘g‘li
Xudoyorbiy egallaydi. Qarshidan turib mang‘itlar Buxorodagi siyosiy o‘yinlarda
qatnashishga harakat qilgan. Lekin iyerarxiyada qatag‘on, olchin, nayman kabi
urug‘lardan pastroqda turar edi. XVIII asr boshida vaziyat o‘zgaradi.
Mang‘itlar oqsoqoli Xudoyorbiy 1712-yili
Buxoro xoni Abulfayzxonning otalig‘i vazifasiga tayinlanadi. U 1718-yili
Chiroqchida olamdan o‘tadi. Undan so‘ng otaliq lavozimini o‘g‘li Muhammad
Hakimbiy egallaydi. “Gulshan ul-muluk” asarida aytilishicha: “Xudoyorbiy
vafotidan so‘ng uning o‘g‘li Hakimbiyni xon qoshiga keltirib parvonachi amalini
olib berib, Shahrisabzga yuborganlar 3
. Ammo kenagaslar xon bergan amalga
e'tibor qilmay o‘z jamoalaridan Ibrohimbiy kenagasni hokim qilib olganlar.
Xudoyorbiy xon yoniga qaytib kelib devonbegi unvonini olgan. Shahrisabzliklar
esa uni yana qabul qilmaganlar. So‘ng u bir muddat Chiroqchida turgan. Kenagas
va qoramang‘itlar elati Hakim devonbegini xonga yomonlab Xudoyorbiy otaliqni
Chiroqchidan chaqirtirib olganlar”. Shu tariqa, Buxoro xonligida
(keyinchalik, amirlikda ham) mang‘it- kenagas raqobati uzoq yillar davomida
xonlikning tinkasini quritadigan urushga aylanib ketgan. Bu shundoq ham
inqirozga uchrayotgan xon hokimiyatni yanada zaiflashtirib, qabila sardorlari
nuiuzining ortishiga, Abulfayzxonning ular ta’siriga tushib borishiga olib keldi.
Shuni ta’kidlash joizki, otaliq lavozimida ham mang‘it-kenagas raqobati
kuzatilgan. Chunonchi, Ibrohimbiy kenagas otaliq davrida Doniyol saroy (urug‘)
otaliq Buxoroga kelib xonning yaqin odamiga aylangan. Mang‘itlarning katta
qismi Qarshiga ketdi, lekin Xudoyorbiyning o‘g‘li Muhammad Hakim devonbegi
esa Buxoroda, xon saroyida qoldi. Doniyol otaliq vafotidan so‘ng otaliq amali,
Shahrisabz, Samarqand va Miyonqol hukumati Ibrohimbiy kenagas otaliq qo‘liga
3
Shodiyev. J. Buxoro amirligining tashkil topishi va davlat tuzumi.- T.: 2008. B.93.
5

o‘tdi. Manbalarda aytilishicha, Hakimbiy otasi vafotidan so‘ng Buxorodan
Ibrohimbiy kenagas otaliq xizmatiga Shahrisabzga kelgan. XVIII asrning 20-
yillarida Ibrohimbiy kenagas Abulfayzxonga qarshi isyon ko‘targanda Buxoroga,
xon oldiga borib otaliq mansabiga ko‘tarilgan va shundan keyin nuiuzi kundan
kunga oshib borgan. Chunonchi, 1733-yil unga Qarshi hukumati berildi.
Muhammad Hakimbiy Abulfayzxon hukmronligi davrida davlat hokimiyatiga
qarshi chiqqan qo‘zg‘olonchilarga qarshi kurashda bir qator muvaffaqiyatlarga
erishgan. Bundan ijobiy tarzda foydalangan Muhammad Rahim davlat
hokimiyatini egallashga qaratilgan faoliyatini mustahkamlay borgan.
Qo‘shni davlatlarning hujumlari Buxoro xonligida shundoq ham og‘ir
bo‘lgan vaziyatni yanada mushkullashtirar edi. Buning ustiga, Nodirshoh hujumi
natijasida xonlik Eronga qaram bo‘ladi. Yuqoridagi omillar xonga qarshi
kayfiyatni shakllantiradi. Bu davrda mang‘itlar qabilasi yetakchisi Muhammad
Rahimbiy nufuzi yuqori bo‘lib, xonga qarshi fitna aynan shu shaxs tomonidan
amalga oshirilgan edi. XVIII asr muarrixi Mo’minning “ Zikri te’dodi podshohoni
o‘zbek” asarida aytilishicha, bu fitnaning o‘zagi Nodirshoh istilosidan 2-3 yil o‘tib
boshlangan edi. Bu haqda Mu’in shunday hikoya qiladi: Nodirshohning
sarkardalari Balx yo‘li bilan, Muhammad Rahimbiy esa Marv yo‘li bilan Buxoroga
kelib, mazkur tarixda Abulfayzxonni qatl etib, kechiktirmay uning o‘rniga o‘tirib
xon bo‘lmoqchi edi.
Mirzo Salimbekning yozishicha, Muhammad Rahimbiy
Nodirshoh sarkardalaridan oldin Buxoroga kelgan va o‘zining birodarlari, qabila
sardorlari bilan diydorlashgan. Albatta, bu diydorlashish asnosida Muhammad
Rahimbiy o‘z yaqinlari bilan siyosiy maqsadlarini ham maslahatlashgan bo‘lishi
tabiiy edi. Shu vaqtda Buxoroda “Nodirshoh o‘ldi”, degan xabar tarqaldi. Eron
sardorlari katta kuch bilan Buxoroga hujum qilib, uni uzoq qamal qiladilar va
shaharga ko‘p talafot yetkazadilar. Mahalliy amaldorlardan Muhammad Aminbiy
Hisoriy, Olimbiy kenagas, G‘aybullobiy, Tog‘ay Murod barqut, Muhammadxo‘ja
naqib jam bo‘lishib, Abulfayzxonni Eronga jo‘natib uni Eron lashkariga topshirish
aqldan emasligi to‘g‘risida maslahatlashib oladilar.
6

1756-yil 16-dekabrda mang‘itlar xonadonidan bo‘lgan
Muhammad Rahimbiy din ulamolari, amaldorlar tomonidan xon (1756-1758) deb
e’lon qilingan. Lekin u o‘zini “noib ul-hukumat”, ya’ni, hukmdor noibi, o‘rinbosari
deb bilgan. Shu tariqa, ashtarxoniylar sulolasi hukmronligi rasman barham topadi.
Bu sulola o‘rniga yangi mang‘itlar sulolasi hukmronligi boshlanib, bu jarayon
1920-yilgacha davom etadi. Xiva xonligidagi siyosiy vaziyat hukmron
tabaqalarning urushlari va qabilalar o‘rtasidagi mojarolarni to‘xtatishga qodir
bo‘lgan kuchli markaziy hokimiyatning barpo etilishini taqozo etardi. Bunday
hokimiyatni barpo etishga qodir kuch sifatida maydonga o‘zbeklarning qo‘ng‘irot
qabilasi chiqdi. Bu zaruriyatning natijasi o‘laroq, XVIII asrning 60- yillaridan
boshlab, Xiva xonligida hokimiyatni qo‘ng‘irot qabilasi boshliqlari asta-sekin o‘z
qo‘llariga ola boshladilar. Yirik zodagonlar va ruhoniy tabaqasining madadiga
tayangan qo‘ng‘irot qabilasining yo‘lboshchisi Muhammad Amin 1761-yilda
inoqlik lavozimiga ko‘tarilgan. U turkmanlaming yovmut va chovduz qabilalariga
qarshi kurash olib borgan. Biroq u dastlab muvaffaqiyatsizlikka uchrab, Buxoroga
- Doniyolbiy otaliq yoniga ketadi. Turkman qabilalari Xorazmni egallab,
Hazorasp, Xonqa, Urganch, Kat, Shohobod shaharlarini xonavayron qiladilar.
Ocharchilik va vabo tarqalib, o‘zbeklar Orol va Buxoroga ketishga majbur
bo‘ladilar. 1770- yilda Muhammad
Amin inoq Buxorodan qaytib kelib, yovmutlarga qarshi kurashni uyushtiradi va
ularni Xorazmdan haydab chiqaradi 4
. Muhammad Amin mahalliy beklarni ham
bo‘ysundirishga muvaffaq bo‘ldi. U xon avlodidan bo‘lmagani sababli taxtga
Abulfayzxonning o‘g‘li Bo‘lakayxonni nomiga, qo‘g‘irchoq xon sifatida o‘tqazadi.
Hokimiyatni esa o‘zi boshqaradi. 1782- yilda Buxoro amirligi qo‘shinlarining
hujumini qaytarib, Xiva xonligi mustaqilligini saqlab qoladi. Xiva xonligini
boshqargan Muhammad Amin inoq 20 yil davomida 13 marta soxta xonlarni
almashtirgan. Hukmronligining so‘nggi yillarida o‘z qabilasining faol qatlamiga,
savdogarlar va ruhoniylar madadiga tayangan hamda turli turkman qabilalari
4
S h оdmоnqulоv I., Q.Ergаshеv, H.Hаmidоv, N.Ergаshеv, I.Аbdurаhmоnоv, F.Ernаzаrоv. O‘zbеkistоn tаriхidаn
tа`lim tехnоlоgiyalаri. – T:. 2006. B.124.
7

o‘rtasidagi o‘zaro nizolardan oqilona foydalana olgan Muhammad Amin
mamlakatda nisbatan siyosiy osoyishtalik vaziyatini yaratishga erishdi. Bularning
barchasi mamlakat iqtisodining ko‘tarilishini ta‘minlaydi. Jon saqlash uchun o‘zga
yurtlarga qochib ketgan fuqarolar yana qaytib kela boshladilar. Avaz Muhammad
inoq davrida Xiva xonligi iqtisodiy jihatdan ancha mustahkamlandi. Muhammad
Amin ham, uning o‘g‘li Avaz (1790-1804) ham davlat hokimiyatini inoq unvonida
boshqarganlar. Qozoqchingiz biylaridan soxta xonlar chaqirilib turilgan.
Hokimiyat amalda inoq va maxsus kengash tomonidan boshqarilgan. Kengash
tarkibiga qo‘shbegi, mehnat, vazir va otaliqlar kirgan. Inoq va kengash soxta xon
nomidan ish yuritgan. Faqat Avazning o‘g‘li Eltuzar (1804-1806) hukmronligi
davrida chetdan soxta xon chaqirish to‘xtatildi. Nafaqat to‘xtatildi, ayni
paytda 1804- yildayoq chetdan chaqirilgan soxta xon Abulg‘ozini taxtdan tushirib,
o‘zini xon deb e‘lon qildi. Shu tariqa, qo‘ng‘irotlar sulolasi Xiva xonligi taxtini
rasman egalladi. Bu sulola 1920- yilga qadar Xiva xonligini idora qildi. Eltuzarxon
xonlikda markazlashgan davlat siyosati yuritish uchun harakat qiladi. 1804- yilda
Eltuzarxon Buxoroga yurish qildi. 1806-yilda Amudaryo bo‘yida bo‘lgan hal
qiluvchi jangda Xiva qo‘shinlari tor-mor etildi, Eltuzarxon ham halok bo‘ldi.
Eltuzarxon vafot etgach taxtga uning ukasi Muhammad Rahim I o‘tirdi 5
.
Muhammad Rahim I Xiva xonligini siyosiy jihatdan birlashtirishga kirishdi. Ayni
paytda turkmanlarni bo‘ysundirish masalasi yetakchi o‘ringa chiqdi.
Turkmanlarning turli qabilalari qanchalik qattiq qarshilik ko‘rsatmasinlar,
birinketin bo‘ysundirilib borildi. Bo‘ysunishni istamagan yovmut qabilasi
Xurosonga ko‘chib ketdi. Biroq, Eron hukumatining tazyiqi ostida, shuningdek,
yaylov maydoni topilmaganligi uchun yana Xiva xonligi hududiga qaytib keldi.
Endi ular Xiva xoni tomonidan ajratib berilgan hududga joylashishga majbur
bo‘ldilar. Shu
davrdan boshlab yovmut qabilasining taqdiri Xiva xonligi bilan uzil-kesil
bog‘landi va ular xonlik fuqarolari tarkibiga olindi. Ularga ham soliq to‘lash
belgilandi. Shuningdek, xon qo‘shiniga belgilangan miqdorda navkar yuborish
5
Qo ’ shjonov O ., Polvonov N . Xorazmdagi ijtimoiy - siyosiy jarayonlar va harakatlar . – Toshkent .: 2007. B.69.
8

majburiyati ham yuklandi. Uzoq davom etgan urushlar va yillab sarson-
sargardonlikda yurish yovmutlarni qishloq xo‘jaligidan ancha uzoqlashtirib
qo‘ygan edi. Shu tufayli ular xon qo‘shinida sidqidildan xizmat qildilar. Ulardan
o‘z zamonasining eng jangovar otliq harbiy qism tuzilganligi ham bejiz bo‘lmagan.
Muhammad Rahimxon I o‘zbeklar va turkmanlardan tuzilgan qo‘shinga tayanib
yirik zodagonlar qarshiligini sindirish uchun shiddatli kurash olib bordi. Bu
kurashda o‘z raqiblarini birin-ketin bo‘ysundira bordi. Muhammad Rahim I ga
dushmanlik ruhidagi Orolbo‘yi zodagonlari guruhi qattiq qarshilik ko‘rsatdi. 1811
- yilda uning ham qarshiligi sindirildi. Qo‘ng‘irot shahri yakson qilindi.
Xiva xoni mustaqil bo‘lib ajralib chiqqan qoraqalpoqlarni bo‘ysundirishga
kirishdi. Qoraqalpoqlar Buxoro amiri Haydardan yordam olishga harakat qildilar.
Biroq, bunga erisha olmagach, Xiva xonligiga bo‘ysunishga majbur bo‘ldilar.
1812-1820- yillar oralig‘ida qozoqlarning Kichik juz xonligi hududiga 2 marta
hujum uyushtirildi. Buning oqibatida, xonlik hududlarining yanada kengayishiga
erishildi. 1813- yilda Shimoliy Xurosonda joylashgan turkmanlarning takya
qabilasi Xiva xonligiga qaramligini tan olishga va belgilangan hajmda soliq to‘lab
turishga majbur etildi. 1822- yilda esa Marv shahri xonlikka qo‘shib olindi.
1824yilda Yangi Marv shahri bunyod etildi. Muhammad Rahimxon I
bo‘ysundirilgan qabilalar zodagonlarining qabila orasidagj mavqeyi nihoyatda
qudratli bo‘lganligini hisobga olib, Ularga u yer-mulk va turli imtiyozlar in‘om
etgan. Bu omil xonlikda siyosiy barqarorlikni ta‘minlashga xizmat qilishi kerak
edi. Muhammad Rahimxon I davrida xonlik siyosiy
jihatdan birlashtirildi. Ayni paytda mamlakatda nisbiy barqarorlik ta‘minlandi.
Uning hududlari yanada kengaydi. Xiva xonlari Olloqulixon (1825-1842) va
Muhammad Amirxon (1846- 1853) davrida ham o‘zaro urushlar to‘xtamadi.
Olloqulixon Buxoroga 7 marta, Xurosonga 5 marta yurish qilgan bo‘lsa,
Muhammad Aminxon Marvga 10 marta yurish qiladi. o‘nlab shahar va qishloqlar
talanadi. Zulm, talonchilik davom etdi. Xalq turmushi og‘irlashib bordi.
9

1.2 Xonliklar davrida ijtimoiy – iqtisodiy ahvol
Mang‘itlar sulolasining yirik vakillaridan biri hisoblangan amir Shohmurod
hokimyat tepasiga kelgach o‘zidan oldingi “soxta xon”larni va xon unvonini bekor
qilib o‘zini “Amir” deb e’lon qiladi. Shohmurod davlat boshlig‘i - amirlik unvonini
ta’sis etar ekan, ushbu unvonning o‘zbek va mo‘g‘ul urug‘lari an’analari bilan
emas, balki shariat qoidalari asosida yuzaga kelganini asoslab beradi va shu
davrdan boshlab mamlakat rasman Buxoro amirligi deb atala boshlanadi. Amir
Shohmurod faoliyatining ilk yillarida Eron shohi Nodirshoh afshorning harbiy
yurishlari natijasida bosib olingan Amudaryoning chap sohilidagi mulklarni qayta
qo‘lga kiritib, bu hududlar amirlikka bo‘ysundiriladi 6
. Ya’ni, 1788-yil Buxoro
amirligi tarkibiga mashhur Chahor viloyat (To‘rt viloyat) bo‘lgan Andxo‘y,
Shibirg‘on, Saripul, Oqcha viloyatlari qaytariladi. Buxoro amirligiga markazi
Marv bo‘lgan hozirgi Turkmanistonning yirik hududlari ham kiritiladi.
Yoshligidan xudojo‘y, porso bo‘lib o‘sgan, madrasani bitirib
darvishlik suluki soliklaridan biriga aylangan Shohmurod shaxsiyatida hukmdor va
so‘fiy sifatlari mujassam. Muarrixlar ta'biri bilan aytganda, u “so‘fiy tal'at, darvesh
surat” kishi edi 7
. U Samarqand hokimligi mansabida uzoq vaqt turmagan bo‘lsa
kerak. Chunki ba'zi tarixiy manbalarda hammollik bilan kun kechirgani yozib
qoldirilgan. Shohmurodbiy tariqatda mujaddidiya-naqshbandiya sulukida bo‘lib,
ilk murshidi oxund Muhammad Safar Xorazmiy bo‘lgan. Shohmurod shayx
Safarning huzuriga borganida unga dastlab unchalik ro‘yxushlik bermaydi.
Bo‘lajak shogirdini: “Sen zolim va zolimzodadirsan. Shayx xizmati va bu yo‘ldagi
riyozatga qanday toqat qilursan” deb qarshilaydi. U tanlagan yo‘lidan
qaytmasligiga shayxni ishontiradi va shu kundan hammollik bilan kun kechira
boshlaydi. Otasi Doniyolbiy uni bir necha bor bu
yo‘ldan qaytarishga urinadi. Unga hatto davlat xazinasidan maosh tayinlaydi.
Ammo u barcha imtiyozlarni rad etadi. Taniganlar uni devona bo‘lgan deb gumon
6
Zamonov. A, Egamberdiyev. A – Buxoro amirligi tarixi., – Toshkent.: “Tamaddun”., 2022., B.48.
7
Аҳмад Дониш Рисола ёҳуд манғитлар ҳонадони салтанатининг қисқача тарихи // Таржима, изоҳлар ва
кириш сўзи муаллифи Қиёмиддин Ёълдошев., – Тoshkent.: “Ўзбекистон Миллий энсклопедияси”., 2014.,
Б.22.
10

qiladi. Lekin hammollikning og‘ir mehnati uni katta siyosatdan chetlashtirib
qo‘ymagan. Aksincha, u oddiy xalq hayotini yaqindan ko‘rib-bilib, uning og‘ir
mashaqqatlarini chuqurroq his etadi. Markaziy hokimiyatni mustahkamlagan Amir
Shohmurod ichki va tashqi siyosatida muhim o‘zgarishlarni amalga oshiradi.
Uning hukmronligi davrida moliyaviy, ma’muriy, qozi hakamlar va harbiy
sohalarda islohotlar o‘tkazildi. O‘rta Osiyo davlatlariga tahdid qiluvchi va o‘sha
vaqtda siyosiy jihatdan birmuncha zaiflashgan Eron davlatiga harbiy yurishlarni
amalga oshirdi. 1789-1790-yillarda Marvda hukronlik qilayotgan eronlik
Bayramaliga qarshi kurashib, o‘ziga bo‘ysundirdi va 30 mingdan (ayrim
manbalarda yuz mingdan) oshiq marvlik shia mazhabidagilarni Buxoro va
Samarqandga ko‘chirdi. Bundan tashqari, amir Shohmurod Ahmadshoh Durroniy
(1747-1773) davrida bosib olingan Balx, Maymana, Andxud mulklari uchun
afg‘on hukmdori Temurshoh (1773-1793) bilan kurash olib bordi va natijada sulh
shartnomasi imzolandi. Amir
Shohmurodning amalga oshirgan islohotlari va qo‘lga kiritgan muvaffaqiyatlari
aka-ukalar o‘rtasida dushmanlik munosabatlarining vujudga kelishiga olib keldi. U
bebosh amaldorlar va urug‘ boshliqlarini jazolagach, o‘zining o‘n nafar ukalarining
har biriga bittadan viloyat hokimligini topshirgan. Davlat tizimi va ijtimoiy
hayotda shar’iy qonunlar mustahkamlanib, mamlakatda tartib-intizom qaror
topgan. Abu Tohirxojaning “Samariya” asarida keltirilishicha, Shohmurod
yoshligida bir necha yil Mir Arab madrasasida tahsil olgan. U boshqa fanlar
qatorida tasavvuf ilmini ham o‘rgangan va so‘fiyona turmush tarzi uning hayoti
mazmuniga aylangan. U Buxoro madrasasida “Hidoya”, Bayzoviyning ‘Kitob usul
ad-din” asaridan hamda Shotibiyning asarlari va unga yozilgan sharhlardan dars
bergan. Shohmurodning o‘g‘li Miriyning yozishicha, Shohmurod “Shotibiya” va
uning sharhlarini yoddan bilgan. Shuningdek, u qiroat, hadis va fiqh ilmlari
bilimdoni bo‘lgan va umrini talabalarga dars berishga sarflab, ko‘plab shogirdlar
yetishtirgan. Amir Shohmurod madrasa talabalariga soliqlardan tushgan daromad
hisobidan nafaqa (stipendiya) to‘lashni joriy etgan. Amir
Shohmurod islom shariatiga oid “Fatoviyi ahli Buxoro” nomli kitob tartib etgan.
11

Ammo bu fatvolar to‘plamini to‘liq kitob holiga keltirishga ulgurmagan. Otasining
vafotidan so‘ng o‘g‘li amir Haydar mazkur kitobni oxiriga yetkazgan. Amir
Shohmurod 1800-yil 30-noyabrda vafot etgan. “Muntaxab at- tavorix” asari
muallifi Muhammad Hakimxon to‘ra amir Shohmurodning vafoti sababini uning
Xo‘jandga amalga oshirgan navbatdagi harbiy yurishi bilan bog‘lab, shunday
ma'lumotni keltiradi: “Shohmurodbiy boshiga yana Xo‘jandni bosib olish hoy-u
havasi tushib, katta qo‘shin bilan viloyat kelinchagi tomon yo‘naldi 8
. Bir necha
masofani bosib o‘tgach, ul shaharni uzukning qoshidek o‘rtaga oldi.
Xudoyorbiyning to‘ng‘ich o‘g‘li Bekmurodbiy o‘q-u to‘fang otishga mashg‘ul
bo‘ldi. Uch kundan so‘ng Shohmurodbiy Xo‘qand tomondan vahimaga tushib,
qaytib ketdi. Ammo, Xo‘jandning xos-u omi va qishloqlarini talon-taroj qilib,
aholisini Samarqandga ko‘chirib ketdi. Tun yarmidan oqqanda esa Shohmurodbiy
u yerdan ham ko‘chib, Jizzaxga keldi. Uning oldida mash'alalar yoqib borishardi.
Shohmurodbiy Xo‘janddan ko‘chirib keltirgan odamlarni Samarqandga
joylashtirdi va ularni Samarqandni obod qilish ishlariga buyurdi. O‘zi esa Buxoro
tomonga qaytdi. Bu so‘fisifat amirning karomatli va odatdan tashqari ishlaridan
biri shu bo‘ldiki, o‘sha Xo‘jand safaridan qaytishda kasalga chalingach, ko‘rgan
odamiga qarab “bizning ishimizni valiylar sultoni Muslihiddin Xo‘jandiy (XIII
asrda yashagan shayx va olim) bir yoqlik qildi. Tag‘in xudo biladi-yu, bu kasaldan
tuzalmasam kerak”, degan ekan. Ittifoqan, bir necha kundan so‘ng, 1212-yili
(1800) haqning chaqiruv xitobiga “labbayka” deya javob berdi”.
XX asr boshlarida Xiva xonligida ham islohotchilik g‘oyalari tez
yoyila boshladi. Xivalik savdogarlar va badavlat kishilar Rossiya, Turkiya va
Ovr о ‘paning ayrim davlatlarida b о ‘lib, u yerdagi ilg‘or fan, madaniyat yutuqlari
hamda davlat boshqaruv uslubi bilan tanishdilar. Natijada Xiva xonligida
konstitusion monarxiya о ‘rnatish va davlatni parlamentar usulda boshqarish
g‘oyalari ilgari surildi. Shu bilan maorif sohasini isloh qilish va ta’lim–tarbiya
ishlarini ilg‘or mamlakatlar tajribasi asosida qayta tashkil etish fikrlari keng targ‘ib
8
Аҳмад Дониш Рисола ёҳуд манғитлар ҳонадони салтанатининг қисқача тарихи // Таржима, изоҳлар ва
кириш сўзи муаллифи Қиёмиддин Ёълдошев., – Тoshkent.: “Ўзбекистон Миллий энсклопедияси”., 2014.,
Б.26.
12

qilina boshlandi. Ushbu progressiv harakat tarixda jadidchilik nomi bilan iz
qoldirdi. Xivada rivojlana boshlagan
jadidchilik harakatining о ‘ng oqimi savdo-sanoat kapitali va mahalliy boylardan
yiriklarini о ‘ziga birlashtirgan edi. Ularning yetakchisi b о ‘lgan bosh vazir
Islomx о ‘ja ibn Ibrohimx о ‘ja kuyovi b о ‘lgan Asfandiyorxonning mutlaq
hokimiyatini saqlab qolgan holda, mamlakatda ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar
о ‘tkazish y о ‘li bilan kapitalistik munosabatlarni rivojlantirishga keng y о ‘l ochishga
intilardi 9
. Xiva jadidlarining s о ‘l oqimiga о ‘rta va mayda burjuaziya, hunarmandlar
hamda mehnatkashlarning turli tabaqa vakillari birlashgan b о ‘lib, ularning
yetakchisi qozikalon Bobooxun Salimov edi. Uning tarafdorlari orasida devonbegi
Husainbek Matmurodov, Xudaybergan Devonov, Avaz О ‘tar о ‘g‘li, Polyozhoji
Yusupov, Otajon Safoyev, Mulla Bekchon Rahmonov, Otajon Abdalov,
Jumaniyoz Sultonmurod kabi taraqqiyparvar kishilar bor edi. Xiva jadidlarining
aksariyati ma’rifatparvar g‘oyalar bilan sug‘orilgan dunyoqarashga ega va
k о ‘pgina tillarni biladigan insonlar b о ‘lgan.
1909-yil sentabr-oktabr oylarida Xivada b о ‘lgan Rossiya tashqi ishlar vaziri
Minorskiy “Islomx о ‘ja ruschani yetarli darajada tushunadi hamda Kavkaz, Qrim,
Konstantinopolda nashr etiladigan gazetalardagi musulmon adabiyotini diqqat
bilan kuzatib boradi” deb yozgandi. 1910-yilda Xivaga kelgan professor
A.N.Samoylovich devonbegi Husaynbek Matmurodov haqida u kishi “rus tilini
bilganlar, rus va musulmon gazetalariga a’zo b о ‘lganlar” deb guvohlik bergan.
Jadidchilik harakati yetakchilaridan yana biri Polyozhoji Yusupov ham arab, fors
va rus tillarida bemalol gapira olgan. U Rossiya va Turkistonda chop etiladigan
“Tarjimon”, “Vaqt”, “Yulduz”, “Taraqqiy” kabi gazetalarni doimiy ravishda о ‘qib
borardi. Jadidchilik harakati namoyondasi Bobooxun Salimov о ‘zbek, arab, fors,
rus va boshqa tillar hamda dunyoviy bilimlarni egallagan din arbobi edi.
S о ‘l oqim vakillarini q о ‘llab-quvvatlagan progressiv kayfiyatdagi savdo-
sotiq doiralari vakillari 1904-yilda “Jamiyati xayriya” nomli tashkilot tuzdilar va
yangi uslubdagi maktablar ochishda jadidlarga moddiy yordam bera boshladilar4 .
9
Хоразм тарихи. 1- жилд. Муаллифлар жамоаси. Масъул муҳаррир М. Матниёзов. – Урганч, 2006. B . 55 .
13

Shu yili 10 noyabr kuni Xiva shahrida ochilgan jadid maktabiga Qozondagi yangi
usuldagi “Muhammadiya” madrasasini tugatgan Husain Q о ‘shayev о ‘qituvchi etib
tayinlandi. 1906–1911-yillarda jadidlar X о ‘jayli, Q о ‘ng‘irot, Gurlan va Shovotda
yangi uslubdagi maktablar ochdilar. Ularda о ‘qituvchilik qilgan ma’rifatparvarlar
orasida Yusuf Ahmedov, Muhammadsharif Xudayberganov degan jadidlar bor edi.
1914-yil avgustidan boshlab jadidlarning s о ‘l oqimi ijtimoiy harakat sifatida “Yosh
xivaliklar” nomi bilan yuritila boshlandi. Siyosiy partiya sifatida shakllana
boshlagan ushbu harakatning g‘oyaviy va tashkiliy jihatdan mustahkamlanishida
Polyozhoji Yusupov, Husainbek Matmurodov, Nazar Sholikorov, Jumaniyoz
Sultonmurodov, Mulla Bekchon Rahmonov, Bobooxun Salimov, Jumaniyoz Hoji
Boboniyozov, Otajon Sapayev, Boboxon Yoqubov, Hakimboy Muhammedov,
Muhammadyor Abdullayev, Xudoybergan Devonov kabi faollarning xizmatlari
katta b о ‘ldi. Ular ijtimoiy-siyosiy hayotda keskin о ‘zgarishlar qilishning obyektiv
zarurligini tushunib yetgan, bilimli, ongli, jasoratli kishilar edilar. Xivalik
jadidlarining ayrimlari Moskva, Petrograd, Kozon, Anqara, Tehron va boshqa
shaharlarda b о ‘lib, jahon fani va madaniyati bilan bevosita tanisha boshladilar.
Jumladan, P.Yusupov Istambul, Misr va Shomga qilgan safari tasurrotlarini yozib
qoldirgan.
XX asr boshlarida Xiva xonligida ijtimoiy munosabatlar keskinlashishi
yaqqol holatda namoyon b о ‘ldi. Aholining qashshoqlashishi, xon amaldorlari va
katta yer egalarining zulmi, adolatsizlikning kuchayishi natijasida ayrim
hududlarda norozilik harakatlari avj oldi. Ayniqsa turkmanlar yashaydigan
kamhosil yerlardagi aholining turmushi murakkablashib bordi. 1912-yilning
boshida turkmanlardan yer solig‘i yig‘ish vaqtida vujudga kelgan norozilikni qurol
bilan bostirish yuzasidan Turkiston general gubernatoridan ruxsat olindi. 1913-
yilda Xiva xonligi aholisi dahshatli ocharchilikni ham о ‘z boshidan kechirdi.
Qurg‘oqchilik bilan bir qatorda sug‘orish inshootlarining qarovsiz qolganligi va
ishdan chiqqanligi k о ‘plagan yerlarning ekilmasdan qolishiga olib keldi.
Ayniqsa, taka turkmanlar yashaydigan Tajan va
Murg‘ob vohasida paxta ekiladigan hududlardagi kambag‘al dehqonlar ijaraga
14

olgan yerlarini eka olmadilar. 1915-yilning mart-aprel oylarida Toshhovuz, Taxta,
X о ‘jayli, K о ‘hna Urganch tumanlarida turkmanlarning q о ‘zg‘olonlari yana avj
oldi. Q о ‘zg‘olonchilar mahalliy boylar va zamindorlarga qarshi kurashib qolmay,
balki rus ishbilarmonlari mol-mulklarini ham talon-taroj qildilar. “Lavzon”
aksionerlik jamiyatiga qarashli savdo-sanoat shirkati va “Nobel” firmasi binolari
vayron qilindi va omborlari talandi. G‘azovot qal’asi yaqinida b о ‘lgan jangda
turkmanlar Ollabergan noib va Muhammad yasovulboshi q о ‘l ostidagi 1500
kishilik xon q о ‘shinlariga zarba berdilar. 1916-yil 3-fevral kuni chor ma’murlariga
yuborilgan axborotda q о ‘zg‘olonchilar soni 10 mingdan oshganligi va ularning
yarmi о ‘q otish qurollariga ega deyilgandi 10
. Q о ‘zg‘olon rahbarlari, jumladan,
Junayidxondan xonga vakil yuborib, adolat yuzasidan muzokara olib borish
taklifini ma’qul k о ‘rdilar. Asfandiyorxon Xivaga kelgan q о ‘zg‘olon boshliqlaridan
6 kishini qatl qildirdi 11
. Xonning razil harakati va Petro-Aleksandrovskdan
chiqqan ruslarning Xivaga yaqinlashib kelayotganidan xavfsiragan
q о ‘zg‘olonchilar о ‘z shahar va qishloqlariga qaytib ketdilar. Junayidxon
q о ‘shinlari turkman ovullaridan tashqari, о ‘zbeklar yashaydigan hududlarga ham
kirib keldilar. Ular 1916-yilning 3–11-fevralida Q о ‘shk о ‘pir, Toshhovuz, Shovot,
Gurlan, Xonqa tumanlariga bostirib kirib, qarshilik k о ‘rsatgan shahar va qishloqlar
aholisini qattiq jazoladilar. Bosqinchilik bilan ulkan о ‘lpon yig‘gan Junayidxon
sarbozlari Xiva shahrini ham egalladilar. Shahar aholisi shavqatsiz talandi va
ulardan о ‘lpon undirib olindi. Asfandiyorxonning yaqin maslahatchilaridan
Matfavo Baqqolov, Abdullaboy Mehtar, Qodirbergan Mahram qatl etildi. Xon esa
Junayidxonga talab qilingan 18 ming rublni t о ‘lab, о ‘z hayotini saqlab qoldi.
Junayidxon Amudaryo b о ‘limi boshlig‘i polkovnik Kolosovskiyga xon atrofidagi
amaldorlarni о ‘zgartirishni taklif qildi. Qoniqarli javob ololmagach, rus
otryadlariga hujum qilishni buyurdi. Ammo rus askarlari turkmanlar hujumiga
10
Полвонов Н.Т. Хоразмдаги ижтимоий ҳаракатлар ва сиёсий партиялар тарихи (1900-1924). Тошкент.:
2005. - B . 31 .
11
Шерипов У. А. Хива хонлиги тарихи. (1511-1920 йй). Урганч:. 2009. - B . 59 .
15

bardosh berdilar. Ruslarga q о ‘shimcha yordam kelayotganligini eshitgan
Junayidxon 14-fevralda Xivani tashlab chiqishga majbur b о ‘ldi.
2.1 Buxoro va Xiva xonliklari o’rtasida diplomatik aloqalar
XVII asr boshlariga kelib, Xorazm taxti uchun bo lgan sulolaviyʻ
kurashlardan so ng, taxtga o tirgan Arab Muhammadxon davrida Xiva xonligida
ʻ ʻ
davlat parokandaligi o zining yuqori cho qqisiga yetgan. Rus kazaklari, qozoqlar
ʻ ʻ
va qalmiqlarning talonchilik yurishlari, Arab Muhammadxonning o g illari Habash
ʻ ʻ
va Elbarslarning otalariga qarshi chiqishlari parokandalikni avj oldirgan. Bu
kurashda ularning qo li baland kelib, otalarini qatl ettirishga erishadilar.
ʻ
Padarkush Elbars va Habash sultonlar (1621-23) akalari Asfandiyor
(Isfandiyor, 1623-43) tomonidan taxtdan tushirilib, qatl qilingan. Eron shohi
Abbos I homiyligida taxtga chiqqan Asfandiyorxon davrida mamlakat siyosiy
hayotidagi keskinlik saqlanib qoldi. Orol bo yidagi o zbek qo ng irotlari
ʻ ʻ ʻ ʻ
Asfandiyorga bo ysunmay qo yishgan. Mamlakatda tarqoqlik va zulm kuchaygan.
ʻ ʻ
Bundan foydalangan yirik mulkdorlar Abulg oziy Bahodirxonni 1643 yilda xon
ʻ
qilib ko tarishgan. Abulg oziy Bahodirxon akasi vafotidan keyin 1644 yilda Xiva
ʻ ʻ
xonligi taxtiga o tirgan. U markaziy hokimiyatni mustahkamlab, Buxoro
ʻ
xonligining Chorjo y, Vardanza, Qorako l, Karmana atroflariga bir necha marta
ʻ ʻ
harbiy yurishlar qildi.
Abulg oziy Bahodirxon 1662 yilda Buxoro xoni Abdulazizxon
ʻ
bilan sulh tuzib, 1663 yilda hokimiyatni o g li Anushaxonga topshirgan. Shunga
ʻ ʻ
qaramay Xiva qo shinlari Buxoro, Samarqand, Qarshiga talonchilik yurishlarini
ʻ
davom ettirgan. 1685 yilda Xiva qo shinlari G ijduvon yaqinida mag lubiyatga
ʻ ʻ ʻ
uchragach, Buxoroning Xiva xonligiga ta siri kuchaygan. Buxoro xoni
ʼ
Subhonqulixon Anushaga qarshi fitna uyushtirib, uning o g li Arang
ʻ ʻ
Muxammadxonga taxtni egallashga yordam berdi. Lekin uning hukmronligi juda
qisqa bo lgan. XVII asrning oxiri
ʻ – XVIII asr boshlarida Xiva xonligida
Xudoydodxon (1687-88), O zbekxon-Arnakxon (1688-90), Jo ji Sulton (1694-97),
ʻ ʻ
Valixon (1697-99), Shohniyozxon (1699-90), Shohbaxtxon (1702-03), Sayid
16

Alixon (1703-05), Musaxon (1705-06), Yodgorxon (1706-13) kabi o nlab xonlarʻ
almashgan. Bu mamlakat ahvolini yanada
og irlashtirgan. Xuddi shu davrga kelib Rossiyaning Sharqqa bo lgan qiziqishi
ʻ ʻ
ortgan va Petr I 1714-17 yillarda Aleksandr Bekovich-Cherkasskiy
boshchiligida Xivaga harbiy ekspeditsiya jo natgan. Xiva xoni Sherg ozixon
ʻ ʻ
(1714-28) Qayrag och darasidagi ochiq to qnashuvda katta talafotga uchragach,
ʻ ʻ
harbiy hiyla ishlatib, rus qo shinlarini 5 ta shaharga bo lib yuborgan va ularni
ʻ ʻ
alohida-alohida qirg in qilgan. Bu paytda ichki nizolar, zulm avj olgan, Orol bo yi
ʻ ʻ
aholisi Xivaga bo ysunmay qo ygan edi.
ʻ ʻ 1728 yilda
Xivadagi Sherg ozixon madrasasi qurilishida qullar qo zg olon ko tarib, xon va
ʻ ʻ ʻ ʻ
uning mulozimlarini qatl qilishgan. Shu voqeadan keyin Xiva xonligida siyosiy
o yin yana avj olgan. Xiva xonligidagi o zaro urushlarda Elbarsxon (1728-39)
ʻ ʻ
hokimiyatni qo lga kiritgach, ichki nizolarni bostirib, qo shni hududlarga
ʻ ʻ
bosqinchilik yurishlarini amalga oshirgan. 1740 yilda Eron shohi Nodirshoh Xiva
xonligiga bostirib kirib, uni o ziga bo ysundirgan. 1741 yilda xorazmliklarning
ʻ ʻ
qo zg oloni eroniylar tomonidan bostirilgan
ʻ ʻ 12
. Buxoro xonligi bilan
O rta Osiyoda hukmronlik huquqi yo lidagi kurashda Xiva askarlari Qorako l,
ʻ ʻ ʻ
Chorjo y, Vardanzini xorabazorga aylantirdi va Karmanagacha yetib
ʻ
keldi. 1662 yil Xiva xoni Abulg ozi
ʻ navbatdagi urushdan so ng Buxoro ʻ
xoni Abulaziz bilan sulh tuzdi. Lekin uning o g li Anushaxon (1663-1687yy.)
ʻ ʻ
davrida Buxoroga hujumlar yana davom ettirildi. 1685 yil xivaliklar Samarqandni
egallab olishga muvaffaq bo lishdi. Lekin G ijduvon yonida Anushaxon
ʻ ʻ
mag lubiyatga uchradi va Samarqandni tashlab chiqishga majbur bo ldi. Ko p
ʻ ʻ ʻ
o tmasdan Buxoro xoni Anushaxonga qarshi fitna uyushtirdi, unda Anushaning
ʻ
o g li Ernak(Ereng) ham ishtirok etdi.
ʻ ʻ
1687 yil Anusha hibsga olinib, ko zi ko r qilindi.
ʻ ʻ 1668 yil Buxoro xoni
Subxonquli Xorazmni o ziga bo ysindirdi va uning hukmdori etib Shohniyozni
ʻ ʻ
tayinladi- keyinchalik u xonlik unvonini qabul qildi. Shohniyoz xonlik
hokimiyatini mustahkamlash va Buxoroga tobelikdan xalos bo lishga intildi. Shu
ʻ
12
Шерипов У. А. Хива хонлиги тарихи. (1511-1920 йй). Урганч. 2009. B .97.
17

maqsadda 1700 yil Buxorodan yashirin holda Petr I ga elchi jo natib, qo l ostidagiʻ ʻ
xalqi bilan o zini Rossiya fuqaroligiga qabul qilishni so radi. Xon Arab
ʻ ʻ
Muhammad (1702-1714yy.) ham Rossiya ko magiga umid qilgan ko rinadi.
ʻ ʻ
Sherg ozixon (1715-1728yyy.) hukmronligi davrida feodal fitnalari
ʻ
davlatni bo lak-bo lakka ajratib tashlagan. 1717 yil Xiva xonligi Rossiya
ʻ ʻ
davlatining A.Bekovich-Cherkasskiy boshchiligidagi harbiy ekspedisiyasi
hujumini bartaraf etishga muvaffaq bo lgan. Sherg ozidan so ng xonlik taxtiga
ʻ ʻ ʻ
Ilbars (1728-1740yy.) o tirdi.
ʻ
Eron shohining Afg oniston va Hindistonga qilgan yurishidan
ʻ
foydalangan Ilbars Xurosonga hujum qildi. Ushbu voqea, shuningdek Xiva
tomonidan Eron hukmronligining rad etilishi va Buxoroni harbiy jihatdan qo llab
ʻ
quvvatlanishi Nodirshohni Xorazmga yurish qilishga undadi. Hazorasp yonida
Ilbars mag lub bo ldi. To rt kunlik qamaldan so ng Nodirshoh poytaxtni zabt etdi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Xiva armiyasining katta qismi Nodirshoh qo shinlari tarkibiga kiritildi. Xivada
ʻ
Nodirshoh vakili va Eron harbiy garnizoni qoldirildi. Lekin xonlikning shimoliy
qismida Eron hukmronligi kuchga ega emas edi. Bu yerda orolliklar orasida 1730
—1732 yillarda Rossiya fuqaroligini qabul qilgan Kichik qozoq ulusi xoni Abul
Xayrning o g li Nuralining mavqei baland edi.
ʻ ʻ
1741 yil xivaliklar Eronga qarshi bosh ko tarishdi. Xiva
ʻ
qo zg olonchilar tomonidan ozod etildi hamda vakil va garnizon yo q qilindi.
ʻ ʻ ʻ
Xonlik taxtini Nurali egalladi. Bu voqealardan xabar topgan Nodirshoh o g li
ʻ ʻ
Nurullomirzoga Xorazmga qarshi yurishni buyuradi. Nuralini taxtga ko targan
ʻ
Xiva korchalonlari Marvga bo yin egib borishadi. Ularning iltimosiga ko ra Nodir
ʻ ʻ
Xiva xonligiga Ilbarsning o g li Abu Muhammadni tayinlaydi. XVIII asrning 40-
ʻ ʻ
yillarida Xivada bir necha xon almashdi. XVIII asr o rtalaridagi xonlar goh Eron
ʻ
shohlarining xohishi, goh Buxoro hukmdorlarining ta siri, goh mahalliy aholi
ʼ
qo ng irot urug ining yordami bilan tez-tez almashinib turgan. Bu davrda Tohirxon
ʻ ʻ ʻ
(1739-40), Abulxayrxon (7-8 kun), Nuralixon (1740-42), Abulg oziyxon II (1742-
ʻ
46), G oyibxon (1746-56), Qoraboyxon (1756-57), Temurg oziyxon (1757-64) va
ʻ ʻ
boshqalar Xiva xonligida rasman hukmronlik qilishgan.
18

XVIII asrning 60-yillaridan badavlat shaharliklar va
ruhoniylarning qo llab-quvvatlashiga erishgan o zbek qo ng irot urug lari Xivaʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
xonligida hokimiyatni qo lga ola boshlagan. Inoq Muhammad Amin (1770-90)
ʻ
1770 yilda turkmanlarning qarshiligini sindirib, 1782 yilda Buxoro amirligi
hujumini qaytarib, Xiva xonligida o zbek qo ng irotlarning amaldagi hokimiyatini
ʻ ʻ ʻ
mustahkamlagan. Avaz Muhammad Inoq davrida Xiva xonligida markaziy
hokimiyat mustahkamlanib, iqtisodiy ahvol birmuncha yaxshilangan.
Bu bilan XIX asr boshlarida o zbek qo ng irotlar
ʻ ʻ ʻ
sulolasi hokimiyatni rasman egallashiga zamin tayyorlagan. Muhammad Amin
Inoq va Avaz Muhammad Inoqlar chingiziy sultonlar nomidan hokimiyatni
boshqargan bo lsalar, ularning vorisi Eltuzar (1804-06) 1804 yilda Abulg oziyxon
ʻ ʻ
V Yodgorxon o g li (1802-04)ni taxtdan tushirib, o zini xon deb e lon qilgan.
ʻ ʻ ʻ ʼ
Shuning uchun ham Eltuzarxon Xiva xonligi taxtiga o tirgan qo ng irotlar
ʻ ʻ ʻ
sulolasining 1-xoni hisoblanadi. Uning vorisi, inisi Muhammad Rahimxon I Xiva
xonligini birlashtirishni nihoyasiga yetkazgan. 1811 yilda bir qancha yurishlardan
keyin qoraqalpoqlarni ham Xiva xonligi tarkibiga qo shib olgan
ʻ 13
.
U o tkazgan siyosiy, ma muriy,
ʻ ʼ
iqtisodiy islohotlar natijasida boshqaruv tizimi takomillashib, soliqlar tartibga
tushgan. Olloqulixon (1825-42), Rahimqulixon (1842-45) va Muhammad
Aminxon (1846-56) davrlarida Xiva qo shinlarining Xurosonga yurishlari
ʻ
kuchaydi, Marv shahri uchun Buxoro amirligi bilan tez-tez urushlar bo lib turgan.
ʻ
Xiva xonlari bu davrda Sirdaryoning Orol dengiziga quyiladiganjoyidan
Turkmaniston hududidagi Kushkagacha bo lgan yerlarni boshqargan. 1855
ʻ
yilda Saraxsni qamal qilish paytida Muhammad Aminxonning halok bo lishi
ʻ
mamlakatda parokandalikka sabab bo lgan.
ʻ Abdullaxon (1855-
56), Qutlug murodxonlar
ʻ (1856) 6 oydan ko p hukmronlik qilmaslaridan ʻ
o ldirilgan. 1856 yilda taxtni
ʻ Sayd Muhammadxon (1856-64) egallagan.
Xivaxonligida so nggi mustaqil
ʻ
hukmdor Feruz taxallusi bilan ijod qilgan Muhammad Rahimxon II (1864—1910)
13
Муниров Қ. Хоразмда тарихнавислик (XVII – XIX ва XX аср бошлари). – Т.: Ғафур Ғулом, 2002. C.39.
19

bo lgan. Uning davrida xonlikning siyosiy, iqtisodiy, madaniy jihatdan o sishiʻ ʻ
ko zga tashlanadi. Lekin,
ʻ 1873 yilda Rossiya Xiva xonligini bosib olgan,
Muhammad Rahimxon II va K.P.Kaufman imzolagan Gandimiyon shartnomasiga
ko ra, Xiva xonligi Rossiyaga qaram davlatga
ʻ aylanib
qolgan. Asfandiyorxon (1910—18) Rossiyadagi o zgarishlar sabab Xiva xonligida
ʻ
zulmni kuchaytirgan. Shu bilan birga Rossiya hukumati talabi bilan 1910-13
yillarda vazir Islomxo ja
ʻ boshchiligida islohotlar o tkazishga harakat qilgan. 1914- ʻ
16 yillarda soliqlarning ko payishi, iqtisodiy ahvolning og irlashishi sababli
ʻ ʻ
xalqning norozilik harakati kuchaydi.
1917 yilda Rossiyadagi fevral inqilobi ta sirida Yosh xivaliklar va boshqa siyosiy
ʼ
kuchlarning talabi bilan Asfandiyorxon majlis chaqirish va nozirlar kengashini
tuzish to g risidagi manifestga imzo chekkan.
ʻ ʻ
1917 yil oxirlarida Xiva xonligidagi sovetlarga moyil kuchlarning olib
chiqib ketilishi majlisning tugatilishiga asos bo lgan. 1918 yilning yanvarida
ʻ
so nggi rus askarlarining Xiva xonligidan chiqib ketishi
ʻ Junaidxon Xiva shahrini
egallashiga imkon bergan. Asfandiyorxon Junaidxon qo lida qo g irchoq
ʻ ʻ ʻ
hukmdorga aylanib qolgan. Siyosiy o yinlar sababli 1918 yil oktabr oyida
ʻ
Junaidxon tomonidan Asfandiyorxon o ldirilgan va so nggi xon
ʻ ʻ Sayd
Abdullaxon (1918 yil oktabr — 1920 yil 2 fevral) taxtga chiqarilgan. Bu davrda
Xiva xonligi mustaqil davlat sifatida faoliyat yurgizgan. Yosh xivaliklar qizil
armiyaning yordami bilan 1920 yil 2 fevralda Sayd Abdullaxonni taxtdan
tushirishgan va Xiva xonligi tugatildi deb e lon qilishgan.
ʼ
20

2.2 Buxoro va Xiva xonliklarining iqtiosiy munosabatlari
XVII - XIX asr va XX asr boshlarida Xorazmda yozilgan tarixiy asarlarda
Xiva xonligining Buxoro, Qo’qon xonliklari, Rossiya va boshqa mamlakatlar bilan
bo’lgan diplomatik munosabatlari tarixiga doir ma'lumotlarni ham kop uchratamiz.
Abulg’oziy, Munis, Ogahiy va Bayoniyning mazkur tarixiy asarlarida XVII -
XVIII asr diplomatik munosabatlar tarixiga oid ba'zi ma'lumotlar keltirilsa-da,
Xivada Qo’ng’irot sulolasi hukmronlik qilgan davrdan boshlab bo’lgan tarixiy
voqealar, shuningdek, diplomatik munosabatlar esa batafsil bayon etiladi.
Xiva va Buxoro xonliklari o’rtasida davom etib kelayotgan diplomatik aloqa
Eltuzarxonning vafotidan so’ng ma'lum vaqt uzilib qolgan edi. Buxoro xonligi
bilan Xiva xonligi o’rtasida ma’lum vaqt to’xtab qolgan bu diplomatik munosabat
1226 (1811-1812) yili Amir Haydar o’g’lining to’yi munosabati bilan Xorazmga
Muhammad Rahimxon I oldiga O’roqboy Jo’ra oqosi va Avaz Muhammad
yasavulboshini elchi qilib yuborishi bilan tiklangan edi. Xorazmga elchilar kelgan
vaqtda Muhammad Rahimxon I Arol ustiga yurish qilgan bolib, u yerda edi.
Qutluq Murod inoq Yormuhammadbek orqali Buxoro amirining nomasini
Muhammad Rahimxonga yuboradi. Bu kelgan elchilarga Hasan Murod otaliqni va
Qandum sardorni qoshib, Buxoroga yuboriladi 14
. Buxorodan bular bilan birgalikda
Yaqub Qo’rchi begi va Gul yasavul Xivaga elchi bolib keladilar. Xivadan esa
Berdi inoq elchi bolib, bular bilan birgalikda Buxoroga boradi. Takalar masalasi
bo’yicha amir bilan suhbat qiladi. So’ngra u bilan Xivaga Musoxo’ja O’roq va
Muhammad Jo’ra oqosi elchi bo’lib keladilar.
Shahzoda Vali 1812 yili Xiva xonligiga o’z elchisini yuboradi.
Shuningdek, shu yili O’rta Yuz qozoqning hokimi Omonboy biyning inisi
Qurbonboy ham Xorazmga elchi bo’lib kelgan edi. Shu yili, ya'ni 1812 yil
Mashhadga Shahzoda Vali huzuriga Nodir sardorni va Dashti Qipchoqqa O’rta
Yuz qozoqg’a Olloberdi xo’jani elchi qilib yuboriladi3 . Munis “Firdavs ul-
14
Машарипов О. Хоразмнома – учинчи китоб. XIV асрнинг 2 ярми ва XX асрнинг бошларида Хоразм. Хива
хонлиги. – Урганч:. Хоразм. 2009. -B.142.
21

iqbol”da yozishicha, 1228 (1813-1814) yili Umarshayx va Amirxonkim... Xuroson
bilodining xonlariga elchi qilib yubormish erdi... ostonbo’sliqqa yetib, barcha
xonlarning arizadosht va ixlosnomalarin yetkurdilar... Rabi'-al-avval oyining
avoyilida Hasan Murod otaliq Buxoro elchisi Boymuhammad jarchi boshi bilan...
Muhammad Rahimxon mulozimatiga foyiz bo’ldi. Mohi mazkurning avoxirida
Berdi inoqni elchiyi mazburg’a qo’shub, Buxoroga irsol qildi... Mazkur oyning 27
sida, yakshanba kuni Berdi inoq Amir Haydarning elchisi Podshoxoja sadr bila
Buxorodin kelib, ostonbosliq sharafiga ixtisos topdilar.
Jumodil-avval oyining 10 ida, juma kuni Kurdistondin elchilar
kelib... tansuqoti mutakosira peshkash chiqdilar... Buxoro elchisi Podshoxojaga
yana Berdi inoqni masxub qilib, Buxoroga yubordi. Jumodiy-as-soniy oyining 8
ida, juma kuni Xuroson elchilarin ixsoni podshohona va in'omi begarona bila
bahramand qilib, o’z yurtlariga ruxsat berdi. Badirxon bek va Muhammad Husayn
bekni, Sattor Kuli og’o bila mazkur bo’lg’on elchilarga qo’shib yubordi. Bu
mazmun bilakim: Agar ellik va itoat izhorida sodiq bo’lsalar, kuz faslida inshoollo
ul tarafga azm etkumizdir. Agar el muxolif bo’lsalar, alar samtig’a nuhzat
qilg’umizdir. Agar el bo’lsalar, Saodat qulixon yanglig’ akobir va mo'tabar
kishilardan ko’p kishi mulozimatga irsol qilib, zakot va xirojni kamo haqqahu
yuborsinlar. Agar seshanba kuni Xuroson azimati bila, yolga tushub ravon
bo’ldilar. 1230/1815 - 1816 yili Berdi inoq Buxoro elchisi bila mulozimatga yetdi.
Ul ovonda Ho’qand viloyatining hokimi Umarxondin Sayid Muhammad xoji
elchilikka kelib, ostonbo’sliq sharafin topdi. Xivalik
tarixnavislar Munis, Ogahiy va Bayoniy tomonidan yozib qoldirilgan dalillar,
shubhasiz, O’rta Osiyo, ayniqsa, O’zbekiston xalqlari tarixini o’rganishda katta
ahamiyatga ega. Lekin ular o’z asarlarini yozar ekanlar, ko’p masalalar haqida
gapirishsa-da, ularni tafsiloti bilan yoritmaydilar. Masalan, Xiva xonligiga atrof
xonliklardan va mamlakatlardan elchilarning kelishi va kimlarning elchi bolib
kelganini ko’rsatsalar-da, lekin ularning kelishdan maqsadlari, nima masala ustida
suhbat qilganliklari haqida gapirmaydilar. 1281/1815 - 1816 yili Kandum sardorni
Buxoroga elchi qilib yubordi. Ramazon oyining shanba kuni Buxoro elchisi
22

Nurmuhammadbek Xivaga keldi. Mazkur Xorazmda yozilgan asarlarning
mualliflari boshqa mamlakatlar bilan bolganidek, Qo’qon va Buxoro xonliklari
bilan ham bolgan diplomatik munosabatlarga oid ma'lumotlarni keltirib o’tishda
davom etadilar. 1259/1843 yili zulqada oyining 14-sida chohorshanba kuni ul
hazrat (Rahimqulixon - Q. M.) Ho’qand elchisi Qorabosh dodxohga Bobobekni
elchilik yosuni bila qoshub muhabbatnoma bilan Ho’qand viloyatiga irsol qildi,
1260/1844 yili jumodilavval oyining 19-sida, juma kuni Ho’qandga ketgan
elchilar, ya'ni Bobobek va Yaxshimurodbek mazkur viloyatning hukmroni
Sheralixonning qoShFon elchisi Qorabosh dodxoh va yuborgan peshkashlarin
kelturub, dargohi olam panoh... peshgohiga yetkurdilar.
Rajab oyining 17-sida panjshanba kuni Buxoroga ketgan elchi
Rahmonberdi oxundg’a Buxoro voliysi Amir Nasrullaning elchisi Fathulla xoja
sudur kelib, amirning yuborgan tuhafot va savgotin mavqufi arzga yetkurdi.
Sha'bon oyining salohida, juma kuni Eron mamolikining podshohi
Muhammadshohning elchisi Shahsuvorxonga ruxsat berib viloyatiga qaytardi.
23

Xulosa
O‘tgan asrning dastlaki o‘n yili ichida Buxoro amirligiga kelib ketgan ana
shu “sayyohlar”ning qoldirgan safar taassurotlari mazmuni shuni ko‘rsatadiki, bu
o‘zbek xonligi o‘sha yillarda nafaqat O‘rta Sharq mintaqasida, balki jahon
miqyosida ko‘tarilgan muhim xalqaro muammolar bilan aloqador bo‘lgan. Podsho
Rossiyasi bosqinidan oldin O‘rta Osiyo hududidagi xoniklar, xususan, Buxoro
amirligi O‘rta Osiyodagi eng boy va qudratli davlatlardan biri hisoblanar, uning
davlat qurilishi hamda diplomatiyasi qo‘shni davlatar siyosatiga yuqori darajada
ta’sir o‘tkazib kelar edi. Shu bois ham ayni kunda bu davrdagi diplomatik
munosabatlar, elchilik bordi-keldilariga oid nodir qo‘lyozmalarni tadqiq etish –
xalqimizga o‘zining haqiqiy o‘tmishini qaytarib berish muhim vazifalarimizdan
biridir. Tariximizning o‘qilmagan sahifalariga ko‘z yuritish
natijasida shunga amin bo‘lish mumkin: 1860 yilda Buxoro taxtiga Amir
Muzaffarning o‘tirishi bilan amirlikning xalqaro aloqalari yangi bosqichga
ko‘tarildi. Chunki xudi shu davrda Rossiya imperiyasining Turkiston sarhadlariga
tajovuz xavfi yanada ortdi. Aynan 1860 yildan boshlab Qo‘qon xonligi
tasarrufidagi Oqmachit (hozirgi Qizil O‘rda), Pishpek (Bishkek), Avliyo ota
(Jambul), Turkiston shaharlarini birin-ketin bosi olina boshladi. Ana shundan
keskin bir vaziyatda Amir Muzaffarxon markazlashgan Buxoro davlati hamda
butun Turkiston hududini dushmanlardan saqlab qolish uchun Angliya, Fransiya,
Italiya va Turkiya sultonligi kabi eng qudratli davlatlar bilan o‘zining ochiq va
maxfiy dipomatik aloqalarini o‘rnatdi. Amirlik o‘z elchilari orqali Angliyaning
Hindistondagi vakillari va Turkiya sultonligi, shuningdek, Fransiya hamda
Italiyaga harbiyo-siyosiy aloqalari o‘rnatish takliflari bitilgan diplomatik
nomalarni jo‘natdi. Bu haqda tarixchi Hamid ibn Baqo Xo‘janing (O‘zFAning
Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar fondida saqlanayotgan) “Tanzil al-amsol
fikri-zikri bayon ul-ahvol” asarida to‘la ma’lumot beriladi.
Asar muallifi amirning Qo‘qon xonligi bilan birgalikda Vatan himoyasiga
24

otlanish maqsadida amalga oshirilgan diplomatik ustamonligi xususida shunday
yozadi: “Biz va sizning o‘rtangizda do‘stlik yuqori darajada bo‘lganligi uchun
hech qachon sizlarga nisbatan dushmanlkni ravo ko‘rmaganmiz va ko‘rmaymiz
ham. Bugun biz tomonidan yozilayotgan xat qaroriga asosan Sayxun daryosi ichki
tomoni bizniki, tashqi tarafi sizning mulkingizdir...”. “Shuningdek, Amir Muzaffar
ikki davlat o‘rtasida tijorat bordi-keldisini yo‘lga qo‘yish masalasini ham ko‘tardi”
deydi muallif. Albatta bu harakatlar ortida harbiy texnik jihatdan kuchli
salohiyatga ega g‘arb davlatlari orasidan ishonchli ham siyosiy, ham harbiy
ittifoqchi topish maqsadi yotganini yaqqol ko‘rish mumkin. Ushbu harakatlar bilan
amir Xo‘jandni o‘z himoyasiga olishga erishadi.
Ma’lumki, bunga qadar Buxoro va Angliya o‘rtasida yaxshi
diplomatik munosabatlar yo‘lga qo‘yilgan edi. Masalan, ikki mamlakat o‘rtasidagi
bir yillik savdo hajmi 170 ming funt sterlingni tashkil etar, bu aloqalar esa o‘z
navbatida yildan-yilga rivojlanib borar edi. Shu sababdan ham amir Muzaffar
iqtisodiy-siyosiy hamkori – Angliyaning Hindistondagi general-gubernatori ser Jon
Lourensga harbiy ko‘mak so‘rab murojaat etadi. Elchi Muhammad Porsoxo‘ja
orqali Kalkuttaga keladi va Buxoroning Angliyaga sodiqligini bildirib, inglizlardan
harbiy ko‘mak – qurol-yarog‘, to‘plar, moliyaviy yordam va imkoni bo‘lsa qo‘shin
so‘raydi. General-gubernator esa aniq javob bermay, elchini ortiga qaytarib
yuboradi. Shu o‘rinda Muhammad Porsoxo‘ja to‘g‘risida to‘xtaladigan bo‘lsak. U
kishi Buxoroda qozikalon (bosh sudya) lavozimida xizmat qilgan Inoyatullo
Xojaning o‘g‘li bo‘lib, unga amir Muzaffar davrida “Muftiy askariya” unvoni
berilgan. Qonunshunoslik, tib va boshqa ilmlar bo‘yicha katta salohiyatga ega
bo‘lgan elchi badiyatda ham o‘z o‘rniga ega bo‘lib, ancha ma’noli she’rlar yozgan.
25

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Shavkat Mirziyoyev Milliy Taraqqiyot Yo’limizni Qat’iyat Bilan Davom
Ettirib, Yangi Bosqichga Ko’taramiz. T . “ O ’ zbekiston ” - 2017.
2. Alimova. R. O'rta osiyo xonliklarining qo'shni davlatlar bilan diplomatik,
savdo-iqtisodiy munosabatlari. T.: 2017.
3. Sh о dm о nqul о v I ., Q . Erg а sh е v , H . H а mid о v , N . Erg а sh е v , I .А bdur а hm о n о v ,
F . Ern а z а r о v . O ‘ zb е kist о n t а ri х id а n t а` lim t ех n о l о giyal а ri . – T :. 2006.
4. Qo ’ shjonov O ., Polvonov N . Xorazmdagi ijtimoiy - siyosiy jarayonlar va
harakatlar . – Toshkent .: 2007.
5. Zamonov. A, Egamberdiyev. A – Buxoro amirligi tarixi., – T.:
“Tamaddun”., 2022.
6. Аҳмад Дониш Рисола ёҳуд манғитлар ҳонадони салтанатининг қисқача
тарихи // Таржима, изоҳлар ва кириш сўзи муаллифи Қиёмиддин
Ёълдошев., – Тoshkent.: “Ўзбекистон Миллий энсклопедияси”., 2014.
7. Полвонов Н.Т. Хоразмдаги ижтимоий ҳаракатлар ва сиёсий партиялар
тарихи (1900-1924). Тошкент , 2005.
8. Машарипов О. Хоразмнома – учинчи китоб. XIV асрнинг 2 ярми ва XX
асрнинг бошларида Хоразм. Хива хонлиги. – Урганч:. Хоразм. 2009.
9. Қобулов Н. Хоразм адабий муҳити. – Урганч, 2013.
10. Shodiyev. J. Buxoro amirligining tashkil topishi va davlat tuzumi. T.: 2008.
11. Муниров Қ. Хоразмда тарихнавислик (XVII – XIX ва XX аср бошлари).
– Т.: Ғафур Ғулом, 2002.
12. Шерипов У. А. Хива хонлиги тарихи. (1511-1920 йй). – Урганч. 2009 .
26

Sotib olish