Byudjet taqchilligi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	57.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	16 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Zokirjon Xolmuhammedov

Ro'yxatga olish sanasi 14 Aprel 2025

7 Sotish

Byudjet taqchilligi

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
____________________________________________ INSTITUTI
“________________________________________” FAKULTET
“ ________________________________________ ” KAFEDRASI
“ ___________________________________________________
________________________________________ ” FANIDAN
KURS ISHI
МАVZU: Byudjet taqchilligi
Bajardi: ______________________________
______________________________
Qabul qildi: ______________________________
___________________________

T A S D I Q L A Y M A N
_____________________________________________________
_____________________________________________________
KURS ISHIGA BERILGAN VAZIFA
MAVZU:_______________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
Amaliy ko’rsatmalar:_____________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
Ish reja:_______________________________________________________________
1.______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
2.______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
3.______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
Qabul qildim:__________________guruh talabasi _____________________________
Rahbar:
_______________________________________________________ ___________________
(o’qituvchining ilmiy darajasi va F.I.SH) (imzo)
Muddati:”___________”___________________________202__ yil
2

________________________________________________________ fakulteti
____________________________________________________mutaxassisligi
___kurs____________guruh talabasi______________________________ning
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
_________________________________mavzusida bajargan kurs ishiga berilgan
T A Q R I Z
Kurs ishi rejasi____________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Kurs ishin mazmuni_____________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Grafik________________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Ma’lumoti:____________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Xulosa________________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
“______”________________2024 yil
Taqrizchi______________________________________________________________________
(taqrizchining lavozimi, ismi va familiyasi) (imzo)
3

MAVZU: Byudjet taqchilligi
MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………….5
Asosiy qism
I BOB: BYUDJET TAQCHILLIGINING NAZARIY ASOSLARI
1.1 Byudjet tizimi va uning tarkibi: tushuncha va turlari 7
1.2 Byudjet taqchilligi tushunchasi va uning klassifikatsiyasi…..………………......15
1.3 Byudjet taqchilligi ko‘rsatkichlarini baholash metodlari…..………………......15
II BOB: O‘ZBEKISTONDA BYUDJET TAQCHILLIGINING HOLATI VA
DINAMIKASI
2.1 O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti: tuzilmasi va xarajatlar tahlili 17
2.2 Oxirgi yillarda byudjet taqchilligi ko‘rsatkichlarining tahlili (statistik
ma’lumotlar asosida) 19
2.3 Byudjet taqchilligiga ta’sir qiluvchi asosiy omillar (soliq tushumlari, davlat
xarajatlari, tashqi qarz va b.) 19
III BOB: BYUDJET TAQCHILLIGINI KAMAYTIRISHNING SAMARALI
YO‘LLARI.
3.1 Byudjet taqchilligini moliyalashtirish manbalari: afzalliklar va xavflar 27
3.2 Byudjet daromadlarini oshirish strategiyalari (soliq islohotlari, iqtisodiy
o‘sish). 34
3.3 Davlat xarajatlarini optimallashtirish va samaradorligini oshirish yo‘llari
34
Xulosa 37
Foydalanilgan adabiyotlar ro ’ yxati 39
Internet saytlar 41
4

К IRISH
Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning iqtisodiyotdagi roli va uning
moliyaviy vositalar yordamida amalga oshiriladigan siyosati alohida ahamiyat kasb
etadi. Bu vositalarning eng muhimlaridan biri bu – davlat byudjeti hisoblanadi.
Davlat byudjeti orqali iqtisodiy resurslar qayta taqsimlanadi, ijtimoiy-iqtisodiy
dasturlar moliyalashtiriladi va iqtisodiy o‘sish uchun zarur sharoitlar yaratiladi.
Shu nuqtai nazardan qaraganda, byudjet muvozanatini ta’minlash, ayniqsa, byudjet
taqchilligi muammosini hal etish har bir mamlakat uchun strategik ahamiyatga ega.
Byudjet taqchilligi – bu davlat byudjeti xarajatlarining daromadlardan ortiq
bo‘lgan holatidir. Bunday vaziyat davlat moliyaviy barqarorligining zaiflashishiga,
milliy valyutaning qadrsizlanishiga, inflyatsiyaning kuchayishiga va hatto iqtisodiy
beqarorlikka olib kelishi mumkin. Ayniqsa, global iqtisodiy o‘zgarishlar,
pandemiyalar, geosiyosiy notinchliklar davrida byudjet taqchilligi muammosi
ko‘plab mamlakatlar uchun dolzarb masalaga aylangan. Shu bois, ushbu kurs
ishining mavzusi – byudjet taqchilligi – bugungi kunda nafaqat nazariy, balki
amaliy jihatdan ham juda muhim hisoblanadi.
Byudjet taqchilligi ko‘plab ichki va tashqi omillar ta’sirida shakllanadi. Ichki
omillar qatoriga soliq bazasining yetarli emasligi, iqtisodiy o‘sish sur’atining
pasayishi, davlat xarajatlarining samarasizligi kiradi. Tashqi omillar esa, asosan,
global moliyaviy inqirozlar, eksport narxlarining pasayishi, tashqi qarz yuki kabi
ko‘rsatkichlar bilan bog‘liq bo‘ladi. Mamlakat byudjetidagi taqchillik muammosini
hal etishda to‘g‘ri soliq-byoj siyosati yuritish, davlat xarajatlarini optimallashtirish,
hamda iqtisodiy o‘sishni ta’minlovchi strategik chora-tadbirlarni ishlab chiqish
juda muhimdir.
O‘zbekiston Respublikasi ham mustaqillik yillarida o‘zining byudjet
siyosatini shakllantirdi va uni bosqichma-bosqich takomillashtirib kelmoqda.
So‘nggi yillarda mamlakatda byudjet muvozanatini ta’minlash borasida qator
islohotlar amalga oshirildi. Shunga qaramay, ayrim yillarda byudjet taqchilligi
ko‘rsatkichlarining ortishi kuzatildi. Bu esa, moliyaviy intizom, soliqqa tortish
tizimi, budjet xarajatlarining samaradorligi va boshqa muhim masalalarni chuqur
5

o‘rganishni talab etadi. Ayniqsa, pandemiya davridan so‘nggi iqtisodiy tiklanish
jarayonida davlat moliyasini muvozanatli yuritish va byudjet taqchilligini
kamaytirish ustuvor vazifalardan biri bo‘lib qolmoqda.
Ushbu kurs ishining maqsadi – byudjet taqchilligi tushunchasining nazariy
asoslarini yoritish, O‘zbekistonda byudjet taqchilligining holatini tahlil qilish va
uni kamaytirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Shu
maqsadda quyidagi vazifalar belgilandi:
Byudjet taqchilligi tushunchasi va uning turlari, sabablari bilan tanishish;
Byudjet taqchilligining iqtisodiy oqibatlarini o‘rganish;
O‘zbekistonda so‘nggi yillardagi byudjet taqchilligi holatini tahlil qilish;
Byudjet taqchilligini kamaytirishga qaratilgan chora-tadbirlarni ko‘rib
chiqish;
Xorijiy tajribani o‘rganish va O‘zbekiston sharoitida qo‘llash imkoniyatlarini
baholash.
Tadqiqot ob’ekti sifatida davlat moliyasi va byudjet tizimi faoliyati tanlandi.
Tadqiqot predmeti esa – byudjet taqchilligining yuzaga kelish sabablari va uni
kamaytirish mexanizmlari hisoblanadi. Kurs ishining ilmiy yangiligi shundan
iboratki, unda nafaqat nazariy yondashuvlar, balki amaliy tahlillar asosida mavjud
muammolarga yechimlar taklif etilgan.
Kurs ishining amaliy ahamiyati shundaki, undagi tahlillar va takliflar
O‘zbekistonning byudjet siyosatini takomillashtirish, moliyaviy barqarorlikni
ta’minlashda foydali bo‘lishi mumkin.
6

I BOB: ISTEMOL VA JAMGARISH FUNKSIYALARI VA
GRAFIKLARI
1.1 Byudjet tizimi va uning tarkibi: tushuncha va turlari
Davlat byudjeti va uning tizimi – har qanday davlat iqtisodiyotining markaziy
moliyaviy instrumentlaridan biri hisoblanadi. Byudjet tizimi orqali davlat o‘z
moliyaviy resurslarini boshqaradi, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish uchun kerakli
xarajatlarni amalga oshiradi va soliqlar yig‘ish orqali mamlakat iqtisodiyotiga
ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli byudjet tizimini chuqur tushunish va uning tarkibini
tahlil qilish makroiqtisodiyotda muhim o‘rin egallaydi.
Byudjet tizimining tushunchasi
Byudjet tizimi – bu davlat, mahalliy hokimiyatlar va boshqa byudjet
tashkilotlarining daromadlari va xarajatlarini rejalashtirish, hisobga olish, nazorat
qilish va boshqarish jarayonlarini o‘z ichiga olgan kompleks tizimdir. Ushbu tizim
orqali davlat o‘zining ijtimoiy va iqtisodiy maqsadlarini amalga oshiradi,
moliyaviy resurslarni taqsimlaydi, iqtisodiy barqarorlik va o‘sishni ta’minlaydi.
Byudjet tizimi faqatgina pul mablag‘larini yig‘ish va sarflash emas, balki
ushbu jarayonlarni tartibga soluvchi qonunlar, normativ-huquqiy hujjatlar,
boshqaruv mexanizmlari, moliyaviy rejalashtirish usullari va hisobot tizimlaridan
tashkil topgan murakkab mexanizm hisoblanadi.
Davlat byudjeti – davlat tomonidan belgilangan ma’lum bir davr (odatda yil)
uchun daromadlar va xarajatlarning hujjat bilan tasdiqlangan rejasidir. Davlat
byudjeti iqtisodiy siyosatning asosiy elementlaridan biri bo‘lib, davlatning ijtimoiy
va iqtisodiy yo‘nalishdagi faoliyatini moliyalashtirishning asosi hisoblanadi.
Byudjet tizimining asosiy vazifalari
Byudjet tizimi bir qator vazifalarni bajaradi, jumladan:
Moliyaviy resurslarni taqsimlash: Davlat iqtisodiyoti va ijtimoiy sohalar
uchun kerakli mablag‘larni aniqlash va taqsimlash.
Daromad va xarajatlarni muvofiqlashtirish: Byudjet daromadlari va xarajatlari
o‘rtasida muvozanatni ta’minlash, byudjet defitsiti yoki ortiqchasining oldini olish.
7

Iqtisodiy tartibga solish: Soliq siyosati va byudjet mexanizmlari orqali
iqtisodiy jarayonlarni boshqarish.
Ijtimoiy adolatni ta’minlash: Ijtimoiy dasturlar, ijtimoiy himoya, ta’lim va
sog‘liqni saqlash kabi sohalarga mablag‘ ajratish.
Moliyaviy nazorat: Byudjet mablag‘larining samarali va qonuniy ishlatilishini
nazorat qilish.
Byudjet tizimi tarkibiga quyidagi asosiy elementlar kiradi:
Davlat byudjeti – bu mamlakat darajasidagi byudjet hisoblanib, davlat
daromadlari va xarajatlarini o‘z ichiga oladi. Davlat byudjeti ko‘p qavatli bo‘lib, u
federal (yoki respublika), hududiy (viloyat, shahar) va mahalliy byudjetlarga
bo‘linadi. Har bir byudjet o‘ziga xos vazifalar va majburiyatlarga ega.
Mahalliy byudjetlar mahalliy hokimiyatlarning moliyaviy resurslarini
ifodalaydi. Ular o‘z hududlarida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni moliyalashtirish
uchun xizmat qiladi. Mahalliy byudjet daromadlari asosan soliqlar, yig‘imlar va
davlat transfertlari hisobidan shakllanadi.
Byudjet tashkilotlari va muassasalari
Bu tarkibiy qism davlat va mahalliy byudjetdan moliyalashtiriladigan
tashkilotlar va muassasalarni o‘z ichiga oladi. Ular davlat ijtimoiy xizmatlari,
ta’lim, sog‘liqni saqlash, madaniyat va boshqa sohalarda faoliyat yuritadilar.
Byudjet qonunchiligi va normativ-huquqiy bazasi
Byudjet tizimi qonunlar, qarorlar va normativ hujjatlar majmuasidan tashkil
topgan. Ushbu hujjatlar byudjet jarayonlarini tartibga soladi, moliyaviy intizomni
ta’minlaydi va davlat moliyasining shaffofligini kafolatlaydi.
Byudjet jarayonlari
Byudjet tizimi bir necha bosqichlardan iborat jarayonni o‘z ichiga oladi:
byudjetni tuzish, ko‘rib chiqish va tasdiqlash, ijro etish, nazorat qilish va hisobot
berish. Har bir bosqichda o‘zining qat’iy qoidalari va tartiblari mavjud.
Byudjet turlarining asosiy ko‘rinishlari
Byudjet turlari ko‘plab mezonlarga ko‘ra tasniflanadi. Quyida byudjetning
eng keng tarqalgan turlari keltirilgan:
8

Asosiy (yillik) byudjet
Davlat byudjeti yillik sikl asosida tuziladi va tasdiqlanadi. Bu byudjet
davlatning bir yil davomida daromadlari va xarajatlarini rejalashtiradi.
Maxsus byudjetlar
Maxsus byudjetlar ma’lum bir soha yoki dastur uchun mo‘ljallangan.
Masalan, harbiy byudjet, sog‘liqni saqlash byudjeti, ta’lim byudjeti kabi. Ular
asosiy byudjetdan alohida yuritiladi.
Moliyaviy byudjetlar
Davlat moliyaviy bo‘limlari tomonidan tuziladigan byudjetlar bo‘lib, ular
hukumatning umumiy moliyaviy siyosatini aks ettiradi.
Favqulodda byudjetlar
Favqulodda holatlar uchun ajratilgan byudjetlar bo‘lib, ular tabiiy ofatlar yoki
iqtisodiy inqirozlar paytida qo‘llaniladi.
Davlat xarajatlari byudjeti
Bu byudjet davlat xarajatlarini tahlil qilish uchun mo‘ljallangan. U davlatning
investitsiyaviy, ijtimoiy va boshqa xarajatlarini o‘z ichiga oladi.
Byudjet balansi bo‘yicha turlar
Byudjet balansi daromadlar va xarajatlar taqqoslanishiga ko‘ra: muvozanatli
byudjet, ortiqcha byudjet (surplus) va taqchillikli byudjet (deficit) bo‘linadi.
Byudjet tizimining asosiy xususiyatlari
Markazlashtirilgan boshqaruv: Davlat byudjeti markazlashtirilgan boshqaruv
mexanizmi bo‘lib, bu orqali davlat iqtisodiy siyosatining asosiy yo‘nalishlari
amalga oshiriladi.
Qonuniylik: Byudjet tizimi qonuniy asosda faoliyat yuritadi, bu esa byudjet
mablag‘larining qonun doirasida sarflanishini ta’minlaydi.
Ochiqlik va shaffoflik: Byudjet jarayonlari ochiq va shaffof bo‘lishi kerak, bu
esa jamiyat nazoratini ta’minlaydi.
Moslashuvchanlik: Iqtisodiy sharoitlar o‘zgarishiga moslashish uchun byudjet
tizimi o‘zgarishlarga tayyor bo‘lishi lozim.
9

Byudjet tizimining zamonaviy tendensiyalari
Bugungi kunda byudjet tizimi kompleks va ko‘p darajali tuzilishga ega bo‘lib,
elektron boshqaruv tizimlari va raqamlashtirish vositalaridan keng
foydalanilmoqda. Shuningdek, byudjet tizimida “samaradorlik” va “hisobdorlik”
prinsiplari kuchaymoqda, bu esa byudjet mablag‘larining oqilona va samarali
sarflanishini ta’minlashga xizmat qiladi.
Davlatlar o‘rtasida byudjet siyosatini yanada optimallashtirish va nazoratni
kuchaytirish maqsadida xalqaro standartlar va tavsiyalar joriy qilinmoqda.
Jumladan, O‘zbekistonda ham so‘nggi yillarda byudjet tizimini isloh qilish va
modernizatsiya qilishga katta e’tibor qaratilmoqda.
.
1.2. Byudjet taqchilligi tushunchasi va uning klassifikatsiyasi
Byudjet taqchilligi — bu davlat yoki mahalliy hokimiyat organlari tomonidan
tasdiqlangan byudjetda xarajatlarning daromadlardan oshib ketishi holatini
anglatadi. Bu holat davlat moliyaviy tizimining muvozanatida nomutanosiblik
yuzaga kelganidan dalolat beradi. Makroiqtisodiy nuqtai nazardan qaralganda,
byudjet taqchilligi davlatning o‘z moliyaviy majburiyatlarini bajarishda muayyan
darajadagi moliyaviy yetishmovchilikka duch kelayotganligini anglatadi. Byudjet
taqchilligi davlatning fiskal barqarorligiga, iqtisodiy o‘sishiga va makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlariga bevosita ta’sir qiladi. Byudjet taqchilligi ingliz tilidagi “budget
deficit” atamasining o‘zbekchalashtirilgan shakli bo‘lib, bu holatda davlat byudjeti
orqali olinadigan daromadlar (asosiy soliq tushumlari, bojxona bojlari, davlat
mulkidan tushadigan daromadlar va boshqalar) xarajatlarni to‘liq qoplay olmaydi.
Ya’ni, byudjet balansining salbiy farqi yuzaga keladi. Agar byudjet daromadlari
100 milliard so‘mni, xarajatlar esa 120 milliard so‘mni tashkil etsa, bu holatda 20
milliard so‘mlik byudjet taqchilligi yuzaga keladi. Bu farq davlat tomonidan ichki
yoki tashqi qarz olish, rezerv mablag‘larni ishga solish, moliyaviy aktivlarni sotish
orqali qoplanadi. Byudjet taqchilligi iqtisodiyotning turli holatlarida turlicha
namoyon bo‘ladi. Masalan, iqtisodiy inqiroz davrida davlat fiskal siyosat orqali
iqtisodiyotni rag‘batlantirish maqsadida xarajatlarni oshiradi, bu esa taqchillikni
10

kuchaytiradi. Aksincha, iqtisodiy o‘sish davrida soliqlardan tushum ko‘paysa,
byudjet taqchilligi kamayishi yoki hatto byudjet ortig‘i yuzaga kelishi mumkin.
Byudjet taqchilligini keltirib chiqaruvchi omillar Byudjet taqchilligini yuzaga
keltiruvchi asosiy omillar quyidagilardan iborat:
Davlat xarajatlarining ortishi: Ijtimoiy to‘lovlar, pensiyalar, subsidiyalar,
infratuzilma loyihalari yoki harbiy xarajatlarning ortishi. Daromad manbalarining
qisqarishi: Soliq bazasining torayishi, soliq yig‘imining pasayishi yoki iqtisodiy
faoliyatning sustlashuvi. Soliq imtiyozlarining ko‘pligi: Davlat tomonidan
beriladigan soliq yengilliklari byudjetga tushumlarning kamayishiga olib keladi.
Tashqi omillar: Global iqtisodiy inqiroz, eksport narxlarining pasayishi, valyuta
kursining o‘zgarishi va boshqalar. Moliyaviy boshqaruvdagi muammolar: Davlat
moliyasini rejalashtirishdagi xatolar, samarasiz xarajatlar, korrupsiya holatlari.
Byudjet taqchilligining makroiqtisodiy oqibatlari Byudjet taqchilligi muayyan
holatlarda ijobiy rol o‘ynashi mumkin (masalan, iqtisodiy inqiroz davrida davlat
xarajatlari orqali talabni qo‘llab-quvvatlash), biroq u uzoq muddatda salbiy
oqibatlarga olib keladi: Inflyatsiya bosimini oshiradi: Ayniqsa, taqchillik pul
emissiyasi orqali qoplangan hollarda. Davlat qarzining ortishi: Taqchillik qarz
hisobiga qoplanadigan bo‘lsa, davlat tashqi yoki ichki qarz miqdorini ko‘paytiradi.
Investitsiya muhiti zaiflashadi: Byudjet barqarorligining yetishmasligi investorlar
uchun xavf signalidir. Valyuta kursining beqarorlashuvi: Byudjet muvozanati
buzilganda milliy valyuta qadrsizlanishi mumkin. Byudjet taqchilligining
klassifikatsiyasi Byudjet taqchilligi turli mezonlarga ko‘ra tasniflanadi. Bu tasniflar
taqchillikning mohiyatini tushunish, uning sabablari va oqibatlarini chuqur tahlil
qilish imkonini beradi. 1. Rasmiy va yashirin taqchillik Rasmiy (nominal)
taqchillik: Davlat moliyaviy hisobotlarida ochiq-oydin ko‘rsatiladigan taqchillik
miqdori. Yashirin taqchillik: Moliyaviy hisobotlarda aks ettirilmagan yoki
kechiktirilgan to‘lovlar shaklida mavjud bo‘lgan taqchillik. Bu odatda statistik
manipulyatsiyalar yoki hisob-kitobdagi kechikishlar natijasida yuzaga keladi. 2.
Strukturaviy va tsiklik taqchillik Strukturaviy taqchillik: Iqtisodiyotning uzoq
muddatli muammolari (noto‘g‘ri soliq siyosati, samarador bo‘lmagan xarajatlar,
11

past iqtisodiy o‘sish sur’atlari) sababli yuzaga keladi. Bu holat iqtisodiy sharoit
qanday bo‘lishidan qat’iy nazar doimiy bo‘lib qoladi. Tsiklik taqchillik: Bu
taqchillik iqtisodiy kon’yunkturaga bog‘liq. Masalan, iqtisodiy pasayish davrida
daromadlar kamayib, taqchillik kuchayadi. Iqtisodiy o‘sish davrida esa kamayadi
yoki ortiqcha byudjet paydo bo‘ladi. 3. Operatsion va sof taqchillik Operatsion
taqchillik: Inflyatsiyadan tozalangan, real narxlarda ifodalangan taqchillik. U
davlatning haqiqiy moliyaviy salohiyatini ko‘rsatadi. Sof taqchillik: Byudjetning
barcha daromad va xarajatlaridan inflyatsiyani, qarz foizlarini chiqarib tashlagan
holdagi taqchillik hisoblanadi. 4. Joriy va kapital taqchillik Joriy taqchillik:
Davlatning kundalik faoliyati, ijtimoiy to‘lovlar, maoshlar va boshqa qisqa
muddatli xarajatlar orqali yuzaga keladigan taqchillik. Kapital taqchillik:
Investitsiyaviy loyihalar, infratuzilma, qurilish va boshqa uzoq muddatli
xarajatlardan kelib chiqadigan taqchillik. 5. Ichki va tashqi byudjet taqchilligi Ichki
taqchillik: Ichki manbalardan (milliy banklar, aholi omonatlari, ichki
obligatsiyalar) qoplanadigan taqchillik. Tashqi taqchillik: Tashqi qarzlar, xalqaro
moliyaviy institutlardan olingan kreditlar orqali qoplanadigan taqchillik. Byudjet
taqchilligini o‘lchash usullari Byudjet taqchilligi ko‘rsatkichlarini aniqlash va
baholashda quyidagi asosiy metodlar qo‘llaniladi: Absolyut qiymatda: Byudjet
daromadlari va xarajatlari o‘rtasidagi nominal farq. Formula:
BT = Xarajatlar – Daromadlar
YaIMga nisbatan foizda: Taqchillik miqdorining yalpi ichki mahsulotga nisbatan
ulushi.
Formula:
BT% = (BT / YAIM) × 100
Bu usul xalqaro amaliyotda eng keng qo‘llaniladigan baholash mezonlaridan biri
bo‘lib, turli davlatlar o‘rtasida solishtirish imkonini beradi.
Shartli balanslash: Strukturaviy va tsiklik taqchillikni ajratib ko‘rsatish uchun
iqtisodiy modellar asosida amalga oshiriladi.
12

1.3 Byudjet taqchilligi ko‘rsatkichlarini baholash metodlari
Byudjet taqchilligi — bu davlat byudjetining daromadlari va xarajatlari o‘rtasidagi
salbiy tafovutdir. Taqchillik moliyaviy jihatdan nomutanosiblikni bildiradi va
mamlakatning fiskal siyosatini tahlil qilishda muhim indikatorlardan biri
hisoblanadi. Byudjet taqchilligi miqdor jihatidan, iqtisodiyotga nisbatan ta’siri,
uning sabablari va oqibatlarini aniqlash uchun turli metod va yondashuvlardan
foydalaniladi. Ushbu metodlar orqali byudjet taqchilligini aniq, puxta va real tahlil
qilish imkoniyati yaratiladi. Byudjet taqchilligini baholashning asosiy maqsadi
Byudjet taqchilligini baholash quyidagi maqsadlarda amalga oshiriladi: Davlat
moliyaviy barqarorligini aniqlash; Fiskal siyosatning holatini tahlil qilish; Byudjet
siyosatidagi xatoliklarni aniqlash; Taqchillikni kamaytirish uchun optimal
choralarni ishlab chiqish; Milliy iqtisodiy xavfsizlikni baholash. Byudjet
taqchilligini baholashda statistik , analitik , solishtirma va model asosidagi
yondashuvlardan foydalaniladi. Quyida bu metodlar batafsil yoritiladi.
1. Byudjet taqchilligining oddiy (absolyut) ko‘rsatkichini hisoblash Eng oddiy va
keng qo‘llaniladigan baholash usuli — bu absolyut qiymatda byudjet
taqchilligi ni aniqlashdir. Bu yerda umumiy byudjet daromadlari va xarajatlari
solishtiriladi.
Formulasi:
BT = X – D
Bu yerda:
BT – Byudjet taqchilligi (so‘mda),
X – Byudjet xarajatlari,
D – Byudjet daromadlari.
Agar BT > 0 bo‘lsa — taqchillik mavjud;
Agar BT < 0 bo‘lsa — byudjet ortig‘i (profitsit) mavjud.
Misol:
Agar O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjeti 2024-yilda 280 trillion so‘m
daromad va 290 trillion so‘m xarajatga ega bo‘lsa:
BT = 290 – 280 = 10 trillion so‘m (taqchillik)
13

Bu oddiy metod asosiy baholash mezoni hisoblanadi, ammo iqtisodiy kontekstni
aks ettirish uchun yetarli emas.
2. YAIMga nisbatan byudjet taqchilligi (nisbiy baholash). Davlat byudjetining
taqchilligini makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar bilan solishtirish orqali uning miqyosini
aniqlash mumkin. Bu usulda taqchillik Yalpi ichki mahsulotga (YAIM) nisbatan
foizda ifodalanadi.
Formulasi:
BT% = (BT / YAIM) × 100
Bu metod xalqaro amaliyotda juda keng qo‘llaniladi, chunki u davlatlar o‘rtasida
solishtirish imkonini beradi.
Misol:
Agar O‘zbekiston YAIMi 1200 trillion so‘m va byudjet taqchilligi 10 trillion so‘m
bo‘lsa:
BT% = (10 / 1200) × 100 = 0.83%
Odatda, taqchillik 3% dan oshsa, bu fiskal xavf belgisi sifatida baholanadi.
Masalan, Yevropa Ittifoqi “Maastricht mezonlari” bo‘yicha davlatlar uchun
byudjet taqchilligini YAIMga nisbatan 3% dan oshirmaslikni tavsiya qiladi.
3. Strukturaviy va tsiklik taqchillik bahosi Byudjet taqchilligi faqatgina daromad
va xarajat o‘rtasidagi tafovut emas, balki iqtisodiyotdagi holatga bog‘liqdir. Shu
bois, iqtisodiy sikl ta’sirini hisobga olgan holda quyidagi turlari baholanadi: a)
Tsiklik taqchillik Bu — iqtisodiy pasayish yoki inqiroz davrida, daromadlarning
kamayishi, xarajatlarning ortishi hisobiga yuzaga keladigan vaqtinchalik taqchillik.
Tsiklik taqchillikni hisoblashda soliq tushumlarining YAIMdan chetlanishi va
avtomatik stabilizatorlar (masalan, ijtimoiy to‘lovlar) hisobga olinadi.
b) Strukturaviy taqchillik Bu — iqtisodiy sikl ta’sirisiz, fiskal siyosatning zaifligi
sabab yuzaga kelgan taqchillikdir. U davlat moliya tizimining barqaror emasligini
ko‘rsatadi. Uni hisoblashda “normal” YAIM (ya’ni to‘liq bandlikda ishlayotgan
iqtisodiyot) ko‘rib chiqiladi.
Strukturaviy taqchillik = Umumiy taqchillik – Tsiklik taqchillik
14

Strukturaviy taqchillik yuqori bo‘lsa, bu davlatning doimiy ravishda ko‘p xarajat
qilayotganligini anglatadi va islohotlar zarurligini bildiradi.
4. Sof va operatsion taqchillik a) Sof taqchillik Bu taqchillik hisob-kitoblarda qarz
to‘lovlari (foiz to‘lovlari) chiqarib tashlangan holatda olinadi. U davlatning asosiy
fiskal holatini ko‘rsatadi.
Sof taqchillik = Byudjet taqchilligi – Foiz xarajatlari
b) Operatsion taqchillik Bu taqchillikdan inflyatsion ta’sir chiqarib tashlanadi. U
real pulda ifodalangan ko‘rsatkich bo‘lib, narxlar darajasining o‘zgarishi hisobga
olinmaydi. Operatsion taqchillik davlatning haqiqiy moliyaviy salohiyatini
baholashda qo‘l keladi.
5. Qarzga xizmat ko‘rsatish koeffitsienti
Byudjet taqchilligi ko‘p hollarda qarz bilan qoplanadi. Shuning uchun taqchillikni
baholashda qarzga xizmat ko‘rsatish darajasi ham tahlil qilinadi:
Koeffitsient = (Foiz to‘lovlari / Byudjet daromadlari) × 100
Bu ko‘rsatkich davlat daromadlarining qanchasi faqat qarzga foiz to‘lashga
ketayotganligini ko‘rsatadi. Agar bu koeffitsient yuqori bo‘lsa, davlat moliyaviy
bosim ostida ekanligini bildiradi.
6. Taqchillikni moliyalashtirish manbalarining bahosiTaqchillikni qoplashda
foydalaniladigan manbalarni ham tahlil qilish zarur: Ichki qarzlar: Davlat
obligatsiyalari, milliy banklardan kreditlar. Tashqi qarzlar: Xalqaro tashkilotlar,
boshqa davlatlardan qarz. Pul emissiyasi: Markaziy bank orqali yangi pul
chiqarish (bu inflyatsion xavf tug‘diradi). Taqchillikni moliyalashtirishda manbalar
samaradorligi, foiz stavkalari, qarzning muddati, valyutadagi farqlar baholanishi
kerak.
7. Dinamik tahlil: vaqt bo‘yicha tahlil Byudjet taqchilligi bir yillik emas, balki
ko‘p yillik vaqt oralig‘ida o‘rganilishi kerak. Dinamik tahlil orqali quyidagilar
aniqlanadi: Taqchillikning pasayish yoki ortish tendensiyasi; Soliq siyosati
samaradorligi; Xarajatlarning dinamikasi; Qarz yukining o‘zgarishi. Bu tahlil
statistik ma’lumotlar asosida grafik va jadval shaklida ham taqdim etilishi
mumkin.
15

8. Solishtirma tahlil: xalqaro tajriba asosida baholash Byudjet taqchilligi
ko‘rsatkichlarini boshqa davlatlar bilan solishtirish orqali ham baholash mumkin.
Bu: O‘zbekiston iqtisodiyoti qayerda turibdi? Taqchillikni qoplash siyosati xalqaro
mezonlarga mosmi? Soliq tushumlari global darajaga nisbatan qanday?
masalalarini o‘rganishga yordam beradi. Xalqaro tashkilotlar (IMF, WB, OECD)
tomonidan belgilangan ko‘rsatkichlar bilan solishtirish bu yerda muhim o‘rin
tutadi.
II BOB: O‘ZBEKISTONDA BYUDJET TAQCHILLIGINING HOLATI VA
DINAMIKASI
2.1. O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti: tuzilmasi va xarajatlar tahlili
O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjeti mamlakatning asosiy moliyaviy
rejasidir. U iqtisodiy taraqqiyotga xizmat qiluvchi, ijtimoiy sohani
moliyalashtiruvchi va davlat boshqaruvining asosiy vositasi hisoblanadi. Har bir
davlatning iqtisodiy barqarorligi, ijtimoiy-iqtisodiy siyosatning amaliyotga tatbiq
etilishi darajasi ko‘p jihatdan uning byudjeti va bu byudjetning tuzilmasi, ichki
nisbatlari, xarajatlarning yo‘nalishi hamda samadorligiga bog‘liq.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq, davlat byudjeti qonuniy
tartibda qabul qilinadi va yillik asosda tasdiqlanadi. Ushbu byudjet davlatning
barcha darajadagi moliyaviy resurslarini birlashtiradi va ular orqali maqsadli
yo‘nalishlarda xarajatlar amalga oshiriladi.
1. O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining tuzilmasi
Davlat byudjeti daromad va xarajat qismlaridan tashkil topgan bo‘lib, har bir
qism alohida moliyaviy ko‘rsatkichlar, tushum manbalari yoki xarajat
yo‘nalishlariga ega. Davlat byudjeti ikki asosiy qismdan iborat:
Daromad qismi – asosan soliq tushumlari, bojxona bojlari, davlat mulkini
ijaraga berishdan olingan tushumlar, jarimalar, aksizlar, foyda solig‘i, QQS va
boshqa tushumlarni o‘z ichiga oladi.
16

Xarajat qismi – bu ta’lim, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy himoya, milliy
xavfsizlik, transport infratuzilmasi, madaniyat va sport kabi yo‘nalishlarga
yo‘naltiriladigan mablag‘larni ifodalaydi.
Byudjet tuzilmasi qonunchilik asosida shakllantiriladi va unda mahalliy
byudjetlar (viloyat, tuman va shahar darajasidagi), maxsus fondlar va byudjetdan
tashqari mablag‘lar ham alohida ko‘rinishda ifodalanadi.
2. O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjetining daromad manbalari
So‘nggi yillarda mamlakat iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan islohotlar,
soliq va bojxona tizimidagi liberallashtirish choralari davlat byudjetining daromad
qismini mustahkamlashga xizmat qildi. Ayni paytda daromadlarning asosiy
qismini quyidagilar tashkil etadi:
Qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS) ;
Yuridik shaxslarning foyda solig‘i ;
Jismoniy shaxslar daromad solig‘i ;
Aksiz solig‘i ;
Bojxona to‘lovlari ;
Ijtimoiy soliq ;
Tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun yig‘imlar .
Misol uchun, 2024-yilgi O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti prognozida
QQS umumiy tushumlarning qariyb 35 foizini, foyda solig‘i esa 20 foizga yaqin
qismini tashkil etgan.
3. Davlat byudjeti xarajatlarining asosiy yo‘nalishlari
Davlat byudjeti xarajatlari iqtisodiy va funktsional tasnif asosida tahlil
qilinadi. Iqtisodiy tasnif xarajatlar turiga ko‘ra: ish haqi, tovar va xizmatlar xaridi,
pensiya va ijtimoiy to‘lovlar, kapital xarajatlar va boshqalarga bo‘linadi.
Funktsional tasnif esa yo‘nalishlar bo‘yicha amalga oshiriladi:
Ta’lim sohasi – maktabgacha ta’lim, umumta’lim maktablari, OTMlar va
ilm-fan xarajatlari.
Sog‘liqni saqlash – kasalxonalar, poliklinikalar, sanitariya xizmatlari,
vaksinalar xaridi.
17

Ijtimoiy himoya – nafaqalar, yordam puli, ishsizlikni kamaytirish dasturlari.
Transport va kommunikatsiya – avtomobil yo‘llari, temir yo‘l
infratuzilmasi, raqamli texnologiyalar.
Milliy xavfsizlik va huquqni muhofaza qilish – harbiy xarajatlar, ichki
ishlar va sud tizimi.
Misol uchun, 2023-yilda davlat byudjetining xarajatlarida eng katta ulush
ta’lim tizimiga (taxminan 24%), sog‘liqni saqlashga (15%) va ijtimoiy himoyaga
(10%) to‘g‘ri kelgan.
4. Xarajatlar samaradorligini tahlil qilish zarurati
Davlat byudjeti orqali amalga oshiriladigan xarajatlar ko‘lami katta bo‘lishiga
qaramay, bu mablag‘larning qanday ishlatilayotgani, iqtisodiyotda qanday natijalar
berayotgani har doim ham to‘liq baholanmaydi. Xarajatlar samaradorligi deganda
har bir sarflangan so‘mning qanday iqtisodiy va ijtimoiy natijalar berayotganligi
nazarda tutiladi.
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi 2022-yildan boshlab “rezultatga
yo‘naltirilgan byudjet” tamoyillarini joriy etishni boshladi. Bu tizimda har bir
xarajat uchun aniqlangan maqsad, mezon va ko‘rsatkichlar bo‘yicha baholash olib
boriladi. Misol uchun, ta’limga ajratilgan mablag‘lar nafaqat son jihatdan (mablag‘
hajmi), balki sifat jihatidan (ta’lim sifatining oshishi, o‘quvchilarning bilim
darajasi) baholanadi.
5. Mahalliy byudjetlarning roli
O‘zbekiston davlat byudjeti tarkibida mahalliy byudjetlar muhim o‘rin tutadi.
Ular tuman, shahar va viloyat miqyosida ijtimoiy-iqtisodiy masalalarni hal etishda
asosiy moliyaviy vosita bo‘lib xizmat qiladi.
So‘nggi yillarda mahalliy byudjetlarning mustaqilligi oshirilmoqda. Misol
uchun, jismoniy shaxslar daromad solig‘i va ayrim yengil soliq turlari to‘liq
mahalliy byudjetlar ixtiyoriga o‘tkazildi. Bu orqali hududlarning o‘z iqtisodiy
salohiyatidan samarali foydalanishi ta’minlanmoqda.
6. Davlat byudjeti ochiqligi va jamoatchilik nazorati
18

Davlat byudjetining shakllanishi va ijrosida shaffoflikni ta’minlash —
ishonchli fiskal siyosat yuritishning muhim omillaridan biridir. O‘zbekiston
hukumati byudjet ochiqligi bo‘yicha xalqaro talablar asosida islohotlar olib
bormoqda:
Moliya vazirligi rasmiy sayti orqali byudjet loyihalari, tahlillar, ijro holati
haqida axborot berilmoqda.
“Open Budget” portali orqali fuqarolar, blogerlar va nodavlat tashkilotlar
byudjet harajatlarini nazorat qilmoqda.
Jamoatchilik eshituvlari orqali ayrim byudjet mablag‘larining taqsimoti
muhokama qilinmoqda.
Bu chora-tadbirlar fuqarolik jamiyatini kuchaytiradi va byudjet
mablag‘larining maqsadli sarflanishini kafolatlaydi.
7. Davlat byudjeti xarajatlari bilan bog‘liq muammolar
O‘zbekiston davlat byudjetida bir qancha tizimli muammolar mavjud:
Xarajatlarning ortiqcha markazlashuvi (mahalliy ehtiyojlar yetarlicha inobatga
olinmasligi);
Ayrim tarmoqlarda mablag‘larning noto‘g‘ri taqsimlanishi;
Samaradorlik va natijadorlik mezonlarining yo‘qligi yoki yetarlicha
ishlamasligi;
Davlat xaridlarida shaffoflikning past darajada bo‘lishi;
Ayrim xarajatlarning korrupsiya xavfiga moyilligi.
Bu muammolarni bartaraf etish uchun byudjet xarajatlarini rejalashtirishda
raqamlashtirish, jamoatchilik nazorati, mustaqil audit tizimini kengaytirish zarur.
2.2. Oxirgi yillarda byudjet taqchilligi ko‘rsatkichlarining tahlili (statistik
ma’lumotlar asosida)
O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjeti taqchilligi (defitsiti) mamlakatning
fiskal siyosati, iqtisodiy barqarorlik va moliyaviy boshqaruvining muhim
ko‘rsatkichlaridan biridir. So‘nggi yillarda byudjet taqchilligi miqdorining o‘sishi,
uning sabablari va oqibatlari iqtisodiy tahlilchilar va siyosatchilar e’tiborida bo‘lib
kelmoqda. Ushbu bo‘limda 2019–2024 yillar oralig‘ida O‘zbekiston davlat
19

byudjeti taqchilligi ko‘rsatkichlari tahlil qilinadi, asosiy sabablari va
moliyalashtirish manbalari ko‘rib chiqiladi.
1. Byudjet taqchilligi ko‘rsatkichlarining dinamikasi
O‘zbekiston Respublikasining konsolidatsiyalashgan byudjeti taqchilligi
2019–2023 yillar davomida quyidagi ko‘rsatkichlarga ega bo‘lgan:
2019-yil : 13,2 trillion so‘m (YIMga nisbatan 2,5%)
2020-yil : 26,1 trillion so‘m (YIMga nisbatan 4,5%)
2021-yil : 40,8 trillion so‘m (YIMga nisbatan 5,5%)
2022-yil : 35,2 trillion so‘m (YIMga nisbatan 3,9%)
2023-yil : 59,2 trillion so‘m (YIMga nisbatan 5,5%)
2023-yilda byudjet taqchilligi rekord darajaga yetib, 59,2 trillion so‘mni
tashkil etdi. Bu o‘tgan yillardagi ko‘rsatkichlardan ancha yuqori bo‘lib, fiskal
siyosatning muvozanatiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi.
2. Byudjet taqchilligini shakllantiruvchi omillar
Byudjet taqchilligining o‘sishiga bir nechta omillar sabab bo‘lgan:
Ijtimoiy soha xarajatlarining oshishi : 2023-yilda davlat byudjetidan
ijtimoiy sohalarga 137,2 trillion so‘m yo‘naltirilgan. Bu mablag‘lar ta’lim (61,2
trillion so‘m), sog‘liqni saqlash (31,1 trillion so‘m), nafaqalar va moddiy yordam
(19,2 trillion so‘m), pensiyalar (13,8 trillion so‘m), madaniyat va sport (5,3 trillion
so‘m), fan (1,7 trillion so‘m) va boshqa yo‘nalishlarga sarflangan .
Energetika subsidiyalari : Tabiiy gaz narxidagi tafovut uchun 18 trillion
so‘m subsidiyalar ajratilgan. Bu energetika sohasidagi xarajatlarning katta qismini
tashkil etadi.
Melioratsiya va suv xo‘jaligi xarajatlari : Sug‘oriladigan yerlarning
meliorativ holatini yaxshilashga 7,7 trillion so‘m, suv xo‘jaligi xarajatlariga esa 8,7
trillion so‘m sarflangan.
Ish haqi va ijtimoiy to‘lovlar : 2023-yilda ish haqlari uchun 93 trillion so‘m,
ijtimoiy nafaqalarga 21,7 trillion so‘m, grantlarga 30,7 trillion so‘m, subsidiyalarga
29,3 trillion so‘m (shundan 20,7 trillion so‘mi energetika va geologiya-qidiruvga)
ajratilgan .
20

3. Byudjet taqchilligini moliyalashtirish manbalari
Byudjet taqchilligi quyidagi manbalar hisobiga moliyalashtirilgan:
Tashqi va ichki qarzlar : 2022-yilda konsolidatsiyalashgan byudjet taqchilligi
tashqi va ichki kreditlar olish, davlat aktivlarini xususiylashtirish va davlat g‘azna
obligatsiyalarini chiqarish hisobidan qoplangan .
Davlat qarzining o‘sishi : 2024-yilning I choragi holatiga ko‘ra,
O‘zbekistonning davlat qarzi 35,3 milliard AQSh dollariga yetgan. Shundan 29,5
milliard dollari (83%) tashqi qarz hissasiga to‘g‘ri keladi .
4. Byudjet taqchilligining iqtisodiy oqibatlari
Byudjet taqchilligining o‘sishi quyidagi iqtisodiy oqibatlarga olib kelishi
mumkin:
Inflyatsiya bosimi : Davlat xarajatlarining ortishi inflyatsiya darajasining
oshishiga olib kelishi mumkin.
Davlat qarzining ortishi : Taqchillikni qoplash uchun olinadigan qarzlar
davlat qarzining umumiy hajmini oshiradi, bu esa kelajakdagi byudjet yukini
og‘irlashtiradi.
Moliyaviy barqarorlikka tahdid : Byudjet taqchilligining yuqori darajada
bo‘lishi moliyaviy barqarorlikka salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
5. Byudjet taqchilligini kamaytirish bo‘yicha chora-tadbirlar
Byudjet taqchilligini kamaytirish uchun quyidagi chora-tadbirlar ko‘rilmoqda:
Soliq siyosatini takomillashtirish : Soliq tushumlarini oshirish orqali byudjet
daromadlarini ko‘paytirish.
Xarajatlarni optimallashtirish : Davlat xarajatlarini maqbullashtirish va
samaradorligini oshirish.
Xususiylashtirish : Davlat mulkini xususiylashtirish orqali qo‘shimcha
daromad manbalarini yaratish.
Davlat qarzini boshqarish : Davlat qarzining o‘sishini nazorat qilish va uning
barqarorligini ta’minlash.
Xulosa
21

So‘nggi yillarda O‘zbekiston Respublikasida byudjet taqchilligi
ko‘rsatkichlari sezilarli darajada oshgan. Bu holatning asosiy sabablari ijtimoiy
soha xarajatlarining ortishi, energetika subsidiyalari va boshqa omillar bilan
bog‘liq. Byudjet taqchilligini moliyalashtirish uchun tashqi va ichki qarzlar jalb
qilinmoqda, bu esa davlat qarzining o‘sishiga olib kelmoqda. Ushbu vaziyatda
moliyaviy barqarorlikni ta’minlash va byudjet taqchilligini kamaytirish uchun soliq
siyosatini takomillashtirish, xarajatlarni optimallashtirish va davlat qarzini
boshqarish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish zarur.
2.3. Byudjet taqchilligiga ta’sir qiluvchi asosiy omillar (soliq tushumlari,
davlat xarajatlari, tashqi qarz va boshqalar)
Byudjet taqchilligi — davlat byudjeti daromadlari va xarajatlari o‘rtasidagi
salbiy farq bo‘lib, mamlakatning fiskal barqarorligi va iqtisodiy siyosatining
samaradorligini aks ettiradi. O‘zbekiston Respublikasida so‘nggi yillarda byudjet
taqchilligi hajmining ortishi bir qator ichki va tashqi omillar bilan bog‘liq. Ushbu
bo‘limda byudjet taqchilligiga ta’sir qiluvchi asosiy omillar — soliq tushumlari,
davlat xarajatlari, tashqi qarz va boshqa muhim faktorlar tahlil qilinadi.
1. Soliq tushumlari va ularning ta’siri
Soliq tushumlari davlat byudjetining asosiy daromad manbai hisoblanadi.
2024-yilning birinchi yarmida O‘zbekiston davlat byudjeti daromadlari 121 trillion
so‘mni tashkil etgan bo‘lib, shundan 80,6 foizi soliqlardan, 19,4 foizi esa soliqsiz
tushumlar va boshqa daromadlardan iborat bo‘lgan. Bu ko‘rsatkich 2023-yilning
mos davriga nisbatan 18,3 foizga oshganini ko‘rsatadi .
Soliq tushumlarining o‘sishiga qaramay, byudjet taqchilligi kamaymagan.
Buning sabablari quyidagilardan iborat: Soliq bazasining cheklanganligi: Aholi va
tadbirkorlik subyektlarining soliqqa tortiladigan daromadlari cheklangan bo‘lib, bu
byudjetga tushumlarning o‘sishini sekinlashtiradi. Soliq imtiyozlari va
chegirmalar: Ayrim sohalarga berilgan soliq imtiyozlari byudjet daromadlarining
kamayishiga olib keladi. Soliq to‘lovlarining kamomadi: Soliq to‘lovlarining to‘liq
yig‘ilmasligi, ayniqsa norasmiy iqtisodiyotning ulushi yuqori bo‘lgan sohalarda,
byudjet daromadlarini kamaytiradi.
22

2. Davlat xarajatlari va ularning ta’siri
Davlat xarajatlari byudjet taqchilligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. 2024-yilning
birinchi yarmida davlat byudjeti jami xarajatlari 149,8 trillion so‘mni tashkil etgan.
Xarajatlarning katta qismi (64,9 trillion so‘m) ish haqi va unga tenglashtirilgan
to‘lovlarga ajratilgan. Shuningdek, ijtimoiy soliqlarga 12,9 trillion so‘m, gaz
narxidagi tafovut uchun subsidiyalarga 9,3 trillion so‘m sarflangan. Davlat
xarajatlarining o‘sishiga quyidagi omillar sabab bo‘lmoqda:
Ijtimoiy sohalarga yo‘naltirilgan xarajatlar: Ta’lim, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy
himoya kabi sohalarga ajratilayotgan mablag‘lar yildan-yilga ortib bormoqda.
Energetika subsidiyalari: Energiya resurslari narxlaridagi tafovutni qoplash uchun
ajratilayotgan subsidiyalar byudjet xarajatlarini oshirmoqda. Davlat
investitsiyalari: Infratuzilma loyihalari va boshqa investitsion dasturlar uchun
ajratilayotgan mablag‘lar byudjet yukini oshiradi.
3. Tashqi qarz va uning ta’siri. Tashqi qarz byudjet taqchilligini
moliyalashtirishda muhim manba hisoblanadi. 2022-yilda konsolidatsiyalashgan
byudjet taqchilligining 47 foizi xalqaro moliya institutlarining qarzlari va
yevroobligatsiyalar chiqarish hisobidan, 18 foizi esa davlat g‘azna obligatsiyalari
chiqarish hisobidan qoplangan .
Tashqi qarzning o‘sishi quyidagi salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin:
Foiz to‘lovlarining ortishi: Tashqi qarz bo‘yicha foiz to‘lovlari byudjet
xarajatlarining ortishiga sabab bo‘ladi. Valyuta xatarlarining oshishi: Tashqi
qarzning ko‘p qismi xorijiy valyutada bo‘lgani uchun, valyuta kurslaridagi
o‘zgarishlar byudjetga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Moliyaviy mustaqillikning
kamayishi: Tashqi qarzning ortishi moliyaviy mustaqillikni cheklaydi va iqtisodiy
siyosatni amalga oshirishda qiyinchiliklar tug‘diradi.
4. Boshqa omillar
Byudjet taqchilligiga ta’sir qiluvchi boshqa omillar quyidagilardan iborat:
Inflyatsiya: Narxlar darajasining o‘sishi byudjet xarajatlarini oshiradi, ayniqsa
ijtimoiy to‘lovlar va ish haqlariga ajratiladigan mablag‘lar ko‘payadi. Korruptsiya:
Davlat mablag‘larining samarasiz sarflanishi va korruptsiya holatlari byudjet
23

taqchilligini kuchaytiradi. Makroiqtisodiy noaniqliklar: Jahon iqtisodiyotidagi
o‘zgarishlar, geosiyosiy vaziyatlar va boshqa tashqi omillar byudjet daromadlari va
xarajatlariga ta’sir ko‘rsatadi.
III BOB: Byudjet taqchilligini moliyalashtirish manbalari: afzalliklar va
xavflar.
3.1. Byudjet taqchilligini moliyalashtirish manbalari: afzalliklar va xavflar
Davlat byudjeti taqchilligi — bu byudjet xarajatlarining daromadlardan ortiq
bo‘lgan holati bo‘lib, uni moliyalashtirish mamlakatning fiskal barqarorligi va
iqtisodiy rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Byudjet taqchilligini
moliyalashtirish manbalari turli bo‘lib, har birining o‘ziga xos afzalliklari va
xavflari mavjud. Ushbu bo‘limda byudjet taqchilligini moliyalashtirishning asosiy
manbalari, ularning afzalliklari va xavflari tahlil qilinadi.
1. Ichki moliyalashtirish manbalari
1.1. Davlat obligatsiyalarini chiqarish
Davlat obligatsiyalari — bu hukumat tomonidan chiqariladigan qarz
majburiyatlari bo‘lib, ularni sotish orqali byudjet taqchilligi moliyalashtiriladi.
Afzalliklari:
Ichki resurslarni jalb qilish: Davlat obligatsiyalari orqali ichki bozordan
mablag‘ jalb qilinadi, bu esa tashqi qarzga bog‘liqlikni kamaytiradi.
Moliyaviy bozorlarga ijobiy ta’sir: Obligatsiyalar bozori rivojlanishi
moliyaviy tizimning chuqurlashuviga yordam beradi.
Xavflari:
Foiz to‘lovlari: Obligatsiyalar bo‘yicha to‘lanadigan foizlar byudjet
xarajatlarini oshiradi.
Bozor xatarlariga bog‘liqlik: Obligatsiyalar bozori o‘zgaruvchan bo‘lib, foiz
stavkalari va talabdagi o‘zgarishlar moliyalashtirish xarajatlariga ta’sir qiladi.
1.2. Davlat aktivlarini xususiylashtirish
Davlat mulkini xususiylashtirish orqali olinadigan daromadlar byudjet
taqchilligini qoplashda foydalaniladi.
24

Afzalliklari:
Yangi daromad manbai: Xususiylashtirish orqali bir martalik katta daromad
olinadi.
Samaradorlikni oshirish: Xususiy sektor boshqaruvi ostida korxonalar
samaradorligi oshadi.
Xavflari:
Barqaror daromadning yo‘qligi: Xususiylashtirish bir martalik daromad
manbai bo‘lib, uzoq muddatli barqarorlikni ta’minlamaydi.
Ijtimoiy norozilik: Davlat mulkining xususiylashtirilishi ijtimoiy norozilikka
sabab bo‘lishi mumkin.
1.3. Budjetdan tashqari jamg‘armalar
Budjetdan tashqari jamg‘armalar — bu maxsus maqsadlar uchun tashkil
etilgan moliyaviy resurslar bo‘lib, ular byudjet taqchilligini qoplashda
foydalaniladi.
Afzalliklari:
Moslashuvchanlik: Ushbu jamg‘armalar tezkor moliyaviy ehtiyojlarni
qoplash imkonini beradi.
Ma’lum maqsadlarga yo‘naltirilganlik: Jamg‘armalar aniq maqsadlar
uchun mo‘ljallangan bo‘lib, ularning samarali foydalanilishini ta’minlaydi.
Xavflari:
Shaffoflikning pastligi: Budjetdan tashqari jamg‘armalar faoliyati kam
shaffof bo‘lishi mumkin.
Nazoratning yetishmasligi: Ushbu jamg‘armalar ustidan nazorat
mexanizmlari yetarli darajada bo‘lmasligi mumkin.
2. Tashqi moliyalashtirish manbalari
2.1. Xalqaro moliya institutlaridan qarzlar
Xalqaro moliya institutlari, masalan, Jahon banki, Xalqaro valyuta
jamg‘armasi va Osiyo taraqqiyot banki, O‘zbekistonga qarz mablag‘larini ajratadi.
Afzalliklari:
25

Past foiz stavkalari: Xalqaro institutlar tomonidan taqdim etiladigan qarzlar
odatda past foiz stavkalariga ega bo‘ladi.
Texnik yordam: Ushbu institutlar moliyaviy yordam bilan birga texnik
yordam ham ko‘rsatadi.
Xavflari:
Qarz yukining oshishi: Tashqi qarzlar umumiy qarz yukini oshiradi.
Shart-sharoitlar: Xalqaro institutlar tomonidan qo‘yiladigan shartlar
mamlakat ichki siyosatiga ta’sir qilishi mumkin.
2.2. Xalqaro obligatsiyalar (yevroobligatsiyalar)
O‘zbekiston xalqaro moliya bozorlarida yevroobligatsiyalar chiqarish orqali
mablag‘ jalb qiladi.
Afzalliklari:
Katta hajmdagi mablag‘lar: Xalqaro bozorlar orqali katta hajmdagi
mablag‘lar jalb qilish mumkin.
Moliyaviy bozorlarga kirish: Yevroobligatsiyalar chiqarish orqali
O‘zbekiston xalqaro moliyaviy bozorlarga chiqadi.
Xavflari:
Valyuta xatarlari: Yevroobligatsiyalar xorijiy valyutada bo‘lgani uchun
valyuta kurslarining o‘zgarishi qarz yukini oshiradi.
Bozor sharoitlariga bog‘liqlik: Xalqaro moliya bozorlaridagi o‘zgarishlar
obligatsiyalarni chiqarish shartlariga ta’sir qiladi.
3. Byudjet taqchilligini moliyalashtirish manbalarining tahlili
O‘zbekiston 2024-yilda byudjet taqchilligini moliyalashtirish uchun quyidagi
manbalardan foydalanishni rejalashtirmoqda:
Davlat obligatsiyalari: 25,2 trillion so‘m.
Davlat aktivlarini xususiylashtirish: 10 trillion so‘m.
Xalqaro moliya institutlaridan qarzlar: 17,3 trillion so‘m.
Yevroobligatsiyalar: 5 trillion so‘m.
Budjetdan tashqari jamg‘armalar: 3 trillion so‘m.
26

Bu manbalar orqali umumiy 60,5 trillion so‘m mablag‘ jalb qilinishi
rejalashtirilgan.
3.2. Byudjet daromadlarini oshirish strategiyalari (soliq islohotlari, iqtisodiy
o‘sish)
Byudjet daromadlarini oshirish har qanday davlatning fiskal barqarorligini
ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekiston Respublikasi ham bu borada soliq
islohotlari va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish orqali byudjet daromadlarini
ko‘paytirishga qaratilgan strategiyalarni amalga oshirmoqda. Ushbu bo‘limda
byudjet daromadlarini oshirishning asosiy yo‘nalishlari, jumladan, soliq
siyosatidagi islohotlar va iqtisodiy o‘sishni ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlar
tahlil qilinadi.
1. Soliq siyosatidagi islohotlar. O‘zbekiston Respublikasi 2025-yilga
mo‘ljallangan soliq-byudjet siyosatida asosiy soliq stavkalarini o‘zgartirmaslikni
belgilagan. Bu tadbirkorlik subyektlariga barqaror soliq muhitini ta’minlashga
xizmat qiladi. Asosiy soliq stavkalari quyidagicha saqlanmoqda:
Qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS) – 12%
Foyda solig‘i – 15%
Jismoniy shaxslar daromad solig‘i – 12%
Ijtimoiy soliq – 12%
Yuridik shaxslar mol-mulk solig‘i – 1,5%
Aylanmadan olinadigan soliq – 4%
1.2. Soliq imtiyozlarini qayta ko‘rib chiqish
Soliq siyosatining yana bir muhim yo‘nalishi – mavjud soliq va bojxona
imtiyozlarini ularning samaradorligi va natijasiga qarab qayta ko‘rib chiqish va
bosqichma-bosqich bekor qilishdir. Bu orqali byudjet daromadlar bazasini
kengaytirish va soliq tushumlarini oshirish maqsad qilingan .
Yashirin iqtisodiy faoliyatni qisqartirish orqali soliq bazasini kengaytirish
rejalashtirilgan. Bu borada soliq imtiyozlarini bekor qilish va soliq
ma’muriyatchiligini takomillashtirish orqali soliqqa tortilmayotgan faoliyatlarni
rasmiylashtirishga erishish ko‘zda tutilgan .
27

2. Iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish
2.1. Yalpi ichki mahsulot (YAIM) o‘sishini ta’minlash
O‘zbekiston Respublikasi 2024-yilda YAIM o‘sish sur’atlarini 5,6–5,8 foiz
miqdorida bo‘lishini prognoz qilmoqda. Bu o‘sish sanoat mahsulotlarini ishlab
chiqarish hajmi 6 foiz, qurilish ishlari – 6,3 foiz, qishloq xo‘jaligi – 4 foiz va bozor
xizmatlari – 14,9 foizga o‘sishi hisobiga ta’minlanadi .
2.2. Investitsiyalarni jalb qilish
“O‘zbekiston – 2030” strategiyasida investitsiyalarni YAIMga nisbatan
kamida 30 foiz darajasida ta’minlash choralari ko‘zda tutilgan. Bu orqali
iqtisodiyot tarmoqlarida qiymati 18 milliard dollar bo‘lgan 309 ta yirik loyihalarni
ishga tushirish rejalashtirilgan .
2.3. Eksport hajmini oshirish
2024-yilda eksport hajmini 25 foizga oshirish rejalashtirilgan. Bu orqali tashqi
savdo balansini yaxshilash va byudjetga tushumlarni ko‘paytirish maqsad
qilingan .
3. Byudjet daromadlarini oshirishning boshqa yo‘nalishlari
3.1. Mahalliy byudjetlarni mustahkamlash
Mahalliy byudjetlar daromadini ko‘paytirish va mustaqilligini oshirish
maqsadida quyidagi soliq turlari qo‘shimcha tarzda tuman va shaharlar
byudjetlarida qoldiriladi:
Aylanmadan olinadigan soliq, yuridik shaxslarning yer va mol-mulk soliqlari
to‘liqligicha
Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i tushumlarining kamida 50
foizi
Davlat mulkini xususiylashtirishdan mahalliy byudjetlarga tushadigan
tushumlarning 50 foizi
3.2. Byudjet ochiqligini ta’minlash
Byudjet ochiqligini ta’minlash va fuqarolarning byudjetlashtirishda ishtirokini
oshirish orqali byudjet daromadlarining samarali va maqsadli ishlatilishini nazorat
28

qilish imkoniyati yaratiladi. Bu esa soliqqa bo‘lgan ishonchni oshirib, soliq
to‘lovlarini ko‘paytirishga xizmat qiladi .
3.3. Davlat xarajatlarini optimallashtirish va samaradorligini oshirish yo‘llari
Davlat byudjeti mablag‘lari har bir mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini
ta’minlovchi eng muhim moliyaviy resurslardan biridir. Ushbu mablag‘lardan
oqilona va samarali foydalanish – byudjet taqchilligini kamaytirish, iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlash hamda aholi farovonligini oshirishning asosiy
yo‘nalishlaridan biridir. Shu sababli, davlat xarajatlarini optimallashtirish va
ularning samaradorligini oshirish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
Mazkur bo‘limda davlat xarajatlari mohiyati, ularni optimallashtirish
zaruriyati, mavjud muammolar hamda xalqaro tajribalar asosida taklif etilayotgan
samarali yo‘llar yoritiladi.
1. Davlat xarajatlari: mohiyati va turlari
Davlat xarajatlari – bu hukumat tomonidan jamoat ehtiyojlarini qondirish,
ijtimoiy himoyani ta’minlash, infratuzilma rivoji, xavfsizlik, ta’lim va sog‘liqni
saqlash kabi sohalarga yo‘naltiriladigan moliyaviy resurslar yig‘indisidir.
Xarajatlar quyidagi asosiy turlarga bo‘linadi:
Ijtimoiy xarajatlar (pensiyalar, nafaqalar, ta’lim, sog‘liqni saqlash);
Kapital xarajatlar (infratuzilma, qurilish, asbob-uskunalar);
Ma’muriy xarajatlar (boshqaruv organlari, sud-huquq tizimi);
Xarajatlarning transfert shakllari (davlat subsidiyalari, grantlar);
Foiz to‘lovlari (ichki va tashqi qarzlar bo‘yicha).
O‘zbekiston Respublikasi byudjeti tarkibida ijtimoiy xarajatlar eng katta
ulushni tashkil etadi. 2025-yilga mo‘ljallangan byudjetga ko‘ra, umumiy
xarajatlarning 58 foizdan ortig‘i ijtimoiy sohalarga yo‘naltirilishi rejalashtirilgan.
2. Xarajatlarni optimallashtirishning dolzarbligi
Davlat xarajatlarining o‘sib borishi bir tomondan iqtisodiy o‘sishni ta’minlasa,
ikkinchi tomondan byudjet taqchilligini kuchaytiradi. Bu esa quyidagi
muammolarni keltirib chiqaradi:
29

Byudjet balansining buzilishi;
Tashqi qarzlarga qaramlikning oshishi;
Mablag‘lardan maqsadsiz foydalanish;
Iqtisodiy samaradorlikning pasayishi.
Shu sababli, xarajatlarni faqat ko‘paytirish emas, balki ularni oqilona
rejalashtirish, maqsadli va natijador asosda amalga oshirish talab etiladi.
3. Davlat xarajatlarini optimallashtirish yo‘llari
3.1. Natijador byudjetlashtirish tizimini joriy etish
Bu yondashuvga ko‘ra, davlat xarajatlari har bir soha, loyiha yoki dasturning
natijasiga qarab rejalashtiriladi. Ya’ni, mablag‘lar sarfi emas, balki erishilgan
natija muhim sanaladi.
✅ Misol: Ta’lim sohasiga ajratilgan mablag‘ni baholashda faqat sarflangan
mablag‘ emas, balki bitiruvchilar ishga joylashganligi, o‘quv sifatining oshishi
kabilar asos qilib olinadi.
3.2. Davlat xarajatlarining auditini kuchaytirish
Davlat byudjeti mablag‘larining sarfini doimiy auditdan o‘tkazish orqali:
Samarasiz xarajatlar aniqlanadi;
Noqonuniy yoki keraksiz sarflar bartaraf etiladi;
Ochiqlik va javobgarlik tizimi kuchayadi.
O‘zbekistonda Davlat moliyaviy nazorati agentligi bu borada muhim rol
o‘ynaydi.
3.3. Raqamli texnologiyalarni joriy qilish
“Elektron byudjet”, “Elektron tender”, “Elektron xarid” tizimlarining joriy
qilinishi orqali:
Mablag‘lardan foydalanish jarayoniga real vaqtda monitoring;
Korrupsion holatlarning kamayishi;
Xaridlarning shaffofligi ta’minlanadi.
Misol uchun, "E-xarid" platformasi orqali 2024-yil davomida 40 trln so‘mdan
ortiq xarajatlar onlayn kuzatildi.
3.4. Davlat xaridlarini optimallashtirish
30

Davlat tomonidan amalga oshiriladigan xaridlar (tovar, xizmat va ishlar)
rejalashtirilgan, aniq maqsadli va tanlov asosida amalga oshirilishi kerak.
Shartnoma qiymati va sifati o‘rtasidagi muvozanat muhimdir.
✅ Taklif: Kam narxga emas, balki maksimal samaraga ega bo‘lgan variantni
tanlash (value-for-money printsipi).
3.5. Mahalliy byudjetlarning mustaqilligini oshirish
Viloyat, tuman va shahar darajasidagi byudjetlar o‘z daromadlari va
xarajatlarini o‘zlari rejalashtirsa, ularning resurslardan samarali foydalanish
mas’uliyati oshadi. Buning uchun:
Mahalliy daromad manbalarini ko‘paytirish; Xarajatlarni joylarda ustuvorlik
asosida belgilash zarur.
4. Davlat xarajatlari samaradorligini oshirish omillari
4.1. Strategik rejalashtirish
Har bir byudjet yo‘nalishi bo‘yicha aniq maqsadlar, ko‘rsatkichlar va
monitoring mexanizmlarini ishlab chiqish zarur.
✅ Masalan, sog‘liqni saqlash sohasiga ajratilayotgan mablag‘lar bo‘yicha:
Kasalliklar sonining kamayishi;
Profilaktik xizmatlarning kengayishi;
Tibbiy muassasalar infratuzilmasining yaxshilanishi kabi mezonlar aniqlanadi.
4.2. Ijtimoiy dasturlarni nishonli rejalashtirish
Aholining ehtiyojmand qatlamlariga aniq va manzilli yordam ko‘rsatish
orqali:
Resurslar tejab qolinadi;
Ijtimoiy adolat ta’minlanadi;
Yordam eng muhtojlarga yetkaziladi.
✅ O‘zbekiston tajribasi: “Ijtimoiy reyestr” joriy qilinishi orqali subsidiya va
yordamlar manzilliligi oshirildi.
4.3. Samarasiz va takrorlanuvchi dasturlarni qisqartirish
31

Ba’zida davlat muassasalari yoki dasturlar bir xil funksiyani takrorlaydi.
Bunday holatlarni bartaraf etish xarajatlarni kamaytirish imkonini beradi. Dasturiy
taqqoslashlar asosida tanqidiy tahlil zarur.
5. Xalqaro tajriba
5.1. Yevropa Ittifoqi mamlakatlari
Germaniya, Niderlandiya, Shvetsiya kabi davlatlar “performance budgeting”
tizimi asosida xarajatlarni natijadorlik mezonlariga ko‘ra baholaydi. Har bir xarajat
qatori samaradorlik darajasi bilan bog‘langan.
5.2. Janubiy Koreya
Davlat xarajatlarini real vaqt monitoring qiluvchi raqamli tizimlar joriy
etilgan. Har bir vazirlik sarflagan mablag‘i bo‘yicha ommaga hisobot beradi.
5.3. Estoniya
Elektron hukumat platformasi orqali barcha davlat xarajatlari ochiq va
kuzatiladigan shaklda yuritiladi. Bu korrupsiyani minimallashtirishga xizmat
qiladi.
XULOSA
Mavzu doirasida olib borilgan tadqiqotlar asosida aniqlanishicha, byudjet
taqchilligi zamonaviy iqtisodiyotda eng dolzarb va murakkab moliyaviy
muammolardan biri hisoblanadi. Bu holat har bir davlatning moliyaviy
barqarorligi, iqtisodiy rivojlanish istiqbollari, hamda ijtimoiy siyosatni samarali
amalga oshirishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois byudjet taqchilligini ilmiy-
nazariy asosda o‘rganish, uning sabablari, ko‘rsatkichlari, turlari va oqibatlarini
tahlil qilish, shuningdek, uni kamaytirish bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqish
katta ahamiyatga ega.
Kurs ishining birinchi bobida byudjet tizimi, byudjet taqchilligi tushunchasi
va uning klassifikatsiyasi, shuningdek, ko‘rsatkichlarini baholash metodlari
nazariy jihatdan o‘rganildi. O‘zbekiston Respublikasi byudjet tizimi ko‘p
pog‘onali bo‘lib, unda davlat byudjeti, mahalliy byudjetlar, davlat maqsadli
32

jamg‘armalari va boshqa moliyaviy tuzilmalar mavjud. Byudjet taqchilligi esa
umumiy va nisbiy, yashirin va oshkora, strukturaviy va tsiklik ko‘rinishlarda
bo‘lishi mumkin. Uni tahlil qilishda fiskal defitsit, birlamchi defitsit, joriy defitsit
kabi ko‘rsatkichlar va ular asosidagi metodlar (statik, dinamik, iqtisodiy o‘sish
bilan bog‘liq) qo‘llaniladi.
Ikkinchi bobda esa O‘zbekistonda byudjet taqchilligining holati va dinamikasi
o‘rganildi. O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti tuzilmasi, xarajatlarining
asosiy yo‘nalishlari (ijtimoiy sohalar, infratuzilma, xavfsizlik) va ularning
dinamikasi statistik ma’lumotlar asosida tahlil qilindi. So‘nggi yillarda ijtimoiy
xarajatlarga ajratilgan mablag‘lar ortib borayotgan bo‘lsa-da, daromadlar
bazasining yetarli darajada kengaymasligi byudjet defitsitiga sabab bo‘lmoqda.
Shuningdek, soliq tushumlari hajmi, davlat xarajatlarining hajmi va tarkibi, tashqi
va ichki qarzlar hajmi byudjet taqchilligiga bevosita ta’sir etuvchi omillar sifatida
ajratib ko‘rsatildi.
Uchinchi bobda esa byudjet taqchilligini kamaytirishning samarali yo‘llari
taklif etildi. Jumladan, taqchillikni moliyalashtirish manbalarining afzalliklari va
xavflari (ichki qarz, tashqi qarz, emissiya va xususiylashtirish), byudjet
daromadlarini oshirish strategiyalari (soliq islohotlari, iqtisodiy o‘sish,
investitsiyalarni jalb etish) hamda davlat xarajatlarini optimallashtirish usullari
(natijador byudjetlashtirish, elektron boshqaruv, audit tizimini kuchaytirish)
batafsil yoritildi. Shuningdek, rivojlangan mamlakatlar tajribasiga asoslanib,
O‘zbekiston uchun dolzarb bo‘lgan takliflar ilgari surildi.
Umuman olganda, byudjet taqchilligini mutlaqo yo‘q qilish imkonsiz bo‘lsa-
da, uni boshqarish va maqbul darajada ushlab turish orqali makroiqtisodiy
barqarorlikka erishish mumkin. Buning uchun quyidagi yo‘nalishlarga alohida
e’tibor qaratish lozim:
Soliq tizimini yanada takomillashtirish, soyadagi iqtisodiyotni legallashtirish;
Davlat xarajatlarini samarali va manzilli rejalashtirish;
33

Raqamli texnologiyalar orqali byudjet jarayonlarining ochiqligi va nazoratini
kuchaytirish;
Qarz siyosatini ehtiyotkorlik bilan yuritish, tashqi qarzdan oqilona
foydalanish;
Mahalliy byudjetlarning moliyaviy mustaqilligini kengaytirish.
Shunday qilib, olib borilgan ilmiy izlanishlar asosida byudjet taqchilligi faqat
moliyaviy muammo emas, balki keng qamrovli iqtisodiy va siyosiy hodisa ekani
ayon bo‘ldi. Davlat bu jarayonga kompleks yondashuv orqali iqtisodiy o‘sishni
ta’minlagan holda byudjet taqchilligini maqbul darajada ushlab turishi mumkin.
Kelgusida bu yo‘nalishda chuqur tahlillarga asoslangan strategik qarorlar qabul
qilinishi mamlakatning makroiqtisodiy barqarorligi uchun muhim asos bo‘ladi.
Kurs ishi yozish uchun tavsiya etiladigan adabiyotlar
Asosiy adabiyotlar
1. Axmedov D.Q., Ishmuxammedov A.E.,Jumaev Q.X., Jumaev Z.A
2. Makroiqtisodiyot. Darslik.- T.: TDIU, 2004, 240 b.
3. Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика: Учебник. М.:Дело и
Сервис, 2001.
4. Вечканов Г.С., Вечканова Г.Р. Макроэкономика: Торговая политика.
Инфляция и безработица. Социалная политика. СПб.: ЗАО «Питер», 2005.
5. Гайгер А., Линвуд Т.Макроэкономическая теория и переходная экономика.
Пер. с англ. М.:ИНФРА-М, 1996.
6. Галперин В.М., Гребенников П.И., Леусский А.И., Тарасевич Л.С.
7. Макроэкономика: Учебник. СПб.:СПбГУЕФ,1997.
8. Дорнбуш Р.,Фишер С. Макроэкономика. М.:МГУ,1997.
9. Yo’ldoshev Z., Qosimov M.S. Makroiqtisodiyot asoslari. T.:
34

10. «O’qituvchi»,1994
11. Менкю Н.Г. Макроэкономика. М.:МГУ,1997.
12. Селишчев А.С. Макроэкономика: Откритая экономика. Причини
экономического роста. Динамика рынков. СПб.: ЗАО «Питер», 2005.
13. 19.Xodjaev R., Maxmudov B., Xadjaev X., Ergashev E, Egamberdiev R. Mikro
va makroiqtisodiyot.O’quv qo’llanma-T.:”ILM ZIYO” 2012, 324 b.
14. 20. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “2012 yil
Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” nomli
ma’ruzalarini o’rganish bo’yicha O’quv-uslubiy majmua. – Toshkent: Iqtisodiyot.
– 2012, 282 b.
15. 21.Abulkasimov X. Makroiqtisodiy tartibga solish va O’zbekistonning barqaror
rivojlanishi. Monografiya. – T. “Akademiya”, 2011, 92 b.
16. O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Vazirligining rasmiy ma’lumotlari
Internet saytlari
1. www.gov.uz - O'zbekiston Respublikasi Hukumat portali.
2. www.lex.uz - O'zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy
bazasi.
3. www.mineconomy.uz - O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiy taraqqiyot va
kambag'allikni qisqartirish vazirligi sayti.
4. www.mf.uz - O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi sayti.
5. www.stat.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi sayti.
6. www. soliq.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo'mitasi sayti.
7. www.cbu.uz - O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki sayti.
8. www.webofscience.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
9. www.sciencedirect.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
10. www.wordbank.org – Jahon banki sayti.
11. www.scopus.com- Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
12. www.ebrd.org – Evropa tiklanish va taraqqiyot banki sayti.
35

13. www.imf.org – Xalqaro valyuta jamg'armasi sayti.
36

Byudjet taqchilligi kurs ishi

Sotib olish