Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 410.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 04 Август 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Byudjet nazoratini tashkil etish hisob palatasining vazifa va vakolatlari

Купить
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI SIRTQI TA LIMʼ BUXGALTERIYA FAKULTETI KURS ISHI Mavzu: Byudjet nazoratini tashkil etish hisob palatasining vazifa va vakolatlari Bajardi: _________________________. Ilmiy rahbar: _____________________. 1 Kirish 1. Moliyaviy nazoratning iqtisodiy mohiyati va uning tashkiliy asoslari 2. Davlat byudjeti ijrosini amalga oshirishda byudjet nazoratining o’rni va ahamiyati 3. Byudjet nazorati faoliyatini rejalashtirish va ularni o’tkazishning xususiyatlari. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 2 KIRISH Mamlakatimizda barcha sohalarni qamrab olgan holda amalga oshirib kelinayotgan strategik islohotlar o’z samarasini bermoqda. Jumladan, byudjet tizimida ham istiqbolli islohotlarning amalga oshirilayotganligi mazkur sohada normativ-huquqiy bazani yanada takomillashtirish, xorij tajribasini chuqur o’rgangan holda milliy iqtisodiyotimizga xalqaro standartlar talablarini joriy etishni taqozo etmoqda. Zero, mamlakatimiz rahbari ta’kidlab o’tganidek, davlat moliyasini boshqarishda “Iqtisodiy islohotlar va ijtimoiy o’zgarishlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish, eng avvalo, iqtisodiy va moliyaviy organlarning faoliyati samaradorligiga bog’liqdir” 1 . Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, davlat moliyasini boshqarish, byudjet intizomini ta’minlanishi, davlat byudjeti mablag’larining shakllantirilishi hamda samarali va maqsadli sarflanishida buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobot tizimi alohida ahamiyat kasb etadi. Byudjet tizimi ko’p tarmoqli bo’lib, unda byudjet tizimi byudjetlari alohida ahamiyatga ega. Byudjet hisobi byudjet tizimi byudjetlarini ijro etishda hisobga olinadigan, pulda ifodalangan aktivlar va majburiyatlarning, shuningdek mazkur aktivlar va majburiyatlarni o’zgartiruvchi operatsiyalarning holati to’g’risidagi axborotni to’plash, ro’yxatdan o’tkazish va umumlashtirishning tartibga solingan tizimidir. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida moliyaviy nazoratning mohiyati va yangicha talqini shundan iborat bo’lishi lozimki, uning yordamida birinchidan, davlat muassasalari tomonidan o’z moliyaviy faoliyatlarini huquqiy me’yorlarga rioya etilishini kuzatib borishlari; ikkinchidan, amalga oshirilayotgan moliyaviy xarajatlarning iqtisodiy asoslanganligi va samaradorligini, ushbu xarajatlarning byudjet tashkilotlari oldida turgan vazifalarga muvofiq kelishini tekshirish orqali ta’minlashdan iborat. 1 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi . 3 1. Moliyaviy nazoratning iqtisodiy mohiyati va uning tashkiliy asoslari Moliyaviy nazorat doimiy ravishda uzluksiz davom etadigan jarayon hisoblanadi. Moliyaviy nazorat bozor munosabatlarini takomillashtirish sharoitida iqtisodiyotni erkinlashtirish tizimining yetakchi zarur elementi sifatida shakllanib, rivojlanib boradi. Moliyaviy nazorat mamlakatimizda mavjud milliy boyligimizni va yaratilgan moddiy ne’matlarimizni hamda aholining manfaatlarini himoya qilishga yo’naltirilgandir. Davlatning moliyani boshqarish borasidagi faoliyati ko’p qirrali, turli-tuman moliyaviy munosabatlarni tashkil qilishdan iborat bo’lib, ular moliya nazorati orqali amalga oshiriladi. «Moliyaviy nazorat - bu maxsus shakl va uslublarni qo’llash orqali xo’jalik yurituvchi va boshqaruv organlarining moliyaviy faoliyati bilan bog’liq bo’lgan masalalarni tekshirishga qaratilgan harakatlar va taftishlar yig’indisidir». Moliyaviy nazorat davlatning o’z funktsiyalarini amalga oshirish jarayonida, davlat nazoratining asosiy turiga aylanadi. Moliyaviy nazorat, ishlab chiqarish, taqsimot va iste’mol jarayonlari hamda, pul-moliya- kredit munosabatlar tizimida va mexanizmida ob’ekt zarur kategoriyalarning elementi bo’lib xizmat qiladi. Boshqa tomondan, moliyaviy nazorat keng xalq ommasining iqtisodiyotini boshqarishdagi subyektiv faoliyatining tashkiliy qismi shaklida namoyon bo’ladi. Davlatning iqtisodiy va moliyaviy siyosatini muvafaqqiyatli amalga oshirilishi, iqtisodiyotning barcha tarmoqlari soha va bo’g’inlarida moliyaviy resurslarini shakllantirishni samaradorli, tejamkorli va to’liq hamda maqsadli yo’naltirilgan holda foydalanish bilan ta’minlanadi. Respublika iqtisodiyotining holatini, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarining rivojlanish qonuniyatlarni aniqlash, nazorat va tahlil qilish, davlatning iqtisodiyot tarmoqlarini boshqarish doirasidagi dolzarb faoliyatidir. 4 Moliyaviy nazorat moliyaning maxsus funksiyasi bo’lib, uning maqsadi moliyaviy resurslarni boshqarish qonuniyligi va samaradorligi bo’yicha qabul qilingan andozalardan chetga chiqish hollarini aniqlash, bunday chetga chiqishlar mavjud bo’lganida esa, ularni tuzatish va oldini olish bo’yicha tegishli choralarni o’z vaqtida qabul qilishdan iborat. Boshqacharoq aytadigan bo’lsak, moliyaviy nazorat iqtisodiy kategoriya sifatida moliyaga obyektiv xos bo’lgan nazorat xususiyatining amalda namoyon bo’lishidir. Odatda, moliyaviy nazorat quyidagi ikki yo’nalishda qaraladi: 1. Barcha iqtisodiy subyektlarning moliyaviy qonunchilik va moliyaviy intizomga rioya qilishi ustidan maxsus tashkil etilgan nazorat organlarining qat’iy tartibga solingan faoliyati; 2. Moliyaviy operatsiyalarning samaradorligi va maqsadga muvofiqligini ta’minlash maqsadida makro va mikrodarajada moliya hamda pul oqimlarini boshqarishning ajralmas elementi. Barcha iqtisodiy subyektlarning (davlat, korxona va tashkilotlarning) moliyaviy faoliyati ustidan qonunchilik va ijroiya hokimiyati organlarining turli darajalari, shuningdek maxsu tashkil etilgan muassasalar tomonidan amalga oshiriladigan nazoratga moliyaviy nazorat deyiladi. Iqtisodiy jixatdan rivojlagan mamlakatlarda moliyaviy nazorat, bir tomondan, o’zaro ta’sirchan va ikkinchi tomondan, alohidalashgan (mustaqil bo’lgan) mustaqil bo’lgan sohaga bo’linadi: Davlat moliyaviy nazorati;  Nodavlat moliyaviy nazorati.  Moliyaviy nazoratning davlat va nodavlat sohalari nazoratni amalga oshirish metodlarining o’xshashligiga qaramasdan, o’zlarining pirovard maqsadlari bo’yicha tubdan farq qiladi. Davlat moliyaviy nazoratining bosh maqsadi davlat xazinasiga resurslar tushirishni maksimallashtirish va davlat boshqaruv harajatlarini minimallashtirish bo’lsa, nodavlat moliyaviy nazoratning bosh maqsadi joylashtirilgan kapitaldagi foyda normasini oshirish 5 maqsadida davlat foydasiga ajratmalar va boshqa xarajatlarni minimallashtirishdan iborat. Davlat moliyaviy nazorati bu davlatning asosiy qonunlariga tayanadigan va hokimiyat hamda boshqaruv konkret organlari iqtisodiy- huquqiy harakatining kompleksli va maqsadga yo’naltirilgan tizimidir. Moliyaviy nazoratni tashkil etishda mamlakatning Konstitutsiyasi hal qiluvchi rolni o’ynaydi. Davlat moliyaviy nazorati YaIM taqsimlanishining qiymat proportsiyalarini kuzatishga qaratilgan. Bu nazorat davlat moliyaviy resurslarini shakllantirish, ularning to’liq va o’z vaqtida tushib turishi va ulardan maqsadli foydalanish bilan bog’liq bo’lgan pul resurslari harakatining barcha kanallariga tegishli hisoblanadi. Davlat moliyaviy nazorati va uning vazifalari xususida ushbu bobning uchinchi paragrafida yanada batafsil to’xtalab o’tamiz. Nodavlat moliyaviy nazorati ikkiga bo’linadi: ichki (firma ichidagi, korporativ) va tashqi (auditorlik). Ichki firmaviy moliyaviy nazorat korxona, muassasa, firma, korporatsiyalar o’zining iqtisodiy xizmatlari, ya’ni buxgalteriya, moliya bo’limi, moliyaviy menejment xizmatlari va boshqalar tomonidan o’z korxonasi, filiallari va shu’ba tuzilmalarining moliyaviy faoliyati ustidan nazorat amalga oshiriladi. Umuman olganda, jahon amaliyotida moliyaviy nazoratni tavsiflanishi quyidagi rasm ma’lumotlari orqali ko’rishimiz mumkin (1-rasm). 6 1-rasm. Jahon amaliyotida moliyaviy nazoratni tavsiflanishi 2 . Ichki nazorat xizmatlari doimiy ravishda pul mablag’larini (shaxsiy, qarziy, jalb etilgan) ishlatilishining samaradorligi va maqsadga muvofiqligi kuzatadi, rejalashtirgan moliyaviy natijalar bilan haqiqiy moliyaviy natijalar qiyoslab, tahlil qiladi, investitsion loyihalarning natijalariga moliyaviy baho beradi, korxonaning moliyaviy holatini nazorat qiladi. Ichki nazorat kapitalni investitsiyalashtirishning butun jarayonini kuzatib boradi. Ichki nazoratning ko’rinishlaridan biri bo’lgan va “post-audit” nomini olgan nazorat biznes-rejaning moliya bo’limidagi ishlab chiqarish-investitsiya faoliyatining har bir bosqichida rejlashtirilgan moliyaviy natijani haqiqiy holat bilan taqqoslash, ularni nomuvofiq kelishi sabablarini aniqlash va bartaraf etish, chiqimlarni kamaytirish va moliyaviy rejalashtirish metodlarini yaxshilash yo’llarini qidirishni anglatadi. Auditorlik nazorati nodavlat moliyaviy nazoratining yangi turi bo’lib, u mustaqillikning dastlabki yillarida O’zbekistonda ham paydo bo’ldi. Iqtisodiyotni boshqarishning bozor tizimiga o’tilishi va turli tijorat tizimlarining paydo bo’lishi bilan ularning moliyaviy ishonchliligiga, shuningdek ular moliyaviy holatini obyektiv baholashga nisbatan talablar keskin oshirildi. Auditorlik nazoratining asosiy vazifalari buxgalterlik va moliyaviy hisobotning ishonchliligini hamda amalga oshirilgan moliyaviy va xo’jalik operatsiyalarining amalda bo’lgan me’yoriy hujjatlarga muvofiqligini aniqlash, tekshirilayotgan iqtisodiy subyektlarning to’lov-hisobot hujjatlarini, soliq deklaratsiyalarini va boshqa moliyaviy majburiyatlarini tekshirishdan iborat. Auditorlik xizmatlari quyidagi boshqa xizmatlarni ham ko’rsatishlari mumkin: - buxgalteriya hisobini yo’lga qo’yish va olib borish; - daromadlar haqida buxgalteriya hisobotini va deklaratsiyani tuzish; 2 Vahobov A. V., Malikov T.S. Moliya: umumnazariy masalalar. – T.: 2007. – 322 bet. 7 - moliya-xo’jalik faoliyatini tahlil qilish va bashoratlash; - buxgalteriya xizmati xodimlarini o’qitish va qonunchilik masalalarida maslahat berish; - auditorlik tekshiruvlari natijasida olingan tavsiyalarni ishlab chiqish va boshqalar; Auditorlik tekshiruvi majburiy va tashabbusli bo’lishi mumkin. Agar tashabbusli tekshiruv iqtisodiy subyektning o’z qarori bo’yicha amalga oshiriladigan bo’lsa, majburiy audit uning xohish-irodasi va istagiga bog’liq bo’lmagan va qonunchilikda belgilangan hollarda majburiy tartibda o’tkaziladi. Majburiy auditorlik tekshiruvining buyurtmachisi sifatida xo’jalik yurituvchi subyekt ishtirok etadi. Auditorlik tashkilotini tanlash mulk egasi, xo’jalik yurituvchi subyekt qatnashchilari (aktsiyadorlari) umumiy majlisi bilan kelishiladi. Auditning asosiy tamoyili uning mustaqilligi bo’lib, bunda asosan tekshirilayotgan subyektning moliyaviy hisoboti to’g’risidagi kasbiy fikrini ifodalashda biror tomonning ta’siri ostida bo’lishdan uning ozod ekanligini tushunish lozim. Shu bilan birga, yana shuni hisobga olish kerakki, audit barcha mamlakatlarda etarli darajada qattiq tartibga solinadi. Ayrim davlatlarda (masalan, Fransiyada) bu jarayonga davlat aralashib, u audit me’yori va normativlarini belgilaydi, auditorlarni va auditorlik firmalarini ro’yxatdan o’tkazadi hamda ularning faoliyati ustidan nazorat o’rnatadi. O’zbekistonda ham xuddi shunday holat tarkib topgan bo’lib, bu erda davlat auditorlik faoliyatini tartibga solishni faol amalga oshiradi. U moliyaviy qiyinchiliklari iqtisodiyotga ta’sir etishi mumkin bo’lgan muhim korxonalarni ajratib, ularda audit o’tkazish majburiy ekanligini belgilaydi, auditorlarga (ma’lumoti, malakasi, imtihonlarni topshirish tartibi, mas’uliyati, javobgarligi va boshqalar bo’yicha) talablar qo’yadi. Auditni davlat tomonidan tartibga solishni tashkil etish qonunchilik va boshqa normativ hujjatlar vositasida amalga oshiriladi. Bunda auditorlar jamoatchilik tashkilotlari tomonidan auditning o’zini o’zi boshqarishiga katta 8 imkoniyat beriladi. Qayd etish lozimki, har bir mamlakatda jamoat tashkilotlarining rivojlanishi va ta’siri turlicha amalga oshiriladi. Masalan, AQSh va Angliyada auditorlik faoliyati asosan ixtisoslashtirilgan professional jamoat auditorlik tashkilotlari tomonidan tartibga solinadi. O’zbekiston Respublikasining Auditorlik faoliyati to’g’risidagi qonunini amalga oshirish, auditorlik tekshiruvlarining roli va maqomini belgilash, soliq va boshqa nazorat organlari tomonidan auditorlik xulosalari hisobini yuritishni ta’minlash maqsadida so’nggi vaqtlarda bizning mamlakatimizda auditorlik faoliyatini amalga oshirish tartibiga jiddiy o’zgartirishlar kiritildi 3 . Auditorlik faoliyatini litsenziyalash O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi (litsenziyalovchi organ) tomonidan amalga oshiriladi. Moliyaviy nazoratning davlat va nodavlat sohalari (ko’rinishlari, turlari) nazoratni amalga oshirish metodlarining o’xshashligiga qaramasdan, o’zlarining pirovard maqsadlari bo’yicha bir-biridan tubdan farq ham qiladi. Davlat moliyaviy nazoratining bosh maqsadi davlat xazinasiga resurslarni tushurishni maksimallashtirish va davlat boshqaruv xarajatlarini minimallashtirish bo’lsa, bunga qarama-qarshi ravishda nodavlat moliyaviy nazoratning (ayniqsa, firma ichidagi moliyaviy nazoratning) bosh maqsadi joylashtirilgan kapitaldagi foyda normasini oshirish maqsadida davlat foydasidagi ajratmalar va boshqa xarajatlarni minimallashtirishdan iborat. Bir vaqtning o’zida moliyaviy nazoratning har ikki sohasi amaldagi qonunlarning huquqiy ramkasi bilan cheklab qo’yilgan. Pul munosabatlari, moliyaviy resurslarni shakllantirish va ulardan foydalanishdagi qayta taqsimlash jarayonlari, shu jumladan, barcha darajalardagi va xo’jalikning barcha bo’g’inlaridagi pul fondlari shaklidagi moliyaviy resurslar moliyaviy nazoratning obyekti hisoblanadi. Tekshiruvlarning bevosita predmeti sifatida foyda, daromadlar, rentabellik, tannarx, muomala xarajatlari kabi qiymat ko’rsatkichlari maydonga chiqadi. 3 O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorlik tekshiruvlari rolini oshirish to’g’risida» 2000 yil 22 sentyabrdagi 365-sonli qarori. 9 Puldan foydalanish orqali va ayrim hollarda pulsiz (masalan, barter bitimlari) amalga oshiriladigan operatsiyalarning barchasi moliyaviy nazoratning sohasi hisoblanadi. Moliyaviy nazorat o’z ichiga quyidagi tekshiruvlarni oladi: iqtisodiy qonunlarning talablariga rioya etish (MD ni taqsimlash va qayta taqsimlash proportsiyalarining optimalligi);  byudjet rejasini tuzish va ijro etish (byudjet nazorati);  korxona va tashkilotlar, byudjet muassasalariga tegishli bo’lgan mehnat, moddiy va moliyaviy resurslardan samarali foydalanish;  o’zaro soliq munosabatlari. Taraqqiy etgan mamlakatlarda moliyaviy nazorat tizimi, asosan, bir tipda bo’lib, quyidagi elementlardan tashkil topadi:  bevosita mamlakatning parlamenti yoki prezidentiga bo’ysunuvchi hisob palatasi. Bu tashkilotning bosh maqsadi davlat mablag’larining sarflanishi ustidan umumiy nazoratni o’rnatishdir;  asosan soliqli daromadlarning davlat xazinasiga kelib tushishini nazorat qiluvchi va mamlakat prezidenti, hukumati yoki moliya vazirligiga bo’ysunuvchi soliq muassasi;  quyi tashkilotlarini tekshiruvchi va taftish qiluvchi davlat tashkilotlarining tarkibidagi nazorat qiluvchi organlar;  hisobot hujjatlarining ishonchliligini va moliyaviy operatsiyalarning qonuniyligini tijorat asosida tekshiruvchi nodavlat nazorat xizmatlari;  asosiy vazifasi xarajatlarni qisqartirish, moliyaviy oqimlarni optimallashtirish va foydani oshirish bo’lgan ichki nazorat xizmatlari. Jahon hamjamiyati ko’p yillik tajriba asosida moliyaviy nazoratni tashkil etishning asosiy printsiplarini ishlab chiqqanki, hozirgi paytda ularga rioya qilishga dunyoning har bir rivojlangan davlati intiladi. Bu printsiplar 10 INTOSAI 4 ning Lima deklaratsiyasida o’z aksini topgan. Ularning tarkibiga quyidagilar kiradi:  mustaqillik;  obyektivlik;  kompetentlik (layoqatlilik, qodirlik);  oshkoralik. O’z navbatida mamlakatimiz iqtisodchi olimlari moliyaviy nazoratni tashkil etishning asosiy 6 ta tamoyillarini sanab o’tganlar (2-rasm). Moliyaviy nazoratning mustaqilligi nazorat organining moliyaviy jihatdan mustaqilligi, nazorat organlari rahbarlarining vakolat muddatlarining parlament muddatlaridan uzoqligi, shuningdek ularning konstitutsion xarakteri bilan ta’minlanishi kerak. 4 INTOSAI – dunyoning 178 mamlakati oliy nazorat organlarining Xalqaro tashkiloti. Uning doirasida mintaqaviy tashkilotlar ham amal qiladi. Ulardan biri YEVROSAI bo’lib, u oliy nazorat organlarining Yevropa tashkilotidir. 11 2-rasm. Moliyaviy nazoratni tashkil etish tamoyillari 5 Obyektivlik va kompetentlik (layoqatlilik, qodirlik) nazoratchilar tomonidan amaldagi qonunchilikka so’zsiz itoat etilishini, taftish ishlarini amalga oshirishning belgilangan (o’rnatilgan) standartlariga (andozalariga) qattiq rioya etish asosida nazoratchilar ishining yuqori kasbiy darajada bo’lishini taqoza etadi. Oshkoralik davlat nazoratchilarining jamotchilik va ommaviy axborot vositalari bilan doimiy aloqada bo’lishini ko’zda tutadi. Ana shu asosiy printsiplardan amaliy xarakter kasb etuvchi moliyaviy nazoratning quyidagi boshqa printsiplari kelib chiqishi mumkin: natijalilik;  nazoratchilar tomonidan talab qilinadigan talablarning aniqligi va  mantiqiyligi; nazorat subyektlarining sotib oluvchanmasligi;  tekshirish va taftish dalolatnomalarida keltirilgan ma’lumotlarning  asoslanganligi va isbotlanganligi; preventivlik (moliyaviy buzilmalar ehtimolining  ogohlantiriluvchanligi); moliyaviy jinoyatlar bo’yicha shubhalanilayotgan shaxslarning  aybsizlik (sudgacha) prezumptsiyasi; turli nazorat organlari faoliyatlarining muvofiqlashtiruvchanligi va  boshqalar; Moliyaviy nazoratni tashkil qilish tizimiga bevosita yoki bilvosita ta’sir ko’rsatuvchi qonunlar qabul qila turib, har bir davlat, odatda, yuqoridagi printsiplarga tayanadi (asoslanadi). Bir vaqtning o’zida, har bir davlatda nazorat harakatlarining o’z reglamenti (tartibi va ketma-ketligi) mavjud bo’lib, bu narsa pirovardida moliyaviy nazoratning natijalariga o’z ta’sirini, albatta, ko’rsatadi. 5 B.A.Musaev, Z.X.Srojiddinova. Kontrolno-ekonomicheskaya rabota finansovix organov. O’quv qo’llanma 2006 y. 12 Moliyaviy nazorat moliyaning maxsus funktsiyasi bo’lib, uning maqsadi moliyaviy resurslarni boshqarish qonuniyligi va samaradorligi bo’yicha qabul qilingan andozalardan chetga chiqish hollarini aniqlash, bunday chetga chiqishlar mavjud bo’lganida esa, ularni tuzatish va oldini olish bo’yicha tegishli choralarni o’z vaqtida qabul qilishdan iborat. U nazoratning boshqa turlaridan farqli o’laroq, ijtimoiy ishlab chiqarishning barcha sohalarida mavjud bo’lgan holda, pul jamg’armalari harakatining butun jarayonida kuzatiladi. Shu sababli moliyaviy nazorat har qanday ishlab chiqarishda xo’jalik yuritish mexanizmining obyektiv ravishda zaruriy bo’lgan tarkibiy qismidir, deb tasdiqlash mumkin. Moliyaviy nazorat davlat nazoratining tarkibiy qismi bo’lib hisoblanadi. Moliyaviy nazoratning mohiyati uning vazifasida o’z ifodasini topadi. Moliyaviy nazorat, masalan, moliyaviy mablag’lar holati ustidan olib boriladigan nazorat yoki byudjetni to’ldirish, markazlashgan va markazlashmagan pul jamg’armalaridan foydalanish operatsiyalari ustidan olib boriladigan nazorat va boshqa ko’rinishlarda bo’lishi mumkin. Moliyaviy nazoratning oldida turgan eng asosiy vazifalar quyidagilardan iborat: pul fondlarining o’lchami va moliyaviy resurslarga bo’lgan ehtiyoj o’rtasidagi mutanosiblikka (balanslilikka) ta’sir ko’rsatish; davlat byudjeti oldidagi majburiyatlarning o’z vaqtida va to’liq  bajarilishini ta’minlash; moliyaviy resurslarni ko’paytirishning ichki xo’jalik zaxiralarini  qidirib topish va boshqalar. Shunday qilib, yuqoridagilarga asoslangan holda moliyaviy nazoratga quyidagicha ta’rif berish mumkin, moliyaviy nazorat - bu pul mablag’larini yig’ish, sarflash va undan foydalanish jarayonida olib boriladigan hamda qonuniylikni ta’minlashga qaratilgan davlat nazoratining bir turidir. 13 Moliyaviy nazoratni olib borishda albatta qonunga rioya etish talab qilinadi. Buning mazmuni shundan iboratki, respublika hududida faoliyat ko’rsatuvchi barcha davlat organlari (mansabdor shaxslari), korxona, muassasa, tashkilotlar va fuqarolar O’zbekiston Respublikasi qonunlariga og’ishmay amal qilishlari lozim. Moliyaviy nazorat moliya huquqi tizimiga kiruvchi barcha moliyaviy-huquqiy institutlarga (bo’limlarga) xosdir. Moliyaviy nazorat quyidagi maqsadlarda amalga oshirilishi mumkin: birinchidan, jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan davlat, mahalliy davlat hokimiyati organlari oldidagi moliyaviy majburiyatlarining bajarilishini tekshirish; ikkinchidan, davlat va mahalliy korxonalar, muassasalar va tashkilotlar tomonidan ularning ixtiyorida yoki kundalik boshqaruvida bo’lgan pul mablag’laridan to’g’ri va maqsadga muvofiq foydalanilayotganligini tekshirish; uchinchidan, yuridik shaxslar tomonidan moliyaviy operatsiyalar, hisobkitob, hisobot va pul mablag’larini saqlash va sarflashning qonunchilik bilan o’rnatilgan talablariga rioya etilishini tekshirish; to’rtinchidan, ishlab chiqarishning ichki zahiralarini aniqlash; beshinchidan, moliyaviy intizom buzilishi hollarini bartaraf etish va ogohlantirish. Yuqorida qayd etib o’tganimizdek, moliyaviy nazoratning mohiyati uning vazifalarida o’z ifodasini topib, ulardan biri «moliyaviy resurslarning ahvolini nazorat etishdan iboratdir. Ushbu nazorat davlat byudjeti oldidagi majburiyatlarning o’z vaqtida va to’liq ijro etilishini, markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan pul jamg’armalaridan foydalanishga doir operatsiyalarning to’g’ri amalga oshirilishini tekshirishni nazarda tutadi». Moliyaviy nazoratning boshqa vazifalari qatoriga yuridik adabiyotlarda korxonalar, tashkilotlar tomonidan ularning tasarrufidagi pul mablag’lari (byudjet mablag’lari, bank ssudalari va h.k.)dan to’g’ri foydalanilishi hamda 14 tashkilotlar, korxonalar va muassasalar tomonidan moliyaviy operatsiyalar, hisob-kitoblarni amalga oshirish va pul mablag’larini saqlashga oid qoidalarga rioya etilishini tekshirish kiritilgan. Yana bir vazifa sifatida moliya intizomining buzilishini bartaraf etish va buning oldini olish, ogohlantirish ajratiladi. Ular aniqlangan hollarda tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolarga nisbatan belgilangan tartibda jazo choralari qo’llaniladi, davlat va xo’jalik yurituvchi subyektlarga etkazilgan zararni qoplash ta’minlanadi. Moliyaviy nazorat vazifalarini amalga oshirish natijasida moliyaviy faoliyatda qonuniylik tamoyili tomonlaridan birini ifodalaydigan moliya intizomi mustahkamlanadi. Moliya intizomi deganda, davlat va xo’jalik yurituvchi subyektlar pul jamg’armalarini tashkil etish, taqsimlash va ulardan foydalanish vaqtida belgilangan ko’rsatmalar va tartibga qat’iy rioya etilishi tushuniladi. Moliya intizomi talablari yuridik va jismoniy shaxslar hamda davlat organlari uchun amal qiladi. Shunday qilib, moliyaviy nazorat davlat manfaatlarini ta’minlaydi va aniq jismoniy shaxslar va xo’jalik yurituvchi subyektlarning huquq va manfaatlariga rioya etilishi (masalan, byudjetga to’lovlar bo’yicha imtiyozlar berish to’g’risidagi qonunlarga rioya etilishi, soliqlar to’g’ri olinishi va h.k.ni nazorat etish)ga yordam beradi. Moliyaviy nazoratning muvaffaqiyatli va samarali o’tkazilishi uning tashkil etilish darajasiga va nazoratning turlari, shakllari va uni o’tkazishning metodlariga bog’liq. Moliyaviy nazoratni amalga oshiruvchi subyektlarga ko’ra uning quyidagi turlari mavjud: umumdavlat moliyaviy nazorati;  idoraviy moliyaviy nazorat;  xo’jalik ichidagi moliyaviy nazorat;  jamoatchilik moliyaviy nazorati;  mustaqil moliyaviy nazorat.  Umumdavlat moliyaviy nazorati davlat hokimiyat organlari (prezident, hukumat, Oliy majlis, Moliya vazirligi, Davlat soliq qo’mitasi, Davlat bojxona 15 qo’mitasi va boshqalar) tomonidan amalga oshiriladi. Bu turdagi moliyaviy nazoratning bosh maqsadi daromadlarning tushib turishi va davlat xarajatlarining sarflanishi bo’yicha davlat va jamiyatning manfaatlarini ta’minlashdan iborat. Idoraviy moliyaviy nazorat vazirliklarning nazorat-taftish boshqarmalari va boshqa tarkibiy tuzilmalari tomonidan amalga oshirilib, shu idoraga bo’ysunuvchi korxona, tashkilot va muassasalarning faoliyatini qamrab oladi. Xo’jalik ichidagi moliyaviy nazorat korxona va tashkilotlarning iqtisodiy va moliyaviy xizmatlari tomonidan o’tkaziladi. Bu erda moliyaviy nazoratning obyekti sifatida korxona, tashkilot va muassasalarning xo’jalik va moliyaviy faoliyati maydonga chiqadi. Jamoatchilik moliyaviy nazorati nodavlat tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladi. Nazoratning obyekti uning oldiga quyilgan vazifalarga muvofiq ravishda aniqlanadi. Mustaqil moliyaviy nazorat maxsus organlar: auditorlik firmalari va boshqa xizmatlar tomonidan o’tkaziladi. Moliyaviy nazorat yalpi ijtimoiy va milliy daromadni tashkil etish, taqsimlash va ulardan foydalanish kabi moliyaga xos bo’lgan sifatlarni nazorat etish vositasi bo’lib xizmat qiladi. Boshqacha aytganda, moliyaning nazorat funktsiyasi moliyaviy nazoratning asosiy qismi bo’lib, moliyaga bo’lgan ehtiyoj va moliya resurslari majudligi o’rtasida muvozanat bo’lishiga yordam beradi. Bunda moliyaviy nazoratning ishlashi uchun zarur bo’lgan shart- sharoitlar nazorat faoliyati barcha jabhalarining, xususan, uning chegaralari, amalga oshirish usul va shakllarining aniq tartibga solinishi, nazorat organlari huquqiy maqomi, ularning huquq va majburiyatlarini belgilashdan iboratdir. Yuqorida bayon etilgan holatlarni hisobga olib, aytish mumkinki, moliyaviy nazorat huquq me’yorlari bilan tartibga solingan, davlat va nodavlat organlari hamda xo’jalik yurituvchi subyektlarning moliya resurslarini boshqarish qonuniyligi va samaradorligini belgilash, moliya intizomini ta’minlash hamda 16 aniqlangan tartibbuzarliklarni tugatish va ogohlantirish bo’yicha o’z vaqtida chora-tadbirlar qabul qilishga doir faoliyatidir. 2. DAVLAT BYUDJETI IJROSINI AMALGA OSHIRISHDA BYUDJET NAZORATINING O’RNI VA AHAMIYATI Davlat moliyaviy nazorati byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlarining moliyaviy nazorat ob’ektlari tomonidan buzilishi hollarini aniqlash, bartaraf etish va unga yo’l qo’ymaslik maqsadida davlat moliyaviy nazorat organlari tomonidan amalga oshiriladi. Davlat moliyaviy nazorati: Respublika darajasida — O’zbekiston Respublikasi respublika byudjetining, davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlarining va respublika byudjetidan moliyalashtiriladigan byudjet tashkilotlari byudjetdan tashqari jamg’armalarining shakllantirilishi hamda ijro etilishi ustidan; Mahalliy darajada — Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjetining, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlarining, Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjetidan, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlaridan moliyalashtiriladigan byudjet tashkilotlari byudjetdan tashqari jamg’armalarining shakllantirilishi hamda ijro etilishi ustidan amalga oshiriladi. Davlat moliyaviy nazorat organlari davlat moliyaviy nazoratini davlat moliyaviy nazorat organlari yoki vakolatli organ tomonidan tasdiqlanadigan nazorat qilish yillik rejalariga muvofiq amalga oshiradi. Ayrim hollarda rejadan tashqari davlat moliyaviy nazoratini amalga oshirishga: 17 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining yoki O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining; davlat moliyaviy nazorat organiga byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlari buzilganligi faktlari to’g’risida ma’lumotlar kelib tushgan hollarda davlat moliyaviy nazorat organlari rahbarlarining qarorlari asosida yo’l qo’yiladi. Davlat moliyaviy nazorat organlari: O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasi, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va uning tasarrufidagi vakolatli organlar davlat moliyaviy nazorat organlaridir. Davlat byudjetining va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlarining daromadlari qismi bo’yicha davlat moliyaviy nazorati berilgan vakolatlar doirasida davlat soliq xizmati organlari tomonidan amalga oshiriladi. Davlat moliyaviy nazorati printsiplari. Davlat moliyaviy nazoratini o’tkazishning qonuniyligi va mustaqilligi, shuningdek davlat moliyaviy nazorati natijalarining ishonchliligi va xolisligi davlat moliyaviy nazoratining prinsiplaridir. Byudjet ijrosi jarayoni xaqida axborotlar byudjet hisobini tashkil qilish va yuritish orqali shakllantiriladi. Bunda, belgilangan byudjet tasnifi bo’yicha byudjet daromadlari shakllantiriladi va xarajatlar amalga oshiriladi. Byudjet hisobini alohida xususiyatlaridan biri – byudjet ijrosini to’g’ri tashkil etish, moliya byudjet intizomiga rioya qilish va nazorat funksiyasini amalga oshirilishidir. Nazorat funksiyasi orqali byudjet mablag’laridan maqsadli foydalanish, mulklarni saqlanishi va tayinlanishi bo’yicha sarflanishi tizimi yo’lga qo’yiladi. Byudjet hisobida ham yuqorida qayd etilganidek, nazoratning uch turi qo’llaniladi: - dastlabki nazorat; - joriy nazorat; - keyingi nazorat. 18 Dastlabki nazorat – smetalarni tuzish va tasdiqlash jarayonida amalga oshiriladi. Unda byudjet intizomiga rioya qilinishi, shuningdek, qonunchilik talablari buzilishi oldi olinadi. Joriy nazorat – byudjet ijrosi jarayonida amalga oshirilib, sodir bo’lgan muomalalarni qonuniyligi, pul mablag’larini oqilona sarflanishi, mulkiy qiymatliklar bo’yicha hisob ma’lumotlarini xaqiqiy holatga mosligi, hisoblashuvlar holati va boshqalar nazorati amalga oshiriladi. Keyingi nazorat – umumlashtirish bosqichi uchun zarur bo’lib, hisob va hisobot axborotlarini qonuniyligini aniqlash uchun amalga oshiriladi. Byudjet nazoratining shakllari, turlari va usullari hamda nazorat organlarining vakolatlari. Davlat moliyaviy nazorati taftish, tekshirish (shu jumladan byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlarining avvalgi taftishda yoki tekshirishda aniqlangan buzilishi hollarini bartaraf etish yuzasidan nazorat tartibidagi tekshirish) va o’rganish shaklida amalga oshiriladi. Davlat moliyaviy nazoratining turlari quyidagi: - dastlabki nazorat — moliyaviy operatsiyalar bajarilguniga qadar g’aznachilik bo’linmalari va moliya organlari tomonidan amalga oshiriladigan; - joriy nazorat — moliyaviy operatsiyalar bajarilishi jarayonida g’aznachilik bo’linmalari, moliya organlari va davlat soliq xizmati organlari tomonidan amalga oshiriladigan; - yakuniy nazorat — moliyaviy operatsiyalar bajarilganidan so’ng Byudjet Kodeksining 171-moddasida ko’rsatilgan davlat moliyaviy nazorat organlari tomonidan amalga oshiriladigan nazoratlardir. Davlat moliyaviy nazoratining usullari quyidagilardir 6 : 1. Hujjatlarni tekshirish hajmiga qarab: 6 www.fayllar.org 19 - yoppasiga nazorat — tekshirilayotgan davr uchun barcha buxgalteriya, moliya, statistika, bank hujjatlari va boshqa hujjatlarni nazorat qilish; - tanlov asosidagi nazorat — muayyan davr uchun buxgalteriya, moliya, statistika, bank hujjatlari va boshqa hujjatlarning ayrim qismlarini nazorat qilish; 2. Nazoratning maqsadga yo’naltirilganligi va predmetiga qarab: - kompleks nazorat — moliyaviy nazorat obyektining muayyan davr uchun moliyaviy-xo’jalik faoliyatining barcha yo’nalishlarini nazorat qilish; - mavzuli nazorat — moliyaviy nazorat obyektining muayyan davr uchun ayrim masalalar bo’yicha faoliyatini nazorat qilish; - muqobil nazorat — operatsiyalar yagonaligi bilan o’zaro bog’liq bo’lgan va turli moliyaviy nazorat ob’ektlarida turgan hujjatlarni solishtirishni o’z ichiga olgan tekshirish. O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasi tomonidan amalga oshiriladigan davlat moliyaviy nazorati. Hisob palatasi quyidagilarni amalga oshiradi: - makroiqtisodiy ko’rsatkichlarni, byudjet-soliq va pul-kredit parametrlarini shakllantirish jarayonlarini, ularning qonun hujjatlari talablariga muvofiqligiga rioya etilishini tizimli o’rganish; - byudjet tizimi byudjetlarining daromadlarini shakllantirish va mablag’lari sarflanishini umumiy, moddalar bo’yicha, tarmoqlar hamda hududlar kesimida nazorat qilish va tekshirish; - davlat maqsadli dasturlari amalga oshirilishining to’liqligi va samaradorligini baholash; - O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining va O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining bank hisobvaraqlaridagi mablag’larining qonuniy shakllantirilganligini, maqsadli hamda samarali sarflanganligini nazorat qilish va tekshirish; 20 - O’zbekiston Respublikasining respublika byudjeti va Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlari o’rtasida maqbul nisbatga erishishga doir takliflarni tahlil qilish hamda baholash; - davlat aktivlari shakllantirilishini, ulardan samarali va maqsadli foydalanilishini tekshirish; - daromad keltiruvchi tarmoqlar korxonalari faoliyatini byudjet tizimi byudjetlariga qo’shimcha tushumlar zaxiralarini aniqlashga yo’naltirilgan tarzda tahlil va nazorat qilish; - O’zbekiston Respublikasining Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan qishloq xo’jaligi mahsulotlari uchun hisob-kitoblar jamg’armasi, Qishloqlarni qishloq xo’jalik texnikasi bilan ta’minlashni davlat tomonidan rag’batlantirish jamg’armasi va belgilangan tartibda tashkil etilgan boshqa jamg’armalarning mablag’lari tushumi va daromadlarining shakllantirilishi, ularning mablag’laridan maqsadli va samarali foydalanilishi yuzasidan tahlil va nazorat qilish; - valyuta, eksport va import operatsiyalari o’tkazishning qonuniyligini, shuningdek byudjet tizimi byudjetlariga tovarlar (ishlar, xizmatlar) eksporti va importidan majburiy to’lovlar bo’yicha mablag’lar tushumini nazorat qilish; - mamlakat oltin-valyuta zaxiralarining o’rni qayta to’ldirilishi va ular bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar ustidan nazorat qilish; - ichki va tashqi aktivlarni boshqarish bo’yicha hisobotlar va balans hisobkitoblarini tahlil qilish, mablag’lar va oltin-valyuta zaxiralarini chet el banklariga va boshqa banklarga joylashtirish hamda qayta joylashtirishning asosli va samarali ekanligini nazorat qilish; - davlat qarzini boshqarish samaradorligini tahlil qilish, unga o’z vaqtida xizmat ko’rsatilishi ustidan nazorat qilish, O’zbekiston Respublikasi nomidan 21 yoki uning kafolati ostida jalb qilingan chet el kreditlari mablag’laridan samarali foydalanish masalalari bo’yicha predmetli tekshiruvlar tashkil etish; - davlat mulki realizatsiya qilinishi bilan bog’liq masalalarni tahlil qilish va ular bo’yicha nazoratni ta’minlash; - byudjet tizimi byudjetlari mablag’laridan maqsadli va samarali foydalanilishi ustidan nazorat qilishga doir vazifalar moliya organlari, shu jumladan g’aznachilik bo’linmalari tomonidan bajarilishi samaradorligini tahlil qilish; - davlat mulki ulushi bo’lgan korxonalarning moliya-xo’jalik faoliyatini dividendlar to’g’ri hisoblanishi va to’lanishi yuzasidan tekshirish. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, moliya boshqarmalari va moliya bo’limlari tomonidan amalga oshiriladigan davlat moliyaviy nazorati 7 . O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Qoraqalpog’iston Respublikasi Moliya vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklarining moliya boshqarmalari, tumanlar va shaharlar hokimliklarining moliya bo’limlari o’z vakolatlari doirasida: - quyi turuvchi moliya organlari tomonidan byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlari ijrosining ta’minlanishi ustidan; - ijtimoiy nafaqalar va kam ta’minlangan oilalarga moddiy yordam tayinlanishi hamda o’z vaqtida to’lanishi ustidan; - byudjet tashkilotlari va byudjet mablag’lari oluvchilar tomonidan smetashtat intizomiga rioya etilishining ta’minlanishi ustidan; - aksiz solig’i to’g’ri hisoblanishi va o’z vaqtida to’lanishi ustidan; - aksiz to’lanadigan ayrim turdagi tovarlarning aktsiz markalari bilan to’liq tamg’alanishi va olingan aksiz markalari sonining ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmiga muvofiqligi ustidan; - byudjet tashkilotlari tomonidan byudjet hisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tuzishning, shuningdek quyi turuvchi hududiy moliya organlari 7 www.aim.uz 22 tomonidan byudjet hisobotini tuzishning to’g’riligi ustidan davlat moliyaviy nazoratini amalga oshiradi. G’aznachilik bo’linmalari tomonidan amalga oshiriladigan davlat moliyaviy nazorati. G’aznachilik bo’linmalari davlat moliyaviy nazoratini: - byudjet tashkilotlarining va byudjet mablag’lari oluvchilarning tovarlarni etkazib beruvchilar (ishlarni bajaruvchilar, xizmatlar ko’rsatuvchilar) bilan Davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlari mablag’lari hisobiga tuzilgan shartnomalarini xarajatlar smetalarida ko’rsatilgan summalar doirasida hamda belgilangan maqsadlarga muvofiq tuzilganligi ustidan nazorat qilish asosida majburiy ro’yxatdan o’tkazish; - xarajatlar smetalarida va ro’yxatdan o’tkazilgan shartnomalarda nazarda tutilgan summalar doirasida byudjet tashkilotlari va byudjet mablag’lari oluvchilar nomidan hamda ularning topshirig’i bo’yicha tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) etkazib beruvchilarning hisobvaraqlariga to’lovlarni bevosita amalga oshirish orqali to’lov intizomiga rioya etilishini ta’minlash yo’li bilan amalga oshiradi. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining Nazorat-taftish bosh boshqarmasi va uning hududiy bo’linmalari tomonidan amalga oshiriladigan davlat moliyaviy nazorati. Nazorat-taftish bosh boshqarmasi va uning hududiy bo’linmalari: - byudjet va smeta-shtat intizomiga rioya qilinishi; - byudjet tizimi byudjetlarining xarajatlari ijrosi; - byudjet tizimi byudjetlarining mablag’lari hisobidan to’lovlarni amalga oshirishning navbatliligi, muddatlariga rioya etilishi va to’liqligi; - davlat investitsiya dasturlarini amalga oshirish uchun markazlashtirilgan manbalardan ajratiladigan mablag’lardan maqsadli foydalanilishi; 23 - O’zbekiston Respublikasining chet eldagi diplomatik muassasalari tomonidan chet el valyutasidagi mablag’lardan to’g’ri va maqsadli foydalanilishi; - pensiyalar va nafaqalar to’g’ri tayinlanishi, hisoblanishi va o’z vaqtida to’lanishi; - tibbiy-mehnat ekspert komissiyalarining faoliyati; - byudjet ssudalari va kredit liniyalaridan maqsadli foydalanilishi; - O’zbekiston Respublikasi tomonidan yoki uning kafolati ostida jalb qilingan kreditlardan (qarzlardan) maqsadli foydalanilishi; - insonparvarlik yordami va texnik ko’maklashish mablag’laridan maqsadli foydalanilishi; - davlat xaridlari bo’yicha tender (tanlov) savdolarining to’g’ri o’tkazilishi ustidan davlat moliyaviy nazoratini amalga oshiradi. Davlat soliq xizmati organlari tomonidan amalga oshiriladigan davlat moliyaviy nazorati. Davlat soliq xizmati organlari davlat moliyaviy nazoratini soliq to’g’risidagi qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiradi. Davlat moliyaviy nazorat organlarining o’zaro hamkorligi. Byudjet tashkilotlarini nazorat qilish rejalari davlat moliyaviy nazorat organlari tomonidan tasdiqlanadi. Davlat moliyaviy nazorat organlari moliyaviy nazorat obyekti mansabdor shaxslarining harakatlarida jinoyat alomatlari bo’lgan huquqbuzarliklar aniqlangan taqdirda nazorat materiallarini huquqni muhofaza qiluvchi organlarga topshiradi. Moliyaviy nazorat obyekti mansabdor shaxslariga nisbatan ma’muriy huquqbuzarliklarga doir materiallar sudlarga yoki tegishli vakolatli davlat organlariga topshiriladi. 24 3. Byudjet nazorati faoliyatini rejalashtirish va ularni o’tkazishning xususiyatlari Yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazorati nazorat rejasiga ko’ra amalga oshiriladi va davlat moliyaviy nazorat organining qarori asosida o’tkaziladi. Yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazoratini amalga oshiruvchi mansabdor shaxs davlat moliyaviy nazorat organi qarorining ko’chirma nusxasiga va xizmat guvohnomasiga ega bo’lishi kerak. Yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazoratini amalga oshirishda davlat moliyaviy nazorat organlarining mansabdor shaxslariga qo’yiladigan talablar vakolatli organ tomonidan belgilanadi. Davlat moliyaviy nazorat organlari maxsus kasbiy bilimlarni talab etadigan masalalarni ko’rib chiqish uchun davlat boshqaruvi organlari hamda boshqa tashkilotlarning ekspertlari va mutaxassislarini jalb etishga haqli. Yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazorati Byudjet kodeksining 170-moddasi 8 ga muvofiq tasdiqlangan moliyaviy nazorat ob’ektlarini nazorat qilish rejasiga ko’ra yiliga ko’pi bilan bir marta amalga 8 O`zbekiston Respublikasining byudjet kodeksi. 2013 yil 25 oshiriladi. Yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazoratini amalga oshirish muddati o’ttiz kalendar kundan oshmasligi lozim. Zarur hollarda yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazoratini amalga oshirish muddati davlat moliyaviy nazoratini tayinlagan tegishli davlat moliyaviy nazorat organining rahbari yoki u vakolat bergan shaxs tomonidan uzaytirilishi mumkin. Yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazoratining natijalari davlat moliyaviy nazorat organining mansabdor shaxsi tomonidan: - tekshirish va taftish natijalari bo’yicha tuziladigan hujjat — dalolatnoma; - davlat moliyaviy nazorati natijalarini umumlashtiruvchi hujjat — jamlanma dalolatnoma; - o’rganish va nazorat tartibida tekshirish natijalari bo’yicha tuziladigan hujjat — ma’lumotnoma yoki xulosa; - O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasi tomonidan davlat moliyaviy nazorati natijalari bo’yicha tuziladigan hujjat — hisobot tarzida rasmiylashtiriladi. Yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazorati natijalariga doir hujjatlar quyidagilar ko’rsatilgan holda rasmiylashtiriladi: - rasmiylashtirilayotgan hujjatning turi; - tekshirish o’tkazilgan joy, hujjat tuzilgan sana; - davlat moliyaviy nazoratini o’tkazish uchun asos; - davlat moliyaviy nazoratining turi va uni o’tkazish davri; - davlat moliyaviy nazoratini o’tkazgan mansabdor shaxslarning familiyasi, ismi va otasining ismi; 26 - moliyaviy nazorat obyektining to’liq nomi, nazorat bilan qamrab olingan davr uchun mas’ul mansabdor shaxslarning lavozimi, familiyasi, ismi va otasining ismi ular egallab turgan lavozimlarida ishlagan davr albatta ko’rsatilgan holda; - moliyaviy nazorat obyektining joylashgan eri (pochta manzili), bank rekvizitlari; - oldingi taftish (tekshirish) natijalari yuzasidan ko’rilgan chora- tadbirlar haqidagi ma’lumotlar; - davlat moliyaviy nazorati bilan qamrab olingan davr hamda uni o’tkazish uchun moliyaviy nazorat obyekti tomonidan taqdim etilgan hujjatlar haqidagi umumiy ma’lumotlar; - taftish (tekshirish) jarayonida aniqlangan qoidabuzarliklar faktlari, normalari buzilgan qonun hujjatlari ko’rsatilgan holda. Yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazorati natijalariga doir hujjatga davlat moliyaviy nazoratini o’tkazish uchun asos bo’lib xizmat qilgan hujjatlarning ko’chirma nusxalari, davlat moliyaviy nazorati doirasida harakatlarni bajarish to’g’risidagi bayonnomalar, inventarizatsiya dalolatnomalari, jalb etilgan ekspertlar va mutaxassislarning xulosalari, nazoratni o’tkazish jarayonida davlat moliyaviy nazoratini amalga oshiruvchi mansabdor shaxslarning so’roviga ko’ra olingan materiallar, shuningdek nazorat doirasida bajarilgan harakatlarni tasdiqlovchi boshqa hujjatlar qo’shib qo’yilishi lozim. Davlat moliyaviy nazorati natijalariga doir hujjatga qonun hujjatlari bilan, hujjatlar bilan yoki moliyaviy nazorat obyekti faoliyatining davlat moliyaviy nazorati jarayonida amalga oshirilgan tartib-taomillar natijalari bilan tasdiqlanmagan turli xil xulosalarni, taxminlarni va faktlarni, tergov materiallaridan ma’lumotlarni va moliyaviy nazorat obyekti mansabdor 27 shaxslari tergov organlariga bergan ko’rsatuvlarga havolalarni kiritishga yo’l qo’yilmaydi. Davlat moliyaviy nazorati natijalariga doir hujjatda moliyaviy nazorat obyektining mansabdor va moddiy javobgar shaxslari harakatlariga huquqiy baho berilmasligi, shuningdek ularning qilmishlari, niyatlari va maqsadlari tavsiflanmasligi lozim. Byudjet kodeksi 184-moddasi 9 ning birinchi qismida nazarda tutilgan ma’lumotlar ma’lumotnoma (xulosa) rasmiylashtirilayotganda majburiy emas. Davlat moliyaviy nazoratining natijalariga doir hujjatlar davlat moliyaviy nazoratini o’tkazgan mansabdor shaxslar, shuningdek moliyaviy nazorat obyektining mansabdor va mas’ul shaxslari tomonidan imzolanadi. Moliyaviy nazorat obyektining mansabdor va mas’ul shaxslari davlat moliyaviy nazorati natijalariga rozi bo’lmagan taqdirda, hujjatni o’z e’tirozlari bilan imzolaydi hamda o’n kunlik muddat ichida e’tirozlarini davlat moliyaviy nazorat organiga yozma shaklda taqdim etadi. Moliyaviy nazorat obyekti tomonidan e’tirozlar o’n kunlik muddatda yozma shaklda taqdim etilmagan taqdirda, davlat moliyaviy nazorati natijalariga doir hujjat moliyaviy nazorat obyekti tomonidan qabul qilingan deb hisoblanadi hamda davlat moliyaviy nazorat organi tomonidan uni amalga oshirish choralari ko’riladi. Moliyaviy nazorat obyekti sudga murojaat etgan taqdirda, o’zining sudga murojaat etganligini tasdiqlovchi hujjatni o’n kunlik muddatda davlat moliyaviy nazorat organiga taqdim etishi shart. Sud tomonidan moliyaviy nazorat obyektining murojaati xususida qaror qabul qilinguniga qadar davlat moliyaviy nazorat organi davlat moliyaviy nazorati natijalari bo’yicha rasmiylashtirilgan hujjatning nizoli bandlarga tegishli qismi bo’yicha amalga oshirilishini to’xtatib turadi. 9 O`zbekiston Respublikasining byudjet kodeksi. 2013 yil 28 Davlat moliyaviy nazorati natijalariga doir hujjatlarda bayon etilgan ma’lumotlarning ishonchliligi, xolisligi va to’liqligi davlat moliyaviy nazorat organlarining mansabdor shaxslari tomonidan ta’minlanadi. Moliyaviy nazorat obyektining mansabdor shaxslari: - davlat moliyaviy nazorati amalga oshirilishining maqsadi, boshlanish sanasi va davomiyligini bilishga; - davlat moliyaviy nazorat organlarining tekshiruvchi mansabdor shaxslaridan mazkur organ rahbarining qarorini va yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazoratini amalga oshirish huquqini beruvchi bir martalik guvohnomani, shuningdek shaxsiy guvohnomani talab qilishga; - davlat moliyaviy nazoratini o’tkazish uchun asosga ega bo’lmagan shaxslarni davlat moliyaviy nazoratiga qo’ymaslikka; - davlat moliyaviy nazorati natijalari yuzasidan shikoyat qilishga haqlidir. Moliyaviy nazorat obyektining mansabdor shaxslari: - davlat moliyaviy nazorat organining mansabdor shaxslari davlat moliyaviy nazoratini o’tkazishi uchun zarur sharoitlar yaratishi; - davlat moliyaviy nazorat organi va uning mansabdor shaxslarining qonuniy talablarini bajarishi, shuningdek davlat moliyaviy nazorat organi mansabdor shaxslarining qonuniy faoliyatiga monelik qilmasligi; - davlat moliyaviy nazoratini o’tkazish vaqtida davlat moliyaviy nazorat organining mansabdor shaxslariga mazkur nazoratni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan hujjatlar va ma’lumotlarni taqdim etishi hamda ularning ishonchliligi, xolisligi va to’liqligi uchun shaxsan javobgar bo’lishi; - byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlari buzilgan holda foydalanilgan mablag’larning o’rni qoplanishini, shuningdek tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) 29 etkazib beruvchilar tomonidan shartnoma majburiyatlari bajarilishini ta’minlashi shart. Moliyaviy nazorat obyektining mansabdor shaxslari qonun hujjatlariga muvofiq boshqa huquqlarga ham ega bo’lishi va ularning zimmasida boshqa majburiyatlar ham bo’lishi mumkin. Davlat moliyaviy nazoratini: - moliyaviy nazorat obyekti mansabdor shaxsining yaqin qarindoshi, erining (xotinining) qarindoshi bo’lgan; - moliyaviy nazorat obyektida shaxsiy mulkiy manfaatlari bo’lgan; - tekshiruv bilan qamrab olingan davrda moliyaviy nazorat obyektida ishlagan davlat moliyaviy nazorat organlarining mansabdor shaxslari tomonidan o’tkazish taqiqlanadi. Byudjet kodeksi 186-moddasi 10 ning birinchi qismida ko’rsatilgan holatlar yuzaga kelgan taqdirda davlat moliyaviy nazorat organlarining mansabdor shaxslari bu haqda davlat moliyaviy nazoratini tayinlagan organning rahbarini yozma shaklda xabardor qilishi kerak. 10 O`zbekiston Respublikasining byudjet kodeksi. 2013 yil 30 XULOSA Respublika pul-kredit siyosati komissiyasi zimmasiga Respublikada naqd pul komissiyasi va xalq xo’jaligida hisob-kitoblarning ahvoli ustidan nazoratni kuchaytirish bo’yicha chora tadbirlar majmuini ishlab chiqish va ularni amalga oshirish, xo’jalik yurituvchi subyektlar tomonidan valyuta operasiyalarini amalga oshirish va O’zbekiston iqtisodiyoti ustuvor tarmoqlarini rivojlantirish uchun ajratiladigan kreditlardan maqsadli foydalanish tartibiga qat’iy rioya etishini ta’minlash vazifasini yuklatadi. Bozor iqtisodiyoti asoslarining shakllantirilib borishida moliyaviy nazoratning ham o`z o`rni va muhim vazifalari bor. Moliyaviy nazorat moliyaviy intizomni bajarishda korxonalar tashkilotlar muassalar hamda davlat va moliya bank tizimidagi mas`uliyati bilan chambarchas bog`liq. Moliyaviy nazorat davlat tomonidan tashkil etilgan nazorat qilish vazifalari yuklatilgan davlat yoki mustaqil jamoa organlari tomonidan hukumat korxonalari tashkilotlar va muassasalar faoliyatining samaradorligini aniqlashga qaratilgan nazorat tizimidir. Davlat byudjetini shakllantirish va sarflanishdagi rezervlarni moliyaviy va moddiy resurslarda boshqarishning barcha darajadagi operatsiyalarning 31 maqsadga muvofiqligi va samaradorligini qonuniylik prinsiplarida rioya qilish va ularning buzilishlarini aniqlash masalasi muhim sanaladi. Nazoratdan maqsad tuzatish choralarini ko’rish aybdorlarini esa javobgarlikka tortish va qonunbuzarlikni oldini olishdan iboratdir. Jamiyatda iqtisodiy hayortning turli xil sohalarida va xo`jalik subyektlaridagi ko`p qirrali murakkab vazifarni hal qilishda moliyaviy nazorat faol ishtirok etadi. Shunga binoan uni tashkil etish ham o’z o’rnida amalga oshirilishini talab etadi. Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati 1. O’zbekiston Respublikasining “B y udjet kodeksi” 2013 yil 26 dekabrdagi 360-sonli qonun bilan qabul qilingan. 2. “O`zbekiston Respublikasi byudjet tizimi byudjetlarining g’azna ijrosi qoidalari” O’zR AV. tomonidan 2016 yil 22 dekabrda № 2850 - son bilan ro’yxatdan o’tgan; 3. “Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Yo’riqnoma. O`zgartirish va qo`shimchalar bilan O’z.R AV. tomonidan 2018 yil 17 martda № 2169-2-son bilan ro’yxatdan o’tgan. 4. “ Byudjet tashkilotlari va byudjet mablag’lari oluvchilarning davriy moliyaviy hisobotlarini tuzish, tasdiqlash hamda taqdim qilish bo’yicha qoidalar” O’z.R AV. tomonidan 2018 yil 15 fevral 2971-son bilan ro’yxatdan o’tgan. 5. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorlik tekshiruvlari rolini oshirish to’g’risida» 2000 yil 22 sentyabrdagi 365-sonli qarori. 6. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. 32 7. Mirziyoev Sh.M.Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. 8. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. 9. I. Karimov Ja h on moliyaviy iqtisodiy inqirozi, uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. T-2009. 10. I. Karimov Asosiy vazifamiz-Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz faravonligini yanada yuksaltirishdir. T-2010. 11. Mehmonov S. Budjet hisobi. O’quv qo’llanma. – T.: “Fan va texnologiya”. 2012. 12. Mehmonov S. va Ubaydullaev D. Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi. Darslik. – T.: “Sano - standart”. 2013. 13. Vahobov A. va boshqalar. Byudjet – soliq siyosati yaxlitligi. О‘quv qо‘llanma.–T.: Iqtisod va moliya nashriyoti. 2005. 14. Vahobov A. va boshqalar Moliyaviy va boshqaruv tahlili. Darslik. T.: Sharq nashriyoti. 2005. 15. A.Vaxobov va boshqalar. Xalqaro moliya munosabatlari. Darslik. T.: Sharq nashriyoti. 2003. 16. Malikov T., Haydarov N., “Davlat byudjeti” о‘quv qо‘llanma, Toshkent: “IQTISOD-MOLIYA”, 2007. 17. Malikov T., Haydarov N., “Byudjet daromadlari va xarajatlari” о‘quv qо‘llanma, Toshkent: “IQTISOD-MOLIYA”, 2007. 18. Malikov T., Haydarov N., “Byudjet: tizimi, tuzilmasi, jarayoni” о‘quv qо‘llanma, Toshkent “IQTISOD-MOLIYA”, 2008. 19. Yо‘ldoshov Z., Malikov T. “Uy xо‘jaligi moliyasi” о‘quv qо‘llanma, Toshkent “IQTISOD-MOLIYA”, 2008. 20. Alimov I.I. “Moliya” о‘quv qо‘llanma. T.: TDIU, 2007. 33 21. Vahobov A. V., Malikov T.S. Moliya: umumnazariy masalalar. – T.: 2007. 22. B.A.Musaev, Z.X.Srojiddinova. Kontrolno-ekonomicheskaya rabota finansovix organov. O’quv qo’llanma 2006. 23. www.fayllar.org 24. www . mf . uz 34

Byudjet nazoratini tashkil etish hisob palatasining vazifa va vakolatlari

Купить