Buxoro xonligining tashkil topishi va madaniy hayot - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	34500UZS
Hajmi	70.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Sami Salih

Ro'yxatga olish sanasi 02 May 2025

1 Sotish

Buxoro xonligining tashkil topishi va madaniy hayot

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH ................................................... ......... .... 3
I BOB. SHAYBONIYLAR SULOLASINING HOKIMIYAT
TEPASIGA KELISHI. BUXORO XONLIGINING TASHKIL
TOPISHI
1.1 Movorounnahrda shayboniylar sulolasi hokimiyatining
o’rnatilishi .........................................................................7
1.2 Buxoro xonligining tashkil topishi. Abdullaxon II davrida markaziy
hokimiyatning kuchayishi………… . ……1 7
II BOB. SHAYBONIYLAR DAVRIDA IJTIMOIY-IQTISODIY VA
MADANIY TARAQQIYOT
2.1 Shayboniylar davlatida ilm-fan va ta’lim …………… ..30
2.2 Abdullaxon II davrida ijtimoiy-siyosiy, madaniy
hayot ...............................................................................47
XULOSA ……… .... …………………………………………… .. .. 55
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI ……... . . 57

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi . Jonajon
O'zbekistonimiz mustaqillikka erishganligi tufayli jamiyatimiz
ijtimoiy hayotining barcha jabhalarida , shu jumladan, ma'naviy
turmushimizda ham chuqur sifat o'zgarishlari, tiklanish va yangilanish
jarayonlari jadal sur'atlarda sodir bo'lmoqda. Mazkur jarayon xalq ta'limi
tizimini ham qamrab oldi va bu tizim- ni jahon andozalari darajasiga
ko'tarish mustaqil O'zbekistonning davlat siyosati maqomini kasb etdi.
Ushbu tarixiy yutug'imizning ma'naviy negizini mustah- kamlash o'zbek
xalqi tanlab olgan o'ziga xos yo'lni muvaffaqiyatli amalga oshirishning
ishonchli omillaridan biri ekanligi shak - shubhasiz. Bu muhim tarixiy
vazifani - mustaqillikning ma'naviy asoslariniqaror toptirish va yanada
mustahkamlashda siz yoshlarni ma'naviy kamolotga yetkazish, milliy
istiqlol g'oyasi ruhida tarbiyalash, hozirgi zamon ilmiy bilimlari bilan
qurollantirish favqulodda katta ahamiyat kasb etadi. Vatan tarixining
ilmiy tahlil va izchil yondashuvni talab qiladigan yo’nalishlaridan biri
XVI–XVII asrlarda hukm surgan shayboniylar davlati tarixidir.
Ikkinchidan XV-XVII asrning boshlarida Movarounnahrdagi iqtisodiy
tushkunlik va siyosiy porokandalikni vujudga keltirgan sabablar, shu
davr tarixiy jarayonlarining salbiy oqibatlari tegishli saboq bo’lib,
mazkur voqealarni chuqur anglab , haqqoniy talqin qilish muhimdir.
tarbiyalashga katta e’tibor berilib, bu sohada ulkan ishlar amalga
oshirilmoqda.
Tadqiqotning ob y ekti: Markaziy Osiyoning o‘rta asrlar tarixi
kontekstida Shayboniyxonning Movarounnahr va Xuroson davlatchiligi
tarixida tutgan siyosiy o‘rnini tadqiq etish hisoblanadi.
Tadqiqotning predmeti: Shayboniyxon davrida ya’ni XVI asr
Movarounnahr va Xuroson davlatchiligida sulolaviy boshqaruv va uning

4rivojlanishida yuz bergan jarayonlarni ochib berishdan iborat etib
belgilandi.
Tadqiqotning maqsadi: Shayboniyxonning Movarounnahr va
Xuroson davlatchiligida tutgan o‘rnini tadqiq qilishdan iborat bo‘lib,
Unda XV asrning ikkinchi yarmi – XVI asrning o‘rtalarigacha bo‘lgan
davrda Movarounnahr va Xurosondagi ijtimoiy-siyosiy voqealar o‘zida
aks etgan manbalar ham turli davrlardagi tadqiqotlar tahlili orqali ochib
berish.
Tadqiqotning vazifalari: Shayboniyxonning Movarounnahr va
Xuroson davlatchiligi tarixida tutgan o‘rnini turli ilmiy tadqiqot
metodlari asosida o‘rganish maqsadida quyidagi vazifalar belgilab
olindi:  Shayboniyxon davri tarixining o‘rganilishi natijalarini tahlil
qilib, umumlashtirish va ularning XVI asr tarixi va madaniyatini
o‘rganishdagi ahamiyatini ochib berish;  Shayboniyxon davri tarixi va
madaniyatiga oid to‘plangan ma’lumotlarni o‘zbek xalqi davlatchiligi
tarixining yangi sahifalarini yoritishda muhim manba sifatida tahlil etish;
 Shayboniyxon davri tarixi O‘zbekiston va Markaziy Osiyoning XVI
asrdagi siyosiy va iqtisodiy jarayonlarini qamrab olgan holda tadqiq
etish;  mavjud ma’lumotlarni qiyoslagan holda Shayboniyxonning
siyosiy faoliyatini o‘rganish hamda siyosiy masalalariga yangidan baho
berish, manbalar va so‘nggi tadqiqotlar asosida ushbu masalalarni
oydinlashtirish, munozarali masalalarga aniqlik kiritish; 
- manba va adabiyotlarni tahliliy o‘rganib, Shayboniyxonning
siyosiy faoliyatidagi ilmiy muammolarni, ularning o‘rganilishi natijalari,
tadqiqotchilar xulosalarini qiyoslab, yangi asoslarda tadqiq etish;  o‘zbek
xalqining o‘rta asrlar davlatchiligi tarixida Shayboniyxonning tutgan
o‘rnini va uning siyosiy-tarixiy jarayonlarda tutgan mavqeyini yoritib
berish;

5Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Kurs
ishi mavzuning tarixshunoslik masalalariga bag’ishlangan tadqiqotlarni
uch guruhga: 1) sovet hukumati davridagi adabiyotlar, 2) Mustaqillik
yillarida amalga oshirilgan tadqiqotlar, 3) xorijiy mualliflar tomonidan
yaratilgan tadqiqotlarga ajratilib o‘rganildi. Birinchi guruhga oid sovet
davrida chop etilgan adabiyotlarda sinfiylik mafkurasining ustunligi
yaqqol ko‘zga tashlanadi. Biroq, tadqiq etilayotgan mavzu mohiyatini
ochib berishda bu adabiyotlar muhim ahamiyat kasb etadi. Bu davrda
chop etilgan qatoriga quydagi mualliflar: V.V.Bartold, A.A.Semyonov
va P.P.Ivanov, YE.E. Bertels, A.M.Belenitskiy, G.A.Pugachenkova,
R.G.Muqminova, B.A.Ahmedov, H.Z.Ziyayev va boshqalar 1
asarlarini
kiritish mumkin.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Mavzu
doirasida olib borilgan tadqiqotlar va olingan natijalar o‘zbek
davlatchiligi tarixini, xususan, shayboniylar davridagi davlat boshqaruvi
va uning tuzilishi, tadrijiy rivoji hamda davlat mansab va unvonlarining
faoliyati kabi masalalarni yoritishda muhim o‘rin tutadi. Kurs ishida
keltirilgan ma’lumotlar va ilmiy xulosalardan O‘zbekiston tarixining
tegishli bo‘limlarini yozishda, shuningdek, O‘zbekiston va Markaziy
1
Иванов П.П. Очерки по истории Средней Азии (XVI-середина XIX вв.). – М.: Восточная
литература, 1958.; Бартольд В.В. Узбекские ханства. Соч. Т. II. Часть 1. – М.: Восточная
Литература, 1963.; Бартольд В.В. Шейбаниды. Соч. Т. II. Часть 2. – М.: Наука, 1694.; Бартольд.
В.В. Туркестан в эпохи монгольского нашествия / Соч. в 9 томах. Т. I. – М.: Восточной
литературы, 1963.; Бартольд. В.В. История культурной жизни Туркестана / Соч. в 9 томах. – Т.
II. Ч.1.– М.: Восточной литературы, 1963.; Семенов А.А. К вопросу о происхождении и составе
узбеков Шейбани-хана; Шейбани-хан и завоевание им империи тимуридов; Первые Шейбаниды
и борьба за Мавераннахр // Материалы по истории таджиков и узбеков Средней Азии. Вып. 1. –
Сталинабад: АН ТаджССР, 1954. Семенов А.А. Очерк устроиства центрального
административного управления Бухарского ханства позднейшего времени // Материалы по
истории таджиков и узбеков Средней Азии. – Вып. II. – Сталинабад, 1954.; Пугаченкова Г.А. К
Истории костюма Средней Азии и Ирана XV-первой половины XVI вв. по данным миниатюр. //
Труды Среднеазиатского государственного университета им. В.И.Ленина. Т.: Издательство
САГУ, 1956.; Мукминова Р.Г. Очерки по истории ремесла в Самарканде и Бухаре XVI в.
(Монография). – Т.: Издательство АН УзССР, 1976. – С. 234. Мукминова Р.Г. Костюм народов
Средней Азии по письменным источникам XVI в. // Костюм народов Средней Азии. – М: Изд-
во: Наука, 1979.; Аҳмедов Б.А. Ўрта Осиёнинг XVI-XVIII аср тарихий-жуғрофий адабиёти (ёзма
ёдгорликлар). – Т., 1985; Материалы по истории Средней и Центральной Азии X-XIX вв. – Т.:
Фан, 1988; Зияев Ҳ.З. Ўрта Осиё ва Волга бўйлари (XVI-XIX аср). – Т., 1965

6Osiyo yirik tarixiy shaxslar faoliyati tarixi bo‘yicha oliy o‘quv yurtlari
va umumta’lim muassasalari uchun darsliklar va boshqa turdagi o‘quv
adabiyotlari yaratishda foydalanish mumkin.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Mazkur kurs ishimiz kirish, ikki
bob va uning tarkibiga kiruvchi to’rt bo’lim, xulosa hamda foydalanilgan
adabiyotlar ro`yxatidan iborat bo’lib, 44 sahifadan iborat.

7I BOB. SHAYBONIYLAR SULOLASINING HOKIMIYAT
TEPASIGA KELISHI. BUXORO XONLIGINING TASHKIL
TOPISHI
1.1 Movorounnahrda Shayboniylar sulolasi hokimiyatining
o’rnatilishi
Balxash k о ’li va Sirdaryoning quyi oqimlaridan to Dnepr
daryosining quyi oqimlarigacha b о ’lgan ulkan hudud XI asrdan boshlab
Dashti Qipchoq deb atala boshlangan. XIV asr boshlariga kelib , 1236-
yilda Botuxon tomonidan asos solingan Oltin O rda davlati ikki qismga’
bo’linib ketib, uning sharqiy qismida Oq O'rda davlati tashkil topdi. XV
asming o ‘ rtalariga kelib Sharqiy Dashti Qipchoq hududlarida
Jo ‘ jixonning beshinchi o ‘ g ’ li Shaybon urug ‘ idan bo ’ lgan Abulxayrxon
ko ‘ chmanchi o ‘ zbeklar davlatiga asos soldi. Movarounnahrdagi o'zaro
kurashlardan foydalangan Abulxayrxon Sirdaryoning o ‘ rta oqirnidagi bir
qancha shaharlarni, Xorazmning bir qismini bosib olishga erishdi.
Abulxayrxon (1428-1468) ko ‘ p holda Temuriylar saltanati chegaralariga
xavf solar, 1451 -yili Sulton Abusaid Mirzoning (1451-1469)
hokimiyatga kelishiga aynan u ham yordam bergan edi. Tez orada u o‘z
davlatining poytaxtini Turadan Sig‘noqqa ko‘chirdi.
Manbalaming (Mulla Shodi, «Fathnoma») maiumot berishicha,
864-hijriy (1459-1460-yy.) yili Abulxayrxonning katta o‘g‘li Shohbudoq
vafot etadi. Undan qolgan sakkiz yoshli Muhammad va besh yoshli
Mahmud uyg‘ur Boyshayx Ko‘kaldosh tarbiyasiga beriladi. Muhammad
Shayboniyxon (Muhammad Shohbaxt) 1451-yili tavallud topgan. U otasi
Shohbudoq va onasi Qo‘zibegimlardan erta yetim qolganidan so‘ng unga
avval Qorachabek, so‘ngra Turkiston va O’tror hokimi Muhammad

8Mazid Tarxonlar homiylik qilishgan. Keyinchalik aka-uka Muhammad
va Mahmudlar Buxoroda istiqomat qilishgan. Buxoroda ular ilm olishdi,
she’riyat va adabiyotga havas qo‘yishdi. 1
Manbalar Muhammad
Shohbaxt Shayboniyxon iste’dodli shoir va sarkarda, zamonasining
o‘qimishli va bilimdon kishilaridan biri bo’lganligini ta’kidlashadi. U
qator taxalluslar bilan she’rlar ham yozgan. Shayboniyxon birmuncha
vaqt Buxoro hokimi Darvish Muhammad Tarxon huzurida xizmatda
bo’ladi. Bobosi vafotidan keyin esa Dashti Qipchoqda hokimiyat uchun
boshlangan janglarga jalb etilib, 1488-yil hokimiyatni qo’lga kiritdi. XV
asming so‘nggi choragiga kelib temuriy shahzodalar o‘rtasidagi toj-taxt
uchun o‘zaro kurashlar avj olib ketadi. Bu paytda ko‘pgina mulk va
viloyatlar, xususan, Farg‘ona, Hisor, Samarqand, Buxoro, Toshkent,
Xorazm hududlari o‘zlarini mustaqil hisoblab, ko‘p hollarda bir-birlari
bilan kurash olib borishardi. Shuning uchun ham Movarounnahrdagi
Temuriylar saltanati amalda mustaqil boshqariladigan kichik-kichik
viloyatlarga boiinib ketgan edi. Shayboniyxon esa Temuriylar
hukmronligiga barham berish uchun bunday vaziyatdan ustalik bilan
foydalanishga harakat qiladi. Temuriylar o‘rtasidagi sulolaviy urushlar,
keyinroq esa Shayboniyxon qo‘shiniarini qo’llab-quvvatlashda Toshkent
mulki zodagonlari katta rol o‘ynashadi. 1485 -yilda Toshkentdagi
hokimiyatni mashhur diniy arbob Xoja Ahror yordamida Yunusxon
egallagan bo’lsa, uning vafotidan so‘ng o'gli Mahmudxon (1487- 1503-
yillar.) Toshkent taxtini egallaydi . Muhammad Shayboniyxon
Mahmudxon yordamida Movarounnahrdagi Temuriylar mulklariga
hujumlar qilib turadi. Temuriylarga qarshi kurashda Shayboniyxonni
ittifoqchi qilishga uringan Mahmudxon 1495-yilda O‘trorni
Shayboniyxonga topshiradi. Mahmudxonning hujumi xavfi tufayli
Andijon beklari o‘rtasidagi noroziliklardan cho‘chigan Farg'ona hokimi
Zahiriddin Muhammad Bobur o‘sha yili Mahmudxon oliy hukmronligini

9tan oladi. 1498-yilda Toshkent hokimi Mahmudxon 5 ming kishilik
qo‘shini bilan Samarqandni egallashga harakat qilib ko‘radi. Ammo, o‘z
ittifoqchiligini buzib shimoldan bostirib kelgan Shayboniyxon
hujumidan so'ng Samarqanddan chekinishga majbur bo’ladi. 1500-yilda
Farg‘ona hokimi Bobur Mirzo Samarqandga yurish qiladi. Ammo
Shayboniyxon undan oldinroq harakat qilib Samarqandni egallab oladi.
O‘sha davr tarixchilarining ko'pchiligi (Bobur, Binoiy, Muhammad
Solih va boshqalar) Shayboniyxonning Samarqand va Buxoroni
egallashida Toshkent hokimining qo‘shinlari faol ishtirok etganligi
haqida malumot berishgan. Ma’lumki, 1498-1500-yillarda Samarqandda
Temuriylardan bo’gan Sulton Ali Mirzo hukmronlik qilgan. U siyosat va
davlat boshqaruvi borasida zaif va kaltabin shaxs bo’lib, Samarqanddagi
hokimiyat amalda Muhammad Mazid tarxon va Xo’ja Yahyolaming
(Xo’ja Ahrorning o‘g‘li) qo’lida edi. Ular yuritayotgan siyosat mahalliy
aholi noroziligini keltirib chiqarganligi tufayli Muhammad
Shayboniyxon bu vaziyatdan foydalanib, 1498-yil Samarqandga hujum
qiladi. Ushbu hujum muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Muarrix
Muhammad ibn Arab Qatag‘on buning sababini quyidagicha izohlaydi.
Mazid tarxon va Xoja Yahyoning tarafdorlari (ular ko‘pchilik edilar)
Samarqandni Bobur Mirzoga berish uchun , Sulton Ali Mirzo va uning
tarafdorlari esa (ular kamchilik edilar) hokimiyatni Muhammad
Shayboniyxonga berish uchun kurashishgandi. Shu tariqa
Samarqandning o‘zida ham ikki siyosiy guruh shakllangan edi. Ammo
1500-yilda Samarqand beklari Shayboniyxon hokimiyatini tan olishga
majbur bo‘lishadi. Ayrim saroy shoirlari, jumladan, shoir va tarixchi
Muhammad Solih ham Shayboniyxon hokimiyatini tan oladi. Keyinroq
esa, Shayboniyxon Muhammad Solihga «amirlar amiri va shoirlar
podshosi» degan unvon beradi. 1500-yilning kuzida Bobur Mirzo
Samarqand taxtini egallagan boisada, uzoq vaqt uni qoiida saqlab

10qololmadi. 1501-yilda Shayboniyxon shahami Bobur Mirzodan yana
tortib oladi. 1500-yilning iyunida Shayboniyxon Buxoro hukmdori
Muhammad Boqi tarxon ustiga yurish qildi. Uch kunlik qamaldan so‘ng
Buxoro zodagonlari sovg‘a-salomlar bilan shahardan chiqib,
Muhammad Shayboniyxon hokimiyatini tan olishdi. Shundan so‘ng
Shayboniyxon Samarqand tomonga yo’lga chiqqach, Muhammad Boqi
tarxon Buxoro hokimiyatini yana qayta qo’lga olishga harakat qiladi.
Ammo hal qiluvchi vaqtda yetib kelgan Shayboniyxon qo‘shinlari
Buxoroda qarshilik ko‘rsatgan barcha aholini qilichdan o‘tkazishadi.
Muhammad Shayboniyxonning hokimiyat tepasiga kelishi haqida
ma’lumotlar beruvchi manbalaming tahlili shuni ko‘rsatadiki, Temuriy
hukmdorlar dushman xavfi tug‘ilgan paytda vaqtincha, nomigagina
birlasha olishardi. Bir-birlari bilan doimiy ravishda raqobatlashib turgan
temuriy amirlar ittifoqdosh bo‘la olmadilar. Temuriy hokimlar har biri
o‘z hududlarini mustaqil saqlab qolishga, qolgan viloyatlar xavfsizligi
masalasiga aralashmaslikka harakat qildilar. Hukmdorlarning bunday
siyosat yurgizishi Muhammad Shayboniyxonga nihoyatda qo’l kelgan
edi. Undan tashqari doimiy urushlar, soliqlarning ko‘pligi,
zodagonlarning haddidan oshib ketishi, ulaming aysh-ishrat, maishatga
berilishi tufayli aholining temuriy hukmdorlarga nisbatan ishonchi ancha
susayib ketgan edi. Shayboniyxon 1503-yil bahorida asosiy qo‘shinlari
bilan Toshkent hokimi Mahmudxon va Farg‘ona hokimi Ahmadxonlarga
qarshi yurish qilib, Toshkent viloyatidagi Shohruxiya va boshqa
ko‘pgina qal’alami bosib olishga erishadi. Farg‘onadagi Arxian qal’asi
yonida bo’lgan shafqatsiz jangda Mahmudxon halok bo’ladi va
Toshkentda qoldirilgan uning o‘gli Muhammad Sulton Shayboniyxon
qo‘shinlari yaqinlashishi bilan Toshkentdan qochib ketadi. Toshkentga
mustahkam o‘rnashib olgan Shayboniyxon qo‘shinlarining katta qismi
uning ukasi Mahmud Sulton boshchiligida Xorazmga yurish boshladilar.

11Kat va Buldumsoz qal’alarini egallagan Mahmud Sulton bu
hududlardagi bir qism aholini majburan Buxoroga ko‘chirishga buyruq
beradi. 1505-yilda o‘n oylik qamaldan so‘ng shayboniylar Urganch
shahrini egallashadi. Shayboniyxonning o‘zi katta qo‘shini bttan 1504-
yilda Hisor viloyatiga yurish qiladi. Bu paytdagi Hisor viloyatining
hokimi Xusravshoh ancha katta harbiy kuchga ega bo’lsa-da,
Shayboniyxonga jiddiy qarshilik ko‘rsata olmaydi. Buning natijasida
Hisor viloyati barcha tog’li tumanlari bilan birga Shayboniyxon
ixtiyoriga o‘tadi. Shundan so‘ng Qunduz, Tolikon, Badaxshon hamda
Balx viloyatlari hath ishg‘ol etildi. 1506-yil Xusayn Boyqaro vafotidan
s о ’ng boshlangan taxt uchun kurashlardan foydalangan Shayboniyxon
temuriylardan Hirotni tortib oldi. Hirot bosib olingan 1507 yil birin-ketin
Astrobod va Jurjon ham bosib olindi va Kaspiydan Xitoygacha, Sirdaryo
etagidan Afg’onistonning markaziy hududlarigacha b о ’lgan yerlar
Muhammad Shohbaxt Shayboniyxon hukmronligi ostiga о ’tdi.
Shayboniyxon hukmronligi о ’rnatilishi bilan Movarounnahrda uzoq vaqt
davom etgan temuriylar о ’rtasidagi о ’zaro taxt talashishlarga chek
q о ’yildi va tinchlik о ’rnatildi. Shayboniyxon siyosiy jihatdan
markazlashgan davlat tuza olishga erishi bilan о ’zining ilm -fan va
adabiyotga moyilligi, bu soha vakillgarini hurmat qilishi va homiylik
qilishi bilan katta hurmatga sazovor b о ’ldi. Shayboniyxonning
markazlashgan davlat tuzish yo‘lidagi raqiblaridan biri Dashti
Qipchoqdagi qozoq sultonlari bo’lishgan. XVI asming boshlarida qozoq
sultonlari Shayboniyxonning janubga qilgan harbiy yurishlaridan
foydalanib , Movarounnahrga bir necha marta bosqinchilik urushlarini
uyushtirdilar, Buxoro va Samarqandni talon-toroj qilib, aholining
ma’lum qismini asir qilib olib ketishdi. 1509-yilda Shayboniyxon qozoq
sultonlari Jonish Sulton, Burunduqxon va Qosim Sultonlarga qattiq
zarbalar berdi. Buning natijasida Sig‘noq, Yassi, Sabron shaharlarini

12qo‘lga olishadi. Muhammad Shayboniyxon Turkistondagi Xoja Ahmad
Yassaviy maqbarasini ta’mirlashga ham buyruq beradi. Shayboniyxon
o‘zini “Xalifa ur-rahmon va Imom az-zamon” deb atab, kelajakda butun
musulmon olamiga diniy rahnamo bo’lish istagini bildiradi. Bu borada
avvalo o‘zi dushman deb bilgan shia mazhabidagi Eronga yurish qilishni
rejalashtiradi. 3
Shayboniyxon 1509-yilning yozida Marvni egallashga
muvaffaq bo’ladi. Uning bu davrga qadar bo’lgan yurishlari natijasida
Dashti Qipchoq, Xorazm, Movarounnahr va Xurosonning katta qismi
Shayboniylar qo’l ostida birlashtirildi. Marv shahrini egallagan
Shayboniyxon Eronning shimoliy viloyatlariga yurish qildi hamda
Mashhad va Tus shaharlarini egallab, u yerdagi muqaddas joylami
ziyorat qildi. U mazkur shaharlardagi ba’zi me’moriy inshootlami
ta’mirlashga ham buyruq beradi. Mashhad va Tus shaharlarini egallagan
Shayboniyxon Erondagi Shoh Ismoil asos solgan Safaviylar davlatiga
xavf solar edi. Shoh Ismoil davrida mavqeyi endi mustahkamlanib
borayotgan Eron Shayboniyxomiing janubga boigan ishtiyoqiga,
tabiiyki, qarshi edi Shubhasiz, Shoh Ismoil Shayboniyxonning butun
musulmon dunyosiga hukmronlik da’vosiga qarshi bo‘lib, o‘z davlatini
diniy mazhabchilik asnosida dushman deb e’lon qilinganligidan juda
norizo ham edi. 1510- yili Marvga kelgan Shayboniyxon bu yerda turib
janub tomonga jiddiy yurish qilishga taraddudini boshlaydi. 1510-yil
kuzida Shayboniyxon uning izidan katta kuch bilan yetib kelgan Eron
shohi Ismoil Safaviy qo‘shinlari bilan jangga kirishdi. Marv yaqinida
bo‘lib o‘tgan bu jangda Shayboniyxonning kam sonli qo‘shinlari
mag’lubiyatga uchradi va Shayboniyxon jangda halok bo’ldi. Marv
yaqinidagi g‘alabadan so‘ng Shoh Ismoil Shayboniylarga qarshi
kurashda temuriy shahzoda Zahiriddin Muhammad Bobur bilan
ittifoqchilikni taklif etadi. Undan tashqari, Shayboniyxon oiimidan
keyinoq o‘zbek sultonlari orasida boshlangan kelishmovchiliklar

13davlatni zaiflashuviga Olib keldi hamda Shayboniylar keyingi janglarda
mag’lubiyatga uchray boshladilar. Natijada Xuroson va Xorazm qo'ldan
boy berildi. Bobur 1511-yil kuzida Shoh Ismoil qo‘shinlari yordamida
shayboniylar qo'l ostidagi Hisor, Ko'lob, Qunduz, Badaxshon va Qarshi
yerlarini egallab, Samarqandni ham uchinchi marta qo'lga kiritdi. Shoh
Ismoil tomonidan Movarounnahrmi butunlay qo'lga kiritish niyatida
bo'gan Boburga tajribali sarkarda Najmi Soniy (Amir Ahmad)
boshchiligida 12 ming kishilik qo‘shin ham yuborildi. Boburning
ittifoqchilari, shia mazhabidagi eroniy qizilboshlilarning talon-torojlari
(ayniqsa, Samarqand va Qarshi shaharlarida) bois mahalliy aholi
Boburni qo’llab-quvvatlamadi. Boburning o‘zga mamlakat bayrog’i
ostida vataniga qaytishi, uning shia mazhabiga siyosiy maqsaddan
kelib chiqqan holda xayrixohligi , ko‘p holda qat’iyatli ish tutmasligi
mahalliy aholi turli qatlamlarida norozilik kayfiyatini kuchaytirib
yubordi. Bunday vaziyatdan Shayboniylar foydalanib, qolishdi. 1512-yil
28-aprelda Cho‘li Malikda shayboniylardan bo‘lgan Ubaydulla Sulton
va Temur Sultonlar Boburga keskin zarba berib, uni Hisorga chekinishga
majbur qilishadi. Bobur va eroniylarning birlashgan qo‘shinlari bilan
shayboniylar o‘rtasidagi hal qiluvchi jang 1512-yilning 24-noyabrida
G‘ijduvon yaqinida bo’lib o‘tadi. Mazkur jangda Shayboniyxonning
jiyani, Sulton Mahmudning o‘gli Ubaydulla Sulton tomonidan
ittifoqchilar qo‘shini tor-mor etiladi. Jangda Eronlik sarkarda Najmi
Soniy o'ldiriladi. Eronlik qo‘shin esa orqaga qochadi. Bu mag'lubiyatdan
so‘ng Bobur Movarounnahrdan butunlay chiqib ketadi va Kobul hamda
uning atroflarida o‘z hukmronligini to'la mustahkamlaydi. Muhammad
Shayboniyxonning o'limidan so‘ng markaziy hokimiyat anchagina
zaiflashdi. Beklar, amirlar va sultonlarning ko‘pchiligi Shayboniyxondan
keyingi bir nechta xonlarga nomigagina bo‘ysunardilar. Shayboniyxon
vafotidan so‘ng uning amakisi Ko'chkunchixon (1512-1530) taxtga

14o'tiradi. Aynan Kuchkunchixon davrida mahalliy sultonlarning
mustaqilligi kuchaya borib, ular orasida Buxoro mulki hukmdori
Ubaydulla Sultonning obro‘si ancha baland edi. Kuchkunchixondan
keyingi hukmdor Abu Said (1530-1533) ning qisqa hukmronligi davrida
Movarounnahr va Xurosonda markaziy hokimiyat zafflashib, amirlar va
sultonlar o‘rtasidagi nizolar yanada kuchaydi. Bu paytda Xorazm
mustaqil davlat bo’lib ajralib chiqdi va Movarounnahr yerlari parchalana
boshladi.

151.2 BUXORO XONLIGINING TASHKIL TOPISHI.
ABDULLAXON II DAVRIDA MARKAZIY HOKIMIYATNING
KUCHAYISHI
O‘zaro urushlarga birmuncha barham berishga erishgan Ubaydulla
Sulton 1512-yilda Buxoro hukmdori bo'lgan bo'lsa, 1533-yildan butun
Shayboniylar davlatining oliy hukmdori etib saylandi. Ubaydullaxon I
(1533-1540) poytaxtni Samarqanddan Buxoroga ko‘chirdi.
Ubaydullaxon I davridan boshlab davlat Shayboniylar yoki Buxoro
xonligi deb ham atala boshlandi. O‘sha paytda Samarqand hukmdori
bo’lgan Ko’chkunchixonning o‘g‘li Abdulla Sulton ham Ubaydullaxon
hokimiyatini tan olishga majbur bo'ldi. Ubaydullaxon I Xorazm va
Xurosonga yurish qildi. Besh oylik qamaldan so‘ng Hirot shahrini
egalladi. U yana Movarounnahr va Xuroson yerlarini birlashtirishga
muvaffaq bo'ldi. Ubaydullaxon I Eron tazyiqiga barham berib, davlat
hududlarini kengaytirdi. U o‘zaro nizo va parokandalikka chek qo‘yib,
kuchli davlat barpo etishga erishdi. Uning hukmronligi davrida
Buxoroning siyosiy, iqtisodiy va madaniy markaz sifatidagi mavqeyi
kuchaydi. Ubaydullaxon I Buxoroda Miri Arab madrasasi, Mirak Said
G’iyos bog’i, Zarafshon daiyosi ustiga ko‘prik va boshqa inshootlami
qurdirgan. U «Ubaydiy», «Qul Ubaydiy», taxalluslari ostida ham ijod
qilgan salohiyatli shoir ham bo'lgan. Ubaydullaxon I arab, fors, o‘zbek
tillarida g‘azal, ruboiy, baytlar yozgan. Shoir hukmronlik mavqeyini
o‘zida jam etgan Ubaydullaxon o‘zbek tilining boy imkoniyatlari, o‘ziga
xos xususiyatlaridan mahorat bilan foydalangan. 4
Ubaydulloxon vafotidan keyin Movoraunnahrda feodal tarqoqlik
kuchaydi. Xokimiyat tepasiga Ko'chkinchixonning o'g'li Abdullaxon
(1539-1540) keladi. Lekin Abdullaxonning hukmronligi 6 oydan

16oshmaydi. U vafot etgach, mamlakatda qo'sh hokimiyatchilik
boshlanadi. Buxoroda Ubaydulloxonning o'g'li Abdulazizxon (1540-
1550) Samarqandda Shayboniy sultonlarning xokimiyat uchun kurash
shu qadar kuchayib ketadi. Bu vaqtda Toshkent va Turkistonda Navro'z
Axmadxon (1551-1556), Karmana va Miyonqolda Abdullaxonning otasi
Iskandarxon (1561-1583), Balxda Pirmuxammadxon (1557-1561) Nasaf
viloyatida Abdullaxonning amakivachchasi Qilich Qora Sulton, Hisor va
Badaxshonda Shayboniyxonning nabirasi Burxon sulton (1550-1556)
mustaqil hokim edilar. O‘zaro hamda sulolaviy kurashlar davom
etayotgan bir sharoitda Shayboniyxonning nevarasi Muhammad
Yorsulton bir necha oy taxtni boshqarganidan so‘ng, amaldagi hokimiyat
Baroqxon (Navro‘z Ahmadxon , 1551-1556-yillar.) qo'liga o‘tadi.
Baroqxon Abulxayrxonning nevarasi, Toshkent hokimi
Suyunchixonning o‘g’li bo'lgan. Otasi vafotidan so‘ng Toshkent
yerlarini boshqargan. Toshkent va Sirdaryo bo‘yi yerlari hukmdori
bo'lgan Navro‘z Ahmadxon Buxoroda o‘z hokimiyatini tan oldirish
uchun Samarqand va Movarounnahming boshqa shaharlariga bir necha
marta yurishlar qilib turdi. Navro‘z Ahmadxon Usmoniylar bilan
do‘stona munosabatlami o‘rnatib, turk yanicharlarini o‘z davlatiga taklif
qildi. U Toshkentda o‘z nomiga madrasa qurdirdi, Samarqanddagi
Darg‘om kanali atrofini obodonlashtirdi. 1556-yilda Navro‘z Ahmadxon
vafot etgach, Balx hukmdori Pirmuhammadxon (1556-1561) Buxoro
taxtiga o‘tirdi. Shunga qaramasdan 1556-yilda Axsi va Andijon mulki
hukmdorlari Buxoroni egallashga harakat qilib ko‘rdilar. Ammo о ‘sha
paytda katta nufuzga ega bo'lgan Jo‘ybor shayxi Muhammad Islom
(1493-1563) tomonidan qo'llab quvvatlangan shayboniy Iskandar
Sultonning o‘g ii Abdulla Sulton bunga yo‘l qo‘ymadi. Abdullaxon
Buxoro xonligida Shayboniylar sulolasidan chiqqan eng yirik hukmdor
(1583-1598), davlat arbobi, sarkarda, ilm-fan, ma’rifat, madaniyat

17homiysi. Abdullaxon Shayboniyxon vafotidan keyin parchalanib ketgan
mamlakat hududini qayta birlashtirish, markaziy davlat hokimiyatini
mustahkamlash uchun yoshlik chog‘idan qattiq kurash olib boradi.
Toshkent hokimi Navro‘z Ahmadxon bilan Koson yonida 1548-yil va
Mo‘g‘uliston xoni Abdurashidxon va Shayboniy Do‘stum sulton
qo‘shiniga qarshi Forob yonida 1554-yil jang qiladi. Yosh Abdulla
sulton o‘zining hukmdor sifatidagi butun g‘ayrat shijoatini 1551-yil
Karmanada namoyish etdi. Shu yil bu viloyatga Toshkentdan Navro‘z
Ahmadxon va Samarqanddan Abdullatifxon hujum qilgan edi. Viloyat
hukmdori Iskandar sulton Amudaryo ortiga qochadi. Abdulla sulton esa
otasi vazifasini o‘z zimmasiga olib, bu hujumni muvaffaqiyatli
qaytaradi. 1552-1556-yillarda o‘z mulkini g‘arbga Buxoro tomonga va
janubi-sharqqa Qarshi va Shahrisabz tomonga kengaytirishga intiladi.
Bu sa’y-harakat dastlab muvaffaqiyatsiz chiqqan, hatto 1556-yili ota
meros mulkini tashlab Maymanaga qochishga majbur bo‘lgan. U
amakisi, Balx hokimi Pirmuhammaddan harbiy yordam olib va piri
Jo‘ybor xojalaridan Xoja Muhammad Islom ko‘magida Navro‘z
Ahmadxon, keyinchalik uning o‘g‘illari Darveshxon va Bobo
sultonlarga qarshi uzoq muddat kurash olib boradi.
Navro‘z Ahmadxon vafot etgach, 1556-yil darhol Karmana va
Shahrisabzda o‘z hukmronligini tiklaydi, 1557-yil may oyida Buxoroni
qo‘lga kiritadi va uni o‘z poytaxtiga aylantiradi Pirmuhammadxon
Balxda qolib taxtni boshqarayotgan, uning nomiga xutba o‘qitilib,
tangalar zarb etilayotgan bo'lsada, 1557-yildan Buxoroda Abdulla Sulton
hukmronlik qila boshlaydi. Endilikda uni Abdullaxon nomi bilan atay
boshlashdi. Oliy hukmdor sifatida rasman Abdulloxon II ning amakisi
Pirmuhammadxon, 1561 yili esa otasi Iskandarxon e'lon qilingan bo'lsa-
da, ammo amaldagi siyosat tuguni Abdulloxon II ixtiyorida edi . 5

18Shayboniylar sulolasining yirik vakili Abdullaxon (1557-1598)
Buxoroni egallash va butun Movarounnahrni uning atrofiga
birlashtirishda buxorolik mashhur Jo‘ybor xo‘jalarining yirik
vakillaridan biri Xo‘ja Islomning (1493-1563) diniy-ma’naviy
obro‘yidan foydalandi. Ular o‘rtasidagi munosabatlar bir jihatdan
temuriylardan keyin Movarounnahrda yuz bergan qisqa markazlashuv
jarayonining rivojiga va nisbiy barqarorlikning qaror topishiga ijobiy
ta’sir ko‘rsatdi. 1557-yili Burhon sulton qatlidan so‘ng Abdullaxon
Xo‘ja Islom qo‘llab quvvatlashi bilan ikkinchi bor Buxoroni egalladi.
Chorjo‘yning Abdullaxon tasarrufiga kirishiga ham Xo‘ja Islom yordam
berdi. 1557-yil yozida Abdullaxon uzil-kesil Buxoroni egallagach,
tasarruf qo‘lini boshqa viloyatlarga cho‘zib, birin-ketin ularni zabt eta
boshladi. Abdullaxonga qadar Buxoroda hukmronlik qilgan Burhon
sulton hali hayotlik vaqtida o‘z qaynotasi Sayyid Haydar Xo‘jani
Chorjo‘y voliysi etib tayinlagan edi. O‘z navbatida Chorjo‘y voliysi
Sayyid Haydar Xo‘ja kuyovi Burhon sultonga tobe ekanligini tan olardi.
Burhon sulton qatl etilib, Buxoro Abdullaxon qo‘liga o‘tgach, Chorjo‘y
voliysi Sayyid Haydar Xo‘ja qaysarlik tig‘ini ko‘tarib, Buxoro xoni
Shayboniyzoda Abdullaxonga bo‘ysunmay qo‘ydi va o‘zini daxlsiz his
eta boshladi. Viloyatlarni o‘z tasarruf halqasiga kiritmoqni maqsad
qilgan Abdullaxonga esa Sayyid Haydar Xo‘janing bu o‘zboshimchaligi
ma’qul bo‘lmay, u tezda jang tadorigini ko‘ra boshladi va nukuz
qabilasidan bo‘lgan Xushibiy darozga katta sovg‘alar berib, uni o‘z
qo‘shinlari bilan Chorjo‘yni zabt etishga jo‘natdi. Abdullaxon
tomonidan safarbar etilgan qo‘shin chorjo‘yliklar tomonidan
mag‘lubiyatga uchratilib, Xushibiyning o‘zi asirga olindi. Bu orada
Burhon sulton qatlidan so‘ng Balxga qochib ketib jon saqlagan Burhon
sultonning sadoqatli sarkardalari bo‘lmish Rajabbiy, Imomquli,
Muhammadrizo Chorjo‘yga otlanib, Sayyid Haydar Xo‘jaga yordamga

19shoshildilar. Ular Amudaryodan o‘tib, Qorako‘lga tobe sanalgan Yoychi
mavzeida to‘xtashdi. Buxoroliklar uchun ancha noqulayliklar tug‘dirgan
bu yangi muxolif qo‘shinlarini parokanda qilish uchun Buxoro xoni
Abdullaxon amir Jonalibiy va Jonpulodbiy boshchiligida navbatdagi
qo‘shinni yubordi. Lekin bularga ham zafar yor bo‘lmay, orqaga
qaytishga majbur bo‘lishdi. Marhum Burhon sultonning nomlari zikr
etilgan sarkardalari esa Chorjo‘yga, voliy Sayyid Haydar Xo‘ja huzuriga
yo‘l olishdi. Abdullaxon qo‘shinlariga qarshi kurashda ko‘rsatgan
himmatlari uchun voliy ularga behad ehtirom ko‘rsatdi. vMustaqil
mulklar va yirik zodagonlaming o‘zaro urushlaridan ularning o‘zlariga
qarshi foydalangan Abdullaxon asta-sekinlik bilan Movarounnahr
yerlarini o‘z hokimiyati ostiga birlashtira boshladi. Uning bu
harakatlarini jo‘ybor shayxlari Xo‘ja Islom hamda uning o‘g ii Xo‘ja
Sa’dlar faol qo'llab-quvvatlab turdilar. 1561-yilda Abdullaxon
Pirmuhammad bilan aloqalarni uzdi va otasi Iskandar Sultonni (1561—
1583-yillar) xon deb e'lon qildi. Iskandar Sulton nomigagina xon bo'lib,
mamlakatni boshqaruv ishlariga deyarli aralashmas, hokimiyat amalda
Abdullaxon qo'lida edi. 1583-yilda Iskandar Sulton vafot etgach,
Abdullaxon II nomi bilan rasman xon deb e'lon qilindi. 6
Shu o‘rinda masala mohiyatiga kengroq to‘xtalib o‘tish maqsadga
muvofiqdir. Navro‘z Ahmadxon (Baroqxon)ning besh nafar o‘g‘illari
quyidagi hududlami boshqarishardi. Xususan Darvishxon - Toshkentni,
Boboxon - Turkistonni, Xorazmshoh - Sayramni, Do‘st Muhammad -
Axsikentni, Muhammad Amin - Andijonda hukmronlik qilishar va har
jihatdan Abdullaxonga qarshi turishar edi. Ko‘p hollarda ular qozoq
sultonlaridan ham yordam so‘rashar edi. Garchi 1582-yili Toshkent
yaqinidagi Qoraqamish hududida (hozirda shahar mavzelaridan biri)
Darvishxon mag‘lub bo'lsada, lekin Turkiston hokimi Boboxon

20Toshkentni qayta egallab, hatto Buxoro va Samarqand ostonalariga
qadar yurishni amalga oshiradi. Faqatgina qozoq sultonlari tomonidan
uning o‘ldirilishi Toshkentni Abdullaxon II hukmiga qaytishiga qayta
imkon yaratdi. Mazkur urushlar Toshkent vohasidagi iqtisodiy ahvolni
og‘irlashtirib, ko‘p holda aholini ochlik va muhtojlik domiga tortdi.
Bunday og‘ir iqtisodiy ahvolga keyinchalik Xorazm, Marv, Termiz va
Samarqand aholisi ham mubtalo etildi. Xonning farmoniga ko‘ra Marv
suv to‘g‘oni buzib tashlandi. Toshkent vohasidagi Farokat, Chinoz,
Shohruxiya kabi kichik shaharlar butkul vayron etildi , ba’zi joylaming
aholisi turli hududlarga ko‘chirib yuborildi. 1582-yilning o‘zida
Abdullaxon qozoq sultonlariga qarshi yurishni amalga oshirdi hamda
shayboniylaming eski raqibi bo'lgan Bobo sultonni oidirishga muvaffaq
bo'ldi. Tarixiy jihatdan Movarounnahr o'lkasi bilan azaliy bog'liq bo'lgan
Xuroson o'lkasi, xususan uning markazi Hirot shahrining egallanishi
mamlakat uchun katta ahamiyat kasb etardi. 1588-yili Hirot to‘qqiz oylik
qamaldan so‘ng qo'lga kiritildi. Eron qo‘shini mag'lub etildi. Ta’kidlash
joizki, Hirot aholisi ko‘p jihatdan Abdullaxon II ga xayrixoh ham edi.
Hirot hokimligi xonning yaqin va sadoqatli amaldorlaridan biri amir
Qulbobo Ko‘kaldoshga topshirildi. Keyinchalik, Xurosonning boshqa
hududlari ham Shayboniylar tomonidan qo'lga olindi. Xorazm esa uch
marotaba yurishdan so‘ng, faqatgina 1595-yili ishg‘ol qilindi. Xorazm
aholisi zimmasiga og‘ir soliqlar majburiyati yuklandi. Abulg‘ozi
Bahodirxonning yozishicha, soliqlar yuki shunchalik og‘ir bo'lganki,
aholi ko‘p holda uy-joylarini tashlab, boshqa yerlarga ko‘chib keta
boshlashgan. Qochib ketganlar zimmasidagi soliq yuki qolgan aholi
zimmasiga yuklangan. Ko‘plab yurishlar, og‘ir soliqlar shubhasiz,
aholining ma’lum qismida norozilik uyg‘otgan. Shunga qaramasdan,
o‘zaro parokandalik, nizo va talonchilikdan charchagan aholining katta
qismi, turli qatlamlar, savdogarlar, zodagonlar, ruhoniylaming aksariyati

21Abdullaxon II tomonidan olg‘a surilgan kuchli va markazlashgan davlat
barpo etish g'oyasini qo'llab-quvvatladilar. Chunki, aynan
markazlashgan kuchli davlatgina iqtisodiy xo'jalik hayotning o‘sishiga,
savdo-sotiq munosabatlarining rivojlanishiga imkon yaratar edi.
Qolaversa, turli nizo va parokandalikni tugatishdan aholining barcha
qatlamlari manfaatdor edilar.
Shayboniy hukmdorlari orasida Abdullaxon II o‘zining
qat’iyatliligi, uzoqni ko‘zlovchi siyosatchi va sarkardalik qobiliyati bilan
ajralib turardi. U markazlashgan Shayboniylar davlatini tiklash
maqsadida bebosh va o‘zlarini mustaqil hisoblaydigan amirlar, sultonlar,
mulklar hukmdorlari bilan tinimsiz tarzda kurash olib borishga majbur
bo'ldi. Tinimsiz urushlar natijasida 1573-yilda Farg‘ona, 1574-yilda
Shahrisabz, Qarshi, Hisor yerlari, 1578-yilda Samarqand, 1582-yilda
Toshkent, Shohruxiya, Sayram, Ohangaron, 1583-yilda Balx, 1584-yilda
Badaxshon, 1588-yilda Hirot va uning atroflari, 1595-yilda Xorazm
Abdullaxon II hokimiyati ostiga birlashtirildi. Abdullaxon II uzoq yillik
olib borilgan urushlardan so‘ng butun Movarounnahr, Xuroson, Xorazm
va Turkistonni qo'lga kiritib Shayboniyxon tuzgan davlatni qayta
tiklashga muvaffaq bo'ldi.
Hunarmandlar va shahar savdo-sotiq ahli, badavlat
zodagonlarning bir qismi, shuningdek ruhoniylaming ma'lum qismi o‘z
manfaatlaridan kelib chiqqan holda markazlashgan qudratli davlat barpo
etish g‘oyasini qo'lab-quvvatladilar. Abdullaxon II oliy hukmronlik
mavqeyini mustahkamlab olgach, mahalliy hokim, zodagon, harbiy
qo'shin boshliqlari haq-huquqlarini cheklay boshladi. Joylarda o‘zaro
fitna va ayirmachi guruhlarga qarshi kurash olib bordi. Mazkur holat,
o‘z navbatida , qishloq xo‘jaligi, hunarmandchilik, ichki va tashqi
savdoni rivojiga zamin bo'lib xizmat qildi. Aynan Abdullaxon II

22iqtisodiy hayot va qurilish, obodonchilik ishlariga katta e’tibor bilan
qaradi. U tomonidan amalga oshirilgan pul islohoti natijasida oltin,
kumush, mis tangalar umumdavlat miqyosida yagona o'lchov va hajm
birligida muomalaga chiqdi. O‘zaro xo‘jalik aloqalari, ayniqsa, ichki va
tashqi savdo bu islohot natijasida bir maromda taraqqiy topdi.
Abdullaxon II Amir Temurdan so'ng Dashti Qipchoqqa nisbatan
qat'iy siyosat yurgiza olgan yagona va so'nggi davlat arbobi hisoblanadi.
Chunonchi, u 1582-yili mazkur yo'nalishda Buxoro xokimiyatini tiklash
niyatida harbiy yurish uyuushtirib, ulug'toqqa (hozirgi Qarag'anda
viloyatining g'arbida Sariq suv daryosining shimolida joylashgan tog’lik)
boradi. Manbalarda shu munosabat bilan qiziq ma'lumot bor.
Abdullaxon II ulug'toqqa yetib borgach, tog' tepasidagi bir minorada
bitilgan quyidagi so'zlarga ko'zi tushadi: “Tarix yetti yuz to' qson
uchinda qo'y yili, yozning ora oyi Turon Sultoni, Temurbek ikki yuz
ming cherik bila To'xtamishxon yurtiga intiqom uchun yurdi. Bu yerga
yetib, belgi bo'lsin deb bu minorani qurdirdi. Tangri nusrat bergay,
inshaalloh Tangri el kishiga rahmat qilg'ay, bizni duo bilan yod qilgay”. 7
Mazkur bitiklar 1391-yili Amir Temur To'xtamishxonga qarshi
lashkar tortgan kezi shu tog' ustiga chiqib bu yerda bir minora qurdirib
unga yozdirgan xotira so’zlari edi. Abdullaxon II Sohibqiron haqida
duolar o'qittirib, o'zi ham Qarshi tomonda minora qurishga buyruq
beradi va unga “Kimki bu manzilga qadam qo'ysa, xayrli duo ila yod
aylasin” degan so'zlarini o'ydirtiradi. Mazkur guvohliklar Abdullaxon II
ning Amir Temur davri Turon zamin shuhrati va qudratini tiklash
niyatini nechog'lik baland bo'lganligidan dalolatdir. Firkimiz isboti
sifatida Abdullaxon II ning 1563-yiliyoq Shayboniy Ko'chkinchixonga
lashkar berib uni Sibir xonligida xokimiyatga kelishida qo'llab-
quvvatlaganligi hamda Sibir xonligining Buxoro bilan yaqindan siyosiy,

23iqtisodiy va diniy aloqalarda bo'lganligini keltirish mumkin. Agar biz,
Abdullaxon II ning 80- yillarda Xurosonda, ayniqsa uning markazlari
Hirot, Mashxadda 90-yillarda esa Seyiston Garmsir va Xilmant
daryosigacha bo'lgan yerlarda Buxoro xokimiyatini o'rnatgani
Qandaxorga qamal qilganini nazarda tutsak , u xolda biz Abdullaxon II
davrida ulug'tog'dan Xilmant daryosigacha Sibir daryosidan
Mashhadgacha bo'lgan hokimiyat – Buxoro qo'l ostida birlashganini
guvohi bo'lamiz. Bunday natijaga Amir Temurdan so'ng Abdullaxon II
erishdi.
Abdulloxon II 1598-yili 65-yoshida vafot etdi. Umrining so'nggi
yillarida u o'g'li va valiy ahdi Abdulmo’min (1568 yilda tug'ilgan) bilan
biroz qarama-qarshilikda bo'lgani ma'lum. Aniqrog'i manbalarda
berilgan ma'lumotlarga ko'ra Shayboniylar orasida mardlik, shijoat,
benazir Abdulmo'min otasidan oliy taxtni talab qila boshlaydi. Yuqorida
aytilgan Iskandarxon rasman oliy xukmdor bo'lsa-da ammo amaliy ishni
Abdulloxon II ning o'zi bajarganini vaj qilib olgan Abdumo'min
niyatidan qaytmay oliy taxt uchun ochiqchasiga bo'lmasa ham har holda
ko'p uringan. Lekin, tez orada otasining kuni bitib, 1598-yili u rasman
xonlik kursiga o'tiradi. Abdulmo'min o'z mavqeini mustahkamlash
yo'lida taxtga da'vogarlik yillarida otasi tomon bo'lgan bazi amirlarni
qatl ettirdi. Bu bilan ham cheklanmay hatto Shayboniy shahzodalarni
ham ayamaydi. So'ng esa saltanat ishlariga kirishib, avval shu yili
Toshkentda yuz bergan Shayboniy sultonlar isyonini bostiradi. Keyin
Xurosonda o'z mavqeini mustahkamlash yo'lida yo'lga chiqaradi. O'sha
davr tarixchilarining guvohlik berishicha, Abdulmo'min qiziqqon,
cho'rtkesar shaxs bo'lib, otasi davrida xuzur halovat va taqvoga o'rganib
qolgan Buxorolik bir qator beklarning payiga tushgan. Ular buni sezib
mazkur Xuroson yo'liga chiqqan O'ratepa va Zomin oralig'iga yetgan.

24Abdulmo'minga qarshi suiqasd uyushtirib uni o'ldirganlar. Shayboniylar
xonadoni vakillaridan bu qirg‘inbarot natijasida taxtga deyarli munosib
vakil ham qolmadi. Buxorolik bir guruh amaldorlar shayboniylardan
boigan Ibodulla Sultonning o‘g'li Abdulaminni xon qilib ko‘tarishga
harakat qildilar. Boshqa bir ko‘pchilikni tashkil etuvchi aslzoda va
harbiy urug‘ boshliqlaridan iborat guruh Balx hokimi Abdullaxon II ning
jiyani Pirmuhammadni taxtga o‘tkazishga muvaffaq boiishdi.
Shayboniylar sulolasining oxirgi vakili Abdullaxon II ning
amakivachchasi Pirmuhammad II (1598-1601) garchi hukmdorlik
taxtiga o‘tirgan bo'lsa-da, uning butun hukmdorlik davri jang-u
jadallarda o‘tdi. Xususan, u qozoq sultonlarini xonlik hududidan haydab
chiqarish uchun jang-u jadallar olib bordi. Shuningdek, xon turli nizo va
isyonlar domiga ham aralashib qoldi. 1601-yili shu nizolaming birida
Samarqand yaqinidagi Bog’ishamol degan joy da qo'lga olindi va 80
yoshga yetgan keksa kishi bo'lishiga qaramasdan Ashtarxoniy Boqi
muhammad tomonidan o'ldiriladi. Bir asr davomida hukmronlik qilgan
Shayboniylar sulolasi aynan shu hukmdor nomi bilan o‘z nihoyasiga
yetdi. Shunday qilib, 1500-1601 yillargacha Movoraunnahrda
xukmronlik qilgan Shayboniylar sulolasi hukmronligiga barham berildi.

25II BOB. SHAYBONIYLAR DAVRIDA IJTIMOIY-
IQTISODIY VA MADANIY TARAQQIYOT. 2.1 Shayboniylar
davlatda ilm-fan va ta’lim
Movoraunnahrdagi iqtisodiy va madaniy hayot haqida gap
ketganda, avvalo, aholidan turli soliqlar olinar edi, asosiy yer solig’i -
xiroj hisoblanib, ho’kizdan– foydalangani uchun – zakot to’lanardi.
Amaldorlarning maoshlari uchun – zobitona degan soliq yig’ilardi,
qo’shinlarni saqlash uchun butun aholidan harbiy soliq undirardi, bog’lar
va tokzorlardan olinadigan soliq tanobnoma deb atalgan.
Ishlab chiqarishga kelsak, Shayboniylar zamonida ham tikuvchilik,
kulolchilik, temirchilik, qurolsozlik, zargarlik, duradgorlik, qog’oz,
qurilish ashyolari kabi bir qator, sohalar faoliyat ko’rsatib ichki va tashqi
bozorda sotiladigan turli xildagi mahsulotlar tayyorlangan. Bu
mahsulotlar (ipak, jun, ip gazlamalari, gilam, quruq mevalar, qorako’l va
boshqalar) bilan savdogarlar Eron, Xindiston, Arab o’lkalari, Xitoy,
Qozon, Rossiya kabi o’lkalarga qatnagan.

26Shayboniylar me’morchilik ishlarida ham qator yodgorliklar
qoldirganlar. Turli maqsadga mo’ljallangan qurilish ishlarini amalga
oshirganlar. Bu borada nafaqat sulola namoyandalari, balki o’z davrining
ko’zga ko’ringan katta moddiy imkoniyatiga ega kishilari ham chetda
qolmaganlar. Chunonchi, Samarqanddagi Muhammad Shayboniy
qurdirgan Xoniya, Abu Said Kalbobo ko’kaldosh nomi bilan bog’liq
madrasalar, Buxoroda shahar devorining ta’mirlanishi, Mir Arab.
Abdulloxon, Modarixon, Juybor, Fatxulla Qushbesh madrasalari, Kalon,
Xoja Zayniddin, Abdullaxon, Chorbakir masjidlari, Toshkentda
Ko’kaldosh madrasasi, Baroqxon madrasasi , Turkistonda Muhammad
Shayboniyxon masjidi va ko’plab mana shunday madrasa-yu, masjidlar
turli shaharlarda qurilgan karvonsaroylar, bozorlar va boshqa qurilish
ishlari bajarilganlar.
Manbalarda yozilishicha, birgina Abulloxon II davrida mintaqada bir
ming bitta ravot va sardoba qurilgan ekan.
Shayboniylar davrida fan va madaniyatning rivojlanishida mazkur
sulola namoyandalarning tutgan o’rni katta bo’lgan. Avvalo, ularning
o’zlari nihoyatda o’qimishli shaxslar edilar. Chunonchi, Muhammad
Shayboniyxon, Ko’chkinchixon, Ubaydulloxon, Abdulazitzxon kabi
Shayboniylar turkiy va forsiyda she’r bitganlar. Diniy va dunyoviy
ilmlarda yetarli salohiyatga ega bo’lganlar. Muhammad Shayboniyxon
yoshligida ta’limni Buxoro madrasasida olgan. Ubaydulloxonning
musiqa ilmiga katta rag’bati bo’lgani, musiqiy asboblar chalgani, nozik
xusnixat egasi bo’lgani ma’lum. Shayboniylar davrida ham tarix ilmi
juda rivoj topgan. XVI asr tarixini yoritib beruvchi “Tavorixi guzidai
nusratnoma”, Mulla Shodiyning “Fathnoma”, Binoiyning
“Shayboniynoma”, Muhammad Solihning “Shayboniynoma”, Abdulloh
Nasrullohning “Zubdat al-asror”, Fazlulloh Ro’zbekxonning

27“Mehmonnomai Buxoro”, Zayniddin Vosifiyning “Badoi ul vaqoye”,
Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” kabi mumtoz tarixiy asarlari
fikrimiz dalilidir.
Bundan tashqari Muhammad Shayboniyxon davrida Binoiyning “Ajoyib
ul Maxluqot” geografik asarini ham aytishimiz mumkin, deb o’tilgan
mavzuga xulosa yasaladi. 8
XV asrning ikkinchi yarmida milliy –
madaniy markazi bo’lgan Hirot,
XVI asrga kelib o’z mavqieni yo’qotdi, avval Shayboniy, keyinchalik
esa Eron shohi Safoviy hukmdorlarning chekka shaharlaridan biriga
aylanib qoldi. Bu davrga kelib madaniy va adabiy markazlik roli
Samarqand va Buxoroga ko’chgandi. Bu shaharlarga faqatgina O’rta
Osiyo territoriyasidangina emas, balki Eron, Afg’oniston, Hindiston
shaharlaridan ham bu yoki u sohalarning ishtiyoqmandlari kelar edilar.
Natijada bu o’lkada o’sha zamon madaniyati va adabiyotining turli
sohalarida ancha – ko’zga ko’ringan vakillar yashab ijod etishgan.XVI
asrda Movarounnahrda adabiyot, tarix fani me’morchilik va tasviriy
san’at rivojlanib bordi. Poeziya juda ravnaq topdi. Hasan Buxoriy
Nisoriy (1566 yil)ning “Muzakkir ul - ahbob” va Mutribiyning (1604 –
1605 yillar) “Tazkiroti Shuaro” nomli O’rta Osiyo antolgiyalari buning
shohididir.
Bularda Samarqand, Buxoro, Toshkent va O’rta Osiyoning boshqa
shaharlarida yashab ijod qilgan bir necha yuz adabiyot va fan
arboblarining nomlari keltirilgan. Antologiya tuzilishi bu davrda
aholining madaniy saviyasi yuksak ekanligini ko’rsatadi. XVI asrning
birinchi yarmida Movarounnahrda O’zbek tilida adabiy va tarixiy
asarlarning paydo bo’lishi maroqli hodisadir. “Tarixi guzidayi
Nuratnoma” shu sohadagi ilk asarlaridandir. Muhammad Solihning
“Shayboniynoma” dostoni ham o’zbek tilida yozilgan. Bu ikki asar,
garchi Shayboniyxonning topshirig’i va ishtiroki bilan yozilgan

28bo’lsada, har holda O’rta Osiyo xalqlarining tarixi, etnografiyasi va
adabiyotiga doir faktlarga asoslangan juda qiziq materiallarni o’z ichiga
olgan. XVI asrda yashab ijod etgan shoirlardan biri, buyuk shoir, adib,
tarixchi va olim Boburdir. Boburnomani A. Beverij Boburga shunday
baho bergan edi: “… sahovatliligi, mardligi, talantligi, fanga, san’atga
muhabbati va ular bilan muvaffaqiyatli shug’ullanishi jihatidan olib
qaraganda, Osiyodagi podsholar ichida Boburga teng keladigan birorta
podsho topa olmaymiz”. Bobur 12 yoshidan boshlab umrining
oxirigacha deyarli uzluksiz urush va yurishlar bilan band bo’ldi. Lekin,
shunga qaramay, u keng va chuqur bilim olgan hamda ajoyib iste’dodi
bilan o’z davrining yirik madaniyat arboblaridan biri bo’lib yashagn edi.
U qaerda bo’lmasin, doimo ilm – fan, san’at va adabiyot oqillari bilan
yaqindan aloqa bog’lar, ularga homiylik qilar va turli ilmiy – adabiy
suhbatlar hamda munozaralar uyushtirar edi.
Bobur 16 – 17 yoshlaridan boshlab, badiiy ijodiyot bilan
shug’ulanadi. U “Boburnoma”da 906 – 907 yillar (1449 – 1500 yillar)
voqeasi haqida so’zlar ekan, “ul fursatlarda biror ikki qator bayt olishuv
erdim, vam g’azal tugamaydir erdim” 9
deydi. Bobur o’zbek klassik
adabiyotining, ayniqsa, Alisher Navoiyning boy adabiy merosini hamda
fors, tojik adabiyoti ustoz san’atkorlarining adabiy tajribalarini
o’rganadi. Boburni eng yirik va eng ajoyib asari uni butun dunyoga
tanitgan. Yevropa sharqshunoslari , jumladan, X.Vamberi tomonidan
Yuliy Sezarning komentariyalari bilan bir qatorga quyilgan kitobi
“Boburnoma”dir. Bu 39 asar tarixiy manba bo’lishi bilan birga o’zbek
prozasining qimmatli yodgorligidir, shu bilan birga “Boburnoma”
geografiya, etnografiya, tabiat, xalq meditsinasi va boshqa ilmiy sohalar
boyicha ham qimmatli ma’lumotlar beradi. Boburning “Boburnoma”dan
tashqari yana bir qancha asarlari bor, bular islom dini huquqshunosligi

29va shariyat aqidalarini bayon etuvchi “Mubayyn” nomli she’riy risolasi
“Validiya” nomi bilan atalgan tasavvufga oid kitobi “Xatti Boburiy”
nomi bilan mashhur bo’lgan alfabit jadvalidan iborat. Shular
jumlasidandir. Abdulla ibn Muhammadning “Zubdat ul asror” nomli
tarixiy asari XVI asrning birinchi choragida majburdir. Unda
Shayboniyxonning halok bo’lishiga olib brogan sabablardan biri –
Shayboniylar lageridagi ziddiyatlar ochib ko’rsatilgan.
Rashididdin va Sharofiddin Ali Yazdiyning tarixiy asarlari o’zbek tiliga
tarjima qilinadi. Ulug’bekka bag’ishlangan “Muntahabi Jome” va
“Tavorixiy shoxiy” degan asarning o’zbek tiliga tarjima qilinganligi
o’zbek tilining ta’sir doirasi kengayib borganidan dalolat beradi. O’z
zamonining tarixiga doir “Sharafnomai shoxiy” degan katta asarini
Hofuz Tanish Buxoriy yozgan bo’lib siyosiy voqealarga boy. Bu asarda
O’rta Osiyoning ijtimoiy – iqtisodiy tarixiga oid juda ajoyib ma’lumotlar
bor. Shuningdek, bu davrda ayrim Shayboniy hokimlari adabiy asarlar
yaratishda qatnashganlar. Shayboniyxonning o’zi ham o’z zamonasining
o’qimishli odami edi. Bu haqda X.Vamberi shunday yozadi, “u har
holda o’zining Eroniy dushmanlari tarafidan ta’sir etilganidek, nimani
hohlasa, shuni bajarib yuruvchi vahshiy bir kimsa emas edi”. Masalan, u
zamonning ruhoniy ulamolariga katta hurmat, hatto bolalarcha itoat
qilib, barcha urush safarlarida o’zi bilan barobar kichkina go’zal
kutubxonasini olib yurar, Temur kabi bu ham doimo diniy
munozaralarga qatnashgan. Qur’onning ba’zi bir oyatlari haqida
Hirotning nimqadam tafsifchilari bo’lgan qozi Ixtiyor va Muhammad
Yusufga e’tiroz ham bildirgan edi . Shayboniyxon Bobur aytganidek,
ma’nosiz va lazzatsiz she’rlar yozmagan, balkim go’zal she’rlar yozgan.
Shayboniyxon tomonidan 1508 yilda yozilgan, chig’atoy Turkiy tilidagi
“Bahr ul asror” (Haqqiqiy yo’lning dengizi) nomli diniy qasidaning
yagona qo’l yozma nusxasi Angliyaning Londondagi Britaniya muzeyi

30kutubxonasida saqlanmoqda. Bu qasidaning bir joyida Shayboniyxon
shunday deydi:
Podsholiga’da Shayboniy faqrdan ayrilmaga’il,
Faqr shohi ikki olam ichra boa’lur podsho.
Tetri gar berdi seta Eroniy Turon,
Bandalik tavrin Shayboniy bermagil eldan daho.
Shayboniyxonning she’rlar to’plami bo’lgan “Devon” 191
varaqdan iborat bo’lib, bugun Turkiyaning Istambul shahridagi To’nqoni
saroyi kutubxonasida saqlanmoqda. Sakkokiy, Gadoiy, Navoiy
an’anasidagi klassik chig’atoy Turkiy she’riyatini davom ettirgan
Shayboniyxonning she’rlarida diqqatni o’ziga jalb qilgan hassos –
shoirning Turkiston yurtiga bo’lgan cheksiz muhabbatini har doim tilga
olib turganidir. Turkistonning Buxoro, Samarqand, urganch, Yassi
shaharlari nomini o’z she’rlarida Shayboniyxonga qadar ko’p ishlatgan
boshqa shoir yo’q desak sira yanglishmaymiz. Masalan:
Jannati maa’vo degan boga’i Samarqand elim,
Navsari aa’lo degan obi Samarqand elim,
Yoki Buxoro haqida yizilgan
Bir zayolim bor koa’ngilkim pirmu vafoiy atayin.
Ul Buxoro sharida Kaa’ba tavofin aylayin.
Shayboniyxon XVI asr adabiyotiga katta xissa qo’shgan
shoirlardan biridir.
Shayboniylar zamonida fan keng rivojlandi. Hatto sonlarni zarb qilish
haqida izoh berilgan “Hisob usullari risolasi” XVI asrga mansub asardir.
1593 yilda Amin Ahmad Roziy “Haft iqlim” (Etti iqlim) degan

31jo’g’rofiy – biologik lug’at tuzdi. Mutrabiyning dunyo xaritasi kashf
qilingan. “Tazkiroti shuaro” ham taxminan shu vaqtlarda yozilgan. Bu
davrda meditsina sohasida qilingan ilmlar sezilib turardi. 1541 yilda
Muhammad Husayn Ibn Al – Me’roni as - Samarqandiy tibbiy va
farmakalogiya ruyxatiga oid ilmiy asar yozib, o’ta dorivor
o’simliklardan dori tayyorlash va saqlash uchun ishlatiladigan
idishlarning rangdor nafis syr’atlar ilova 41 qilindi. XVI asr Qozilarning
hujjatlaridan biz Samarqandda tabiblar ko’z kasalliklarini davolash
ishlari bilan shug’ullanganliklarini bilamiz. Ko’z tabibi Shoh Ali ibn
Sulaymon Navro’z Ahmadxon huzurida ishlagan. Samarqandda
Ko’chkinchixon zamonida Hirotlik tabib Sulton Ali ishlagan. U
kasalliklar va terapiya haqida umumiy ma’lumot beradigan “Tabiblik
dasturlamasi”ni yozgan.
Shayboniylar davrida ko’p asarlar o’zbek tiliga tarjima qilingan. Kitobga
qiziqish zo’rligidan kutubxonalar tashkil qilingan. XVI asrda hattotlik
san’ati juda yuqori darajada rivojlandi.sulton Ali Mashxadiy, Mir Ali
Xiraviy, Muhammad ibn Ishoq, ash Shixobiy va boshqalar mashhur
xusnixat ustalari edilar. 1586 – 1587 yillarda Darvesh Muhammad ibn
Do’stmuhammad Buxoriy polisrafiya san’ati nazariyasiga oid asar
yozgan.
Bu davrda yozilgan asarlar suratlar bilan bezatilgan. Bunday asarlar
jumlasiga “Fathnoma”, “Tarixi Abulxayrxoniy” 1521 yilda tuzilgan.
Alisher Navoiy asarlarining ruyxati 1562 – 1563 yilda ko’chirilgan
“Tavorixi guzidayi nusratnoma”ni ko’rsatish mumkin. Bu asarlarni
bezashda ishlatilgan minatyuralar O’rta Osiyo moddiy madaniyatini aks
ettiradi. Bu davrdagi musvvirlar ijodini tadqiq qilgan G. A
Pugachenkova XVI asrda O’rta Osiyoga xos alohida minatyura
rassomligi paydo bo’ldi, deb aytgan edi. Shayboniylar xuddi Temuriylar
singari nihoyatda o’qimishli madrasa ta’limini olgan, dunyoviy va

32dininy bilimlarni egallagan , harbiy san’atda ham, she’riy san’atda ham
iste’dodli, ijodkorlar bilgan, hatto forschani go’zal yozishni mukammal
egallagan. Xullas, ziyoli davlat arboblari bo’lishgan. Shayboniylar
davrida ilm – fan, madaniyat, adabiyot va san’at, me’morchilikning
ravnaq topishida sulola vakillarining ibratli shaxsiy ta’sirlari ham
zarvorlidir. Mamlakatning turli tomonlaridan taniqli shoir, tarixchi va
olimlarning Shayboniyni qora tortib, panoh izlab Buxoroga kelishlari va
layoqatlariga qarab mansab hamda uy joy va etarli mablag’ bilan
ta’minlanishlari, izzat – ikrom topishlarining boisiham ana shundadir.
Muhammad Shayboniyxon, Ubaydulloxon, Rustam Sulton,
Abdulazizxon va Jahongir Sulton shoir bo’lishgan, o’zbekcha va forscha
she’rlar yozishgan. Abdullaxon I esa musiqashunos, sozanda 42 va
astronomiya bilan shug’ullangan. Abdullaxon II Qur’oni karimni tafsir
qilishda hadisi shariflarni tahlil va talqin qilishda din peshvolarining fan
olamlariga sazovor bo’lgan….Bu ta’rifu tavsiflarimiz shunchaki, quruq
gaplar emas, balki o’sha davrda zamondoshlari bo’lmish taniqli
mualliflar tomonidan yozib qoldirilganxolis fikrlardir. Misol tariqasida
bu bu kitoblardan ayrimlarini Kamoliddin Binoiyning
“Shayboniynoma”, Fazlulloh ibn Ro’zbexonning “Mehmonnomai
Buxoro” va “Suluk al - muluk”, Mulla Shodining “Fathnoma”
(Shayboniyxonning tarjimoiy holi she’riy tarzda hikoya qilinadi) va
Tavorixi guzidom nusratnoma (o’zbek tilidagi nasriy asar), Abdulla ibn
Muhammad ibn Ali Nasrulloning “Zubdat ul - osor” (o’zbek tilida),
Hofuz Tanish ibn Mir Muhammad al – Buxoriyning “Shartnomai
shohiy” (bu asar “Abdullanoma” nomi bilan mashhur), Muhammad ibn
Valining “Bahr ul –asror”, Zayniddin Vasifiyning “Badoe ul vaqoe”
degan asarini keltirishimiz mumkin. Bu ruyxatini yana davom ettirish
mumkin, lekin shu nomi tilga olingan mumtoz tarixiy va memuar
asarlarning o’ziyoq shayboniylar davrida ham bo’lganidek, tarix fani

33ancha rivoj topganini ko’rsatadi. Biroq farqi shundaki, temuriylar
davrida tarixiy kitoblar ko’plab forscha yozilgan bo’lsa, shayboniylar
zamonida esa o’zbek tilida ham ta’rif etiladi. 12
Shayboniylar davrida
kitobat ishlariga qo’lyozmalarni husnixat bilan ko’chirish yo’li bilan
nusxani ko’paytirish, ularni voqeaband miniatyuralar bilan bezatish,
chiroyli va chidamli muqovalarga jamlashga katta e’tibor berilgan. Shu
tariqa, Alisher Navoiy homiyligida Kamoliddin Behzod va uning
safdoshlari tomonidan yaratilgan Hirot rassomchilik maktabi vujudga
keladi. Zotan bu davrga kelib, bu ham, o’zbeklarning bu boradagi
markazi ham Hirotdan Buxoroa ko’chgan edi. Shayboniylardan
Abdulazizxon va Abdullaxon IIning kutubxonalari o’sha zamon
musulmon Sharqidagi eng yirik kitob xazinalaridan edi. Shayboniylar
davrida ham temuriylar zamonidagi yuksalishning ruhi so’nmagan edi.
Nafaqat poytaxt shaharlar bo’lmish Samarqnq va buxoroda, balki shular
bilan bir qatorda mamlakatning barcha viloyatlarida halqimizning
bunyodkorlik ishlari davom etar, barcha viloyatlarimizda ham bizkim
o’zbeklar bag’ridan etishib chiqqan iste’dodli olimlar, shoirlar,
tarixchilar, ulamolar, san’atkorlar va shu kabi madaniyat, ilm – fan,
adabiyot va san’at ahli samarali va barakali faoliyat ko’rsatar edilar.
Chunki bizkim o’zbeklarning birlashgan va markazlariga o’z milliy
davlati dovrug’i etti iqlimga etgan Buxoroi sharifday poytaxti bor edi,
Qoraxoniylar saltanatidan so’ng, ya’ni 1212 yildan keyin oradan uch
yarim asr o’tgach, Buxoro poytaxtlik maqomiga erishgan edi. Musulmon
sharqidagi an’anaviy udumga ko’ra sulolaga asos solgan shaxs
sulolaboshi nomi bilan atashuvchi Shayboniylar davlati ibtidodidan eng
qadim zamonlardan Turon deb milodiy 539 yildan ham Turon, ham
Turkiston deb nomlanib kelayotgan mamlakatimizga angi nom berdi:
O’zbekiston deb atala boshladi. Shayboniylarning tarixiy xizmatlaridan
biri, aytish mumkinki, qaytarilmas xizmatlaridan biri shuki, Turkiston

34deganda barcha turkiy xalqlarga ma’lum darajada o’ziga xos belgi va
xislatlri, turmush tarsi va boshqa shu kabilar bilan farqlanuvchi , xullas
o’z milliy qiyofasiga ega, bizkim o’zbeklarning mamlakati
tushuniladigan bo’ldi. Bu chindan –da qaytarilmas va tarixiy voqea
bo’lib, allaqachonlardir dunyoga kelgan kamolotga etib, o’zligini
namoyon qilgan Turonu Turkiston zaminiga tup quyib palak yozgan
xalqa, bizkim, o’zbeklarning vataniga xuddi oltin uzukka yoqut ko’z
qoyilganidek munosib, mazmundor va sharafli nom berilgan edi:
O’zbekiston!!!
Me’morchlik – qurilish san’atining yuksak pog’onasi.
Goyo, unda davriy taraqqiyot- sivilizatsiyaning qiyofasi aks etda. U
davrning vakili bo’lmish, jamiyatning foydalilik chidamlilik va go’zallik
haqidagi ko’tarinki g’oyalarini o’zida saqlab qolishi mumkin. Me’moriy
yodgorliklar qiyofasida tarixini o’ziga xos tosh kitobi shakllanadi, qo’l
bilan yaratilgan musiqa timsoliga aylanadi O’zbekiston
me’morchiligining tarixiy ildizlari uzoq asrlarga borib taqaladi. Tarixga
nazar tashlar ekanmiz, So’g’d, Baqtriya, Xorazm kabi ilk davlar
davridan boshlab, to Temurgacha va undan so’bg me’morchilik borasida
muhim ulkan qurilishlar amalgam oshirilganligiga shohid bo’lamiz.
Ayniqsa, Temur va temuriylar davrida me’morchilik o’z davrini
rivojining yuksak cho’qqisiga erishdi. O’zbek me’morchiligida
shayboniylar temuriylardan keyin eng katta hissa qo’shgan sulola
sanaladi. Shayboniylar Temur va temuriylar davridagi me’morchilik
an’analarini davom ettirdilar, XVI asrdan bizgacha ko’pgina arxetuktura
yodgorliklari ko’proq dininy maqsadlarga mo’ljallangan jamoat binolari
– masjidlar, madrasalar, mozorlar, shuningdek, savdo – sotiq uchun
belgilangan binolar etib kelgan. Shayboniylar davri me’morchilikda
ustalarning ijodi hajmini qisqartirish va soddalashtirish hisobiga
ko’pgina binoning dekarativ pardozini zaiflashtirish evaziga, asosan
gumbazsimon toshlarning me’moriy formalari va ularni qurishda

35omilkorligi ko’zga tashlanadi. Bu me’mor ustalarning katta iste’dodga
ega ekanliklarini, materialni va qurilish texnikasini juda bilimdonlari
ekanliklarini ko’rsatadi. Shayboniylar davrida eng yirik binolar
Buxoroda qurilgan. Bu davrda Buxoroning iqtisodiy va siyosiy obro’sini
oshishi shahar aholisining ko’payishi uning kengayishiga sabab bo’ldi.
Ma’lumki, me’morriy qurilishlarda nafaqat shayboniy hukmdorlar, balki
saroy ayonlari ham aktiv ishtirok etganlar. Masalan, Samarqandda
Muhammad Shayboniyxon, Abu Saidxonlar madrasalar qurdirganlar.
Muhammad Shayboniyxon bundan tashqari Yassi shahrida jome masjidi
qurdirgan. Balx shahri qal’asining devorini ta’mirlashtirgan. Uning
vorislari davrida mazkur faoliyat davom ettirildi. Xususan Abdullaxon
va Abdullaxon II davrida Buxoro shahri yangi devor bilan o’rab olindi.
XVI asrda qurilgan juda ko’p monulintal binalar shaharni yanada bezadi.
Samarqandda Bibixonim masjididan keyingi „rinda turuvchi masjidi
Kalon bunga misol bo’la oladi. Masjidi Kalon o’zining tarixiga ko’ra
Temur Bibixonim masjidini takrorlaydi: hovlissi to’g’ri burchakli, atrofi
ayvon bilan o’ralgan, shuningdek, hovlini g’arb tomonidan katta darvoza
qarshsiga mehrob ustida monumental yirik binosifatida ko’kka ko’tarilib
turgan qurilishining bosh qismida alohida ko’zga tashlanib turadi.
Binoning bu qismi tetjida baland havorang gumbaz bor. 1536 – 35
yillarda Masjidi Kalon qarshisida Mirarab madrasasi qurildi. Bu katta
madrasa Ubaydullaxonning mablag’lariga Mirarab deb atalgan nufuzli
shayx Abdulla Yamonli uchun qurilgan. Ma’lumki, Shayboniyxon
shahid ketgan. 1510-1520 yillarda amakim Ko’chkichixon 1530 –
1533yillarda uning o’g’li Abu Said Shayboniylar davlatini boshqaradi.
Biroq ularda ichki nizolarni bartaraf etishda Safoviylar davlatidek
qudratli tashqi g’animga qarshi urash olib borishda shijoatu – o’quv
etishmaydi. Ana shunday tarixiy sharoitda tarix maydoniga Muhammad
Shayboniyxonning jiyani Ubaydullo Sulton chiqadi. U g’ayratli, o’quvli

36davlat arbobi va shijoatli lashkarboshi edi. 1533 yil xonlik mansabini
egallagan Ubaydullaxon mamlakatni rasman poytaxt Samarqanddan
emas, balki Buxorodan turib boshqardi. 1530 yili, Ubaydullo Sultonxon
noibi bo’lgan bir paytda ham, uning o’ziga ham fikr do’sti Mir Arabga
og’ir bir sinovdan o’tishga to’g’ri keladi. Safoviylarning qizil
boshlilardan iborat katta qo’shini mamlakatimizga bostirib kirib to
G’ijdivongacha etib keladi, Ubaydullo Sulton o’z qo’shini bilan
dushmanga qarshi chiqadi. Birinchi to’qnashuv jang taqdirini hal qila
olmaydi, sababi dushman qo’shini son jihatidan o’zbek qo’shinidan ortiq
edi, Ubaydullo Sultonning qo’shini kam sonli bo’lgani uchun ertasi kuni
bo’lajak jangda qo’li baland kelishi amri mahol bo’lib qoladi, lashkar
orasida tushkunlik yuz bera boshlaydi. Ana shunday qaltis bir vaziyatda,
kech oqshom paytida Mir Arab Hazratlari qo’shin qoshida shunday bir
nutq irod etadilarki , bundan lashkarlar o’ta mutassir bo’ladi, ruhi
ko’tariladi va o’sha xuftondayoq tungi hujumga o’tib dushman ustidan
to’la g’alaba qozonadi. Turkistonning mustaqilligi, halqimizning erki,
dini – mashabi, or – nomusi, iftixori saqlanib qoladi, Ubaydullo Sultonni
bu g’alaba uni ma’naviy ilhomxhisi Mir Arabga bag’ishlaydi,
keyinchalik shu g’alaba sharafiga yangi madarasa qurishga farmon
beradi. Bu madrasa Buxoroni Buxoro qilib, unga ko’rk bag’ishlab,
ma’rifat, ruhoniyat o’choqlaridan biri bo’lib kelayotgan Mir Arab
madrasasidir. Madrasa qurilishi 1530 yili boshlab yuboriladi. Qurilishda
xalqimizning turli qatlamlari, hunarmandlardan tortib tolibi, ilmlargacha,
o’sha jangda qatnashgan g’oliblardan tortib ruhoniylargacha qatnashadi,
chunki mag’lub bo’lib imon – e’tiqodidan ayrilib qolish xavfidan
qutulishi sevinchi shunday qimmatli, shunday safarbarlikni keltirib
chiqargan edi. O’z yirikligi va arxitektura sifatlari bilan katta qimmatga
ega bo’lgan binolar XVI asr Buxoroning atroflari ham qurilgan. Sulton
qishlog’idagi bir – biri bilan ikki qavvatli ark orqali birlashtirilgan.

37Bahouddin qishlog’idagi mashhur xo’ja Bahouddin Naqshbandining
mozori oldida qurilgan katta gumbazli xonaqo, hokimi Mulla
Samarqand arxitektura sohasidagi ijod hatto temuriylar bilan
Shayboniylar o’rtasida hokimiyat uchun kurash avj olgan paytda ham
to’xtashadi. Shayboniyxon davrida madrasa va Zarafshonda qoldiqlari
g’isht arki ko’rinishida bizning kunlarimizgacha etib kelgan suv
taqsimlovchi ko’prik qurildi. XVI asrning diqqatga sazovor qurilishlari,
shuningdek, Karmanada va Toshkentda saqlanib qolgan. Mir
qishlag’idagi masjidlar shular jumlasidandir. Grajdan arxitekturasi
yodgorliklaridan ko’prik va sardobalardan tashqari Buxoroning bozor
ko’chalari chorrahalarida qurilgan naqshli beshta bino, ayniqsa, katta
diqqatga sazovordir. Bu binolar: Toqi Sarofon, Toqi Telpakfurushon,
Toqi Zarafshon va bizgacha etib kelmagan, Toqi Tirgdan hamda Toqi
Urufurushondir. Bu hashamatli binolar tipi Abdullaxon nomli tepasi
yopiq katta bozor bilan birga poytaxtning markaziy qismini hamisha
gavjum bozorning tashqi arxitektura ko’rinishini tashkil qilar edi.
Grajdan arxitekturasi asarlaridan juda yaxshi va hozirgacha ishlab
turgan. Sarafon hammomini ko’rsatish mumkin. Buxoroning arxitektura
binolarini ichki va tashqi tomonining bezagida turli tuman usullar
qo’llanilar, ammo tayyor suratga qarab maxsus qurilgan turli rangdagi
koshinlardan iborat bo’lgan sirli uymakor mozoika XVI asrda juda
qimmatga tushuvchi va ko’p mehnat talab qiluvchi usul sifatida ancha
kam qo’llanilardi. Naqshning relvori, qismlariga tillo suvi berilar, fon
ko’k yoki yashil ranglarga boyalar, mayday gullar va naqshlar ham
shunga qarab boyalardi. Bularning
47 barchasi goyo mayday gulli armomentga ega bo’lgan yashil yoki ko’k
maydonga tilla naqshlar yoyilib tashlanganday tasavvur hosil qilardi.
Toshga naqsh ishlash Buxoro muzeyida saqlanuvchi kulrang marmardan
ishlangan ajoyib qabr toshlaridan ma’lum. Bu toshlar boshdan oyoq juda

38yaxshi ishlangan va sinchiklab oyilgan gullar armament bilan hamda
kalligrafik qoidalarga qat’iy buysunib oyilgan yozuvlar bilan qoplangan.
Um u man, XVI asrda me’morchilik sohasida ham ulkan ishlar qilindi.
Turli maqsadlar uchun ko’pdan – ko’p grajdanlik, madaniy va injenerlik
binolari qurildi. Bu binolar O’rta Osiyoda me’morchlikning shu asarda
injenerlik va texnik badiiy jihatdan yuksak mahorat darajasiga
erishganidan ustalarining nomlari bizning zamonamizga etib kelmagan,
ayrimlarini hisobga olmaganda, masalan, 1541 - 1545 yillarda Kafolat
shogird maqbarasini qurgan me’mor G’ulom Husaynning nomi saqlanib
qolgan. 15
O’rta Osiyoda shu davrda srajdanlik ahamiyatiga molik, har turli
savdo rastalari , ariq va kanallar, ko’prik solish ishlari keng quloch yoydi.
Shayboniyxon davrida yangi karvon saroylari solindi. Masalan,
G’ijduvon Buxorodagi Tilla Kalon hammomlar solindi. Jenkinsonning
garlariga qaraganda, Buxoroda hammomlar shunday ustalik bilan
solinganki bunaqa hammom dunyoda yo’q
XVI asr nafaqat Buxoro, Samarqand shaharlariga katta e’tibor qilindi,
balkim boshqa shaharlarda ham katta – katta binolar qurildi. Yassada
masjid, Qarshi shahri daryo yonida saroy, sovrinda madrasa qurildi. XVI
asrning eng yirik me’morchilik inshoatlaridan biri Termiz nohiyasi
“Namuna” jamoa xo’jaligi territoriyasida “Kokildara” (Kokildor ota)
bo’lib, mavzoliy xonaqo hisoblanadi. O’sha vaqtda rasm bilan nafis
panjara va ayvon xuddi shu Kokildora mavzoleyida ham bor.

392.2 ABDULLAXON II DAVRIDA IJTIMOIY-SIYOSIY,
MADANIY HAYOT
Shayboniyxon vafotidan soa’ng uning avlod-ajdodlari oa’rtasida
toj-u taxt, hokimiyat, mol-dunyo va davlat talashib oa’zaro qonli
urushlar ayj oldi. 1510-1530- yillarda Shayboniyxonning amakisi
Koa’chkinchixon hokimlik qiladi. Unga oa’ga’li Abdusaid (1529-1533)
va jiyani Ubaydullaxon (1533-1539) merosxoa’r boa’ldi. Abdullaxon I
ning qisqa hukmronligidan (1539-1540) soa’ng Movarounnahrda
qoa’shhokimiyatchilik vujudga keldi. Bunga sabab, Buxoroda
Ubaydullaxon oa’ga’li Abdulazizxon (1540-1550), Samarqandda esa
Koa’chkinchixon oa’ga’li Abdullatifxon (1540-1551) taxt
boshqarganlar. Hokimiyat talashib kurash mis-li koa’rilmagan
choa’qqiga koa’tarildi. Shayboniyxon avlodlarining har birida 10-12
tadan oa’ga’il farzand boa’lib, ularning har biri taxt uchun vorislik
qilishga daa’vogar edi. Shu bois Movaroun-nahr hududi bir necha
boa’laklarga boa’linib ketdi. Karmana va Miyonqala’ada Iskandar
Bahodir, Balxda Pirmuhammad, Qarshida Sulton Qilich Qora, Hisorda
Shayboniyxonning nabirasi sulton Burhon hokimlik qiladi. 1556- yilda
Abdullatifxon vafot etgach Samarqand taxtini Baroqxon3 qoa’lga kiritib,
Navroa’z Ahmadxon nomi bilan besh yil hukmronlik qiladi. 1550-yiIda
Sulton Abdulazizxon vafot etgach, oa’nlab sultonlar, beklar va amirlar
Buxoro taxti uchun kurashni avjiga mindirdilar. Dastlab Buxoro
Shayboniyxonning nabirasi Sulton Muhammadyorga tegdi, lekin u bir
yil oa’tmasdan Pirmuhammad tomonidan quvildi. Pirmuhammadga
qarshi Baroqxon va Abdullatifxonga sulton Said, sulton Muhammadyor
va Burhon sulton qoa’shiladi. Ular birgalikda Miyonqala’a, Karmana va
Qarshiga yurish boshlaydilar. Vahimaga tushgan bu shaharlaraing
hokimlari qochib ketadilar. Faqat Miyonqala’a hokimi Iskandarning 18

40yoshli oa’ga’li Abdullagina qala’ada mustahkamlanib sultonlaraing bir-
lashgan kuchlariga qarshi yolga’iz oa’zi kurashga otlanadi. 12 kun
davom etgan jangdan soa’ng sulh bitimi imzolanadi. Bitimga koa’ra
Abdulla Balxga joa’nab ketishga majbur boa’ladi. 1556-yilda Baroq-xon
vafot etgach uning farzandlari oa’rtasida boshlangan taxt vo-risligi
uchun kurashga aralashib undan 1 Ahmedov B. “O’zbek ulusi”. T., 1992
yil. b – 54. 49 ustalik bilan foydalangan Abdulla navbatdagi ga’alabaga
erishadi. U quvga’inlik yillarini bekorga oa’tkazmadi. Eng obroa’-
ea’tiborli oa’nta oa’zbek qabilasi -qushchi, oa’tarchi, kenagas, yuz,
jaloyir, major, qipchoq, minga’, bahrin qabilalari, shuningdek joa’ybor
shayxlari hamda musul-mon ruhoniylarining boshqa ea’tiborli va
qudratH vakillarining himoyasi va qoa’llab-quvvatlashiga sazovor
boladi. Abdulla Ilonoa’tdi yaqinidagi jangda Baroqxonning oa’ga’il
Bobosulton va uning ittifoqchisi Toshkent hokimi Darveshxonning
birlashgan kuchlarini tor-mor keltiradi. Abdulla uchun Buxoroga yoa’l
ochiq edi. U Qarshi, Chorjoa’yni egallab, sulton Burhonni
maga’lubiyatga uchratib Buxoroga tantanavor kirib boradi. Buxoroni
zabt etadi. Buxoro Abdullaxon zamonida siyosiy hokimiyat markaziga
aylanadi. Markazi Buxoro boa’lgan davlat Buxoro xonligi deb atala
boshlanadi.
Abdullaxon Shayboniylar urf-odatlariga katta hurmat bilan
qaraydi va yoshi uluga’ boa’lgan oa’z amakisini, soa’ng otasini xon deb
ea’lon qiladi. Amalda Abdullaning oa’zi ularning nomidan hokimiyatni
idora etardi. Otasi Iskandarxon 1561-yili xon deb ea’lon qilinadi. U
1582-yiI vafotiga qadar xonlik taxtida oa’tiradi. Otasi vafotidan soa’ng
1583-yil Abdullaxon II oa’zini rasman xon deb ea’lon qiladi.
Abdullaxon (1557- 1598) hukmron boa’lgan davrda Movarounnahrda
kuchli markazlashgan davlatga asos soldi. Uning butun hukmronlik
yillari urush va jang-u jadallar bilan oa’tdi. 1557- yildaShahrisabzni,
1569-yilda Samarqandni egalladi. 1558-1572-yillarda oa’rtada

41tanaffuslar bilan Badaxshon uchun jang qiladi, Balx va Hisorni qoa’lga
kiritdi. 1582- yilda Toshkent, Sayram, Turkiston, Farga’ona, 1583-yilda
Xuroson, 1595-yilda esa Xorazm taslim etiladi. Abdullaxon II Amir
Temurdan so’ng Movarounnahrda nisbatan qat’iy siyosat yurgiza olgan
yagona va so’nggi davlat arbobi edi. U Buxoro hokimiyatini tiklash
maqsadida Qozog’istonning hozirgi Qaraga’anda viloyati g’arbidagi,
Sariqsuv daryosining Shimolida joylashgan Ulug’toqqa yetib borgach,
tog’ tepasidagi bir minorada bitilgan quyidagi so’zlarga ko’zi tushadi:
“Tarix yetti yuz to’qson uchinda qo’y yili, yozning ora oyi, Turonning
sultoni Temurbek ikki yuz ming cherik bila To’xtamishxon yurtiga
intiqom uchun yurdi. Bu yerga yetib, belgi bo’lsun deb bu 50 minorani
qurdirdi. Tangri nusrat bergay inshoolloh. Tangri el kishiga rahmat
qilg’ay. Bizni duo bilan yod qilg’ay”. Mazkur bitiklar 1391-yili Amir
Temur To’xtamishxonga qarshi lashkar tortgan kezi shu tog’ ustiga
chiqib, so’ng bu yerda bir minora qurdirib xarsang toshga o’ydirib
yozdirgan xotira so’zlari edi. Abdullaxon II buyuk sohibqiron haqiga
duolar o’qittirib, o’zi ham qarshi tomonda bir minora qurishga buyruq
berdi va unga «Kimki bu manzilga qadam qo’ysa, xayrli duo ila bizni
yod aylasin» so’zlarini o’ydirtiradi. Amir Temur Turkiston shahrida
Xoa’ja Ahmad Yassaviy maqbarasi va masjidini qurdirgani ma’lum.
Tugallanmay qolgan bu ishni oxiriga yetkazish Abdullaxon II ga nasib
etadi. Abdullaxon II XVI asrning 80-yillarida Xurosonda, uning
markazlari Hirot, Mashhadda, 90-yillarda Seyiston, Garmsir va to
Xilmand daryosigacha bo’lgan hududlarda o’z saltanatini o’rnatdi,
Qandahorni ham egallaydi. 17
Uning davrida hozirgi Qarag’andadan
(Ulug’tog’dan) Xilmand daryosigacha, Sibir xonligidan Mashhadgacha
bo’lgan hududlar yana bir bor Oliy hokimiyati Buxoro qo’l ostida
birlashdi. Bunday katta saltanatga Amir Temurdan soa’ng Abdullaxon II
asos soladi. Rossiyaliklar uning davlatiga nisbatan “Buyuk Buxoriya”

42degan iborani qo’llashgan edilar. Ana shu davrdagi Abdullaxon II ning
markazlashgan davlat tuzish borasidagi faoliyati Hofiz Tanish
Buxoriyning “Abdullanoma” asarida o’zining mukammal ifodasini
topgan. Abdullaxon zamonida Buxoro xonligida dehqonchilik,
hunarmandchilik, savdo-sotiq rivojlanadi, madaniy hayot ancha
yuksaladi. Juda ko’p sug’orish inshootlari: Abdullaxon bandi, Tuyatortar
kanali, Okchopsoy to’g’oni va suv ombori, Vahshdan chiqarilgan
ko’plab ariqlarning qurilishi dehqonchilikni rivojlantiradi. Bu vaqtlarda
Buxoro xonligida bug’doyning 10 xil turi, suli, qo’noq, jo’xori, mosh,
noa’hat, makkajo’xori, loviya, sholi paxta, kunjut, beda, arpa, sabzavot
va poliz ekinlari ekilgan, bog’dorchilik, chorvachilik va ipakchilik
rivojlangan. Samarqand, Buxoro, Marg’ilon, Xoa’jand, Andijon,
Toshkent, Jizzax, O’ratepa, Shahrisabz va boshqa yirik shaharlarda
hunarmandchilik taraqqiy qilgan. Samarqand qozi kalonining
hujjatlaridan ma’lum bo’lishicha, XVI asrda Samarqandda hunarning 61
turi mavjud bo’lgan. Movarounnahrlik hunarmandlar zo’r san’at bilan
turli-tuman metall buyumlar, ip va ipak matolar, a’lo navli qog’ozlar
ishlab chiqarganlar. Buxoro shahri bu vaqtda ancha kengaytirilgan,
devor va harbiy istehkomlar qaytadan qurilgan. Shaharda madrasalar,
xonaqoh va karvonsaroylar, yangi rastalar barpo qilingan. Shahar
o’rtasidagi tim, ko’chalar chorrahasi ustiga gumbaz-toqlar, hammomlar,
karvon yo’llarida sardobalar, karvonsaroylar, ko’priklar qurilgan.
Abdullaxon davrida Buxoro xonligining Hindiston, Xitoy, Turkiya,
Rossiya bilan savdo va diplomatik munosabatlari rivojlangan. 1572-
1578-yillari Hindistonda Buxoro xonining elchilari, Buxoroda esa
Hindiston podshohi Akbarning elchilari bo’lgan. Abdullaxon II elchilari
1583-yili Moskvadan o’q-dori, ov qushlari, mato olib kelganlar. Bunday
elchilik 1589, 1595-yillarda ham takrorlangan. Abdullaxon II ning
mamlakat ichki siyosatidagi, davlat boshqaruv tizimini mustahkamlash,

43ayniqsa, pul islohoti o’tkazish yo’lidagi faoliyati natijalari keyingi
davrlarda ham saqlanib qolgan. Uning davrida Buxoro yaqinida Sumitan
(Jo’ybor) mavzesida Jo’ybor xojalaridan Abu Bakr Sa’d mozori atrofiga
madrasa, masjid, xonaqoh va chorbog’, Buxoroda madrasa, hammom,
Govkashon, Fathulla qushbegi, Mirakan, Xoja Muhammad Porso, Yangi
Chorsu (1569-1570), tim (Abdullaxon timi), Karmana yaqinida
Zarafshon daryosi ustiga ko’prik (1582) qurilgan. Bu kabi inshootlar
Toshkent, Samarqand, Balh va boshqa shaharlarda ham qurilgan.
Turkiston shahridagi Xoja Ahmad Yassaviy maqbarasi, masjidi
ta’mirlangan. Abdullaxon II ning nufuzli amiri Qulbobo Ko’kaldosh
sharafiga Toshkentda Ko’kaldosh madrasasi qurilgan. Uning davrida
shaharsozlik, ilm-fan taraqqiy etadi. Buxoro madaniyat, ilm-fan
markaziga aylanadi. Buxoroda mashhur Abdullaxon kutubxonasi tashkil
bo’ladi. Unda mashhur xattotlar Mir AH Hiraviy, Ahmad Husayniylar
va boshqalar kitob ko’chirish bilan mashg’ul bo’lishgan. Sayid
Hasanxoja Nisoriyning “Muzakkiri ahbob” asari Abdullaxon II ga
bag’ishlangan. Bu davrda shoir, adib va ilohiyotchi olimlardan
Mushfiqiy, Nizom Muammoiy, Muhammad Darvish oxund, Qozi
Poyonda Zominiy, Mulla Amir, Muhammad Alti Zohid, tabiblardan
mavlono Abdulhakim va boshqalar yashab ijod etgan. Abdullaxon II
ning o’zi ham iste’dodli shoir bo’lib “Xon” taxallusi bilan o’zbek va fors
tillarida she’r yozgan. Harbiy san’at taraqqiy etgan. Qo’shin tarkibini
nayza, qilich, manjaniq, shotular bilan qurollangan otliq va piyoda
qismlar tashkil qilganlar. XVI asr ikkinchi yarmidan qo’shin Turkiyadan
keltirilgan pilta miltiq va zambaraklar bilan qurollana boshlagan.
Abdullaxon II markazlashgan davlatni tuzishda isyonkor zodagonlarni
qattiqqoa’llik va shafqatsizlik bilan jazoladi, sultonlar, beklar, amirlar va
o’zining bir qator qarindosh-urug’larining boshlarini tanlaridan judo
qildirdi. Ammo u har qancha qattiqqo’l bo’lmasin siyosiy tarqoqlik

44tartibotlariga qarshi kurashda ojizlik qiladi va bu tartibotlarning
navbatdagi qurboni bo’ladi. Rivoyatlarga qaraganda Abdullaxon II o’g’li
Abdulmo’min tomonidan 1598-yili zaharlab o’ldirilgan. Bu ishda harbiy
zodagonlar boshliqlaridan bin Muhammad Boqibiy tashkilotchilik
qilgan. Hokimiyatni zo’rlik yo’li bilan otasi qo’lidan olgan oqpadar
Abdulmo’min yarim yil o’tmasdanoq o’zi ham boshqa bir dushman
zodagonlar guruhi qolida (1599) halok bo’ldi. Taxtni so’nggi Shayboniy
hukmdor Pirmuhammadxon egallaydi. Ammo 1601-yili Samarqand
hokimi Boqi Muhammad bilan kurashda u yengiladi va taxtdan
ag’dariladi. Shu bilan Shayboniylar hukmronligi tugaydi. Ana shu Boqi
Muhammad boshqa bir sulola - Ashtarxoniylarga mansub edi. 1601-
yildan vatanimiz siyosiy hayotida yangi sulola - Ashtarxoniylar
hukmronlik qila boshlaydi. Shu tariqa qariyb yuz yil davom etgan
Shayboniylar sulolasi o’zaro qirg’inbarot urushlar va o’zaro nizolar
oqibatida qirilib tamom bo’ladi va taxt vorisligiga da’vogar qolmaydi.

45 XULOSA
XV-asr oxiri XVI-asr boshida Temuriy mirzolarning o’rtasida
boshlanib ketgan o’zaro janjallar taxt uchun kurashlar oqibatida
Temuriylar davlati parchalanib ketdi. Natijada Shayboniyxon
Movoraunnahr xalqlari hayotida muhm o’zgarishlar yasagan
Shayboniylar davlarini tashkil qildi. Shayboniylar davrida
Movoraunnahrda yer, suv munosabatlari quyidagi ko’rinishlarga ega edi:
Davlat mulki, vaqif xamda xususiy mulkdorlardan iborat edi. Unumli
yerlarning asosiy qismi xonlar ularning qarindosh urug’lari, ruhoniylar
va hukmron sinfning boshqa namoyondasi qo’lida to’plangan edi.
Dehqonchilik va chorvachilik xo’jaligining asosiy tarmoqlaridan edi.
Dehqonchilik haqida so’z yuritganda avvalo sug’orish ishlari qay
darajada yo’lga qo’yilganligini aytish joizdir. Bunda sug’orish ishlarida
tabiiy tayanch bo’lib kelgan an anaviy manbalar – Zarafshon, Chirchiq,‟
Sirdaryo, Amudaryo, Vaxsh, Murg’ob daryolari imkoniyatlaridan
foydalanganligi ham shubhasizdir. Masalan: “Mehmonnomai Buxoro
”
muallifi Sirdaryo daryosi imkonlari haqida so z yuritar ekan, bu
’
daryoning kechuv joylaridan, irmoqlaridan ko’plab, katta-katta anhorlar
qazilgan va suvi bilan atrofdagi ekinzorlar sug’orilganligini alohida
ta’kidlaydi. Sig’noq atrofini obodonlashtirishda bu yaqqol ko’rsatilgan.
Sun’iy sug’oriladigan yerlar dehqonchilikni rivojlantirishda asosiy negiz
hisoblangan. Sug’oriladigan yerlarda paxta, bug’doy, sholi, beda,
bog’dorchilik va sabzavotchilik yaxshi edi.
Dehqonchilikning bunday turi adirlar va vodiylarida yaxshi yo’lga
qo’yilgan edi. Lalmikor dehqonchilik, chorvachilik bilan birga olib
borilgan. Dehqonchilik uchun yaroqsiz bo’lgan yerlarda, sero’t
yaylovlarda chorvachilik rivojlangan. O’zbekiston tarixi darslarida bu

46davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ahvolni o’rganish va uni
o’quvchilar ongiga singdirish maqsadida olib borilgan tadqiqotlar ishida
quyidagi xulosalarga keldim. Birinchidan, Shayboniyxon 1499-1509-
yillarda olib borgan yurishlaridan keyin butun Movoraunnahr va
Xurosonni qo’lga kiritdi. Shu tariqa katta hududni egallagan
Shayboniyxon davlati tashkil topganligi yoritib berildi. Ikkinchidan,
Shayboniylar davrida etnik o’zgarishlar ro’y berib dashti qipchoqdan
ko’chib kelgan qabilalar o’zlari bilan “o’zbek” degan etnik nomlarni olib
keldilar va butun Movoraunnahr shu nom bilan yuritila boshlanganligi
aniqlandi. Uchinchidan, Shayboniylar davlatida katta qurilish ishlari olib
borildi. Shayboniyxon madrasasi, Abdurahm Sadr madrasasi, Baroqxon
madrasasi, Masjidi kalon, Mir arab madrasasi, Abdullaxon, Ko’kaldosh
kabi madrasalar buni yaqqol misoli sifatida ko’rsatib berildi.
To`rtinchidan, Shaybiniylar davrida ilm - fan madaniyat rivojlanib
temuriylar qodirgan meros davom ettirildi. Hukmdorlardan
Shayboniyxon, Ubaydullaxon kabi shoirlarni xalqimizning ma’naviy
merosiga qo’shgan hissasi nihoyatda katta ekanligi dalillar asosida
asoslandi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar:
1. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T.: O`zbekiston, 2023
yil, 1-may kunidagi yangi tahriri
2. O`zbekistonning birinchi prеzidеnti I.A. Karimovning “Tarixiy
xotirasiz kеlajak yo`q” asarida tarixiy voqеlikka munosabat masalasi
T: “Sharq” 1998
3. “O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo`yicha
Harakatlar strategiyasi to`g’risida g i O`zbekiston Respublikasi”

47Prezidentining 2017 yil
7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni
4. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz
bilan birga quramiz. – T.: “O`zbekiston”, 2017
5. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O`zbekiston
davlatini birgalikda barpo etamiz. –T.: “O`zbekiston”, 2017
6. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini
ta‘minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. –T.:
“O`zbekiston”, 2017
Ilmiy adabiyotlar:
7. Ahmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil. 78–87
betlar
8. Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. Toshkent, 1994 yil. 113–120 betlar
9. Axmedov B. O’zbek ulusi. Toshkent, 1992 yil. 87–93 bet
10. Bobur Z. M. Boburnoma. Toshkent, 1989 yil. 86-bet
11. J. Eshov, A. A. Odilov. O‘zbekiston tarixi, II kitob. 2020. 18–31
betlar
12. Fan va turmush jurnali. 2000–2006 yillar. 26–32 betlar
13. Hofiz Tanish Buxoriy. Abdullanoma, 1-jild. 139-be t Ibrohimov A. va
boshqalar. Vatan tuyg’usi. Toshkent, 1996 yil. 48–56 betlar
14. Ibrohimov A. Bizkim o’zbeklar. Toshkent, 1999 yil. 38–43 betlar
15. Muhammad Solih. Shayboniynoma. Toshkent, 1988 yil. 88–91 betlar
16. Saidqulov T. O’rta Osiyo xalqlari tarixi tarixshunosligidan lavhalar.
Toshkent, 1993 yil. 112–115 betlar

48 Internet ma’lumotlari:
17. 19. www.ziyonet.uz
18. 20. www.wikipedia.org
19. 21. www.uzedu.uz

Buxoro xonligi haqidagi kurs ishi

Sotib olish