Buxoro xonligida tarix ilmining rivojlanishi kurs ishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	68.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

Buxoro xonligida tarix ilmining rivojlanishi kurs ishi

Sotib olish

Mundarija
Kirish ......................................................................................................................2-3
I BOB. XVI asrda Buxoro xonligida madaniy hayotning shakillanishi.
1.1 Madaniy hayot va Shayboniyxonning adabiyot sohasiga qo‘shgan hissasi…..4-7
1.2 Shayboniylar davlatida ilm-fan va ta’lim…………………………………....8-18
II BOB. Shayboniylar davrida tarixnavislik maktabining shakillanishi.
2.1 Muhammad Solihning “Shayboniynoma” asari muhimmanba sifatida…...19-22
2.2 Shayboniylar davrida ijod qilgan tarixnavislar Hofiz Tanish al-Buxoriy,
Muhammad Haydarning ijodiyoti……………………………………………..23-32
Xulosa …………………………………………………………………………33-34
Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………………..35
Kirish
1

Mavzusining dolzarbligi. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, o‘zbek xalqi
o‘zining boy va qadimiy tarixini qaytadan kashf etish imkoniga ega bo‘ldi. Mana shu
sinovlarga boy o‘tmish, mana shu so‘nmas madaniyat o‘zbek xalqini buyuk va yorqin
kelajak sari odim qadam tashlashga, qiyinchilik va sinovlarni yengib o‘tishga
undaydi, mushtarak maqsadlar yo‘lida birlashtiradi. Zero, O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev aytganlaridek: “O‘zbekistonning eng yangi tarixi va biz
erishgan olamshumul yutuqlar mard va matonatli xalqimiz har qanday qiyinchilik,
to‘siq va sinovlarni o‘z kuchi va irodasi bilan yengib o‘tishga qodir, deb baralla
aytishga to‘la asos beradi” 1
. Yuqorida ta’kidlanganidek, mustaqillik xalqimizga
o‘zligini qaytarib berdi. Buning natijasi o‘laroq, hukumatimiz tomonidan iqtisodiy,
siyosiy, madaniy hamda ijtimoiy, xususan, ilm-fan sohalarini rivojlantirishga katta
e’tibor berildi. Jumladan, joriy yilning boshida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Sh. M. Mirziyoyev tomonidan tasdiqlangan “2017 – 2021-yillarda O‘zbekiston
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar
strategiyasi”ning to‘rtinchi yo‘nalishida ta’lim va fan sohasini rivojlantirish,
yoshlarga oid davlat siyosatini takomillashtirish vazifalarining belgilanishi
fikrimizning yaqqol misolidir. Shu o‘rinda XV asrning so‘nggi choragi va XVI asr
boshlarida Movoraunnahr va Xurosondagi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy
hayotini shu davrlarda yozilgan tarixiy asarlardan olishimiz mumkin. Muhammad
Shayboniyxon va Shayboniylar sulolasi tarixi o‘zbek davlatchiligining ajralmas qismi
bo‘lib, o‘zining o‘ta murakkabligi va serqirraligi bilan ajralib turadi.
O‘zbek davlatchiligida munosib o‘ringa ega bo‘lgan Muhammad Shayboniyxon
hukumronlik davrini va bu davrdagi Movoraunnahr va Xurosan tarixini o‘rganish va
undan tegishli xulosalar chiqarish, bu davrdagi davlat boshqaruv tizimi, uning tartib-
qoidalarini, vaqt o‘tib borishi bilan unda sodir bo‘lgan o‘zgarishlarni tahlil etish
bugungi kunda nihoyatda katta tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan masaladir.
1
Мирзиёев Ш. М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини бирга қурамиз. – Т.: Ўзбекистон, 2017.
Б. 5.
2

Mavzuning o‘rganilishi darajasi. Shayboniylar davrida tarixnavislikda tutgan
o‘rni bugungi kunga qadar alohida tadqiqot ob’yekti sifatida o‘rganilamagan
bo‘lasada bir guruh mahalliy va xorijlik tadqiqotchilarning asarlarida mavzuga oid
qimmatli ma’lumotlar uchraydi. Xususan, Ahmad Zaki Validiy To‘g‘on, Muhammad
Fuod Ko‘prulu, K. Eraslon, M. Kafali, Ya. Qoraso‘y, N.N. Tumanovich, Tanju O‘ral
Seyhan, Charlz R’yo, amerikalik olim A. Bodrogligeti, amerikalik taniqli
turkiyshunos olim E. Olvort, R. Grosset, major olimlaridan H. Vamberi, Ya. Ekmann,
rus sharqshunoslaridan V. V. Bartold, A. A. Semenov, B. D. Grekov, A. Yu.
Yakubovskiy va boshqalarning tarixiy asarlari kiritishimiz mumkin.
Mavzuning maqsad va vazifasi: Shaybonilar davrida tarixnavislikning
shakillanishini o‘rganish mavzuning maqsadi etib bergilandi. Vazifalari esa
quyidagicha
- XVI asrda Buxoro xonligida madaniy hayotning shakillanishini o‘rganish;
- Madaniy hayot va Shayboniyxonning adabiyot sohasiga qo‘shgan hissasi;
- Shayboniylar davlatida ilm-fan va ta’limni o‘rganish;
- Shayboniylar davrida tarixnavislik maktabining shakillanishi;
- Muhammad Solihning “Shayboniynoma” asari muhimmanba sifatida;
- Shayboniylar davrida ijod qilgan tarixnavislar Hofiz Tanish al-Buxoriy,
Muhammad Haydarning ijodiyotini tahlil qilish.
Mavzuning obyekti va predmeti Shayboniylar davrida tarixnavislikning
shakillanishi tadqiqotning ob’yekti sifatida belgilandi. Predmeti esa Shayboniylar
davrida ijod qilgan tarixnavis olimlarning asarlaridan o‘rganish etib bergilandi.
Kurs ishining tuzilishi kirish, ikkita bob, to‘rtta paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
3

I BOB. XVI asrda Buxoro xonligida madaniy hayotning shakillanishi.
1.1 Madaniy hayot va Shayboniyxonning adabiyot sohasiga qo‘shgan hissasi
Shayboniylаr hukmronligi dаvridа Movarounnahrdа fаn vа mаdаniyat rivoj
topdi. Shayboniyxon hayotligi chog‘idа yozilgаn turli mаnbаlаrdа, shu qаtordа
Muhammаd Solihning chig‘аtoy-turkiy tilidаgi “Shayboniynomа”, Fаzulloh bin
Ro‘zbexonning forschа “Mehmonnomаyi Buxoro”, Binoiyning forschа
“Shayboniynomа”, Sаyid Hаsаn Xojаning forscha “Muzаkkiri аhbob” аsаrlаridа
Shayboniyxon dаvridа fаn vа mаdаniyat rivojlаngаnligi, Shayboniyxon esа fаn vа
mаdаniyatgа homiylik qilgаni, o‘zi ham o‘qimishli, o‘tkir, bаdiiy vа ijodiy did egаsi
bo‘lgаnligi ko‘rsаtilаdi. Shayboniylаrning deyarli barchasi o‘qimishli shaxslаr
bo‘lgаn 2
.
Shayboniyxon, Ubaydullaxon, Rustаm Sulton, Abdulazizxon, Juvonmаrd
Sulton kаbilаr turkiy vа forsiy she’r bitgаnlаr. Shayboniyxon Buxoro vа Sаmаrqаndni
temuriylаrdаn so‘ng fаn, mаdаniyat vа sаn’аt mаrkаzlаri sifаtidа rivojlаntirdi. Hirot
vа boshqa joylаrdаgi olimlаr, sаn’аtkorlаr, аdib-shoirlаr Buxoro, Sаmаrqаndgа olib
keltirildilаr. Shayboniyxon аsosаn urushlаr bilаn o‘tgаn 59 yillik umri dаvomidа
yuqori sаviyali bаdiiy аsаrlаr yozib, meros qilib qoldirgаn. Аmmo uning ijod
durdonаlаri o‘z onа zаmin Turkiston tuprog‘idаn uzoq-uzoq yurtlаrgа sochilib ketgan.
“Shayboniyxon tomonidаn 1508-yildа chig‘аtoy turkiy tilidа yozilgаn. “Bаxr ul-
xudo” (“Hаqiqiy yo‘lning dengizi”) diniy qаsidаsining yagonа qo‘lyozmа nusxаsi
Londondаgi “British Muzeyi” kutubxonаsidа sаqlаnаdi”.
Shayboniyxonning yagonа she’rlаr to‘plаmi bo‘lgаn “Devoni” esа
Turkiyaning Istаnbul shahridagi To‘pqopi Sаroyi kutubxonаsidа sаqlаnаdi. Bu аsаr
haqidagi birinchi mа’lumotni tarixchi olim Zаki Vаlidiy To‘g‘on 1927-yildа “Yangi
Turkiston” jurnаlining 1-sonidа bosilgаn “Shayboniyxonning she’rlаri” mаqolаsidа
bergаn. Muаllifning bergаn mа’lumotlаrigа qаrа-gаndа Shayboniyxon Shohbаxt,
2
Херман Вамбери. Бухоро ёхуд Мовароуннахр тарихи. – Т.: Адабиёт ва саньат, 1990. Б.91.
4

Shаyboq, Shаybek. Sheboniy, Shohibek nomlаri (taxallus)dа ijod qilgаn devoni 191
vаrаqdаn iborаt. mazmundagi “Bahr ul-hudo” nomli doston, o‘g‘li Temur sultonga
atab yozgan pand-nasihatlardan iborat kitob yozgan, demak, hayoti beto‘xtov jangu
jadal ichida kechganiga qaramay katta ma’rifiy meros qoldirgan inson edi 3
.
Muhammad Shayboniy adabiy merosining asosiy qismini urush
tafsilotlari, hayotiy muammolar, darvishlik kechinmalari bilan yo‘g‘rilgan diniy-
tasavvufiy qarashlar aks etgan g‘azallar tashkil etadi. Ular o‘z zamonida keng
tarqalgan va mashhur bo‘lgan. “Mehmonnomai Buxoro” asarida qayd etilgan e’tirof,
ya’ni Shayboniyning tasavvufiy g‘azallariga juda ko‘p sharhlar yozilgani buning
yaqqol dalilidir. Roviylar xabariga ko‘ra, “Shayboniyxon islom ulamolariga behad
katta hurmat ko‘rsatgan. U barcha harbiy safarlarida o‘zi bilan kichkina go‘zal
kutubxonasini olib yurar va Amir Temur kabi Damashqu Halab ulamolari bilan diniy
munozaralarga qatnashgan.
Hirotning peshqadam tafsirchilari bo‘lgan Qozi Ixtiyor va Muhammad Yusuf
bilan Qur’onning ba’zi bir oyatlari borasida bahsu muloqotda bo‘lgan”. Mirzo Bobur
ham Shayboniyxoning islomiy bilimi yuksak ekanligini tan oladi. Ayni shu yuksak
bilimi uchun o‘sha davrda yashagan ulamolar, shoir va tarixchilar Shayboniyni
“Xalifa ur-Rahmon” va “Imom az-Zamon” ya’ni “davr imomi” va “tangrining yerdagi
xalifasi” deb ulug‘laganlar. Shayboniyxon Sаkkokiy, Аtoiy, Nаvoiy аn’аnаsidаgi
klаssik chig‘аtoy-turkiy she’riyatini dаvom ettirdi. Uning ijodiyotigа xos bo‘lgаn
xususiyat shundаki, Shayboniyxon o‘z аsаrlаridа onа diyori Turkistongа mehr-
muhаbbаtni jo‘shib kuylаdi. Turkistonning Buxoro, Sаmаrqаnd, Urgаnch, Yassi
(Turkiston) kаbi shаharlаri nomlаrini o‘z she’rlаridа biror kimsа Shayboniyxonchаlik
ko‘p ishlаtgаn emаs. Buni biz shoirning quyidаgi sаtrlаridа yaqqol ko‘rаmiz:
3
Муҳаммад Шайбоний ижоди хорижда. // Жаҳон адабиёти. 2010. – № 4 (155). Б.171.
5

Jаnnаti mа’vo degan bog‘i Sаmаrqаnd emish,
Kаvsаri а’lo degan obi Sаmаrqаnd emish.
Har nechаkim o‘tsаlаr Xuld tog‘i toshini,
O‘xshаr аngа dunyodа tog‘i Sаmаrqаnd emish.
Shayboniyxon Sаmаrqаndni o‘z аsаrlаridа jаnnаt mаkon deb kuylаsа, Buxoroni
Kа’bа sаviyasidа ulug‘lаb:
Bir xаyolim bor ko‘ngulkim pir vаfiy аylаyin,
Ul Buxoro shahridа Kа’bа tаvofin аylаyin.
Shayboniyxon boshqa yurtlаr, shаharlаrdа yurgаn kezlаrdа ham Sаmаrqаnd,
Buxoro, Turkistonni sog‘inаdi. Kаrmon, Shodmon, Qoqlik Dаrg‘on kаbi qаdimiy
аriqlаrning zilol suvlаrini qo‘msаydi. U Movаrounnаhrdek go‘zаl yurtni bizgа
Xudoning o‘zi qimmаtbaho sovg‘а sifаtidа hаd’ya qilgаn deb аytаdi.
Shayboniyxonning fаngа, mа’rifаt vа mаdаniyatgа bo‘lgаn ijobiy qarashlаri аlbаttа
uning vorislаrigа ham o‘z tа’sirini ko‘rsаtdi. Shu boisdаn ham Shayboniylаrdаn
bo‘lgаn Ubaydullaxon, Аbdulаtif, Аbdulаziz vа Abdullaxonlаr ilm-mа’rifаt vа
mаdаniyatgа xаyrixoh hukmdorlаr sifаtidа o‘tgаnlаr.
Ubaydullaxon – Shayboniyxonning jiyani, Buxoro hokimi Mahmud Sultonning
o‘g‘lidir. U 1533 – 1539-yillаrdа Buxoro hukmdori bo‘lgаn. Ubaydullaxon jаsur vа
dovyurаk lashkarboshi, qаttiqqo‘l hukmdor vа ijodkor аdаbiyotshunos edi. U
Shayboniyxondаn so‘ng kuchli vа tаrtibli dаvlаtgа аsos soldi, olti mаrtа Xurosongа
lashkar tortib bordi, Eron qo‘shinlаrigа bir nechа bor qаqshatqich zаrbаlаr berdi.
Xorazmni o‘zigа bo‘ysundiradi. Ubaydullaxon ibn Mahmud Sulton “Ubаydi”,
“Ubаydullo”, “Qul Ubаydiy” taxalluslаridа she’rlаr ijod qilgаn. U fors, аrаb tillаrini
yaxshi bilgаn, bu tillаrdа ham she’rlаr yozgаn.
6

Ubaydullaxon “G‘аyrаtnomа”, “Shаfqаtnomа”, “Kitob ussаlot” kаbi mаsnаviy
yo‘lidа pаndnomа-risolаlаr bitgаn. U o‘z аsаrlаridа Yassаviy dunyoqarashi
g‘oyalаrini аsosiy yo‘nаlish qilib olgаn. Ubаydiyning o‘zbek, fors vа аrаb tilidаgi
she’rlаridаn iborаt uch devoni bir muqovа ishigа joylаshtirilgаn. Bu uch tildаgi
devonning yagonа qo‘lyozmа nusxаsi 1583-yildа Mir Husаyn аl Husаyniy tomonidаn
ko‘chirilgаn bo‘lib, kitob “Kulliyot” deb аtаlgаn. Bu qimmаtli qo‘lyozmа аsаr
O‘zbekiston Fаnlаr Akademiyasi Sharqshunoslik institutining qo‘lyozmаlаr fondidа
sаqlаnаdi. Shoirning boy аdаbiy merosi hali maxsus o‘rgаnilmаgаn.
Ubаydiy o‘zining o‘zbek tilidаgi g‘аzаl vа ruboiylаri, qit’а vа tuyuqlаri bilаn
hech shubhаsiz, she’riyat tаrаqqiyotigа kаttа hissа qo‘shgаn. U o‘zining g‘аzаliyotidа
аn’аnаviy mаvzulаr–ishq-muhаbbаt, vаfodorlik vа do‘stlik аyol go‘zаlligi vа ochiq
sаdoqаti kаbilаrni tаrаnnum etаdi. Shoir she’rlаridаgi ifodаning o‘zigа xosligi yuksаk
аxloqiy fаzilаt vа go‘zаl nаfis dunyoviylikning o‘zаro uyg‘unligidir. O‘zbek
she’riyatidа ishqiy she’rlаr ko‘p bo‘lsаdа Ubаydiy sаtrlаri ulаrning birortаsigа
o‘xshаmаydi. Shoir Ubаydiy ijodi hali ochilmаgаn qo‘riq. Bu boy xаzinаni chuqur vа
аtroflichа o‘rgаnib, uni xalqimizning mа’nаviy boyligigа olib kirish mаmlаkаtimiz
аdаbiyotchilаrining vаtаnpаrvаrlik burchidir.
Shayboniylаr sulolаsi hukmdorlаri orаsidа Abdullaxon alohida аjrаlib turаdi. U
kuchli vа markazlashgan feodаl dаvlаt bаrpo etdi, fаn vа mаdаniyatning rivojlаnishigа
homiylik qiladi. Buxoro poeziyasi аntologiyasining muаllifi Hаsаn Hirosiyning
bergаn mа’lumotlаrigа qаrаgаndа XVI аsrning ikkinchi yarmidа Buxoro xonligidа fаn
vа аdаbiyot bilаn 250 dаn ortiq nаmoyondаlаr shug‘ullаngаn. Muhammad
Shayboniyxonning ijodidan namunalar:
Dard g‘am bechora ko‘nglum sori oqildi yana,
Meni ko‘rub ishq o‘ti boshtin yana keldi yana.
G‘unchadek ko‘nglum g‘am hijronidin qon bog‘lodi,
7

Mujdayi vaslin eshitib, ko‘nglum ochildi yana.
1.2 Shayboniylar davlatida ilm-fan va ta’lim
Movoraunnahrdagi iqtisodiy va madaniy hayot haqida gap ketganda, avvalo,
aholidan turli soliqlar olinar edi, asosiy yer solig‘i - xiroj hisoblanib, ho‘kizdan–
foydalangani uchun – zakot to‘lanardi. Amaldorlarning maoshlari uchun – zobitona
degan soliq yig‘ilardi, qo‘shinlarni saqlash uchun butun aholidan harbiy soliq
undirardi, bog‘lar va tokzorlardan olinadigan soliq tanobnoma deb atalgan.
Ishlab chiqarishga kelsak, Shayboniylar zamonida ham tikuvchilik, kulolchilik,
temirchilik, qurolsozlik, zargarlik, duradgorlik, qog‘oz, qurilish ashyolari kabi bir
qator, sohalar faoliyat ko‘rsatib ichki va tashqi bozorda sotiladigan turli xildagi
mahsulotlar tayyorlangan. Bu mahsulotlar (ipak, jun, ip gazlamalari, gilam, quruq
mevalar, qorako‘l va boshqalar) bilan savdogarlar Eron, Xindiston, Arab o‘lkalari,
Xitoy, Qozon, Rossiya kabi o‘lkalarga qatnagan. Shayboniylar me’morchilik ishlarida
ham qator yodgorliklar qoldirganlar. Turli maqsadga mo‘ljallangan qurilish ishlarini
amalga oshirganlar. Bu borada nafaqat sulola namoyandalari, balki o‘z davrining
ko‘zga ko‘ringan katta moddiy imkoniyatiga ega kishilari ham chetda qolmaganlar.
Chunonchi, Samarqanddagi Muhammad Shayboniy qurdirgan Xoniya, Abu
Said Kalbobo ko‘kaldosh nomi bilan bog‘liq madrasalar, Buxoroda shahar devorining
ta mirlanishi, Mir Arab. Abdulloxon, Modarixon, Juybor, Fatxulla Qushbesh‟
madrasalari, Kalon, Xoja Zayniddin, Abdullaxon, Chorbakir masjidlari, Toshkentda
Ko‘kaldosh madrasasi, Baroqxon madrasasi, Turkistonda Muhammad Shayboniyxon
masjidi va ko‘plab mana shunday madrasa-yu, masjidlar turli shaharlarda qurilgan
karvonsaroylar, bozorlar va boshqa qurilish ishlari bajarilganlar 4
.
Manbalarda yozilishicha, birgina Abulloxon II davrida mintaqada bir ming bitta
ravot va sardoba qurilgan ekan. Shayboniylar davrida fan va madaniyatning
rivojlanishida mazkur sulola namoyandalarning tutgan o‘ni katta bo‘lgan. Avvalo,
4
Ахмедов.Б - Ўзбекистон тарихи манбалари. Т. Ўқитувчи. 2001. B.59.
8

ularning o‘zlari nihoyatda o‘qimishli shaxslar edilar. Chunonchi, Muhammad
Shayboniyxon, Ko‘chkinchixon, Ubaydulloxon, Abdulazitzxon kabi Shayboniylar
turkiy va forsiyda she’r bitganlar. Diniy va dunyoviy ilmlarda yetarli salohiyatga ega
bo‘lganlar. Muhammad Shayboniyxon yoshligida ta’limni Buxoro madrasasida olgan.
Ubaydulloxonning musiqa ilmiga katta rag‘bati bo‘lgani, musiqiy asboblar chalgani,
nozik xusnixat egasi bo‘lgani ma’lum. Shayboniylar davrida ham tarix ilmi juda rivoj
topgan.
XVI asr tarixini yoritib beruvchi “Tavorixi guzidai nusratnoma”, Mulla
Shodiyning “Fathnoma”, Binoiyning “Shayboniynoma”, Muhammad Solihning
“Shayboniynoma”, Abdulloh Nasrullohning “Zubdat al-asror”, Fazlulloh
Ro„zbekxonning “Mehmonnomai Buxoro”, Zayniddin Vosifiyning “Badoi ul
vaqoye”, Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” kabi mumtoz tarixiy asarlari
fikrimiz dalilidir. Bundan tashqari Muhammad Shayboniyxon davrida Binoiyning
“Ajoyib ul Maxluqot” geografik asarini ham aytishimiz mumkin, deb o‘tilgan
mavzuga xulosa yasaladi. XV asrning ikkinchi yarmida milliy – madaniy markazi
bo‘lgan Hirot, XVI asrga kelib o‘z mavqieni yo‘qotdi, avval Shayboniy, keyinchalik
esa Eron shohi Safoviy hukmdorlarning chekka shaharlaridan biriga aylanib qoldi. Bu
davrga kelib madaniy va adabiy markazlik roli Samarqand va Buxoroga ko‘chgandi.
Bu shaharlarga faqatgina O‘rta Osiyo territoriyasidangina emas, balki Eron,
Afg‘oniston, Hindiston shaharlaridan ham bu yoki u sohalarning ishtiyoqmandlari
kelar edilar. Natijada bu o‘lkada o‘sha zamon madaniyati va adabiyotining turli
sohalarida ancha – ko‘zga ko‘ringan vakillar yashab ijod etishgan 5
.
XVI asrda Movarounnahrda adabiyot, tarix fani me morchilik va tasviriy san’at‟
rivojlanib bordi. Poeziya juda ravnaq topdi. Hasan Buxoriy Nisoriy (1566 yil)ning
“Muzakkir ul - ahbob” va Mutribiyning “Tazkiroti Shuaro” nomli O‘rta Osiyo
antolgiyalari buning shohididir. Bularda Samarqand, Buxoro, Toshkent va O‘rta
Osiyoning boshqa shaharlarida yashab ijod qilgan bir necha yuz adabiyot va fan
5
Zamonov. A – Buxoro xonligi tarixi. Toshkent. 2021. B. 67.
9

arboblarining nomlari keltirilgan. Antologiya tuzilishi bu davrda aholining madaniy
saviyasi yuksak ekanligini ko‘rsatadi. XVI asrning birinchi yarmida Movarounnahrda
O‘zbek tilida adabiy va tarixiy asarlarning paydo bo‘lishi maroqli hodisadir. “Tarixi
guzidayi Nuratnoma” shu sohadagi ilk asarlaridandir. Muhammad Solihning
“Shayboniynoma” dostoni ham o‘zbek tilida yozilgan. Bu ikki asar, garchi
Shayboniyxonning topshirig‘i va ishtiroki bilan yozilgan bo‘lsada, har holda O‘rta
Osiyo xalqlarining tarixi, etnografiyasi va adabiyotiga doir faktlarga asoslangan juda
qiziq materiallarni o‘z ichiga olgan.
XVI asrda yashab ijod etgan shoirlardan biri, buyuk shoir, adib, tarixchi va
olim Boburdir. Boburnomani A. Beverij Boburga shunday baho bergan edi: “…
sahovatliligi, mardligi, talantligi, fanga, san’atga muhabbati va ular bilan
muvaffaqiyatli shug‘ullanishi jihatidan olib qaraganda, Osiyodagi podsholar ichida
Boburga teng keladigan birorta podsho topa olmaymiz”. Bobur 12 yoshidan boshlab
umrining oxirigacha deyarli uzluksiz urush va yurishlar bilan band bo‘ldi. Lekin,
shunga qaramay, u keng va chuqur bilim olgan hamda ajoyib iste’dodi bilan o‘z
davrining yirik madaniyat arboblaridan biri bo‘lib yashagn edi. U qaerda bo‘lmasin,
doimo ilm – fan, san’at va adabiyot oqillari bilan yaqindan aloqa bog‘lar, ularga
homiylik qilar va turli ilmiy – adabiy suhbatlar hamda munozaralar uyushtirar edi.
Bobur 16 – 17 yoshlaridan boshlab, badiiy ijodiyot bilan shug‘ulanadi. U
“Boburnoma”da 906 – 907 yillar (1449 – 1500 yillar) voqeasi haqida so‘zlar ekan, “ul
fursatlarda biror ikki qator bayt olishuv erdim, vam g‘azal tugamaydir erdim” deydi.
Bobur o‘zbek klassik adabiyotining, ayniqsa, Alisher Navoiyning boy adabiy
merosini hamda fors, tojik adabiyoti ustoz san’atkorlarining adabiy tajribalarini
o‘rganadi. Boburni eng yirik va eng ajoyib asari uni butun dunyoga tanitgan.
Yevropa sharqshunoslari, jumladan, X. Vamberi tomonidan Yuliy Sezarning
komentariyalari bilan bir qatorga quyilgan kitobi “Boburnoma”dir.
10

Bu asar tarixiy manba bo‘lishi bilan birga o‘zbek prozasining qimmatli
yodgorligidir, shu bilan birga “Boburnoma” geografiya, etnografiya, tabiat, xalq
meditsinasi va boshqa ilmiy sohalar boyicha ham qimmatli ma lumotlar beradi.‟
Boburning “Boburnoma”dan tashqari yana bir qancha asarlari bor, bular islom dini
huquqshunosligi va shariyat aqidalarini bayon etuvchi “Mubayyn” nomli she’riy
risolasi “Validiya” nomi bilan atalgan tasavvufga oid kitobi “Xatti Boburiy” nomi
bilan mashhur bo‘lgan alfabit jadvalidan iborat. Shular jumlasidandir. Abdulla ibn
Muhammadning “Zubdat ul asror” nomli tarixiy asari XVI asrning birinchi choragida
majburdir. Unda Shayboniyxonning halok bo‘lishiga olib brogan sabablardan biri –
Shayboniylar lageridagi ziddiyatlar ochib ko‘rsatilgan. Rashididdin va Sharofiddin
Ali Yazdiyning tarixiy asarlari o‘zbek tiliga tarjima qilinadi.
Ulug‘bekka bag‘ishlangan “Muntahabi Jome” va “Tavorixiy shoxiy” degan
asarning o‘zbek tiliga tarjima qilinganligi o‘zbek tilining ta’sir doirasi kengayib
borganidan dalolat beradi. O‘z zamonining tarixiga doir “Sharafnomai shoxiy” degan
katta asarini Hofuz Tanish Buxoriy yozgan bo‘lib siyosiy voqealarga boy. Bu asarda
O‘rta Osiyoning ijtimoiy – iqtisodiy tarixiga oid juda ajoyib ma lumotlar bor.
‟
Shuningdek, bu davrda ayrim Shayboniy hokimlari adabiy asarlar yaratishda
qatnashganlar. Shayboniyxonning o‘zi ham o‘z zamonasining o‘qimishli odami edi.
Bu haqda X. Vamberi shunday yozadi, u har holda o‘zining Eroniy dushmanlari
tarafidan ta’sir etilganidek, nimani hohlasa, shuni bajarib yuruvchi vahshiy bir kimsa
emas edi. Masalan, u zamonning ruhoniy ulamolariga katta hurmat, hatto bolalarcha
itoat qilib, barcha urush safarlarida o‘zi bilan barobar kichkina go‘zal kutubxonasini
olib yurar, Temur kabi bu ham doimo diniy munozaralarga qatnashgan.
Qur’onning ba zi bir oyatlari haqida Hirotning nimqadam tafsifchilari bo‘lgan
‟
qozi Ixtiyor va Muhammad Yusufga e’tiroz ham bildirgan edi. Shayboniyxon Bobur
aytganidek, ma’nosiz va lazzatsiz she’rlar yozmagan, balkim go‘zal she’rlar yozgan.
Shayboniyxon tomonidan 1508 yilda yozilgan, chig‘atoy Turkiy tilidagi “Bahr ul
11

asror” (Haqqiqiy yo‘lning dengizi) nomli diniy qasidaning yagona qo‘l yozma nusxasi
Angliyaning Londondagi Britaniya muzeyi kutubxonasida saqlanmoqda. Bu
qasidaning bir joyida Shayboniyxon shunday deydi:
Podsholig‘da Shayboniy faqrdan ayrilmag‘il,
Faqr shohi ikki olam ichra bo‘lur podsho.
Tetri gar berdi seta Eroniy Turon,
Bandalik tavrin Shayboniy bermagil eldan daho.
Shayboniyxonning she’rlar to‘plami bo‘lgan “Devon” 191 varaqdan iborat
bo‘lib, bugun Turkiyaning Istambul shahridagi To‘nqoni saroyi kutubxonasida
saqlanmoqda. Sakkokiy, Gadoiy, Navoiy an’anasidagi klassik chig‘atoy Turkiy
she’riyatini davom ettirgan Shayboniyxonning she’rlarida diqqatni o‘ziga jalb qilgan
hassos – shoirning Turkiston yurtiga bo‘lgan cheksiz muhabbatini har doim tilga olib
turganidir.Turkistonning Buxoro, Samarqand, urganch, Yassi shaharlari nomini o‘z
she’rlarida Shayboniyxonga qadar ko‘p ishlatgan boshqa shoir yo‘q desak sira
yanglishmaymiz. Shayboniyxon XVI asr adabiyotiga katta xissa qo‘shgan shoirlardan
biridir. Shayboniylar zamonida fan keng rivojlandi. Hatto sonlarni zarb qilish haqida
izoh berilgan “Hisob usullari risolasi” XVI asrga mansub asardir. 1593 yilda Amin
Ahmad Roziy “Haft iqlim” (Etti iqlim) degan jo‘g‘rofiy – biologik lug‘at tuzdi.
Mutrabiyning dunyo xaritasi kashf qilingan.
“Tazkiroti shuaro” ham taxminan shu vaqtlarda yozilgan. Bu davrda meditsina
sohasida qilingan ilmlar sezilib turardi. 1541 yilda Muhammad Husayn Ibn Al –
Me’roni as - Samarqandiy tibbiy va farmakalogiya ruyxatiga oid ilmiy asar yozib, o‘ta
dorivor o‘simliklardan dori tayyorlash va saqlash uchun ishlatiladigan idishlarning
rangdor nafis syr’atlar ilova qilindi. XVI asr Qozilarning hujjatlaridan biz
Samarqandda tabiblar ko‘z kasalliklarini davolash ishlari bilan shug‘ullanganliklarini
bilamiz.
12

Ko‘z tabibi Shoh Ali ibn Sulaymon Navro‘z Ahmadxon huzurida ishlagan.
Samarqandda Ko‘chkinchixon zamonida Hirotlik tabib Sulton Ali ishlagan. U
kasalliklar va terapiya haqida umumiy ma lumot beradigan “Tabiblik dasturlamasi”ni‟
yozgan. Shayboniylar davrida ko‘p asarlar o‘zbek tiliga tarjima qilingan. Kitobga
qiziqish zo‘rligidan kutubxonalar tashkil qilingan. XVI asrda hattotlik san’ati juda
yuqori darajada rivojlandi.sulton Ali Mashxadiy, Mir Ali Xiraviy, Muhammad ibn
Ishoq, ash Shixobiy va boshqalar mashhur xusnixat ustalari edilar 6
.
1586 – 1587 yillarda Darvesh Muhammad ibn Do‘stmuhammad Buxoriy
polisrafiya san’ati nazariyasiga oid asar yozgan. Bu davrda yozilgan asarlar suratlar
bilan bezatilgan. Bunday asarlar jumlasiga “Fathnoma”, “Tarixi Abulxayrxoniy” 1521
yilda tuzilgan. Alisher Navoiy asarlarining ruyxati 1562 – 1563 yilda ko‘chirilgan
“Tavorixi guzidayi nusratnoma”ni ko‘rsatish mumkin. Bu asarlarni bezashda
ishlatilgan minatyuralar O‘rta Osiyo moddiy madaniyatini aks ettiradi. Bu davrdagi
musvvirlar ijodini tadqiq qilgan G. A Pugachenkova XVI asrda O‘rta Osiyoga xos
alohida minatyura rassomligi paydo bo‘ldi, deb aytgan edi. Shayboniylar xuddi
Temuriylar singari nihoyatda o‘qimishli madrasa ta’limini olgan, dunyoviy va dininy
bilimlarni egallagan, harbiy san’atda ham, she’riy san’atda ham iste’dodli, ijodkorlar
bilgan, hatto forschani go‘zal yozishni mukammal egallagan. Xullas, ziyoli davlat
arboblari bo‘lishgan. Shayboniylar davrida ilm – fan, madaniyat, adabiyot va san’at,
me’morchilikning ravnaq topishida sulola vakillarining ibratli shaxsiy ta’sirlari ham
zarvorlidir.
Mamlakatning turli tomonlaridan taniqli shoir, tarixchi va olimlarning
Shayboniyni qora tortib, panoh izlab Buxoroga kelishlari va layoqatlariga qarab
mansab hamda uy joy va etarli mablag‘ bilan ta’minlanishlari, izzat – ikrom
topishlarining boisi ham ana shundadir. Muhammad Shayboniyxon, Ubaydulloxon,
Rustam Sulton, Abdulazizxon va Jahongir Sulton shoir bo‘lishgan, o‘zbekcha va
6
Муҳаммад Солиҳ. Шайбонийнома / Шашрга тайёрловчи ва сўз боши муаллифи Э.Шодиев – Т.: Ғафур Ғулом.
1989. B.97.
13

forscha she’rlar yozishgan. Abdullaxon I esa musiqashunos, sozanda va astronomiya
bilan shug‘ullangan. Abdullaxon II Qur’oni karimni tafsir qilishda hadisi shariflarni
tahlil va talqin qilishda din peshvolarining fan olamlariga sazovor bo‘lgan….Bu
ta’rifu tavsiflarimiz shunchaki, quruq gaplar emas, balki o‘sha davrda zamondoshlari
bo‘lmish taniqli mualliflar tomonidan yozib qoldirilganxolis fikrlardir. Misol
tariqasida bu bu kitoblardan ayrimlarini Kamoliddin Binoiyning “Shayboniynoma”,
Fazlulloh ibn Ro‘zbexonning “Mehmonnomai Buxoro” va “Suluk al - muluk”, Mulla
Shodining “Fathnoma” (Shayboniyxonning tarjimoiy holi she’riy tarzda hikoya
qilinadi) va Tavorixi guzidom nusratnoma (o‘zbek tilidagi nasriy asar), Abdulla ibn
Muhammad ibn Ali Nasrulloning “Zubdat ul - osor” (o‘zbek tilida), Hofuz Tanish ibn
Mir Muhammad al – Buxoriyning “Shartnomai shohiy” (bu asar “Abdullanoma”
nomi bilan mashhur), Muhammad ibn Valining “Bahr ul –asror”, Zayniddin
Vasifiyning “Badoe ul vaqoe” degan asarini keltirishimiz mumkin.
Bu ro‘yxatini yana davom ettirish mumkin, lekin shu nomi tilga olingan
mumtoz tarixiy va memuar asarlarning o‘ziyoq shayboniylar davrida ham
bo‘lganidek, tarix fani ancha rivoj topganini ko‘rsatadi. Biroq farqi shundaki,
temuriylar davrida tarixiy kitoblar ko‘plab forscha yozilgan bo‘lsa, shayboniylar
zamonida esa o‘zbek tilida ham ta’rif etiladi. Shayboniylar davrida kitobat ishlariga
qo‘lyozmalarni husnixat bilan ko‘chirish yo‘li bilan nusxani ko‘paytirish, ularni
voqeaband miniatyuralar bilan bezatish, chiroyli va chidamli muqovalarga jamlashga
katta e’tibor berilgan. Shu tariqa, Alisher Navoiy homiyligida Kamoliddin Behzod va
uning safdoshlari tomonidan yaratilgan Hirot rassomchilik maktabi vujudga keladi 7
.
Zotan bu davrga kelib, bu ham, o‘zbeklarning bu boradagi markazi ham
Hirotdan Buxoroa ko‘chgan edi. Shayboniylardan Abdulazizxon va Abdullaxon
IIning kutubxonalari o‘sha zamon musulmon Sharqidagi eng yirik kitob xazinalaridan
edi. Shayboniylar davrida ham temuriylar zamonidagi yuksalishning ruhi so‘nmagan
7
Муҳаммад Солиҳ. Шайбонийнома / Шашрга тайёрловчи ва сўз боши муаллифи Э.Шодиев – Т.: Ғафур Ғулом.
1989. B.104.
14

edi. Nafaqat poytaxt shaharlar bo‘lmish Samarqnq va buxoroda, balki shular bilan bir
qatorda mamlakatning barcha viloyatlarida halqimizning bunyodkorlik ishlari davom
etar, barcha viloyatlarimizda ham bizkim o‘zbeklar bag‘ridan etishib chiqqan
iste’dodli olimlar, shoirlar, tarixchilar, ulamolar, san’atkorlar va shu kabi madaniyat,
ilm – fan, adabiyot va san’at ahli samarali va barakali faoliyat ko‘rsatar edilar. Chunki
bizkim o‘zbeklarning birlashgan va markazlariga o‘z milliy davlati dovrug‘i etti
iqlimga etgan Buxoroi sharifday poytaxti bor edi, Qoraxoniylar saltanatidan so‘ng,
ya ni 1212 yildan keyin oradan uch yarim asr o‘tgach, Buxoro poytaxtlik maqomiga‟
erishgan edi.Musulmon sharqidagi an’anaviy udumga ko‘ra sulolaga asos solgan
shaxs sulolaboshi nomi bilan atashuvchi Shayboniylar davlati ibtidodidan eng qadim
zamonlardan Turon deb milodiy 539 yildan ham Turon, ham Turkiston deb nomlanib
kelayotgan mamlakatimizga angi nom berdi: O‘zbekiston deb atala boshladi.
Shayboniylarning tarixiy xizmatlaridan biri, aytish mumkinki, qaytarilmas
xizmatlaridan biri shuki, Turkiston deganda barcha turkiy xalqlarga ma’lum darajada
o‘ziga xos belgi va xislatlri, turmush tarsi va boshqa shu kabilar bilan farqlanuvchi,
xullas o‘z milliy qiyofasiga ega, bizkim o‘zbeklarning mamlakati tushuniladigan
bo‘ldi. Bu chindanda qaytarilmas va tarixiy voqea bo‘lib, allaqachonlardir dunyoga
kelgan kamolotga etib, o‘zligini namoyon qilgan Turonu Turkiston zaminiga tup
quyib palak yozgan xalqa, bizkim, o‘zbeklarning vataniga xuddi oltin uzukka yoqut
ko‘z qoyilganidek munosib, mazmundor va sharafli nom berilgan edi: O‘zbekiston!!!
Me’morchlik – qurilish san’atining yuksak pog‘onasi. Goyo, unda davriy taraqqiyot-
sivilizatsiyaning qiyofasi aks etda. U davrning vakili bo‘lmish, jamiyatning foydalilik
chidamlilik va go‘zallik haqidagi ko‘tarinki g‘oyalarini o‘zida saqlab qolishi mumkin.
Me’moriy yodgorliklar qiyofasida tarixini o‘ziga xos tosh kitobi shakllanadi, qo‘l
bilan yaratilgan musiqa timsoliga aylanadi.
O‘zbekiston me’morchiligining tarixiy ildizlari uzoq asrlarga borib taqaladi.
Tarixga nazar tashlar ekanmiz, So‘g‘d, Baqtriya, Xorazm kabi ilk davlar davridan
15

boshlab, to Temurgacha va undan so‘bg me’morchilik borasida muhim ulkan
qurilishlar amalgam oshirilganligiga shohid bo‘lamiz. Ayniqsa, Temur va temuriylar
davrida me morchilik o‘z davrini rivojining yuksak cho‘qqisiga erishdi. O‘zbek‟
me’morchiligida shayboniylar temuriylardan keyin eng katta hissa qo‘shgan sulola
sanaladi. Shayboniylar Temur va temuriylar davridagi me’morchilik an’analarini
davom ettirdilar, XVI asrdan bizgacha ko‘pgina arxetuktura yodgorliklari ko‘proq
dininy maqsadlarga mo‘ljallangan jamoat binolari – masjidlar, madrasalar, mozorlar,
shuningdek, savdo – sotiq uchun belgilangan binolar etib kelgan.
Shayboniylar davri me’morchilikda ustalarning ijodi hajmini qisqartirish va
soddalashtirish hisobiga ko‘pgina binoning dekarativ pardozini zaiflashtirish evaziga,
asosan gumbazsimon toshlarning me’moriy formalari va ularni qurishda omilkorligi
ko‘zga tashlanadi. Bu me’mor ustalarning katta iste’dodga ega ekanliklarini,
materialni va qurilish texnikasini juda bilimdonlari ekanliklarini ko‘rsatadi.
Shayboniylar davrida eng yirik binolar Buxoroda qurilgan. Bu davrda Buxoroning
iqtisodiy va siyosiy obro‘sini oshishi shahar aholisining ko‘payishi uning
kengayishiga sabab bo‘ldi. Ma’lumki, me’morriy qurilishlarda nafaqat shayboniy
hukmdorlar, balki saroy ayonlari ham aktiv ishtirok etganlar. Masalan, Samarqandda
Muhammad Shayboniyxon, Abu Saidxonlar madrasalar qurdirganlar. Muhammad
Shayboniyxon bundan tashqari Yassi shahrida jome masjidi qurdirgan. Balx shahri
qal’asining devorini ta’mirlashtirgan. Uning vorislari davrida mazkur faoliyat davom
ettirildi. Xususan Abdullaxon va Abdullaxon II davrida Buxoro shahri yangi devor
bilan o‘rab olindi.XVI asrda qurilgan juda ko‘p monulintal binalar shaharni yanada
bezadi. Samarqandda Bibixonim masjididan keyingi o‘rinda turuvchi masjidi Kalon
bunga misol bo‘la oladi. Masjidi Kalon o‘zining tarixiga ko‘ra Temur Bibixonim
masjidini takrorlaydi: hovlissi to‘g‘ri burchakli, atrofi ayvon bilan o‘ralgan,
shuningdek, hovlini g‘arb tomonidan katta darvoza qarshsiga mehrob ustida
monumental yirik binosifatida ko‘kka ko‘tarilib turgan qurilishining bosh qismida
16

alohida ko‘zga tashlanib turadi. Binoning bu qismi tetjida baland havorang gumbaz
bor. 1536 – 35 yillarda Masjidi Kalon qarshisida Mirarab madrasasi qurildi. Bu katta
madrasa Ubaydullaxonning mablag‘lariga Mirarab deb atalgan nufuzli shayx Abdulla
Yamonli uchun qurilgan. Ma’lumki, Shayboniyxon shahid ketgan. 1510 – 1520
yillarda amakim Ko‘chkichixon 1530 – 1533yillarda uning o‘g‘li Abu Said
Shayboniylar davlatini boshqaradi. Biroq ularda ichki nizolarni bartaraf etishda
Safoviylar davlatidek qudratli tashqi g‘animga qarshi urash olib borishda shijoatu –
o‘quv etishmaydi. Ana shunday tarixiy sharoitda tarix maydoniga Muhammad
Shayboniyxonning jiyani Ubaydullo Sulton chiqadi. U g‘ayratli, o‘quvli davlat arbobi
va shijoatli lashkarboshi edi.
1533 yil xonlik mansabini egallagan Ubaydullaxon mamlakatni rasman poytaxt
Samarqanddan emas, balki Buxorodan turib boshqardi. 1530 yili, Ubaydullo
Sultonxon noibi bo‘lgan bir paytda ham, uning o‘ziga ham fikr do‘sti Mir Arabga
og‘ir bir sinovdan o‘tishga to‘g‘ri keladi. Safoviylarning qizil boshlilardan iborat katta
qo‘shini mamlakatimizga bostirib kirib to G‘ijdivongacha etib keladi, Ubaydullo
Sulton o‘z qo‘shini bilan dushmanga qarshi chiqadi. Birinchi to‘qnashuv jang
taqdirini hal qila olmaydi, sababi dushman qo‘shini son jihatidan o‘zbek qo‘shinidan
ortiq edi, Ubaydullo Sultonning qo‘shini kam sonli bo‘lgani uchun ertasi kuni
bo‘lajak jangda qo‘li baland kelishi amri mahol bo‘lib qoladi, lashkar orasida
tushkunlik yuz bera boshlaydi. Ana shunday qaltis bir vaziyatda, kech oqshom
paytida Mir Arab Hazratlari qo‘shin qoshida shunday bir nutq irod etadilarki, bundan
lashkarlar o‘ta mutassir bo‘ladi, ruhi ko‘tariladi va o‘sha xuftondayoq tungi hujumga
o‘tib dushman ustidan to‘la g‘alaba qozonadi.
Turkistonning mustaqilligi, halqimizning erki, dini – mashabi, or – nomusi,
iftixori saqlanib qoladi, Ubaydullo Sultonni bu g‘alaba uni ma naviy ilhomxhisi Mir‟
Arabga bag‘ishlaydi, keyinchalik shu g‘alaba sharafiga yangi madarasa qurishga
farmon beradi.
17

Bu madrasa Buxoroni Buxoro qilib, unga ko‘rk bag‘ishlab, ma rifat, ruhoniyat‟
o‘choqlaridan biri bo‘lib kelayotgan Mir Arab madrasasidir. Madrasa qurilishi 1530
yili boshlab yuboriladi. Qurilishda xalqimizning turli qatlamlari, hunarmandlardan
tortib tolibi, ilmlargacha, o‘sha jangda qatnashgan g‘oliblardan tortib ruhoniylargacha
qatnashadi, chunki mag‘lub bo‘lib imon – e’tiqodidan ayrilib qolish xavfidan
qutulishisevinchi , shunday qimmatli, shunday safarbarlikni keltirib chiqargan edi.
18

II BOB. Shayboniylar davrida tarixnavislik maktabining shakillanishi.
2.1 Muhammad Solihning “Shayboniynoma” asari muhimmanba sifatida
“Shayboniynoma”ning 1510-1511 yillarda Qosim degan kotib tomonidan
ko‘chirilgan eng eski yozma nusxasi Venada saqlanadi. Nasat’liq xati bilan yozilgan
bu nusxa 218 varaq bo‘lib, unda jang va ziyofat manzaralarini tasvirlovchi 9 ta
miniatyura ham keltiriladi. Mana shu qo‘lyozma nusxa asosida H.Vamberi 1885 yilda
Venada dostonning asl matnini va uning nemis tilga qilingan tarjimasini nashr ettirgan
edi. 1904 yilda esa shu qo‘lyozma asosida mashhur turkshunosi P.M.Melioranskiy
Peterburgda “Shayboniynoma”ning asl matnini nashr ettirib, Vamberi nashridagi
kamchiliklarni tuzatadi va o‘sha nusxadagi ikki miniatyurani ham kitobga kiritadi.
Keyinchalik bu asarning ayrim boblari, parchalari. Xrestomatiya v
to‘plamlardan o‘rin oladi, 1961 yilda esa bu asar O‘zbekiston fanlar akademiyasi
nashriyoti tomonidan to‘la bosib chiqariladi.Muhammad Solih va uning ijodi
A.Ibrohimov tomonidan tadqiq etilib, nomzodlik dissertatsiyasi yozilgan (1950
yil).“Shayboniynoma” Shayboniyxonga bag‘ishlangan doston bo‘lib, uning
Temuriylarga qarshi olib borgan urush va yurishlarini tasvirlaydi.Doston 8902
misradan iborat bo‘lib, 76 bobga bo‘lingan. Bulardan 16 bob dostonning
muqaddimasidir: I-III boblar diniy – traditsion xarakterdagi boblar bo‘lib, IV bob so‘z
ta’rifi, V-XIV boblar Shayboniyxonning ta’rifi va tavsifiga bag‘ishlanadi 8
.
XV bobda “Kitob nazmining sababi” bayon etiladi. XVI bob Mullo
Abduraximga ataladi. Dostonning asosiy qismi XVII bobdan boshlanadi. Bu boblarda
1499/1500 – 1505/ 1506 yillarda ro‘y bergan tarixiy voqealar xronologik izchillik
bilan aks ettiriladi; ikki sulola – Temuriylar bilan shayboniylar o‘rtasidgi urushlarning
oqibati doston syujetining asosini tashkil etadi. Bu qonli kurashlarning shohidi va
ishtirokchisi bo‘lgan Muhammad Solih o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan, o‘zi qatnashgan
voqealrni hikoya qiladi. Shunga ko‘ra, u bunday deydi:Har ne ko‘rdim cherigida bir-
8
Muhammad Solih. “Shayboniynoma”. Toshkent. 1961. B.48.
19

bir, Barchasin nazm ila qildim tahrir. Dostonda Shayboniyxonning 1499-1500 yillarda
Turkistondan Samarqandga qo‘shin tortib kelishi, Samarqandni bosib olish uchun
dastlabki urunishlarning barbod bo‘lishi va chekinishi, Buxoro viloyatining hokimi
Boqi tarxon va uning qo‘shini Dabbusiy qo‘rg‘onida (hozirgi Ziyovuddin yaqinida)
qamal qilib,Buxoroni bosib olishi, Qorako‘l, Qarshi, G‘uzor va boshqa joylardagi
aholining qo‘zg‘olonlarini qattiqqo‘llik bilan bostirishi, Samarqandni olti oy qamal
qilishi, Boburning Samarqandni tashlab chiqishga majbur bo‘lishi, Shayboniyxonni
Samarqandni, keyinroq Andijon, Toshkent, Hisor, Badaxshon va boshqa viloyatlarni
zabt etishi birma-bir bayon etiladi.
Doston 1504-1506 yillarda Shayboniyxonning Xorazmga yurishi, uni egallab
olib, g‘alaba bilan Buxoroga qaytishi tasviri bilan tugaydi.“Shayboniynoma”ni
jangnoma deb atash ham mumkin. Biroq u “Abu Muslim” va “jamshid” tipidagi
traditsion jangnomalardan tubdan farq qiladi, chunki bu asarlarda afsonaviy voqealar
hikoya qilinib, ularda kishilardan tashqari devlar, jinlar, parilar ham ishtirok etadi,
diniy “karomat” va “mo‘jizalar” so‘zlanadi. “Shayboniynoma”da esa shoir ko‘z
o‘ngida bo‘lib o‘tgan tarixiy voqealargina bayon qilinadi. Shu bilan birga
“Shayboniynoma” Alisher Navoiyning “Saddi Iskandariy” asari tipidagi qahramonlik
dostonlaridan ham o‘ziga xos xususiyatlari bilan printsipial farq qiladi: “Saddi
Iskandariy”da tarixy voqealarni va tarixiy shaxslarning faoliyatini tasvirlash vazifasi
qo‘yilmaydi. “Shayboniynoma”da esa, shoirning tutgan pozitsiyasidan qat’iy nazar,
tarixiy voqea va tarixiy shaxslar tasvirlanadi.Binobarin, “Shayboniynoma” o‘zbek
adabiyoti tarixida jangnomaning yangi turidir, u birinchi tarixiy dostondir 9
.
“Shayboniynoma”ning personajlari tarixiy shaxslardir. “Shayboniynoma”da
ikki sulola o‘rtasidgi toj-taxt kurashlari tasvirlangani uchun, uning personajlari ham
asosan shu ikki sulolaning namoyondalaridir. Dostonda, bir tomondan, Shayboniy va
uning hukmdorlari: Sulton Mahmud, Temur Sulton, Jonvafobiy va boshqalar, ikkinchi
tomondan, Bobur, Husayn Boyqora, Boqi Tarxon, Sulton Ali, Badiuzzamon va
9
Ҳасанхожа Нисорий . Музаккири аҳбоб . – Т .: Ҳалқ мероси , 1993. Б.23.
20

boshqa Temuriy hukmdoralr ko‘rinadi. Shoir bu obrazlarni ularning o‘zaro feodal
kurashlardagi faoliyati, tarixiy voqelar rivojidagi tutgan o‘rni va, qisman bo‘lsa-da,
shaxsiy hayoti, fe’l-atvori tasvirida gavdalantiriladi. Biroq Muhammad Solih tarixiy
shaxslarga hamisha ham ob’yektiv munosabatda bo‘lavermaydi.“Shayboniynoma”da
o‘zaro urushlar tufayli dahshatli azoblarga giriftor bo‘lgan darg‘azab qishloq va
shahar aholisi – xalq obrazi ham berilgan.
Shoir xalq boshiga tushgan kulfat, xarobalik va vayronalikdan qayg‘uradi,
biroq bu musibatlarning barchasini “taqdir” bilan bog‘laydi, Shayboniyga qarshilik
ko‘rsatgan aholini qoralaydi. “Shayboniynoma”da shoirning o‘z obrazi ham bor. U
tarixnavis – nozim, voqelar ishtirokchisi sifatida, g‘oyaviy qaramaqarshiliklari bilan
birga gavdalanadi. Ayniqsa lirik o‘rinlar shoir shaxsiyatidagi qarama-qarshiliklarni
yanada chuqurroq va to‘laroq ochib beradi. Muhammad Shayboniy (1451-1510)
Dashti Qipchoqda kochmanchi o‘zbeklarning yirik davlatini vujudga keltirgan
Abulxayrxonning nabirasidir. Abulxayr o‘lganidan keyin uning toj-taxtini egallash
uchun boshlangan kurashlar chog‘ida Shayboniy (shoh Budog‘ning o‘g‘li) Buxoroga
qochib keladi. Buxoro hokimi Abdulali Tarxon uni yaxshi qabul qiladi. Shayboniy bir
necha yil Buxoroda o‘qiydi va bobosining davlatini tiklash maqsadida Turkiston
atrofiga qaytib keladi. Biroq yetarli harbiy kuch to‘play olmaydi.
Keyinchalik Temuriylar davlatining inqirozidan foydalanib, Movarounnahrning
ichki rayonlari (Samarqand, Buxoro va boshqa joylar)ga bostirib kira boshlaydi. U
ayniqsa Boburga qarshi uzoq va qattiq kurash olib boradi. Shayboniy qonli kurashlar
bilan Movarounnahr hokimiyatini qo‘lga kiritadi, uzoq tayyorgarlik va urunishlardan
keyin 1507 yilda Xurosonni egallaydi va so‘ngra Eronni ham istilo qilmoqchi bo‘ladi.
Biroq Eron shohi Ismoil 1510 yilda Marv yaqinida uni 17 ming kishidan iborat
qo‘shini bilan birga qamal qilib, mag‘lubiyatga uchratadi va Shayboniyni o‘ldiradi.
Shunday qilib, Shayboniy butun umrini toj-taxt uchun bo‘lgan kurashlarda
o‘tkazgan tipik feodal hukmdordir. Shu bilan birga u lashkarboshi va shoir ham edi, u
21

o‘z sulolasi manfaatlari uchun ilm-fan, san’at va adabiyot ahllarini, qisman bo‘lsa-da,
o‘z saroyi atrofiga jalb etadi, Temuriylar saroyining tark qilib kelgan Muhammad
Solih, Binoiy kabi shoirlarni o‘z himoyasi ostiga oladi. Muhammad Solih
Shayboniyning butun hayoti va kurashini hikoya qilib o‘tirmaydi. U muqaddimada
Shayboniyning sarguzashti haqida qisqacha ma’lumot bergandan so‘ng, dostonning
asosiy boblarida uning 1499-1506 yillardagi faoliyatini, Temuriyalarga qarshi olib
borgan kurashini batafsil so‘zlaydi.Shayboniyni adolatli, ma’rifatli va xalqparvar
podsho deb ko‘klarga ko‘tarib maqtaydi, uni ideallashtiradi. Muhammad Solih
Shayboniyni “Tengrining yerdagi soyasi” deb ataydi, uning har bir tadbirini
mamnuniyat bilan qutlaydi, uning har bir zafarini dini va shariatning zafari deb
ta’riflaydi, unga yangi g‘alabalar tilaydi. Shayboniyni “Jamshidi davron”, “Sulaymoni
zamon” deb atab, uni Iskandar, xalifa Haydar va boshqalar bilan tenglashtiradi. Ilm-
fanda u go‘yo o‘z asrining Ibn Sinosidir, u o‘z hikmatlari bilan har qanday mushkulni
ham hal etishga qodirdir, uning kasb-hunarda tengi yo‘q; adabiyot sohasidagi uquvi
va iste’dodi esa yanada ziyodroqdir. U, Muhammad Solihning fikricha, boshqa xonlar
kabi majlis qurmaydi, aysh-ishrat surmaydi va hakoza. Muhammad Solih
madhiyxonlik ruhidagi o‘z ta’rif va tavsiflari bilan Sahyboniyxonni ideallashtirb,
uning obro‘-e’tiborini oshirishga, yangi sulolaning hokimiyatini mustahkamlashga
intilgan.Biroq Muhammad Solih ob’yektiv tarixiy haqiqatni chetlab keta olmaydi. U
kechmish voqealarni hikoya qilar ekan, istar-istamas, Shayboniyxon va uning
qo‘shinining bosqinchiligini, el-yurtni talon-taroj qilishini, ma’naviy-ahloqiy yaramas
xatti-harakatlarini fosh qilib qo‘yadi. Ikki sulolaning toj-taxt uchun kurashi natijasida
ko‘p shahar va qishloqlar xarob bo‘ladi, minglab kishilar qirilib ketadi, dahshatli
ochlik va ommaviy kasallik vujudga keladi. Bualrning barchasiga Temuriylar kabi
shayboniylar ham bab-barobar aybdor edilar.
2.2 Shayboniylar davrida ijod qilgan tarixnavislar Hofiz Tanish al-Buxoriy,
Muhammad Haydarning ijodiyoti
22

“Abdullanoma” yoki “ Sharafnomayi shohiy” asarining muallifi XVI asrda
yashab ijod qilgan. U Buxorolik shoir va tarixchi olim Hofiz Tanish Buxoriydir. U
1549 – yil mansabdor oilada tug‘uladi va otasi Mir Muhammad al – Buxoriy
xonlikning nufuzli kishilaridan biri bo‘lib, 1550 – yil Koshg‘arga ketib o‘sha yerda
vafot etadi. Hofiz Tanish Buxoriy esa o‘z davrining ma’lumotli kishilaridan bo‘lib, u
1584 – yil Abdullaxonning amaldorlaridan biri Qulbobo ko‘kaldoshning tavsiyasi
bilan hukumdorning xizmatiga shaxsiy voqeanavis, tarixchi bo‘lib o‘tadi 10
.
Hofiz Tanish Buxoriy “Abdullanoma” yoki “Sharafnomayi shohiy ” asari bilan
tarixda qolgan shaxsdir. Kitobda O‘zbekiston, Qozag‘iston, shuningdek Afg‘oniston
va Eronning XVI asrdagi ijtimoiy – siyosiy tarixi ham bayon qilingan bo‘lib, bu
xalqlar o‘rtasidagi madaniy, siyosiy, savdo, diplomatik munosabatlar haqida qimmatli
ma’lumotlar keltirib o‘tadi. Undan tashqari, asarda Buxoro xonligi bilan Eron,
Hindiston, Qoshg‘ar va Rossiya o‘rtasidagi munosabatlar haqida ham ma’lumotlar
keltirib o‘tadi. Hofiz Tanish Buxoriy asarini XVI asrning 80 yillarida yozib
tugallaganligi haqida zamondoshlaridan Mutribiy aytib o‘tadi. Shuningdek Mutribiy
bu asarning oxirgi qismini xonning buyrug‘i bilan qozi Poyanda Zominiy yozgan deb
keltirib o‘tadi 11
.
“Sharafnomayi shohiy” muallifning rejasiga ko‘ra asar muqaddima, ikki qism
yoki maqola va xotimadan iborat qilib yozishni xoxlagan. Muqaddimada Allohning
madhu va hamdu sanosi, homiy, hukumdor Abdullaxoning shaniga aytiladigan
tavsiflar, Abdullaxonning ota bobolari, qadimda Markaziy Osiyoda hukumronlik
qilgan turk – mo‘g‘ul qavmlari, Chingizxon va uning avlodlari haqida ma’lumot
keltirgan. Birinchi maqolada Movoraunnahrda 1533 – 1583 - yillarda sodir bo‘lgan
voqealar keltirilgan.
Ikkinchi maqolatda esa O‘zbekiston, Qozag‘iston va qo‘shni davlatlarda yuz
berishi mumkin bo‘lgan voqealar keltirib o‘tilgan. Xotimada esa Abdullaxonning
10
Madraimov, G. Fuzailova. Manbashunoslik .O’zb. Faylasuflar milliy jam. T. 2008. B.63.
11
Ahmedov.B. O zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001.B.71.‟
23

ajoyib fazilatlari, u bilan bir davrda yashagan shayxlar, vazirlar, amirlar, va
shuningdek Abdullaxon zamonida qurilgan binolar haqida ma’lumot keltirib o‘tishni
xoxlagan. Lekin asar yozilishi o‘zgargan, ya’ni birinch va ikkinchi reja qo‘shilib
yozilgan, xotima esa muallifning bevaqt o‘limi tufayli yozilmay qolgan.
Muallif asar muqadimasida keltirishicha Narshaxiyning “Tarixi Buxoro”,
shayxulislom Sayfiuddin Abubakr Abdullo Balxiyning “Fazoili Balx”, Istaxriyning
“Kitobi masolik ul - mamolik”, Juvayniyning “Tarixi Jahonkushoyi”,
Rashiduddinning “Jome ut - tavorix”, Mirxondning “Ravzat us - safo”, Sharfiddin Ali
Yazdiyning “Zafarnoma”, Mirza Muhammad Haydarning “Tarixi Rashidiy” kabi
asarlardan foydalanib asarni yozadi. XVI asrda sodir bo‘lgan voqealar sroyda
muntazam foydalanadigan kundalik daftar, sodir bo‘lgan siyosiy ijtimoiy masalarni
o‘zi guvohi bo‘lib, 70 – 80 yillar oralig‘idagi ma’lumotlarni o‘zi ketirib o‘tadi.
“Sharafnomayi shohiy” da Firdavsiy, Rudakiy, Sa’diy, Kamoliddin Binoiy,
Mushfiqiy, “Qur’oni karim” oyatlari va shunga o‘xshagqan buyk shaxslarning she’riy
parchalari keltirilgan. Kitobda siyosiy voqealar bilan birga ijtimoiy – iqtisodiy
mavzularga doir ma’lumotlar ham keltirib o‘tilgan. Shu jumladan soliq, iqto,
suyurg‘ol, xiroj, ixrijot, tog‘ar, kabi davlat tayanch birliklari ham keltirib o‘tilgan.
Ushbu asarning qo‘lyozma nusxalari ko‘p, asl matinning uchdan ikki qismi Sank –
Peturburglik olima M. Salohutdinova ruscha tarjimasi bilan chop etgan. Kitob 1942 –
1952 – yillari Sodiq Mirzayev va oxirgi qismi Yu. Hakimjanovlar tomonidan 60 –
yillar o‘zbek tiliga tarjima qilindi. Biroq 1- 2 – jildlari zarur tuzatishlar, tadqiqot
izohlari bilan 1966 va 1969 – yillarda B. Ahmidov tomonidan chop etilgan. 3 – 4 –
jildlarini 1995 – 1997 – yillarda chop etadi. “Abdullanoma” ning ikkinchi
kitobida Movoraunnahr va Dashti Qipchoqda to‘rt yil 1579 – 1583 – yillarda bo‘lib
o‘tgan siyosiy voqealar hamda Abdullaxonning Badaxshon, Ko‘lob, Hirotni
buysundirishi bilan bog‘liq voqealar haqida ma’lumotlar keltirib o‘tilgan. Bizga
ma’lumki, Abdullaxon 1567 – 1576 – yillari og‘ir kurashlardan so‘ng,
24

Movoraunnahrni batomom birlashtirishga muvofiq bo‘ladi. Shu o‘rinda mustaqil
markaziy davlat aparatini o‘rnatishga muvofiq bo‘ladi. Oradan ko‘p vaqt o‘tmay,
1579 – yil noyabr oyi o‘rtalarida Sirdaryoning shimoliy tomonidagi yerlarni ya’ni,
Toshkent, Turkiston, Sabron, Sayram viloyatlarini ham Buxoro xonligining tarkibiga
kiritish uchun astoydila harakat qiladi. Jumladan bu urush to‘rt yil davom etadi, shu
davr mobaynida Abdulaxon bu hududlarga olti martadan hujum qilgan edi. Shu
o‘rinda shayboniy sulolasining yana bir qancha vakillari bilan ham kurash olib borib,
ulardan Boboxon, Buzaxo‘r sulton, darvish sulton va boshqalarni Ulug‘tog‘ ( Ulutau)
gacha taqib qilib boradi va oxiri qozoq xonlari Shig‘oyxon va Tavakkal bilan ittifoq
tuzib, ular ustidan to‘la g‘alaba qozonishga muvoffiq bo‘ladi 12
.
Hofiz Tanish Buxoriy saroy tarixchisi bo‘lgan edi. Shuning uchun ham
Abdullaxonning yurishlarini zo‘r ko‘tarinki ruhda tasverlagan. Shu o‘rinda bu
yurishlarni kitobida saroyni osoyishtaligini ta’minlash uchun qilingan kurashlar deb
takidlaydi. Biroq asarda keltirilgan voqealarni diqqat bilan e’tibor bersak, muallif
oddiy xoalqning bu yurishlardan behisob aziyat chekkanligini guvohi bo‘lamiz.
Asarda bo‘ysunmagan shahar va qishloqlarning bo‘ysunmaganlarini qirib
tashlanganligi va mol – mulklari talon taroj qilinganliklari haqida ko‘pgina
ma’lumotlar uchraydi. “Abdullanoma ” ning Sodiq Mirzayev tarjimasiga asos bo‘lgan
nusxasi (O‘zbekiston Fanlar akadimiyasi Sharqshunoslik instituti, inv. №2207 ) to‘liq
bo‘lmay, 1583 yil voqealari bilan tugallangan, jumladan asarning sank – Peturburg,
Boku va Dushanbada saqlanadigan nusxalari 1584 – 1588 yillar voqealarini ham o‘z
ichiga oladi.Asarning 1584 – 1588 - yillarda Badaxshon, Ko‘lob va Hirotning Buxoro
xonligi qo‘shib olinishi, movoraunnahr va Xorazmning ana shu yillar ichidagi
ijtimoiy – siyosiy ahvolinio‘z ichiga olgan qismi Sank – Peturburg va Boku nusxalari
asosida arab va fors tiliga yunisxoja Hakimjonov tarjima qilgan.
Mirzо Muhаmmаd Hаydаr 1499 yili Tоshkеnt shahridа tug‘ilgаn. Uning оtаsi
Muhаmmаd Husаyn Ko‘rаgоn Sharqiy Turkistonning Manglay subi, ya’ni oftobruy
12
Hofiz Tanish Buxoriy Abdullanoma tarj. II tom Sharq. T. 2000. B.28.
25

deb atalgan kun chiqish qismini Chingizxon davridanoq boshqarib kelgan
turkiylashgan mug‘ul-turk dug‘lot qabilasidan chiqqan ulusbegi Amir Bobdog‘on va
Buloji (Po‘lodchi) avlodlaridan edi. Mirzo Muhammad Husayn 1493-1494 yillarda
Mo‘g‘uliston xoni Sulton Mahmudxonning (1487- 1503) singlisiga o‘ylangandan
so‘ng «Ko‘ragon» nisbasiga erishgan. Xon uni 1494 yil O‘ratepaning hokimi etib
tayinladi, 1502 yilgacha hokimlik qildi. Muhаmmаd Husаyn ko‘rаgоnning оtа-
bоbоlаri O‘rtubu, Po‘lоdchi, Хudоydоd, Sаid Аhmаd, Sоnsiz Mirzо, Muhаmmаd
Hаydаr, Muhаmmаd Husаyn turklаshgаn mo‘g‘ul urug‘lаridаn dug‘lоt (mo‘g‘ulchа
«dоg‘оlоt» – cho‘lоq) qаbilаsigа mаnsubdir. Ulаr Mo‘g‘ulistоn хоnlаri, Chig‘аtоylаr
dаvridа ulusbеgi, Qоshg‘аr hоkimi lаvоzimidа turgаnlаr.
Mirzо Muhаmmаd Hаydаrning onаsi Хub Nigоrхоnim esа Chig‘atoy xonligi
yemirilgandan so‘ng tashkil topgan Mo‘g‘ulistonda 1456-1487 yillarda hukmronlik
kilgan Yunusxonning qizi edi. Shuningdek, u Zаhiriddin Muhаmmаd Bоburning оnаsi
Qutlug‘ Nigоrхоnimning singlisi bo‘lib, shu jihаtdаn Bоbur vа Mirzо Hаydаr
qаrindоsh edilаr. Хo‘b Nigоr хоnim vаfоt etib, Hаydаr mirzо оnаdаn judа yosh
аyrilаdi: «Хo‘b Nigоr хоnim, kаminаning оnаsi, tinchlikоmоnlik kunlаridа
Tоshkаnddа vаfоt etgаn edi», – dеb yozаdi bu hаqdа muаllif. Bоbur
Shaybоniyxondаn еngilib tоg‘аsi Sultоn Mаhmudхоndаn O‘rаtеpаni so‘rаgаnidа хоn
ko‘ngаnu, Muhаmmаd Husаyn rоzi bo‘lmаgаn. Bоbur o‘z yaqinlаri bilаn vаtаndаn
ko‘ngul uzib Kоbulgа kеtаdi. Muhаmmаd Husаyn hаm 1503 yili Sultоn Mаhmudхоn
vа Sultоn Аhmаdхоn Ахsi аtrоfidа Shaybоniyхоn qo‘shinlаri tоmоnidаn tоr-mоr
kеltirilgаni vа аsir оlingаnini eshitib, Qоrаtеgingа, undаn Qunduz, so‘ng Hirоtgа
Sultоn Husаyn huzurigа qоchib bоrаdi vа ko‘p o‘tmаy Kоbulgа Bоbur Mirzо
huzurigа bоrgаn edi.
1506 yili Bоbur Hirоtgа Sultоn Husаyn mirzо tа’ziyasigа bоrgаnidа, Kоbuldа
Sultоn Mаhmud mirzоning o‘g‘li Mirzохоn Kоbul sаltаnаtini egаllаshgа urinаdi vа
Muhаmmаd Husаynni hаm bu isyongа jаlb etishadi. Bоbur kеlib tахtini qаytа
26

egаllаgаch, Mirzохоn vа Muhаmmаd Husаyngа istаgаn jоygа kеtishgа «ruхsаt»
bеrаdi. Muhаmmаd Husаyn ko‘rаgоn o‘g‘li Hаydаr mirzоni Hirоtgа оlib kеtаdi.
Uning ilk sаvоd chiqаrishi dаvri, хаt mаshq qilishlаri 1506-1509 yillаrgа to‘g‘ri
kеlаdi. Nаtijаdа u uch-to‘rt yil Hirоtdа bo‘lаdi vа аdаbiy-mаdаniy hаyotdаn yaхshi
хаbаrdоr bo‘lаdi. Bu haqda ozining asarida muhim ma’lumotlar yozib qoldirgan.
Muhammad Hаydаr o‘zining mаktаbgа ilk qаdаmi хususidа yozаdi: «Оtаm
Хurоsоngа kеlgаnidаn kеyin bir nеchа kun o‘tgаch, bоlа to‘rt yoshu to‘rt оyu to‘rt
kunlik bo‘lgаndа mаktаbgа bеrish оdаtigа ko‘rа, mеni mаktаbgа bеrmоqchi bo‘ldi vа
оq fоtihа оlish uchun аvvаl shayхulislоm (Sаyfuddin Аhmаd) оldigа оlib bоrdi vа u
kishidаn mеngа sаbоq bеrishni so‘rаdi. Shayх: «Аllоh еngillik bеrаdi» dеb yozdi vа
g‘оyatdа mulоyimlik hаmdа mеhribоnchilik bilаn mеni tizzаsigа o‘tqаzib, shirin
so‘zlаr bilаn mеngа sаbоq bеrdiki, o‘sha pаytdаn bеri o‘ttiz sаkkiz yil kеchgаn
bo‘lsаdа, Shayхning mubоrаk yuzi, uning sаbоqlаri vа mеhribоnchiligi nаqshi хuddi
tоshgа o‘yilgаndеk хоtirаmdа qоlgаn. Ishonchim kоmilki, o‘sha sаbоqlаrning shu
kunlаrgаchа еtib kеlgаn sharоfаti bu dunyodа hаm, охirаtdа hаm еtib turаdi,
inshoоllоh». «Оtаm Hirоtgа birinchi mаrtа kеlgаnidа mеn uchun ustоz-muаllim
tоpgаn edi. U hоfiz Mirim ismli tаqvоdоr, оlim kishi edi.
Dаrhаqiqаt, u mo‘min, hоfizi Qur’оn, turli fаzilаtlаrgа egа bo‘lgаn kаmsuqum
insоn edi. Qur’оnni yoqimli оvоzdа qirоаt qilаr, nаsхtа’liq хаtidа yaхshi yozаr edi. U
mеni Qur’оnni qirоаt qilishgа vа хаttоtlikkа o‘rgаtаr edi». Muhаmmаd Hаydаrning
husniхаtdаgi ustоzi Mаvlоnо Muhаmmаd Аbrishimiy bo‘lgаnligi ham «Tаriхi
Rаshidiy»dа qаyd etilgаn. Muhаmmаd Husаyn 1509 yili Shayboniyxon (1450-1510)
buyrug‘i bilan Hirotda yashirinchа qаtl etilаdi. Uning qаbri Hirоtdаgi аmir Sаid
Husаyn Sоdоt mоzоridа.
Shayboniyxonning tazyiqidan qo‘rqan Mirzo Haydar otasining do‘stlari va o‘z
tarbiyachisi Muhammad Sadr bilan qochib, avval Buxoroga, keyin u yerdan
Qorategin orqali Badaxshonga Qal’ayi Zafarga boradi. Mirzoxon ibn Sulton Mahmud
27

Mirzo ibn Sulton Abu Sa’id Mirzo Haydarga ham ota, ham ona tomonidan qarindosh
bo‘lgani uchun u yerda bir yil yashaydi. Biroq Badaxshonga Shayboniylar xavf
solayotgani uchun Mirzo Haydar xolasining o‘g‘li, ya’ni Yunusxonning o‘rtanchi qizi
Qutluq Nigor xonimning farzandi Zahiriddin Muhammad Bobur uni Kobulga
chaqirtirib oladi va saroyidan uy-joy ajratib beradi. U yerda uch yil yashaydi. Mirzo
Haydardan 17 yosh katta bo‘lgan Bobur unga otalarcha g‘amxo‘rlik ko‘rsatadi,
tarbiyalaydi, ustоzlаr tаyinlаb bilim-hunar o‘rgatadi. Bobur ko‘rsatgan g‘amxo‘rlikni
tarixchi o‘z asarida chuqur minnatdorlik bilan bir necha bor eslab o‘tadi 13
.Taxminan
1512 yilda Mirzo Haydarning tog‘asi Sulton Ahmadxon (1484- 1504)ning o‘gli
Sulton Saidxon (1514-1533) Kobulga kelganida Boburdan ruxsat olib, Mirzo
Haydarni Andijonga olib ketadi. 1512-1513 yillarda u xonning hokimiyat uchun
kurashlarida qatnashadi. Sultоn Sаidхоn ko‘p o‘tmаy bu еrdа Аbu bаkr dug‘lоt
ustidаn g‘аlаbа qоzоndi vа Qоshg‘аr hаmdа Yorkаndni qo‘lgа kiritishgа muvаffаq
bo‘ldi. Xon 1513 yili Mirzo Haydarga singlisini nikohlab, o‘ziga kuyov qilib oladi,
shu bilan Mirzo Haydar ham Ko‘ragonlik unvoniga erishadi. 1514 yili Sharqiy
Turkistonda 1465 yili tashkil topgan Yorkand xonligi taxti uchun Sultan Saidxon olib
borgan janglarda ishtirok etadi. Sulton Saidxon 1514 yilda Yorkand xonligi taxtiga
chiqqanidan boshlab Mirzo Haydarning obruyi yana ham oshadi. Xon uni o‘z
farzandlaridan ham yaxshiroq tarbiyalab, ilm-hunar va harbiy san’atdan saboq berib,
davlat arbobi darajasiga erishtiradi. Mirzo Haydar «Tarixi Rashidiy» asarida bu haqda
to‘xtalib, 13 yoshida Sulton Saidxonning xizmatiga kelgani, xon otalik shafqati bilan
yetimlik mashaqqatidan ulug‘lik masnadiga yetkazgani, 24 yil uning xizmatida bo‘lib,
xondagi barcha fazilatlarni o‘zlashtirgani xususida yozadi.
Mirzo Haydar Sulton Saidxon xukmronligi davrida (1514-1533)
vazir va harbiy sarkardalik amallarida xizmat qiladi. Xon o‘z farzandi Abdurashid
Sultonni tarbiyalashni eng ishonchli shogirdi Mirzo Haydarga topshiradi. Mirzo
13
Мирзо Муҳаммад Ҳайдар Аёзий. Тарихи Рашидий. Нашрга тайёрловчи, сўзбоши, табдил, изоҳлар ва
кўрсаткичлар муаллифи т.ф.н. О.Жалилов. – Т.: O’zbekiston, 2011. B.21.
28

Haydar xonning deyarli barcha harbiy safarlarida, jumladan, Tibat, Balur, Kofiriston,
Ladoq, Badaxshon va Kashmirga yurishlarida sarkardalik qildi. Sulton Saidxon 1533
yil kishining 16 kuni bo‘g‘ma kasali oqibatida vafot etdi. Muhаmmаd Hаydаr tо 1533
yilgаchа, ya’ni Sultоn Sаidхоn vаfоtigа qаdаr uning хizmаtidа bo‘ldi. Dаstlаb
хоnzоdа Аbdurаshidхоngа tаrbiyachilik, ya’ni оtаlik qildi, so‘ng o‘zining sаrkаrdаlik
istе’dоdini hаm nаmоyon qildi. Хоn buyrug‘igа ko‘rа Bаdахshon, Kоfiristоn, Tibеt
o‘lkаlаrigа qilingаn hаrbiy yurishlаrgа bоshchilik qilаdi. Muhаmmаd Hаydаr mirzо
Sultоn Sаidхоnning sаltаnаtidаgi еtаkchi dаvlаt аrbоbi sifаtidа хizmаt qildi. Eng
muhim hаrbiy yurishlаr bоsh qo‘mоndоni hаm Hаydаr mirzо edi. Bаdахshon,
Kоfiristоn, Tibаt, Lаdаk, Kаshmir yurishlаri shulаr jumlаsidаndir.
1533 yili Sultоn Sаidхоn vаfоt etgаch, оtаsi o‘rnigа tахtgа Аbdurаshidхоn
(1533-1570) o‘tirgаn. Bu paytda Mirzo Haydar va Iskandar Sulton Tibat yurishida
edi. Abdurashidxon otasining sodiq do‘stlari dug‘lot аmirlаrini tаqib оstigа оldi,
ulаrning bа’zilаrini qаtl etdi. Bulаrning оrаsidа o‘zining amakisi Muhаmmаd
Hаydаrning esa tоg‘аsi tog‘asi bo‘lgan Sаyyid Muhаmmаd Mirzо vа
qаrindоshlаrining ko‘pchiligi bоr edi. Tibеtdа bo‘lgаn Muhаmmаd Hаydаr bundаn
хаbаr tоpib, Iskandar Sultonni Abdurrashid huzuriga qaytarib yuborib, o‘zi
Mo‘g‘ulistonga Yorkent xonligiga qaytishga jur’at qilolmay, bir qancha vaqt
Badaxshonda yurdi, so‘ng u yerdan Lohurga, Boburning o‘g‘li Komron mirzo
huzuriga, 946/1539-1540 yili esa Agraga, Humoyun mirzo (1530-1550) xizmatiga
bordi, uning Sherxon bilan harbiy tuqnashuvlarida qatnashdi. 1541 yil Humoyun
nomidan Kashmirni qaytadan zabt etib, 1551 yilgacha dеyarli mustаqil hukmdоr
sifаtidа bu o‘lkаni idоrа qilаdi. Biroq 1551 yili Kashmirda ko‘tarilgan mаhаlliy
isyonlаrdаn birini bоstirish pаytidа yarаdоr bo‘lib, nоmа’lum kishilаr tоmоnidаn
uyushtirilgаn suiqаsd nаtijаsidа hаlоk bo‘lаdi. Qаbri Kаshmirdа, Srinаgаr shahrining
pоdshoh Zаynulоbiddin mоzоri yoki Mаzоri Sаlоtin (Sultоnlаr mоzоri)
qаbristоnidаdir.
29

Mirzо Muhаmmаd Hаydаr hаqidа «Bоburnоmа»ning ikki o‘rnidа g‘оyat
muhim mа’lumоt bеrilgаn. Jumlаdаn, «Hаydаr mirzо edi. Оtаsini o‘zbеk o‘lturgаndin
so‘ng kеlib, mеning mulоzаmаtimdа uch-to‘rt yil bo‘ldi, so‘ngrа ijоzаt tilаb,
Kоshg‘аrgа хоn qоshigа bоrdi. Bu tаriхdа dеydurlаrkim, tоyib bo‘lub, yaхshi tаriqа
pаydо qilibtur. Хаt vа tаsvir, o‘q vа pаykоn vа zihgir hаr nimаgа iligi chаspоndur.
Tа’bi nаzmi hаm bоrdur. Mаngа аrzаdоshti kеlib edi, inshosi hаm yomоn emаs».
Ushbu qisqа ахbоrоtlаrdа Bоbur mirzо Muhаmmаd Hаydаr hаqidа judа ko‘p
mа’lumоtlаrni bеrgаn. Hаttо uning Sultоn Sаidхоn dаrgоhidа ichkilikkа bеrilgаni vа
tаvbа qilib ichmаy qo‘ygаni qаyd etilib, mаktubigа ko‘rа uning bаyoni iqtidоrigа ham
yaхshi bаhо bеrilgаn.
Muhаmmаd Hаydаr zаmоnаsining o‘qimishli vа kеng mа’lumоtli kishilаridаn
edi. Bоburning guvоhlik bеrishigа qаrаgаndа, u durustginа shoir, хаttоt, rаssоm,
shuningdеk, nаyzа vа kаmоn yasоvchi ustа bo‘lgаn. Mirzo Haydar yuksak bilimga,
keng tafakkurga, katta hayotiy tajribaga ega, ko‘zga ko‘ringan, kuchli davlat arbobi,
yetuk sarkarda bo‘libgina qolmay, balki iste’dodli tarixchi va moxir shoir ham
bo‘lgan. Muhаmmаd Hаydаrning bizning zаmоnimizgаchа bir necha аsаri еtib
kеlgаn. U shoir sifatida Ayoz, ba’zan Ayoziy taxallusi bilan «Jahonnoma»,
«Mahmudnoma» dostonlari va qator g‘azal, ruboiy, masnaviy, qit’a, fardlarni yaratdi.
Ayoziyning she’rlar to‘plami – devoni ham bo‘lgani, u Sharqiy Turkistonda topilgani
haqida ma’lumotlar mavjud. Mirzo Muhammad Haydar Ko‘ragon ibn Mirzo
Muhammad Husayn Ko‘ragon (1499-1551)ning 1541-1546 yillar Kashmirda fors
tilida yozgan mashhur «Tarixi Rashidiy» asarining bitta turkiy tarjima nusxasi
10191/II raqamda saqlanmoqda. «Tarixi Rashidiy» turkiy tarjimasining to‘liq va
to‘liqsiz 10 ta qo‘lyozma nusxalari bizgacha yetib kelgan bo‘lib, ularning yettita
nusxasi Rossiya Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik institutining Sankt-Peterburg
bo‘limi qo‘lyozmalar fondida D120, (590of), D 121 (590oe), D 122 (590od), D 138
(590o) D 192, S569 (590oe), va S570 (590od) tartib raqamida saqlanmoqda. «Tarixi
30

Rashidiy» turkiy tarjimasining D138 (590o) raqamli qo‘lyozma nusxasi ishlov
berilgan yashil charm muqavalidir. U 246 varaqli bo‘lib, bichimi 42x28 sm., yupqa
sarg‘ish mahalliy qog‘ozga nasta’liq xatida, matn qora siyohda, mavzulari, fasllarning
nomlari esa qizil siyohda yozilgan. Asarning tarjimoni va tarjima qilingan yili
noma’lum. «Tarixi Rashidiy» to‘rt qism (rukn)ga bo‘lingan holda qisqartirilib tarjima
qilingan. Uning ustiga 11, 12, 13, 53-65 fasllar va 14-faslning boshi tushirib
qoldirilgan.
Qo‘lyozma 1308/1890-1891 yillarda ko‘chirilgan. K.Zaleman tarjimon
Muhammad Sodiq Koshg‘ariy bo‘lsa kerak deb faraz qilsa, A.M.Muginov asarni
boshqa tarjimalarga solishtirib, uning tarjimoni Muhammad Niyoz bin Abdug‘afur,
degan fikrga kelgan. Biz A.M. Muginov fikriga qo‘shilamiz43 . «Tarixi Rashidiy»
S569 (590o) raqamli qo‘lyozma nusxasining turkiy tarjimasi uyg‘ur tarixchi olimi va
shoiri Muhammad Sodiq Koshg‘ariy (1725- 1849) tomonidan Koshg‘ar hokimi
Yunus Tojibek bin Iskandarbek bin Emin xoja farmoni bilan amalga oshirilgan.
Ammo, bu qo‘lyozmaga «Tarixi Rashidiy» ning I, II, III ruknlarining tarjimasigina
joylashtirilgan. Demak, S569 (590o) raqamli qo‘lyozmani ham «Tarixi Rashidiy»
turkiy tarjimasining to‘la nusxasi deb bo‘lmaydi. Qo‘lyozma matni qora, sarlavhalari
qizil siyohda, nasta’liq xatida, bichimi 31x21 sm. qog‘ozga yozilgan. Matnining
bichimi 22x13 sm, har betiga 19 qatordan yozilgan, jami 315 bet, XIX asrda
ko‘chirilgan. D 0192 raqamli qo‘lyozma «Tarixi Rashidiy» IV qismining turkiy
tarjimasidan iborat. Uni Xo‘tan hokimi Muhammad Aziz Vongning farmoni bilan
Muhammad Niyoz oxund Niyoziy hijriy 1253 (1837-1838) yilda tarjima qilgan va o‘z
qo‘li bilan yozib chiqqan 14
.
Qo‘lyozma chiroyli nasta’liq, xatida, sifatli mahalliy qog‘ozga, matn qora,
mavzulari qizil siyohda yozilgan. Qo‘lyozma muqavasi qizil charmdan, naqshlangan
varag‘ining bichimi 38x34 sm, matnining bichimi 26x14 sm, har varag‘ida 15
14
Муҳаммад Ҳайдар Мирзо . Тарихи Рашидий . Ваҳоб Раҳмонов ва Янглиш Эгамов таржимаси . Т.: Шарқ, 2010.
B.49.
31

qatordan yozilgan. D 120 (590oe) raqamli qo‘lyozma «Tarixi Rashidiy» 1 daftarining
Muhammad Niyoz bin Abdug‘afur tarafidan 1837-1838 yillari qilingan turkiy
tarjimasi ekanligi olimlarimiz tomonidan aniqlangan. Qo‘lyozma muqaddimasida
tarjima Xo‘tan hokimi Muhammad Aziz Vong farmoni bilan nasr va nazmda
bajarilgani to‘g‘risida ma’lumot berilgan. Qo‘lyozma naqshlangan qizil charm
qoplangan qattiq karton bilan muqovalangan, bichimi 37x23 sm, sharq qog‘oziga,
matni qora, sarlavhalari qizil siyohda chiroyli nasta’liq, xatida, har varag‘iga 15
qatordan yozilgan, jami 111 varaq. Demak, bu nusxa ham «Tarixi Rashidiy»ni turkiy
tarjimasining to‘la nusxasi emas.
Xulosa
XV-asr oxiri XVI-asr boshida Temuriy mirzolarning o‘rtasida boshlanib ketgan
o‘zaro janjallar taxt uchun kurashlar oqibatida Temuriylar davlati parchalanib ketdi.
Natijada shayboniyxon Movoraunnahr xalqlari hayotida muhm o‘zgarishlar yasagan
Shayboniylar davlarini tashkil qildi. O‘zbekiston tarixi darslarida bu davrdagi
ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ahvolni o‘rganish va uni o‘quvchilar ongiga singdirish
32

maqsadida olib borilgan tadqiqotlar ishida quyidagi xulosalarga kelindi.
Muhammmad Shayboniyxondan keyingi yozilgan tarixiy asarlarda Shayboniyxon
Bobur Mirzoni Movarounnahrdan siqib chiqarib, Temuriylarning tarix sahnasidan
tushib qolishiga aybdor tarixiy shaxs sifatida tariflanadi. Birinchi tomondan to‘g‘ri
Muhammad Shayboniyxon tarixda temuriylar hukmronligini yo‘qqa chiqargan
kuchning timsoli sifatida qoldi.
Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asari shayboniylar haqida to‘liq
ma’lumot beradigan manbadir. Bu kitob ikki qisimdan iborat bo‘lib “Sharafnomayi
shohiy” deb ham nomlangan. Kitobda O‘zbekiston, Qozag‘iston, shuningdek
Afg‘oniston va Eronning XVI asrdagi ijtimoiy – siyosiy tarixi ham bayon qilingan
bo‘lib, bu xalqlar o‘rtasidagi madaniy, siyosiy, savdo, diplomatik munosabatlar
haqida qimmatli ma’lumotlar keltirib o‘tadi. Undan tashqari, asarda Buxoro xonligi
bilan Eron, Hindiston, Qoshg‘ar va Rossiya o‘rtasidagi munosabatlar haqida ham
ma’lumotlar keltirib o‘tadi. Hofiz Tanish Buxoriy asarni XVI asrning 80 yillarida
yozib tugallaganligi haqida zamondoshlaridan Mutribiy aytib o‘tadi. Shuningdek
Mutribiy bu asarning oxrgi qismini xonning buyrug‘i bilan qozi Poyanda Zominiy
yozgan deb keltirib o‘tilgan. Biz uchun uning yozilish tarixidan ko‘ra unda
mamlakatimiz tarixida ro‘y bergan voqealarni batafsil keltirilganligi va uning tarixda
tutgan ahamiyatli jihatlaridir. “Abdullanoma” asari haqiqatdan ham noyob asarlar
sarasiga kiradi va unda qamrab olingan davr jarayoni boshqa asarlarga solishtirganda
ham haqiqiyligini bilishimiz mumkin.
Mirzo Muhammad Haydarning «Tаriхi Rаshidiy» аsаri O‘rtа Оsiyo, Хurоsоn,
Hindistоn vа Sharqiy Turkistоnning XV аsr охirlаri – XVI аsr birinchi yarmidаgi
tаriхi, madaniy, etnik munosabatlarini o‘rganishda o‘rgаnishdа muhim manba
hisoblanadi. Аsаrdа o‘sha dаvr mаdаniy-mа’nаviy hаyotigа оid mа’lumоtlаr hаm
ko‘p bo‘lib, mаshhur shoirlаr, оlimlаr, sаn’аtkоrlаr hаyoti vа ijоdi hаqidа g‘оyat
muhim mа’lumоtlаr kеltirilgаn. Shunisi diqqаtgа sаzоvоrki, Mirzo Muhammad
33

Haydar bоlаlik pаytidаn bоshlаbоq o‘sha dаvrning ko‘pginа mаshhur kishilаri bilаn
mulоqоt qilgаn vа ulаrning bа’zilаrigа shogird bo‘lgаn. 1541-1546 yillаrdа yozilgаn
«Tаriхi Rаshidiy» аsаri ikki jild (dаftаr)dаn ibоrаt. Birinchi jilddа Chig‘аtоy ulusi
еmirilgаch, uning sharqiy vilоyatlаridа tаshkil tоpgаn dаvlаt – Mo‘g‘ulistоnning
qаriyb ikki yuz yillik (1347-1546) tаriхi yoritilgаn. Tug‘luq Tеmurхоn (1348-
1363)dаn tо Abdurashidxon (1533-1560) gacha bo‘lgan davr tarixi yoritilgan.
Chig‘atoy avlodlariga mansub xonlarning xayot faoliyati bir boshdan bayon etilgan.
«Tarixi Rashidiy»da o‘zidan oldin va o‘zi bilan bir davrda Markaziy Osiyoda
o‘tgan atoqli tarixchilar asarlaridan foydalanilgan. Аsаrning birinchi dаftаri turli nаql-
rivоyatlаr, shuningdеk, Yoqut Hаmаviyning «Mujаm ul-buldоn», Juvаyniyning
«Tаriхi Jаhоnkushoy», Rаshididdinning «Jоmе ut-tаvоriх», Jаmоl Qаrshiyning
«Mulhаqоt us-surоh», Sharаfuddin Аli Yazdiyning «Zаfаrnоmа», Mirzо
Ulug‘bеkning «Tаriхi аrbа’ ulus» vа nihоyat Аbdurаzzоq Sаmаrqаndiyning «Mаtlа’
us-sа’dаyn» kitоblаridаgi mа’lumоtlаr аsоsidа yozilgаn. Lеkin, undа hаm Mаrkаziy
Оsiyoning XIV-XV аsrlаrdаgi ijtimоiy-siyosiy hаyotigа оid yangi, yuqоridаgi
mаnbаlаrdа bo‘lmаgаn mа’lumоtlаr ko‘p. Qоlаvеrsа, birinchi dаftаr Qоshg‘аr,
Qоzоg‘istоn, shuningdеk, Mоvаrоunnаhr vа Turkistоnning XIV-XVI аsr bоshlаridаgi
siyosiy tаriхini mukаmmаl qаmrаb оlishi bilаn qimmаtlidir.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Мирзиёев Ш. М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини
бирга қурамиз. – Т.: Ўзбекистон, 2017.
2. Херман Вамбери. Бухоро ёхуд Мовароуннахр тарихи. – Т.: Адабиёт ва
саньат, 1990.
3. Ahmedov.B. O‘zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001.
34

4. Ҳасанхожа Нисорий. Музаккири аҳбоб. – Т.: Ҳалқ мероси, 1993.
5. Муҳаммад Ҳайдар Мирзо. Тарихи Рашидий. Ваҳоб Раҳмонов ва Янглиш
Эгамов таржимаси. Т.: Шарқ, 2010.
6. Мирзо Муҳаммад Ҳайдар Аёзий. Тарихи Рашидий. Нашрга тайёрловчи,
сўзбоши, табдил, изоҳлар ва кўрсаткичлар муаллифи т.ф.н. О.Жалилов. –
Т.: O ‘ zbekiston , 2011.
7. Hofiz Tanish Buxoriy Abdullanoma tarj. II tom Sharq. T. 2000.
8. Madraimov, G. Fuzailova. Manbashunoslik .O‘zb. Faylasuflar milliy jam. T.
2008.
9. Ҳожи Исматуллоҳ Абдуллоҳ. Марказий Осиёда ислом маданияти. Т.:
Шарқ, 2005.
10. Муҳаммад Солиҳ. Шайбонийнома / Шашрга тайёрловчи ва сўз боши
муаллифи Э.Шодиев – Т.: Ғафур Ғулом. 1989.
11. Zamonov. A – Buxoro xonligi tarixi. Toshkent. 2021.
12. Муҳаммад Шайбоний ижоди хорижда. // Жаҳон адабиёти. 2010. – № 4
(155).
35

Buxoro xonligida tarix ilmining rivojlanishi kurs ishi

Sotib olish