Chigʻatoy ulusi davrida Oʻrta Osiyo - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	90.1KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

92 Sotish

Chigʻatoy ulusi davrida Oʻrta Osiyo

Sotib olish

Chig atoy ulusi davrida O rta Osiyo ʻ ʻ
CHI G
ʻ ATOY ULUSI DAVRIDA O RTA OSIYO ʻ
Mundarija
Kirish ............................................................................................................4-6.
I B OB . M O G UL BOSQINCHILARI TOMONIDAN
ʻ ʻ
MOVAROUNNAHRNING BOSIB OLINISHI. CHIG ATOY ULUSINING
ʻ
TASHKIL TOPISHI.........................................................................................7-27.
1.1. Mo‘ g
ʻ ullar tomonidan Movarounna h rni bosib olinishi. .......................7-19.
1.2. Chi g
ʻ atoy ulusining tashkil topishi. ....................................................19-
23.
II B OB . C HIG ATOY ULUSI DAVRIDA MOVAROUNNAHRDA
ʻ
IJTIMOIY-IQTISODIY HAYOT.................................................................24-33.
2.1 . Chi g
ʻ atoy u lusining boshqaruv tartibi . ...............................................24-
28.
2.2. Chi g
ʻ atoy u lusi davrida Movarounna h rda siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy
hayot ..................................................................................................................28-33
Xulosa ..............................................................................................................34-35.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘y x ati .................................................................... 36.

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik azaldan insoniyatning orzu-umidlari ,
armon va iztiroblarini oʻ zida mujassam etgan. Darhaqiqat , inson tabi yati ning
gultoji sifatida hamisha ozodlik va huruyatgi intilib yashaydi. U hamisha har
jihatdan o‘zini erkin his qilishga tahlikasiz turmush kechishga e h tiyoj sezadi.
Shuning uchun ham kishilik tarixi turli davrlarda Y er sharining barcha nuqtalarida
ozodlik uchun kurash shaklan turlicha mohiyatan o‘xshash bo‘lgan huruyotga
intilish hodisalarini ko‘p k o
ʻ rgan 1
.
O’zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev tariximiz haqida
quyidagilarni aytadi – “Hamma o z tarixini ulug laydi. Lekin bizning
ʻ ʻ
mamlakatimizdagidek boy tarix, bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda
yo q. Bu merosni chuqur o rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz
ʻ ʻ
kerak. Bu markazga kelgan odam tariximiz haqida to la tasavvurga ega bo lishi,
ʻ ʻ
katta ma naviyat olib ketishi zarur”
ʼ 2
.
M o g
ʻ ʻ ullar bosqini o ʻ lkamizning moddiy va ma’naviy madaniyati
taraqqiyotini bir necha yuz yillar orqaga surib yubordi. Asrlar davomida
xalqimizning aql-zakovati bilan bunyod etilgan g o
ʻ zal shahar va qishloqlar,
osmon o
ʻ par tarixiy obidalar, binokorlik va me’morchilik san’atining nodir va
betakror nus x alari yer bilan yakson qilindi, ularning kuli k o
ʻ kka sovurildi.
Ayniqsa, ma’naviy merosimiz k o
ʻ rgan zararni til bilan ifoda etish qiyin. Yozma
manbalar, nodir kitoblar, q o
ʻ lyozmalar yondirildi, oyoq ostlarida toptaldi.
M o g
ʻ ʻ ullar fan va madaniyat arboblari, olim -u fuzalolar , s hoir va yozuvchilar
xalqimizning ming-minglab ulu g
ʻ farzandlarini yoppasiga qirib tashladilar yoki qul
qilib asir sifatida M o g u
ʻ ʻ listonga olib ketdilar. Madaniy hayotga shu qadar katta
zarba berildiki, uni XIV asrning yarmilariga qadar ham tiklab bo‘lmadi .
1
Ислом Каримов. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. – Т ошкент: Ўзбекистон . – Б. 156 .
2
Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent:
O‘zbekiston, 2016. – B. 13.

XIII asrning ikkinchi yarmi va XIV asrning boshlaridan e’tiboran shahar va
qishloqlarda xo‘jalik hayotning jonlanishi bilan madaniy sohada ham ba’zi bir
tarmoqlarning oyoqqa tura olishi ko‘zga tashlanadi.
XIII asr va XIV asrning birinchi yarmida moddiy madaniyat bilan bir qatorda
ma’naviy madaniyatda ham xalq oʻ z intilishi va qiziqishlarini ifoda etganligini
ko ramiz
ʻ . Bunda eng asosiy mavzu m o g ʻ ʻ ul bosqinchilarini la’natlash, unga
nisbatan cheksiz nafrat va oliyjanob insoniy fazilatlar bo‘lgan. Bu xalq o g
ʻ zaki
ijodida, yozma adabiyot va tarixiy asarlarda o‘z ifodasini topadi.
Xalqimiz Chingizxon istilosiga nisbatan o
ʻ z nafratini “B o ʻ ji keldi, b o ʻ ji keldi,
Chingiz bilan Jo ji
ʻ keldi” deb ifoda etgan 3
. Xalq o g ʻ zaki ijodida bosqinchilarga
qarshi kurashashni tasvirlovchi afsonalar, ertaklardan namunalar bizning
davrimizgacha yetib kelgan .
XIII asr va XIV asrning birinchi yarmida Movarounna hr va Xorazmda yozma
adabiyot namoyondalarining o
ʻ z yurtlarida badiiy ijod bilan shu g ʻ ullanishlari
uchun umuman hech qanday imkoniyat y o
ʻ q edi. M o g ʻ ʻ ullar qirg‘inidan tasodifan
qutulib qolgan adiblar, yozuvchilar, shoir va olimlar o z
ʻ ona vatanlarini tark etib,
o
ʻ zga mamlakatlarga boshpana izlab bosh olib ketishga majbur etadilar. Ularning
k o
ʻ plari Hindiston, Eron, Turkiya, Misr va boshqa yaqin sharq mamlakatlariga
bosh olib ketadilar. Jumladan, buxorolik shoir, adib va adabiyotshunos Muhammad
Avfiy, toshkentlik shoir Badriddin Chochiy, naxsh a blik Ziyo Naqshabiy
(Hindiston), shoir Kamol X o
ʻ jandiy, Nosir Buxoriy (Eron) va boshqalar chet
mamlakatlarda ijod qilganlar. Markaziy Osiyodan borgan ijodkorlar boshqa
mamlakatlarda b o l
ʻ sa ham o ʻ z xalqlarining madaniyati va adabiyoti taraqqiyotiga
xizmat qilganlar. Ayni vaqtda ular o g
ʻ ir paytlarda o‘zlari uchun ikkinchi vatan
bo‘lib qolgan mamlakat xalqlari madaniyati taraqqiyotiga ham munosib hissa
q o
ʻ shadilar. Ularning k o ʻ pchiligi bir necha tillarni bilar va shu tillarda ijod qilar
edilar. Masalan, asli balxlik Jaloliddin Rumiy Kichik Osiyoga borib fors-tojik, turk
va arab tillarida Muhammad as-Samarqandiy turk, fors-tojik, arab va mo g
ʻ ʻ ul
tillarida asarlar yozadilar va hokazo. Bu davrda turkiy tilda ijod qilishga e’tibor
3
Мирмуҳсин. Темур Малик. – Тошкент: Шарқ , 1996. – Б. 120.

ayniqsa kuchayadi. Natijada, turkiy tillarni tadqiq qiluvchi bir qator qimmatli
asarlar paydo b o lʻ adi. Masalan, taniqli olim Abu Hayyon turkiy tillarni o ʻ rganishga
ba g
ʻ ishlangan t o r ʻ tta asar yaratgan. Jumladan, 1313 - yilda Qohirada “Kitob ul-
idrok lisonul atrok” (“Idrok va turkiy tillar” kitobi) asarini yaratdi .
Kurs ishining asosiy predmetini Mo‘ g
ʻ ul bosqinchilari tomonidan
Movarounna h rni ng bosib olinishi . Chi g
ʻ atoy ulusining tashkil topishi , m o‘ g ʻ ullar
tomonidan Movarounna h rni bosib olinishi , Chi g
ʻ atoy ulusining tashkil topishi ,
Chi g
ʻ atoy u lusi davrida Movarounna h rda ijtimoiy-iqtisodiy hayot , Chi g ʻ atoy u lusi
davrida Movarounna h rda siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy hayot ini yoritish tashkil
qiladi.
Kurs ishining asosiy obyekti qilib O
ʻ zbekiston tаrixigа oid ilmiy
аdаbiуotlаr va m anbalardan tanlab olindi.
Ishning mаqsаd va vazifаlаri. Mustаqil O
ʻ zbekistonning kelаjаgi bo`lgаn
уosh аvlodni tаrbiуаlаsh, ulаr ongidа milliу istiqlol tаfаkkurini va vatаnраrvarlik
g
ʻ oуаlаrini shаkllаntirishdа tаrix fаnining o ʻ rni va imkoniуаtlаri сheksizdir.
Tаrixiу o
ʻ tmishsiz biror-bir xаlqning buguni b o ʻ lmаgаn va kelаjаgi hаm
b o
ʻ lmауdi. Mаzkur fаn odаmlаrni o ʻ уlаntirаdi, bo`lib o‘tgan tаrixiу voqeаlаrni
fаrqlаsh tаhlil qilish va ulаrdаn аmаliу va hауotiу xulosаlаr сhiqаrishgа уordаm
berаdi.
Mo‘ g
ʻ ul bosqinchilari tomonidan Movarounna h rni ng bosib olinishi ni yoritish,
o‘lkamizda Chi g
ʻ atoy ulusining tashkil topishi , m o‘ g u ʻ llar tomonidan
Movarounna h rni bosib olin ganidan so‘ng vujudga kelgan ijtimoiy-iqtisodiy
vaziyatni o‘rganish, Chi g
ʻ atoy ulusining tashkil topishi , Chi g ʻ atoy u lusi davrida
Movarounna h rda ijtimoiy-iqtisodiy hayot ga baho berish, Chi g
ʻ atoy u lusi davrida
Movarounna h rda siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy hayot i masalalarini yoritish kurs
ishining maqsad va vazifalarini tashkil qiladi.
Ishning tarkibiy tuzilishi. Mazkur kurs ish i
kirish, ikki bob, to‘rtta раrаgrаf,
xulosа, foуdаlаnilgаn аdаbiуotlаr r o
ʻ уxаti hаmdа ilovalаrdаn tаrkib toрgаn.
Ishning umumiу hаjmi 36 betni tаshkil etаdi.

I BOB. MO G UL BOSQINCHILARI TOMONIDANʻ ʻ
MOVAROUNNAHRNING BOSIB OLINISHI. CHIG ATOY ULUSINING
ʻ
TASHKIL TOPISHI
1.1. Mo‘g‘ullar tomonidan Movarounna h rni bosib olinishi
Xi t oyni zabt et gan Chi ngi zxon shu bi l an ki f oya et ib qol masl igi ani q
edi. Badavlat Movarounnahr savdo ahli, o‘lkamiz behisob boyliklari, yuqori
madaniyatli ajdodlarimiz yaratgan ajoyib me’moriy binolar, qolaversa
qadimiy yurtimizning fayzu- tarovati mo‘ g
ʻ ullarni anchadan beri o‘ziga jalb
q ilayotganligi ma’lum edi. Musulmon mamlakatlari ning behisob boyliklari
to‘g‘risidagi afsona- rivoyatlarni eshitib, tekin o‘lja va boyish istagida
bo‘lgan mug‘ul harbiy zodagonlari Chingizxon boshchil igida zim dan
harbi y yuri sh qil ish istagi da turar edilar. Chingizxon davlati g‘arbda Qipchoq
ch o
ʻ llari, qor axitoylarning k o‘ chmanchi G‘ arbiy Lyao (Si Lyao) va
Xor azmshoh anusht eginiylar davl at i bi lan chegaradosh edi. Shub h asiz ,
uning g‘arbdagi eng yirik va kuchli qo‘shnisi hamda raqibi buyuk
Xorazmshoh anushteginiylar davlati (1097-1231) edi.
121 6- yili Dashti qipchoq yurishida Xorazmshoh m o
ʻ g‘ullarning Jo‘ ji
boshchiligidagi harbiy qo‘shiniga duch keladi. Mo‘g‘ullar bu yerlarda
Chingizxonning buyrug‘iga ko‘ra markit qabilalariga zarba berish uchun
yurish qilgan edilar. O‘zaro to‘qnashuvdan so‘ng mo‘ g
ʻ ullar Chingizxondan
Xorazmshohlar davlatiga nisbatan yurish qilish xususida hech qanday
k o
ʻ rsatma olmaganliklari uchun orqaga chekindilar. Juzjoniyning yozishicha,
sultonni har vaqt undan Sha rq da joylashgan davlatlar qiziqtirar va uning Xitoy
tomoniga harbiy yurish qilish niyati ham b o
ʻ lganligi aniq edi. Lekin, Xitoy
Chingizxon tomonidan o sha
ʻ yili olinganligini eshitgan Sulton bu holni
tasdi ql atish va q olaversa Chingizxon davlati xususida ani q ma’lumot olib
kelish maqsadida sayidlar avlodidan bo‘lmish taniqli zot Bahovuddin Roziyni
o‘ z elchisi sifatida xon huzuriga j o‘ natadi.

Ba ho vuddin Roziy boshchiligidan elchilik guru h ini Chingizxon Pekinda
qabul qilib, ularga ijobiy munosabatda bo‘ladi. Xorazm davlati elchilariga
Chingizxon uzaro ikki davlat o‘rtasida tinchlik va do‘stlik hukmdorlik qilishi
lozimligini u qtirib , o‘zini “ Shar q hukmdori ” , Xorazmshoh Muhammadni
“ G‘ arb yerlarning egasi ” deb ta’kidlaydi. Xitoy yerlariga endilikda yurish
qilish nojoiz ekanligini anglagan Xorazmshoh o‘ z diqqat-e’tiborini yana janub
h amda g‘ arb yerlariga qaratadi.
A b b o s i y l a r x a l i f a l i g i g a m u v af f a q i y a t s i z yurishdan so‘ng 1218 - yili
Muhammad Xorazmshoh o‘zining yangi poytaxti deb e’lon qilgan Samarqand
shahriga kirib keldi va xutba, tangalardan xalifa nomini chi q arib tashlash
xususida farmon berdi. O‘ sha yili Muhammad Xorazmshoh Chingizxon h uzuriga
yana o‘z elchilarini yuboradi. Bunga javoban Chingizxon kechiktirmasdan
q immatba h o sovg‘alar va mollar o r t i l g a n k a t t a k a r v o n b i l a n o ‘ z
e l c h i l a r i n i Xorazmshohlar Sultoni huzuriga yuboradi. Sultonga m o‘ ljallangan
q immatba ho sovg‘alar ichida Chingizxon o‘ lja olgan tuya o‘ rkachidek keluvchi
oltin b o‘ lagi ham bor edi. Elchi larga xorazm li k t ani q li savdogar Mahmud
Yalavoch (Mahmud al-Aromiy) ra h bar etib tayinlanib, yana 2 ta odam buxorolik
savdogar Alix o‘ ja va o‘trorlik Yusuf kankalar elchilik ru t basiga ega edilar 4
.
Sulton Muhammad bu elchilarni 1218 - yil ba h orida Buxoro shahrida qabul
qiladi. Elchilar Chingizxon S u l t o n n i n g z a f a r l i y ur i s h l a r i d a n x a b a r d or
ekanliklari, uni qudratli podsho h sifatida tan olib “ o‘zining eng ardo q li o‘ g‘illari
qatorida ” k o‘ rishini bayon etishadi. Chingizxon o‘z nomasida kuch- q udrati
zafarini ko‘rsatish ma’nosida Xitoy va qo‘shni mamlakatlarni qanday kuch bilan
egallaganligini ham aytib o‘tadi. Elchilar nomasi shubhasiz Sultonga ma’qul
bo‘lmaydi. Ayni q sa, m o‘ g‘ul davlatining xoni, uni o‘zining “ o‘g‘li ” qatorida
ko‘rish, bu Sharq ustamonligida qaram qilish yoki o‘z homiyligini olish degan
ma’noni anglatishni sulton yaxshi tushunadi. Elchilarga sulton javobi ma’lum
emas, lekin o‘sha t u nd a u o‘ z yo ni ga M ah m u d Y al av oc hn i c hor l a b b or
haqiqatni bayon etishni, uning xizmatiga o‘tib, maxfiy josus bo‘lib xizmat
4
Aзамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Тошкент: Шарқ, 2000. – Б. 140.

qilishni buyuradi. O‘z hayotidan xavfsiragan Mahmud Yalavoch muarrix an-
Nasaviyning yozishicha, “ Sulton eshitishni xo h lagan ” ma’lumotni aytib, Sulton
taklifiga ko‘nadi. Xorazmshoh unga q immatbaho javohir sovg‘a qilib,
Chingizxon bilan shartnoma tuzishga rozi ekanligini bildiradi.
Chingizxon Mahmud Yalavoch guruhi xizmatidan, to‘plagan
ma’lumotlardan mamnun bo‘ladi. Zero, Yalavoch s o x t a “ j o s u s ” r o l i n i o ‘ y n a b ,
b o r h a q i q a t n i Chingizxonga yetkazgan edi. O‘sha yiliyoq, ya’ni 1218 - y i l i ,
C h i n g i z x o n s u l t o n M u h a m m a d g a o ‘ z minnatdorchiligini izhor etish va
o‘zaro shartnoma tuzish maqsadida katta savdo va elchilar karvonini jo‘natadi.
U lkan savdo karvoni 450 ta musulmon savdogari va 500 ta tuyaga ortilgan
qimmatbaho mollardan iborat edi. O‘z davlati qudratini namoyon e t i s h
n i y a t i d a C h i n g i z x o n T a n g u t v a b o s h q a davl at l ar dan o‘ l j a ol i ngan,
j anubi y Si bi r va Xitoydan talab keltirilgan ajoyib, sara mollar bilan
xurjunlarni to‘ldirgan edi. Karvon bilan shuningdek, Chingizxon elchisi,
m oʻ g‘ullardan bo‘lgan Uxuna ham bo‘lib, u Xorazmshohga Chingizxon
nomasini olib kelayotgan edi. Noma jahon fotihligiga da’vo qilayotgan
Chingizxon nomidan bo‘yruqnamo ohangda yozilgan edi. Unda «...biz bundan
buyon davlatlar o‘rtasida tinchlik o‘rnatilishini buyuramiz...» deyilgan edi. Noma
Chingizxon ochiq-oydin jahon egasi bo‘lishga ishtiyoqi baland ekanligidan
dalolat berar edi 5
.
Ushbu karvonda asli Movarounnahrlik bo‘lmish Umarxo‘ja O‘troriy,
Hammol Merokiy, Fahruddin Buxoriy, Aminuddin Haraviy singari
savdogarlar karvon sarbonlari hamda o‘rda elchilari edilar. Karvon Urganch
tomon yo‘l olgan edi. Lekin Xorazmshoh larning chegara viloyati O‘tror
yerlariga kirib kelishi bilanoq bu karvon ushlab qolindi. O‘tror hokimi
Inalxon (Inolchiq, uning forsiy taxallusi G‘oyirxon edi) Turkon xotunning
yaqin qarindoshi, Xorazmshohga yaqin shaxs edi. Inalxon, arab tarixchisi ibn
al-Asir, an-Nasaviylarning yozishicha, Xorazmshoh ijozati bilan bu karvonlarni
talashga buyruq berib, karvon a’zolarini josuslikda ayblaydi va ularni qirib
5
Бунёдов З. Aнуштегин Хоразмшоҳлар давлати. – Tошкент: Ғафур Ғулом, 1998. – Б. 141.

tashlaydi 6
. Talab olingan mollar Samarqand va Buxoro savdogarlari o‘rtasida
taqsimlanib, Xorazmshoh ushbu savdo mollari pulini o‘ziga oladi. Ba’zi tarixiy
manbalarda esa Inalxon garchi karvonni to‘xtatish bo‘yrugini olgan bo‘lsa ham,
o‘ z holicha uni qirib tashlagan deb ham aytiladi. Nima bo‘lganda ham
Xorazmshohlar qo‘pol siyosiy xa toga yo‘l qo‘ yib, elchilarni qirg‘in-barot
qildiradilar.
Chingizxon islom olamining dushmani bo‘lib q o l m a s l i k u c h u n
s h u n d a y y o ‘ l t u t d i - k i , u r u s h boshlanishiga rasman Xorazmshoh sababchi
bo‘lib qoldi. O‘zini esa «Oliyjanob haloskor» deb hisobladi. Aslicha esa urush
bo‘lishini u har jihatdan xohlar edi. Albatta Xorazmshoh ham katta hatoga yo‘l
qo‘ygan edi, lekin urushning sababchisi va boshlovchisi u emas edi.
M o gʻ ʻ ul l ar Xo r a zm sh oh u st i g a ha r bi y y ur i sh qilishdan avval, xonning
bu yrug‘iga ko‘ra harbiy sarkarda Jebe Yettisuv va Qashg‘ar ustiga 1218 - yil
harbiy yurishlar qilib, Kuchluk davlatini tor-mor keltirdi. Musulmonlarni doimo
ta’qib etib kelgan Kuchlukka qarshi bosh ko‘targan Sharqiy Turkiston islom
ahli Jebeni naymanlar zulmidan ozod etuvchi deb qabul qildi. Zero, Jebe
musulmonlar uchun din erkinligi kafolatlanishini e’lon qilib, mo‘ g u
ʻ llar
hukmronligini mustahkamlagan edi. Shunday qilib mo‘g’ullar O‘rta Osiyoga
harbiy yurish qilishdan avval o‘z za x ira kuchlarini mustahkamlab Talas
vodiysigacha bo‘lgan yerlarni o‘z imperiyalari tarkibiga qo‘shib oldilar.
Shunday qilib ular bevosita Xorazmshohlar bilan chegaradosh bo‘lib qoldilar.
XIII asr boshlaridan Xorazmshoh anushteginiylar davlati yuqorida
ta’kidlanganidek, o‘z hududining kengligi, saltanat egasining nufuzi, xalqning
salohiyatligi, madaniyatliligi, xo‘jalik hayotining yuqori saviyaligi bilan
musulmon olamida buyuk davlat sanalar edi. O‘zining ko‘prok qan g
ʻ li-qipchoq
hamda turkmanlardan iborat muntazam qo‘shiniga ega edi. (Ma’lumotlarga k o
ʻ ra
umumiy qo‘shinning soni 400.000 ga qadar yetib , bu m o g
ʻ ʻ ullar qo‘shiniga
nisbatan 2 barovar ortiq edi.) Davlat musulmon olamida qabul q ilingan qonun
chiqaruvchi dargoh hamda ijroiya- devonl ar ti zi mi da boshqari lar , davl at
6
Ан-Насавий. Султон Жалолиддин Мангуберди ҳаёти тафсилоти. – Тошкент: Ўзбекистон, 2008. – Б. 55.

boshli g‘ i sulton hokimiyatining huquqlari hech bir qonun-qoida bilan
chegaralanmagan edi. Saltanatni hokimlar, noiblar, vazirlar, lashkar
boshliqlaridan iborat kuchli harbiy aslzoda guruhlar, mustavfiy (daftardor
hisobchilar), qozilar, sadrlar va boshqa ko‘plab saroy mansablaridan iborat u lkan
arkoni davlat doirasi q urshab turar edi.
Hokimlar ko‘p holda o‘z bilganicha ish tutishar, soliqlar to‘plashning ham
aniq tizimi yo‘q edi. Xashar yo‘li bilan biron-bir yo‘l, ko‘prik, qal’a va boshqa
inshootlarni qurish keng tarqalgan edi . Davl at ahvol i t ang bo‘ l ganda ko‘ p
hol da iqt o dorlarga ishonch qolmas edi. Ayrim viloyat ho kimlari shaxsan
Turkon xotunga bo‘ysunib, o‘z bilganlaricha ish tutar edilar. Sulton
Muhammadning volidasi Turkon xotunning qo‘shin oliy sarkardalari b o ‘ l m i s h
q i p c h o q s a r k a r d a l a r i b i l a n a l o q a s i mustahkam, o‘zi shu qabilaga mansub
bo‘lganligi uchun ul ar n i h am i s ha qo‘ l l a b- q uv va t l ab t ur ar ed i . Sarkardalar,
qo‘shin boshliqlari, vazirlar, hokimlar ko‘p holda uning ijozati va ko‘rsatmasi
ila tayin etilar, ular ham o‘z navbatida, avvalo Turkon xotunga b o‘ y s u n a r e d i l a r .
T u r k o n x o t u n b o s h q a t u r k i y qabiladan bo‘lmish kelini Oychechak va uning
o‘g‘li, nabir asi Jal ol i ddi nni yoqt i r m as, bu i kki ayol o‘rtasida davlatda ichki
siyosiy ixtilof kuchli edi. Xorazmshoh «farzandlik mehri va hokimiyatga olib
kelgan shaxs» sifatida onasining so‘zini ikki qilmas, hamisha uning fikrlariga
xoxlasa-xoxlamasa qo‘shilar edi.
Muhammad Xorazmshoh o‘zining yon-atrofdagi ( G urʻ , Xuroson,
Movarounnahr, Mozandaron, Ozarbayjon va boshqalar) uncha kuchli bo‘lmagan
yerlarni tezlik bilan o
ʻ z qo‘l ostida birlashtirib, o‘z g‘alabalariga juda berilib
ketgan edi. Qoraxitoylar ustidan qozonilgan g‘alabadan (1210) so‘ng esa, u o‘zini
mutloq yengilmas («Iskandari Soniy», «Sulton Sanjar», va boshqa unvonlarga
ega) deb hisoblab, islom olamiga egaligini ham da’vo qila boshladi 7
. Uning
armiyasi soni garchi son jihatdan ko‘pchilikni tashkil etsada, bu qo‘shin harbiy
intizomi uncha mustahkam bo‘lmagan, salohiyati ancha past, ko‘proq
janubliklardan olingan yollanma qo‘shin edi. O‘z navbatida bu qo‘shin vatan
7
Бунёдов З. Aнуштегин Хоразмшоҳлар давлати. – Тошкент: Ғафур Ғулом, 1998. – Б. 142.

mudofaasi uchun emas, balki ko‘proq istilo, talon-taroj, o‘lja olish uchun
mo‘ljallangan qo‘shin edi. Haqiqatda Xorazmshoh kuchli, o‘ziga munosib
keluvchi raqib bilan kurash olib borgani yo‘q hisobi, bu esa yuqorida qayd
etilganidek o‘ z harbiy mahoratiga o‘lkan ahamiyat berishiga olib kelgan edi.
Joylarda noib va hokimlik lavozimidagi Xorazm dan bo‘l m i sh am al dorl ar
oddi y xal q ga ni sbat an ko‘pincha zo‘ravonlik, tazyiq ila munosabatda bo‘lar,
bu esa Xorazmshohlar davlatiga nisbatan aholining noroziligiga sabab bo‘lar
edi. Soliqlar miqdori bir me’yorda turmas, mehnatkash ommaning ahvoli ancha
og‘ir edi. Masalan, 1219 - yili Xorazmshoh xiroj solig‘ini bir yo‘la uch
marotabagacha u ndirib olishga buyruq bergan edi. 1206, 1212-yillarda
Samarqandda va Buxoroda xalq g‘alayonlari zo‘ravonlik va soliqlar oshib
ketishiga qarshi qaratilgan edi. Soliqlar va zo‘ravonlikdan ezilgan xalqning
Sulton Muhammadga e’tiqodi va ishonchi mo‘ gʻ ullar bosqini arafasida
susayib ketgan edi. Shuningdek, sultonning Bag dod
ʻ xalifaligiga yurishi va o‘z
holicha termizlik sayid lardan bo‘lmish Shayx A
ʼ lamulk Termiziyning xalifa,
deb e’lon qilinishi Movarounnahr ulamolari ichida haqli norozilikka sabab
bo‘ldi. Taniqli movaroun nahrlik din arbobi Shayx Majdiddin Bag‘dodiyning
ta’qib etilishi esa sulton bilan ruhoniylar orasida munosabatlarni mutloq
keskinlashtirib yubordi.
Chingizxon o‘zining yaxshi tizimga asoslangan ayg‘oqchilar tarmog‘i
orqali Xorazmshohlar davlatidagi ushbu ahvoldan boxabar edi. Shuningdek, u
ushbu qadimiy madaniyat va yuqori salohiyatga ega Movarounnahr ahlini
osonlikcha bo‘ysundirib bo‘ lm asli gi ni ham yaxshi bi lib, bo‘lajak
mahor abaga jiddiy tayyorgarlik ko‘rdi. O‘tror voqeasidan avvalroq Chingizxon
qo‘shinlarining Yettisuvga qilgan harbiy yurishlari sulton Muhammadni
tashvishga solib qo‘ygan edi. Gar chi Xor azmshoh katt a qo‘ shinga ega
bo‘ lsada, o‘ zaro ixtiloflar, sarkardalarga ishonchsizlik, o‘z hokimiyatidan
xavfsirash Xorazmshoh qo‘shinining zaiflashuvi, intizomining pasayishiga
olib kelgan edi. Muhammad Xorazmshoh m o
ʻ g‘ullarga zarba berish

h ususida Urganchda harbiy kengash chaqiradi. Unda ko‘zga ko‘ringan davlat
arboblari, aslzodalar, harbiy sarkardalar ishtirok etadi 8
.
Asli xivalik mashxur fi qh shunos hamda davlat arbobi Shahobiddin al-
Xivaqiy bor qo‘shinni Sirdaryo bo‘yiga to‘plab, uzoq yo‘l bosib kelayotgan
mug‘ul qo‘shiniga chegara bo‘yidayoq hal qiluvchi zarba berish t o‘ g‘ r i si da
ya go na va h ar bi y j i h at da n h aq f i kr n i bildirdi. Shahzoda Jaloliddin ham
aslida shu fikrga qo‘ shilgan edi. Lekin, Xorazmshoh o‘z sarkardalariga,
ayniqsa qipchoq harbiylariga ishonchsizlik bilan qar ar , kat t a qo‘ shi nni bir
j oyga t o‘ pl ashdan, qo‘ shi n yi g‘ i l ganda esa o‘ zi ni t axt dan ag‘ dar i b
t ashl ashl ar i mumkin ekanligidan cho‘chir edi. Shuning uchun sulton va uning
onasi tazyiqi bilan Kengash mudofaa usuliga o‘ tishni ma’qul deb topdi. Jami 450
taga yaqin shahar (qal’a) va viloyatlardan iborat bo‘lmish davlatda q o ‘ s h i n
k a t t a j a n g g a k i r i b v a t a n s h a r a f i n i h i m o y a qilish o‘rniga shahar va
qal’alarga bo‘lib tashlandi 9
.
Ba’zi markaziy shaharlar, jumladan Buxoro va Samarqand mudofaasini
mustahkamlash zarur degan fikrga kelindi xolos. Ammo bu mudofaa ham
yaxshi tashkil etilmadi.
Chingizxon 1219 yili o‘z o‘g‘illari boshliq 200 mingga yaqin asosiy harbiy
kuchlari bilan anchadan beri puxta tayyorlangan Xorazmshoh anushteginiylar
davlati ustiga harbiy yurishni boshladi. Bu kuchlar yozni Irtish daryosi
bo‘yida o‘tkazib, sentyabr oyida chegaradan o‘tadi. Chingizxonga uyg‘ur
edikuti (xoni) Baurchak, qarluqlar xoni Arslonxon va Olmaliq hukmdori
Si g nʻ o q teginlar ham o‘z qo‘shini bilan kelib qo‘ shildilar. Chegaradan o‘tgan
Chingizxon o‘z qo‘shini bilan janubiy qozoq cho‘llarining Sirdaryoga tutashgan
joyidagi O‘tror shahri yaqinida to‘plab uni 4 qismga bo‘ladi.
Chi g‘ at oy va O‘ qt oy qo‘ shi nni ng bi r qi sm i bi l an O‘trorni qamal etib,
egallash uchun qoldirildi. Ikkinchi qism esa J o ji
ʻ boshchiligida
Sirdaryoning yuqori oqimidagi Jand, Yangikent, Barchinlig kent
ʻ , Sig‘noq
shaharlarini bosib olish uchun yuborildi. Uchinchi qismidagi besh ming
8
A замат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Тошкент: Шарқ, 2000. – Б. 145.
9
Бунёдов З. Aнуштегин Хоразмшоҳлар давлати. – Tошкент: Ғафур Ғулом, 1998. – Б. 170.

chog‘li qo‘shinga Uloq no‘yon va Suketu cherbi bosh bo‘lib O‘trordan janubga,
Xo‘jand va Banokatni egallash vazifasi topshirildi. C h i n g i z x o n o ‘ z i b o s h
b o ‘ l g a n t o ‘ r t i n c h i , a s o s i y q i s m (uning tarkibida taniqli sarkardalar Jebe va
Subutoy ham bor edi.) Zarafshon vohasi tomon — Bu xo r o ha m d a Sam ar qa nd ni
i s t i l o e t i sh uc hu n y o‘ l oldi.
Chegaradagi O‘tror mustahkam shahar qal’a bo‘lib, mug‘ullarga olti oy
davomida mardonavor qarshilik ko‘rsatgan edi. O‘tror hokimi Inalxon
(G‘oyirxon) qo‘ lida 20.000 chog‘li suvoriy bo‘lib, Xorazmshoh unga yordam
tariqasida 50.000 kishilik «lashkari birun»ni ham yuborgan edi.
Qamal davomida qo‘shimcha tarzda yana Qoracha Xojib boshchiligidagi
10.000 kishilik qo shin ʻ ham yuborilgan edi. O‘tror hokimi jasur va mard
sarkarda Inalxon unga mahorat bilan boshchilik qilar edi. Ammo, ayrim
z o t l a r ni n g x i y o n a t k o r l i g i t uf a y l i b e s h o y l i k q amaldan so‘ng Inalxon
deyarli bir oy davomida o‘ z qo shini bilan shahar
ʻ q al’asida q arshilikni davom
ettiradi. Oxir-o q ibatda Inalxon deyarli bir o‘zi q olib, q al’a tomiga chiqib,
qo‘ liga tushgan narsasi bilan mo g‘ullarga xujum qilgan. Mard sarkardani
ʻ
mo g‘ullar tiriklayin
ʻ qo‘ lga tushirib, Samarqandga Chingizxon h uzuriga
yuborganlar. Chingizxon esa manbalarning yozishiga ko‘ra, «kumushni eritib
o‘ z h uzurida sarkardaning q ulo q va ko‘ziga q uyishni buyurgan». Inalxon shu
tari q a vahshiyona ravishda o‘l dirilgan. O‘tror shahri o‘ z jasorati evaziga
mug‘ullar tomonidan butkul b u zib tashlandi. Buxoro yo‘nalishida ketayotgan
Chingizxonga Zarnu q (Zerinu h) va Nur q al’alari jangsiz taslim bo‘ladilar 10
.
Chingizxon 1220-yilning fevral oyi boshlarida (ba’zi adabiyotlarda 7-fevra l da
deyiladi) Shar q ning q adimiy g o‘ zal shahri, Shar q dagi islom dini gumbazi, «butun
musulmon sha ha rlari onasi» nomini olgan «Islomiy ilmlar markazi» Buxoro
yaqinida paydo b o‘l di. Uch kunlik shahar q amali boshlandi. Buxoroda bu paytda
12.000 lik shahar garnizoni va 20.000 kishilik «lashkari birun» mavjud edi.
Lashkarlarga nufuzli s a r k a r d a l a r I x t i y o r i d d i n Q o‘ s h l u , I n a n c h x o n
10
Bartold. V Moğol istilasına kadar Türkistan. – Ankara Türk tarih kurumu basımevi, 1990. – S. 410.

O g‘ ulhojib, Hamid Pura Qoraxitoy, Suyunchxon, mo g ullardan qochibʻ ʻ
o‘ tgan uyg‘ur sarkardasi K o‘ kxon (G o‘ rxon) bosh edilar 11
.
Sarkardalardan Inanchxon bazo‘r Amudaryodan o‘tib qutulishga muvaffaq
bo‘ladi. Hamid Pura Qoraxitoy mardonavor jangda halok bo‘ladi, qolgan-
qutgan h arbiylar Buxoroga qaytib chekinishga majbur bo‘ladilar. Ahli
Buxoro o‘z himoyachilaridan ayril gandan so‘ng, shahar ahli jonini salomat
saqlab qolish niyatida shaharliklar maslaxatlashib Buxoro qozisi Badriddin qozi
boshchiligidagi bir guruh oqso qollarni Chingizxon huzuriga yuboradilar. 10 -
fevral kuni Buxoroga mo
ʻ g‘ullar kirib keladilar.
Aksariyat shaharliklar o‘z qarshiliklarini davom et t ir adi l ar , t unda esa
yashi r i ncha askar l ar ga yor dam berib, mo
ʻ g‘ul askarlariga qarshi h ujumlar
uyushtirdilar. Chingizxon bunga javoban shaharni yoqib yuborishga bo‘yruq
berdi. Ko‘kxon boshchiligidagi 400 ta mudofaachilar Buxoro arkida yana 12 kun
qattiq qarshilik ko‘rsatdilar. Arkni egallash uchun qilingan m o
ʻ g‘ullar xatti-
harakatlari zoya ketdi. Qal’adagi chuqurl i kl ar odam va hayvon o‘ l i kl ari
bi l an t o‘ l i b ketdi. Ko‘kxon va u boshchiligidagi mudofaachilar
qahramonona halok bo‘lganlaridan so‘nggina ark egallandi. Buxoroliklar
qarshiligi m o
ʻ g‘ullarni q attiq g‘azablantirdi. Bu jasorat evaziga mo ʻ g‘ullar
shahar ahlidan 30000 chog‘li kishini q irib tashladilar. Kelib chiqishidan qat’i
nazar qolgan aholi qullikka mahkum etildi. Ma’rifatli, nozik ta’b, madaniyatli
va ilmli Buxoro ahli sahroilar tomonidan zulm va tahqirlanish girdobiga
tortildi.
Buxorodan so‘ng Chingizxon Samarqand tomon yo‘ l oldi. 1220-yil mart
oyi boshida u Samarqandga yetib k e l i b , y o n - a t r o f d a g i q i s h l o q l a r n i y e r b i l a n
y a k s o n qildi. Chingizxon Samarqandni egallashga alohida aha mi yat berdi.
Samarqandning Movarounna h r uchun, Xorazmshohlar uchun ahamiyati
be q iyos ekanligini Chingizxon yaxshi bilar edi. Shuning uchun uni egallashga
katta e’tibor bilan qara d i. Shaharda 110.000 kishilik harbiy garnizon (undan
60.000 tasi turkiy, 50.000 tojiklar edi.), 20 ta g‘ arb ilmiga o‘rgatilgan fil ham
11
Жувайний. Тарихи жаҳонгушо. – Тошкент: мумтоз сўз, 2015. – Б. 150.

mavjud edi. Sulton Muhammadning to g‘ asi To‘g ayxon shahar noibi bʻ o‘ lib,
shahar mudofaaga birmuncha tayyor ham edi 12
.
Shahar ozi q -ov q at zaxirasi, mudofaa isteh komlarining puxtaligi jihatidan
bir necha yillik q amalga ham chidash mumkin edi. O‘ z q arorgohini mo g‘ullar
ʻ
bosqini boshlanishi bilano q sarosimada Balxga k o‘ chirgan Sulton Muhammad
ham Samarqand mudofaasiga umid k o‘ zi bilan bo q ar edi 13
.
Chingizxonning o‘zi shahar tash q arisidagi K o‘ ksaroy qo‘ r g‘ onidan turib
shahar q amaliga boshchilik qildi . 1220 - yilning mart oyining boshlarida shahar
qattiq qamal qilinib, to‘xtovsiz hujum boshlandi. Qamalning 3-kunidan boshlab
shahar qamaliga Chingizxonning shaxsan o‘zi boshchilik qila boshlaydi.
Qamalning b e s h i n c h i k u n i u l a m o , z o d a g o n , s h a h a r h a r b i y boshliqlari
keyingi qarshilik maqsadga muvofiq emas va ommaviy q irg‘in bo‘lishining
oldini olish kerak degan maqsadda mo
ʻ g‘ullarga taslim bo‘lishga q aror
qiladilar. Shahar qozisi va shayxulislom boshchiligida Chingizxon huzuriga
Samarqand ahli nomidan elchilar tashrif buyuradilar 14
.
Taslim bo‘lgan shaharda m o
ʻ g‘ullar qilgan talon- tarojliklar tufayli «sayqali
ro
ʻ yi zamin ast» deb ulug‘langan, sharqning buyuk shaharlaridan biri
hisoblangan, bir paytlar gullab-yashnab turgan Movarounnahr poytaxti
huvillab qoladi va yer bilan yakson qilinadi.
Hukmdorning subutsiz va mas’uliyatsizligi, harbiy boshliqlarning o‘zaro
ittifoq bo‘lmaganligi xalq, mamlakat taqdirini o‘z holiga tashlab qo‘yishi
oqibatida bu dahshatli voqea sodir bo‘lgan edi. Bu voqeada Sulton
Muhammad Xorazmshoh janubda, Balxdagi o‘z qarorgohida turib, voqelikni
befarq kuzatuvchi sifatida harakatsiz turar edi. M o
ʻ g‘ullar kirib kelayotgan
vaqtdayoq unga Iroqqa qarab chekinishni ba’zi amaldorlar maslaxat
berishgan edi. Ko‘pgina sargardonliklardan so‘ng Sulton Kaspiy dengizining
janubidagi Ashura oroliga borib o‘ rnashadi. Ham jismoniy, ham ruhiy,
ma’naviy ezilgan sobiq hukmdor bu yerda plevrit (o‘pka qobig‘iga suv
12
Бунёдов З. Aнуштегин Хоразмшоҳлар давлати. – Tошкент: Ғафур Ғулом, 1998. – Б. 172.
13
Мирзо Улуғбек. Тўрт улус тарихи. – Tошкент: Чўлпон, 1994. – Б. 183.
14
Жувайний. Тарихи жаҳонгушо. – Тошкент: мумтоз сўз 2015. – Б. 152.

yig‘ilishi ) kasaliga chalinib, o‘z o‘g‘illarini yoniga chorlaydi. O‘z gunohlariga
iqror bo‘lgan holda ushbu orolda xorl ik va azob-uqubat bil an 1220-yilning
de ka br o yi da v af ot et ad i . Or a da n b i r m u nc ha v aq t o‘ tgandan so‘ng
Jaloliddin otasining murdasini tog‘liq A r d a h n q a l ’ a s i g a o l i b b o r i b d a f n
e t a d i . Arda hn m oʻ g‘ullar tomonidan zabt etilgandan so‘ng, o‘z vaqtida
Sultonni tiriklayin qo‘lga tushira olmagan al am zada m o‘ g
ʻ ul l ar uni ng
m ur dasi ni kavl ab ol i b, Ugedeyga (O‘ qt oy) yuborishgan. O qtoy
ʻ esa uning
murdasini yoqib yuborishni hamda qo‘lini ko‘kka sovurishni buyurgan.
Shuningdek, Xorazmshohlarning o‘z vaqtida Sulton tomonidan Ardahnga
yashirilgan eng qimmatbaho 10 ta sandiqqa joylangan javohirlari ham m o
ʻ g‘ullar
qo‘liga o‘lja bo‘lib tushgan edi 15
.
Chingizxonning katta o‘g‘li Jo ji
ʻ boshchiligidagi m o ʻ g‘ul bosqinchilari
reja bo‘yicha Sirdaryoning yuqori qismidagi yerlarni egallashi lozim edi.
Bosqinchilar ma’lum muddatdagi qamaldan so‘ng Sig‘noq va Ba rchi n lig‘kent
shaharlarini egallaganidan so‘ng mustahkam qal’a hisoblangan Xo‘jandga
hujum boshlaydilar. M o g
ʻ ʻ ullar 20.000 nafar qo‘shin va 50.000 chog‘li asirga
tushgan hasharchilarni Xo‘jand atrofiga yig‘adilar. Xo‘jand hokimi Temur
Malik asli turkiy sarkardalardan bo‘lib, Xorazmshohlar davlatida nom
chiqargan, Sulton va uning oilasiga tanish bo‘lgan shaxs edi. M o
ʻ g‘ullarga
qarshi tura olish mumkin emasligini sezgan Temur Malik (malik — h okim
ma’nosida) taxminan 1000 nafar askari bilan Xo‘janddan bir kilometr naridagi
Sirdaryoning m o
ʻ jazgina orolida joylashib oldi. Qulay strategik ahamiyatga ega
bo‘lgan orolga mo
ʻ g‘ullar o‘qlari, palaxmon toshlari yetib bormas edi. Temur
Malik buyrug‘iga ko‘ra 12 ta qayiq yasatilib, o‘q o‘tmasligi, yonib ketmasligi
m a q s a d i d a b u q a y i q l a r n i n g u s t i n a m a t b i l a n qopl anib, si rka shim di ri lgan
loy bil an suvab chiqiladi. Temur Malik uzoq vaqt mudofaa uchun endi l i kda
or ol chada t ur i sh m aqsadga m uvof i q emasligini tushunib, bor oziq-ovqat
za x irasi va askarlarini 70 ta kemaga joylab, tunda daryoning quyi oqimi bo‘ylab
suzib ketadi. Mo
ʻ g‘ullar ikki sohil bo‘ylab Temur Malik kemalariga to‘xtovsiz
15
Бунёдов З. Aнуштегин Хоразмшоҳлар давлати. – Tошкент: Ғафур Ғулом, 1998. – Б. 180.

hujumni uyushtirar edilar. Xatto Banokat bo‘yida daryoning u sohilidan bu
sohiliga zanjir ham tortib qo‘yadilar. Uzoq uzluksiz jang bilan ular Jandga qadar
yetib keladilar. M oʻ g‘ul sarkardasi Ulus Idi Borchilig‘kent va Jand yaqinida
manjaniqlar (tosh otar zambaraklar) o‘rnatib, qayiqlarni bir-biriga tutashtirib,
jasur capkarda yo‘lini to‘sadi. Uzoq janglardan so‘ng Temur Malik Urganchga
yetib keladi va Urganch himoyasida q atnashib, Jaloliddinning ozodlik
kurashida faol ishtirok etadi. Keyinroq uzoq sargardonliklardan so‘ng sarkarda
Temur Malik o‘z yurtiga darvesh sifatida kelib, kahramonona ravishda mo
ʻ g‘ul
harbiylari qo‘lida halok bo‘ladi. Chingizxon 1220 - yilning yozini Movarounnahr
janubida o‘tkazmokchi bo‘ldi. Chunki u janub shaharlarini egallashga shaxsan
bosh qo‘shgan edi. Zero, janubda h ali bosqinchilar qadami yetmagan bir qator
boy viloyat va shaharlar mavjud edi. Avval u Naxs habga bostirib bordi.
Shaharliklar m o
ʻ g‘ullarning mislsiz zo‘ravonlik va bosqinidan yaxshi x abardor
edilar. Na x shab ahli dahshatga tushib, shaharni mo
ʻ g‘ullarga ixtiyoriy
topshiradilar 16
.
Chingizxon yozni Na xsha bda o‘tkazib, 1220 - yilning k u z i d a T e r m i z g a
y u r i s h n i b o s h l a y d i . T e r m i z Hindiston va O‘rta Osiyo savdo yo‘llari
tutashgan q ulay yerda joylashgan bo‘lib, uning Amudaryo sohiliga tutashgan
qal’asi o‘z vaqtida mustahkam ravishda barpo et i l ga n e di . T er m i z ho ki m i
Fa hr i dd i n ha ba sh m o
ʻ g‘ullar bosqiniga mardonavor turib javob berishga q aror
qildi. Mudofaaning o‘n birinchi kuni shahar egallandi. Shahar butkul talon-
taroj qilinib, xonavayron etildi. Shahar ahli esa dashtga haydab chiqilib qirib
tashlandi. Movarounnahrning asosiy qismlari - Sirdaryo havzasi, Zarafshon,
Kashqadaryo vodiylari, Buxoro vohasi, Shosh va Farg‘ona vodiysi egallangach,
Chingizxon endilikda o‘zining asosiy e’t ibori ni Xor azmshohl ar davlati ni ng
mar kazi Xorazm o‘lkasiga qaratdi. Bu yurishga o‘g‘illari Jo‘ j i, Chig‘atoy,
O‘ q toy (Ugedey) larni mas’ul qildi. Ayniqsa, xon musulmon Sharqining eng katta
shahri bo‘lmish, madaniyat, savdo gullab yashnagan boy-badavlat qadimgi
16
Barthold V V. Moğol istilasına kadar Türkistan. – Ankara: Türk tarih kurumu basımevi, 1990. – Б. 420.

Urganch (Gurganj) istilosiga katta ahamiyat bilan qaradi. Ushbu yurish 122 1-
yilning boshida boshlandi 17
.
1221 - yilning boshida «sulton», deb e’lon qilingan Jaloliddin va shahzodalar
Oqshoh, O‘zloqshohlar bilan Urganchga keladi. Lekin Urganchdagi siyosiy
vaziyat, sobiq Jand noibi Qutlug‘xonning unga qarshi suiqasdi, qipchoq
sarkardalarining xoinona o‘zlari ning tutishlari, Jalolidinni shahar mudofaasiga
bosh bo‘lish fikridan qaytaradi. qipchoqlar uni hokimiyat tepasiga kelishini
xoxlamas edilar. Bunday vaziyatda mudofaani tashkil etib bo‘lmasligi aniq
bo‘lib qolgan edi. Ushbu voqealardan so‘ng Jaloliddin Temurmalik bilan
birgalikda 300 ta kishi bilan shahar ni t ar k et i b Xur osonga yo‘ l ol adi . Uni ng
ortidan esa, tez orada Oqshoh va O‘zloqshohlar ham yo‘l olishadi. (Jaloliddinning
faoliyatini alohida qayd etib o‘tish maqsadga muvofiq bo‘lgani uchun keyinroq
bu buyuk shaxs faoliyati to‘g‘risda batafsil to‘xtalinadi).
Urganchda esa shahardagi qipchoq sarkardalari O‘g‘ ul Hojib, Erbuqa
paxlavon, Ali Darug‘iyniy va boshqalar Turkon xotunning jiyani yosh
Xumorteginni sulton deb e’lon qiladilar. Xumortegin layoqatsiz, o‘z fikriga ega
bo‘lmagan, qo‘rqoq shaxs edi. Urganchga Chingizxonning o‘g‘illari J o jʻ i,
Chig‘atoy, O‘ qtoy , taniqli m o
ʻ g‘ul sarkardalari Tulun cherbi, Ustun no‘yon,
Qozon no‘yon boshqalar o‘z harbiy kuchlari bilan yetib k e l a d i l a r . X o r a z m
J o j i
ʻ b o s h q a r u v i i l k i g a tushganligi uchun ham, Jo ji ʻ shaharni tinchlik bilan
mo
ʻ g‘ullarga topshirishni talab etadi. Lekin nima bo‘lganda ham jasur shahar
himoyachilari mudofaaga q at’iy tayyorgarlik ko‘rib jonajon shaharlarini
mo g
ʻ ʻ ullarga berishdan qat’iy bosh tortdilar. Poytaxt atrofini 100.000 dan ziyod
mo‘ g
ʻ ullar qo‘shini bilan o‘rab olish boshlandi. Shahar devorlarini buzish uchun
manjaniqlar o‘rnatiladi. Mo
ʻ g‘ullar shaharni katta kuch bilan zabt etishga
kirishdilar. Yangi «sulton» shahar mudofaasiga bosh bo‘la olmaydi. 1221 - yili
boshidan boshlangan Urganch qamali deyarli 7 oy davom etadi. Shahar ahli
m o g
ʻ ʻ ullar qurol-yarog‘i, palahmon toshlarni ot uvchi m anj ani ql ar
zam bar akl ar dan cho‘ chi m ay m a r d o n a v o r k u r a s h g a k i r a d i l a r . N a y z a
17
A замат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Тошкент: Шарқ, 2000. – Б. 150.

o ‘ q l a r i d a n q o ‘ r q m a y s h a h a r devorlarining buzilgan yerlarini qayta 1221 -
yilning boshida «sulton», deb e’lon qilingan Jaloliddin va sha h zodalar tiklay
boshlaydilar.
1.2. Chig‘atoy ulusining tashkil topishi
Chingizxon tirikligidayoq o‘z saltanatini avlodlari o‘rtasida taqsimlaydi. Irtish
daryosidan g‘arbda joylashgan barcha hududlar Jo‘ ji avlodiga beriladi.
Xorazmning shimoli va Sirdaryoning quyi oqimi ham shu ulusga kirar edi.
Chingizxonning ikkinchi va sevimli farzandi Chig‘atoyga Qashqar, Yettisuv,
Movarounnahr yerlari tegdi. Chig‘atoyning obro‘si Chingiz avlodlari o‘rtasida juda
baland bo‘lgan. U Yaso qonunlarining hamma tomonidan tan olingan bilimdoni
bo‘lgan.
Agar biz tarixga bir nazar tashlasak shu narsa ko‘rinadiki Mo‘g‘ul imperiyasi
boshqa ko‘chmanchilar davlatlariga nisbatan juda ham uzoq muddat yashagan.
Buning asosiy sababi shundaki ular Xitoy, Qashqar, Movarounnahr, Rossiya, Eron,
Afg‘oniston kabi o‘troq hududlarni bo‘ysundirgan edilar. Natijada Mo‘g‘ul davlati
madaniy i qtisodiy rivojlangan davlatlarga bo‘linib ketadi. Ana shu davlatlardan
biri Chig‘atoy ulusi edi. Chig‘atoy islomga dushman hukmdor bo‘lgan. U Yaso
qonunlarini to‘lasincha, hatto shariatga tamomila qarama qarshi bo‘lgan
qoidalarini bajarishni talab qilgan ( Masalan, islomda taqiqlangan go‘shtni iste’mol
qilish, oqar suvda tahorat qilish). Ulus amalda Chig‘atoyning nabirasi Alagu
davrida shakllanadi. Uning davrida ulusga Afg‘oniston ham qo‘shib olinadi.
Muborakshoh 1266 - yilda ochiqchasiga islomni qabul qiladi. Lekin undan keyin
hukmronlik qilgan Duva (1291 - y.) va uning avlodlari yana majusiylikka qaytadilar
va o‘z davlatlariningsharqiy qismida yashashni afzal ko‘radilar 18
.
XIV asrning birinchi yarmida Chig‘atoy ulusining ijtimoiy siyosiy hayotida
jiddiy o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Ular quyidagilarda o‘z aksini topgan edi:
Iqtisodiy va madaniy jihatdan rivojlangan hududlarni idora qilishga mutlaqo
layoqatsiz bo‘lgan chingiziylar Movorounnahrni boshqarishni mahalliy zodagonlar
ixtiyoriga topshirib , o‘zlari asosan o‘lpon undirib daromad olib turish bilan
18
Mustafa Kafalı. Çağatay hanlığı. – Ankara: Berikan, 2005. – S. 150.

cheklangan edilar.Dstlab Movorounnahr hududini Mahmud Yalavoch boshqardi.
Uning davrida mamlakatda ikki hokimiyatchilik vujudga keladi. Mo‘g‘ul
bosqoqlari ixtiyoridagi jangchilar Mahmud Yalavochga bo‘ysuntirilgan edi. Lekin
aholini ro‘yxatdan o‘tkazish, soliq yig‘ish ishlari dorug‘aga va tamg‘ach deb
ataluvchi mo‘g‘ul amaldorlari qo‘lida bo‘lgan. Jamoat tartibi , bozorlar boshqaruvi,
irrigasiya inshootlarini boshqarish kabi vazifalar mahalliy aholi vakillariga
topshirilgan. Hokimlik vazifasiga ham ular tayinlanganlar. Kalon solig‘i hosilning
o‘ndan birini tashkil qilgan. Ko‘chmanchi aholidan har yuz bosh qoramoldan 1 tasi
ko‘pchur solig‘i sifatida olingan. Hunarmand va savdogarlardan olinadigan soliq
sotilgan tovarning o‘ttizdan bir qismini tashkil qilgan. Bundan tashqari tuz, jun va
kumush soliqlari olingan. Ko‘rinib turibdiki soliqlar miqdori uncha katta
bo‘lmagan. Lekin aholi zimmasiga ko‘plab majburiyatlar yuklatilgan. Masalan,
himoya devorlari, sug‘orish inshootlari ta’miri ularning zimmasida bo‘lgan.
Bundan tashqari savdo yo‘lidagi bekatlar yomlar go‘sht, yog‘, un, va boshqa oziq -
ovqat mahsulotlar ajratish, ularni ot ulov bilan ta’minlash aholi zimmasida bo‘lgan.
To‘lov va majburiyatlar miqdori soliqlardan ancha katta bo‘lgan. Mahmud Torobiy
qo‘zg‘olonining asosiy sababi ham shunda bo‘lgan. Qo‘zg‘olon bostirilgach
Mahmud Yalavoch Pekin hokimi etib tayinlanadi. Uning o‘rniga o‘g‘li Ma’sudbek
tayinlanadi (1238 - 1289). U juda ustalik bilan yurtni boshqargan. Mo‘g‘ul
hukmdorlari bilan til topishga intilgan. Ular o‘rtasidagi ziddiyatlardan
foydalangan. Iqtisodiy rivoshlanish uchun sharoit yaratishga intilgan. Ma’sudbek
1271 - yilda pul islohotini o‘tkazib og‘irligi bir xil bo‘lgan kumush dirhamlarni
muomalaga chiqardi va uni umumdavlat ahamiyatiga ega bo‘lgan pul birligiga
aylantirishga muvaffaq bo‘ldi. 1269 -y ilda Talas vodiysida bo‘lgan qurultoy
mo‘g‘ul hukmdorlaridan o‘troq aholi turmush tarziga aralashmaslikni talab qildi.
Siyosiy barqarorlik iqtisodiy va madaniy taraqqiyotni ta’minladi 19
.
XIV asrning boshlariga kelib yurtimizda o‘rnashgan mo‘g‘ullarda
o‘troqlashish jarayoni kuchayadi. O‘troqlashgan mo‘g‘ul xonlari hoimiyatni qo‘lga
olishga intila boshlaydilar. Ulardan biri Kebekxon bo‘lib u mamlakatni 1318 –
19
Mustafa Kafalı. Çağatay hanlığı. – Ankara: Berikan, 2005. – S. 170.

1326 - yillarda boshqargan. Kebekxon Nasaf shahri yaqinida o‘ziga saroy qurdiradi.
Saroyning mo‘g‘ulcha nomi Qarshi bo‘lib uning atrofida yangi shahar shakllanadi
va u ham Qarshi deb atala boshlaydi.
Kebekxon o‘z hukmronligi davrida davlatni idora qilish, iqtisodiy hayotni
tartibga solish maqsadida ma’muriy va pul islohotlarini o‘tkazadi. U davlatni
viloyatlarga, ya’ni mo‘g‘ulcha “tuman”larga bo‘ladi, mahalliy hokim va
bekliklarga moslashtirib idora uslubida olib boradi. Kebekxon tashkil qilgan
tumanlar soni Samarqandda 7 ta, Farg‘onada 9 ta bo‘lgan. 1 tuman 10000 askar
bera oladigan va aholisi o‘rtacha 50000 kishi bo‘lgan hududni qamrab olgan.
Tumanlardagi rahbarlik avvalgi mahalliy hukmdorlar maliklar, sadrlar o‘rniga
tayinlangan o‘troqlashgan turk, mo‘g‘ul urug‘ boshliqlari qo‘liga o‘tadi.
Savdo - sotiqni tartibga solish, tashqi savdo munosabatlarini yaxshilash ,
xo‘jalikni rivojlantirish maqsadida yagona pul tizimi joriy qilinadi. Kumush tanga
dinor, mayda kumush tanga dirhamlar zarb etila boshlanadi. 1 dinorning og‘irligi 8
gramm bo‘lib, u 8 dirhamga teng bo‘lgan. Tangalar Samarqand va Buxoroda zarb
qilingan va qat’iy og‘irlikka ega bo‘lgan. Bu ikki xil qimmatga ega bo‘lgan
tangalar keyinchalik boshqa hukmdorlar tomonidan ham chiqarilgan. Masalan,
Tarmashirin davrida O‘trorda ko‘plab kumush tangalar chiqaradigan zarbxona
bo‘lgan. Yangi pul birligi “kepaki” nomi bilan mashhur bo‘lgan. Bu pullar Temur
davrida ham muomalada bo‘lgan.
Kebekxonning o‘lkada tinchlik, osoyishtalik va totuvlik o‘rnatish siyosatini
uning ukasi Tarmashirin (1326-1334yy) davom ettirdi. U islomni qabul qilib, uni
davlatning rasmiy dini darajasiga ko‘tardi 20
.
Kebekxon va Tarmashirin islohotlari mahalliy aholi manfaatlariga javob berib
xalq xo‘jaligining birmuncha rivojlanishiga olib kelgan bo‘lsa - da, hokimiyatdan
chetlatilgan mahalliy zodagonlar noroziligining kuchayishiga olib keldi. Bu
birinchidan. Ikkinchidan, islohotlar o‘troqlashgan mo‘g‘ullar bilan ko‘chmanchi
mo‘g‘ullar o‘rtasidagi ziddiyatni kuchaytirib yubordi. Ko‘chmanchi mo‘g‘ullar
o‘troqlashganlarni “qoraunas”, ya’ni duragay, qoracha deb tahqirlasalar,
20
Аҳмедов Б. Тарихдан сабоқлар. –Тошкент: Ўқитувчи, 1994. – Б. 72.

o‘troqlashgan mo‘g‘ullar ko‘chmanchi mo‘g‘ullarni “jete”, ya’ni qaroqchi deb
haqoratlar edilar. Uchinchidan, islohotlar mo‘g‘ullarning o‘troqlashish jarayonini
yanada jonlantirdi. Mo‘g‘ullar borgan sari mahalliy aholi madaniyati , urf odatlari,
tilini qabul qila boshlaydilar. Shu bilan birgalikda mo‘g‘ullarning o‘troqlashuvi
unumdor yerlarning ular ixtiyoriga o‘tishiga olib keladi. Bu esa o‘z navbatida
o‘troqlashgan mo‘g‘ullar bilan mahalliy aholi o‘rtasidagi ziddiyatlarning g‘oyatda
kuchayishiga sabab bo‘ldi. To‘rtinchidan, ko‘chmanchi mo‘g‘ul zodagonlarning
tumanlarga noyib etib tayinlanishi ularning qo‘lida katta hokimiyat , qurolli kuch
va boylik to‘planishiga olib keldi va markazdan qochish harakatini kuchaytirdi.
Beshinchidan, Chingizxon avlodlari hukmron barcha xonliklarda, jumladan,
Chig‘atoy ulusida merosxo‘rlik huquqi aniq belgilangan emas edi. Xonni saylash
katta amaldorlar majlisi – Qurultoyda hal etilar, bu hol fitna , pora berish,
zo‘ravonlik kabi illatlarga sabab bo‘lar edi. Bu esa o‘z navbatida amaldorlar
qudratini oshirib xonlar hokimiyatini susayishiga olib kelar edi. Buning ustiga
asosiy xonliklar o‘rtasida chegaralar aniqlanmaganligi o‘zaro ichki nizolar keltirib
chiqarar edi 21
.
Kebekxon islohotlari markaziy hokimiyatni kuchaytirishga qaratilgan edi.
Lekin yuqorida tilga olingan ziddiyatlar Chig‘atoy ulusini ichdan kemira boshladi
va oqibatda uning parchalanishiga olib keldi. Parchalanish jarayonini
Kebekxonning vorisi Qozonxonning hokimiyatni qattiqqo‘llik bilan boshqarishga
intilishi ham to‘xtata olmadi. Chig‘atoy ulusi XIV asrning 40 - yillarida Sharqiy
Turkistondagi Dug‘lot amirligi va Movarounnahr amirligiga bo‘linib ketdi. 1347 -
yilda (Q.Usmonov kitobida 1346 - yil) Qozonxon turkiylashgan mo‘g‘ul zodagoni
amir Qoz a g‘on tomonidan o‘ldiriladi va shu bilan Chig‘atoy sulolasining
hukmronligi barham topadi. Amir Qoz a g‘on Movarounnahrni birlashtirib, o‘z
hokimiyatini o‘rnatib, mamlakatni qattiqqo‘llik bilan boshqarib, markaziy
hokimiyatni kuchaytirishga intilgan bo‘lsada, feodal tarqoqlik jarayonini to‘xtata
olmadi. Buning ustiga amir Qoz a g‘on (1347-1358yy) o‘tmishdoshlaridan keskin
farq qilib ko‘chmanchi mo‘g‘ul zodagonlari manfaatlarini yoqlab siyosat yurgizdi.
21
A замат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Тошкент: Шарқ, 2000. – Б. 151.

Uning o‘zi ham bir joyda muqim yashamasdan ko‘p vaqtini talonchilik
yurishlarida o‘tkazardi. Buning oqibatida Qoz a g‘on davrida mahalliy aholi tub
manfaatlari bilan mo‘g‘ul hukmdorlari manfaatlari tobora zid kela bordi. Bu esa
Movaronnahrda yana siyosiy vaziyatning keskinlashuviga, hokimiyatga intiluvchi
kuchlarning faol harakatga kelishiga olib keldi. Ichki kurashlarning avj olib borishi
oqibatida amir Qoz a g‘on ham halok bo‘ldi. 1358 yilda Qoz a g‘onga qarshi fitna
uyushtirilib u ovda o‘ldirilgandan keyin feodal tarqoqlik g‘oyatda kuchayib, o‘zaro
kurash yanada keskinlashadi. Xondamirning yozishicha ulus 10 ga yaqin mustaqil
bekliklarga bo‘linib ketadi. Samarqand viloyatida amir Bayon Sulduz, Keshda
amir Hoji Barlos, Xo‘jandda amir Boyazid Jaloir, Balxda O‘ljaytu Sulduz, Hisori
Shodmon chegarasida amir Husayn va amir Yasovuriylar o‘z hokimiyatlarini
o‘rnatib, o‘z hududlarini mustaqil idora qilar edilar. Amir -u hokimchalar o rʻ tasida
doimiy nizo mavjud bo‘lib, ular o‘rtasidagi hokimi mutlaqlik uchun kurash
g‘oyatda kuchayib ketadi. Tinimsiz jang -u jadallar va talonchilik mamlakat
xo‘jalik hayotini butunlay izdan chiqarib yuborgan edi. Buning ustiga ko‘chmanchi
mo‘g‘ullar bir necha bor Movarounnahrga bostirib kelib uni talaydilar.
Xonavayron bo‘lgan xalq mo‘g‘ullar istibdodi va zulmiga qarshi o‘z harakatini
boshlaydi. Ana shunday og‘ir bir vaziyatda Amir Temur siyosat maydonida
o‘zining dastlabki qadamlarini qo‘ya boshlaydi.

II BOB. CHIG ATOY ULUSI DAVRIDA MOVAROUNNAHRDAʻ
IJTIMOIY-IQTISODIY HAYOT
2.1. Chig‘atoy u lusining boshqaruv tartibi
Chig‘atoy xonligida davlat tashkil etilishi oddiy edi. Chunki Turkiston
shaharlari hukmronlik hududidan tashqarida edi. Davlat boshiga xoqonlik
qurultoylarning taklifi yoki qarori va xoqonning ruxsati bilan xon unvoniga ega
hukmdorlar tayinlangan. Xon boshqaruvida ularning xotinlari bevosita qatnashgan.
Hatto, erlari vafot etganda ayollar xon tayinlangunicha hukmronlik qilishardi.
1251-yilgi qurultoyda qabul qilingan qarorga ko ra Munke Xoqon (1251- 1259 )
ʻ
yordami bilan Qora-Xulaguxon (1242-1246) birinchi marta xonlikka saylandi. U
tayinlanganidan bir necha kun o tgach vafot etganida, uning rafiqasi Organa
ʻ
Xotun, yillar (1251-1261), o’g’li Muborakshoh yoshligi tufayli, Chag atoy
ʻ
xonligida o n yil hukmronlik qildi
ʻ 22
. XIV asrning birinchi yarmida Chig‘atoy
ulusining yerlarida mo‘g‘ullarning o‘troqlikka o‘tish jarayoni kuchayib, ularning
ijtimoiy hayotida jiddiy o‘zgarishlar sodir bo‘la boshlaydi. Movarounna h rdek
madaniy o‘lka bilan mustahkam aloqa o‘rnatishga va o‘troq hayot kechishga
intilgan Chig‘atoy xonlaridan biri Kebek (1309-1318-1326) edi. U hokimiyatni
bevosita o‘z qo‘liga oladi. Qashqadaryo vohasida qadimgi Nasaf o‘ahri yonida
o‘ziga saroy qurdiradi. Saroy mo‘g‘ul tilida “Qarshi” deb yuritilgan. Shu saroyda
yeurib, u mamlakatni idora qiladi. Keyinchalik bu saroy atrofida yangi shahar qad
ko‘taradi. U ham “Qarshi” deb atala boshlaydi. Bora-bora Qarshi gavjumlashib,
esli Nasaf shahri xarob bo‘ladi. Keyincha bu yangi shahar vohaning markaziga
aylanadi. Kebek davlatni idora etish, tuzilishini va uning iqtisodiy hayotini tartibga
solish maqsadida ma’muriy va pul sohasida islohat o‘tkazadi. Kebekning islohati
bo‘yicha davlat viloyatlarga bo‘linib ular mo‘g‘ulcha “tuman” deb yuritiladi.
Ammo ma’muriy islohat mahalliy hokimlar va beklarga barham bermaydi, balki
ularga moslashadi.Mayda maxaliy xokimlar va beklar tumanlarga, viloyatlarga,
ilgarigi xokimlar esa tumanlarning noibligiga aylantiriladi. Avvalgi mahaliy
hukmdorlar maliklar va sadrlarning o‘rinlarina turkmug‘ul boshliqlari egallaydi
22
Mustafa Kafalı. Çağatay hanlığı. – Ankara: Berikan, 2005. – S. 70.

Noiblik esa ota-bobodan meros bo‘lib qolar edi. Kebek joriy qilgan mamuriy
bo‘linish garchi qadimiy an’analarga barham bera olmagan bo‘lsada , u
Movarounnahrda feodal davlati mustahkamlashda ijobiy rol o‘ynadi 23
.
K e bek davrida ichki savdo-sotiqni tartibga solish qo‘shni davlvtlar bilan
tashqi savdo munosabatlarini yaxshilash uchun butun mamlakatda yagona pul
birligi joriy qilinadi .Erondagi Xulagular davlati va oltin o‘rda xonligining kumush
tangalari namunasida K eb ek ikki xil pul: yirik kumush tanga-“dinor” va mayda
kumush tanga “dir h am”lar zarb ettiradi. Kebek dinorining vazni ikki misqol
dirxamning og‘irligi eesa 1/3 misqolga teng bo‘ladi 24
.
O‘troq hayotga ko‘chgan Kebek va uning noiblari bu harakatga garchi
Movarounnahrning o‘troq aholisi hayrihohlik bilan qarasa-da, ammo mo‘g‘ul
ko‘chmanchi zodagonlarning kattagina qismi unga norozilik bildiradi va qarshilik
qiladi. Shunday bo‘lsa-da viloyatlarga kelib o‘rnashib olgan mo‘g‘ullar asta- sekin
o‘troq hayotga ko‘chib, dehqonchilik bilan shug‘ullana boshlaydi. Bu esa o‘z
navbatida, mo‘g‘ullar borgan sari mahalliy ayniqsa turkiy xalqlarning madaniyati,
urf-odatlari, tilini qabul qilishga va ularga singib turkiylashish jarayoni
kuchayishiga olib keldi. Ular islom dinini qabul qila boshlaydilar. 1333 - yilda
Movarounnahrda bo‘lgan arab sayyohi Ibn Battuta Kebekning ukasi Tarmashrinni
(1334-1376) masjidda uchratadi.
Movarounnahr mo‘g‘ullarining o‘troqlashuvi yerli tojik va turkiy aholining
hayotiga ta’sirsiz qolmadi. Mo‘g‘ul harbiy doiralarining o‘troqlikka o‘tib, unumdor
yerlarni egallay boshlashi mahalliy aholining xo‘jaligiga zarba beradi.Uning ayrim
qismlari o‘z joylaridan siqib chiqariladi. Natijada mo‘g‘ul zodagonlarining yerdor
xo‘jaliklari ortib, bevosita korandalar kuchidan foydalanish kuchayadi.
Movarounnahr mo‘g‘ul ulug‘lari va qabilalarining ijtimoiy hayotidan yuz
bergan katta o‘zgarish, ularning mahalliy hayotidagi ijtimoiy tuzumni qabul
qilishlari xo‘jalik va madaniy hayotdagi o‘zgarishlar, mo‘g‘ullarning etnik
xususiyatlarini ham o‘zgartirib yuboradi. Ammo bu jarayon faqat Movarounnahr
23
Mustafa Kafalı. Çağatay hanlığı. – Ankara: Berikan, 2005. – S. 75.
24
Муҳаммаджонов А. Ўзбекистон тарихи. – Тошкент: Ўқитувчи, 1994 – Б. 200.

mo‘g‘ullari hayotida sodir bo‘lib, Chig‘atoy ulusining sharqiy qismida, ya’ni
Yettisuvdagi mo‘g‘ullar orasida u hali nihoyatda zaif edi. Bu ikki o‘lka
mo‘g‘ullarning ijtimoiy hayotidagi farq borgan sari kuchayib, hatto ular o‘rtasida
dushmanlik kayfiyatini keltirib chiqaradi. Yettisuv mo‘g‘ullari Movarounnahrda
yashovchi o‘z hamuluslariga nafrat ko‘zi bilan boqib, ularni kamsitish maqsadida
“qoraunas”ya’ni “duragay” deb atalsalar, Movarounnahr chig‘atoylari Yettisuvlik
chig‘atoylarni esa “jeta” ya’ni qaroqchi qaloqlar deb haqorat qilardilar 25
.
XIV a srning 40-yillarida chig‘atoy ulusi ikkiga bo‘linib ketadi. Uning sharqiy
qismida sharqiy Turkiston va Yettisuv mo‘g‘ullarining D ug laʻ t amirligi, g‘arbiy
qismida Movarounnahr amirligi tashkil topadi.
Mamlakat aholisining ijtimoiy hayotida sodir bo‘lgan jiddiy o‘zgarishlar,
shubhasiz uning iqtisodiy jihatdan jonlanishiga turtki ham bo‘ldi. Mo‘g‘ullar
istilosi davrida xarob bo‘lgan hunarmandchilik, savdo-sotiq va dehqonchilik asta-
sekin tiklana boshlandi. Hunarmandchilik ichki va tashqi savdoning jonlanishi
shubhasiz xarob bo‘lgan shaharlarning qayta tiklanishiga sabab bo‘ldi. Garchi hali
ko‘pgina viloyatlar xarob va yarim x aroba holida yotgan bo‘lsada, Urganch va
Buxoro shaharlari qayta tiklanadi. Qadimgi Samarqand vayronalalari yonginasidan
yangitdan shahar qad ko‘taradi. Balx shahri qayta tiklanadi. O‘rta Osiyoda Andijon
va Qarshi, Oltin O‘rda davlatlarida Saroy Botu va Saroy Berka, Eronda
Sulaymoniya kabi yangi shaharlar barpo etiladi. Ularning ba’zilari hatto yirik
savdo markazga aylanadi. Shaharlarda turli xil davlat, jamoat va ma’rifat binolari
qad ko‘taradi. Shahar bozorlari gavjumlashadi. Ammo O‘rta Osiyo shaharlari va
ulardagi hunarmandchilik taraqqiyoti hali Chingizxon istilosi arafasidek darajaga
yetmagan edi.
XV asrning birinchi yarmida Chig‘atoy ulusining yuqori tabaqasi
ko‘chmanchilikdan o‘troqchilikka ko‘cha boshlagan, mo‘g‘ul harbiy zodagonlari
va ular bilan bir yoqadan bosh chiqargan mahalliy turk va tojik feodallari: yirik
yerdorlar, savdogarlar, ruhoniylardan iborat edi. Mamlakatdagi barcha mol-mulk,
25
Муҳаммаджонов А. Ўзбекистон тарихи. – Тошкент: Ўқитувчи, 1994. – Б. 210.

yer va suv ularning tasarrufida bo‘lib, shahar va qishloqlarning mehnatkash
ommasi ular hukmronligi ostida kun kechirardi.
Mamlakatda unumdor yerlarning asosiy qismi davlat va uning mamurlari
harbiy oqsaqol va ruhoniylar qo‘lida edi. Yer va suvdan foydalanishda avvalgidek
iqtidorlik davom etardi. Kam yerli va yersiz dehqonlar og‘ir shartlar asosida yirik
mulkdorlarning mulklarida koranda bo‘lib ishlashga majbur edi .ularning yirik
mulkdor xo‘jaliklarga qaramligi nihoyatda kuchli edi. Mo‘ gʻ ullar hukmronligi
davrida O‘rta Osiyoda Yer egaligining to‘rt xil mavjud edi : 1) mulk devon davlat
yerlari 2) mulki inju- xon noiblari va ularning avlodlari tassarufidagi yerlar. 3)
mulki vaqf masjid, madrasa, xonaqo h , mozor va maqbaralar ixtiyoridagi yerlar. 4)
mulklar xususiy yerlar. Mulklarning kattagina qismi harbiy zodagonlarga davlat
oldidagi xizmatlari uchun hadya qilingan yerlar bo‘lib, ular “iqto” yoki
“suy ru g‘ol” yerlar deb yuritilgan. Bunday yer egalari “iqtidor” yoki suyorg‘ol
egalari barcha soliq va to‘lovlardan ozod etilardi. Iqto va suyurg‘ol yerlari
avloddan-avlodga meros tariqasida o‘tardi.
Yirik yerdorlar qo‘lidagi mulk yerlariga yersiz yoki kam yerli dehqonlar
biriktirilib, ular bunday mulklarda hosilning 1 / 3 evaziga karando bo‘lib ishlab
berar edilar. Og‘ir mehnat va zulmdan qochib ketgan dehqonlar doimo o‘z
xo‘jaliklariga zo‘rlik bilan qaytarilib turilardi. Yirik yerdorlar va ular xo‘jaliklariga
qaram bo‘lgan dehqonlar kadivor deb yuritilgan .
Kadivorlar feodal qo‘rg‘onlarida ular uchun bino qilingan maxsus turar
joylarda yashar edilar. Davlatga soliq to‘lovchi asosiy mehnatkash dehqon ahli
mayda yerdorlar bo‘lib, ular arabiy xujjatlarda “muzoriy” nomi bilan tilga olinadi.
Muzoriy ziroatkor dehqon, xoliskor ma’nosini anglatadi. Ma’lumki, mo‘g‘ullar
istilosi va qirg‘inlar oqibatida kadivor va muzoriylarning soni kamayib ketadi.
Dehqonchilikni asta-sekin jonlanishi bilan davlatga soliq to‘lovchilarning asosiy
qismini tashkil etgan erkin dehqonlar kuchiga muxtojlik orta boshladi. Buning
oqibatida bu davrda qullarning ma’lum bir qismi joylarda qullikdan ozod etilib,
yirik feodal mulklariga, xususan, vaqf yerlarida kadivor sifatida biriktirish jarayoni
kuzatiladi.

Kadivorga aylangan bunday ozod etilgan qullar garchi karanlar qatorida
xosilning 1 / 3 qismiga ega bo‘lsalarda, ammo o‘z ixtiyorlari bilan vaqf yerlarini
tashlab ketish huquqidan maxrum edilar. Chunki ular vaqf yerlarida bir umr
dehqonchilik qilishlari uchun ozod etilgan edilar 26
.
2.2. Chig‘atoy ulusi davrida Movarounnahrda siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy
hayot
Mahmud Torobiy qo zg olon 1238-yilda mulklar zulmiga qarshi ko tarilgan.ʻ ʻ ʻ
Harbiy rahbari — Mahmud Torobiy, g oyaviy mafkurachisi — Shamsuddin
ʻ
Mahbubiy. Chig atoy ulusida mo g ullar istibdodi ostida ezilgan va zulmidan
ʻ ʻ ʻ
to ygan mahalliy aholi qo zg olon ko tarishga bir necha marta harakat qilgan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Buxorodan 20 km g arbdagi Torob qishlog i (hozirda Buxoro viloyati Jondor
ʻ ʻ
tumani hududi) da boshlangan qo zg olon bu kurashning cho qqisi hisoblanadi.
ʻ ʻ ʻ
Torob qishlog i va uning atrofidagi dehqonlar va hunarmandlar majlislarida o zaro
ʻ ʻ
kengashib, mo g ullar zulmiga qarshi ochiq kurash boshlashga qaror qilganlar.
ʻ ʻ
Qo zg olonchilar Mahmud Torobiy boshchiligida Buxoroga yurishdi va shahardagi
ʻ ʻ
Malik Sanjar qasri (1206-yilda Buxoroda ko tarilgan qo zg olon rahbari qurdirgan)
ʻ ʻ ʻ
ni egallab, uni o zlariga qarorgoh qilib olishdi. Ular safiga ko plab tarafdorlar va
ʻ ʻ
maslakdoshlar kelib qo shilgan. Torobiyning opasi ham qo zg olonning faol
ʻ ʻ ʻ
ishtirokchilaridan biri bo lib, bu tabib va duoxon ayol o z mardligi, kuch-g ayrati,
ʻ ʻ ʻ
jasorati va dushmanga nafrati bilan qo zg olonchilar orasida alohida ajralib turgan.
ʻ ʻ
Juvayniyning yozishicha, yirik tasavvuf shayxi va aqoid ulamosi Shamsuddin
Mahbubiy qo zg olonchilarning g oyaviy rahnamosi sifatida qo shin va xalq
ʻ ʻ ʻ ʻ
o rtasida katta tashviqot ishlarini olib borgan. Ular mo g ul bosqinchilari va ular
ʻ ʻ ʻ
xizmatiga o tgan mahalliy ma murlarni o ldirib, mol-mulkini beva-bechoralarga
ʻ ʼ ʻ
taqsimlab berishgan. Buxoro butunlay qo zg olonchilar qo liga o tgan
ʻ ʻ ʻ ʻ 27
. Mahmud
Torobiy Robia saroyiga joylashib, sulton qilib ko tarilgan, bosh sadr Burhoniddin
ʻ
uning talabi bilan Shamsuddin Mahbubiyni shahar sadri etib tayinlagan. Mo g ul
ʻ ʻ
qo shinlari va bosqinchilari bu paytda Karmanaga qochib, shoshilinch kuch to play
ʻ ʻ
boshlaganlar. Qo zg olonni bostirish uchun Karmanadan yuborilgan mo g ul
ʻ ʻ ʻ ʻ
26
Sagdullayev A. O zbekiston tarixi 1-kitob. –Toshkent: Donishmand ziyosi, 2021. – B. 540.
ʻ
27
Barthold V V. Moğol istilasına kadar Türkistan. – Ankara: Türk tarih kurumu basımevi, 1990. – S. 430.

qo shinlari Buxoro atrofida tormor keltirilgan; jangda 10 ming mo g ul askariʻ ʻ ʻ
o ldirilgan. Qo zg olonchilar mo g ullarni quvib, Karmanagacha borganlar. Biroq
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bu jangda Mahmud Torobiy va Shamsuddin Mahbubiy ham halok bo lishgan.
ʻ
Qo zg olonga Mahmud Torobiyning 2 ukasi: Muhammad va Ali rahbarlik
ʻ ʻ
qilganlar. Mo g ullar ularga qarshi Eldiz No yon va Chekan Qurchi boshliq yangi
ʻ ʻ ʻ
kuchlarni tashlashgan. Karmana yaqinidagi Raboti Malik (hozirgi Navoiy tumani
markazi Malik rabot)da bo lgan shiddatli jangda qo zg olonchilar mag lubiyatga
ʻ ʻ ʻ ʻ
uchragan, ulardan 20 ming kishi, jumladan, Muhammad hamda Ali ham halok
bo lgan. Qo zg olon shafqatsizlarcha bostirilgan. Mo g ullar Buxoroga kirib,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
shahar va uning atrofidagi kishilarni talashga va o ldirishga kirishgan. Xo jandda
ʻ ʻ
turgan Mahmud Yalavochning bu yerga kelishi bilan Buxorodagi qirg in
ʻ
to xtatilgan. U talangan va vayron etilgan shahardan hech qanday soliq yig ib
ʻ ʻ
bo lmasligiga Chig atoynn ishontira olgan. Mahmud Torobiy qo zg oloni
ʻ ʻ ʻ ʻ
mag lubiyatga uchrasa ham, u izsiz ketmagan. Mo g ul ma murlari endilikda
ʻ ʻ ʻ ʼ
mahalliy aholi bilan ehtiyotkorona munosabatda bo lib, o lpon va soliqlarni
ʻ ʻ
kamaytirishgan. Ma lum muddat turli o zboshimchaliklarga chek qo yilgan.
ʼ ʻ ʻ
Chig atoy ulusini mo g ul xoqon (qoon)lari nomidan boshqargan Mahmud
ʻ ʻ ʻ
Yalavoch va uning o g li Mas ud Yalavoch bu paytda ham xoqonlar manfaatini
ʻ ʻ ʼ
ko zlaydigan, ham mahalliy xalqqa xayrixoh nozik siyosatni yuritishgan
ʻ 28
.
XIII asrning ikkinchi yarmi va XIV a sr boshlarida shahar va qishloqlarda
xo‘jalik hayotining jonlanishi bilan shubhasiz mo‘g’ullar istilosi va bosqini davrida
kuchli zarbaga uchragan, inqirozga yuz tutgan fan adabiyot, ma’rifa t,
madaniyatning ayrim tarmoqlari ham tiklana boshlaydi. X ususan, bu davrda
birinchi o‘rinda shaharsozlik bilan bog‘liq bo‘lgan binokorlik va me’morchilik
yo‘lga qo‘yiladi. Ayniqsa, o‘rta asrlar me’morchiligining ko‘zgusi hisoblangan
koshimpazlik, ganjkorlik, parchinsozlik, me’moriy g‘isht o‘ymakorligi va
me’moriy xattotlik asriy an’ana va tajribalar asosida tiklanib, hatto birmuncha
taraqqiy ham qiladi 29
.
28
Barthold V V. Moğol istilasına kadar Türkistan. – Ankara Türk tarih kurumu basımevi, 1990. – S. 450.
29
Sagdullayev A. O zbekiston tarixi 1-kitob. Toshkent: – Donishmand ziyosi, 2021.– B. 540.
ʻ

Movaraunnahr va Xorazmda bu davrga kelib shahar vayronalari saxnida onda-
sonda bo‘lsada mahalliy binokor me’morlari qo‘li bilan qurilgan monumuntal
imoratu, inshoatlar masjid, madrasa, xonaqo, maqbara, minora va saroylar qad
ko‘taradi. O‘sha asrlarda bino qilingan ko‘pgina moddiy madaniyat obidalaridan
ayrimlari bizning davrimizgacha saqlanib qolgan. Buxoro shahridagi Saffudin
Boxarziy, Bimonqulixon maqbaralari Samarqanddagi mashhur Shoxizinda
me’moriy ansamblining asosiy qismi bo‘lgan H usan ibn Abbos maqbarasining
ziyoratxonasi ko‘ hna O‘rganchdagi Najmiddin Kubro va To‘rabekxonim
maqbaralari Xo‘jand shahrida bino qilingan va keyinchalik vayron bo‘lib ketgan
duvoxon maqbarasi shular jumlasidandir. Yozma manbalardan ma’lum
bo‘lishicha, bu davrda maqbaralar bilan bir qatorda masjid, madrasa va saroylar
quriladi. XIII asr o‘rtalarida Buxoroda “Massudiya” va “Xoniya” nomlari bilan
shuhrat topgan ikkita madrasa bino qilingan. Ko‘ hna U rganchdagi shu davrda bino
qilingan qo‘shminorali masjidning bizgacha yagona minorasi saqlanib qolgan.
Uning balandligi 6 2 metrga teng 30
.
Bu davr binokorligi va me’morchiligida pishshiq g‘isht, koshin, parchin
me’moriy o‘ymakor g‘ishtlari ganch va ohak, pistako‘mir qumlardan tayyorlangan
maxsus qorishma qor kabi qurilish maxsulotlardan binolarni qurishda, hg‘amda
binolarni me’moriy jihatdan bezashda keng foydalaniladi. Bu davrda monumental
binolarning asosiy qismi bir yoki ikki gumbazli poqu ravoqli va peshtoqlidir.
Me’moriy binolarga, ayniqsa peshtoqlarga naqsh berishda turli rang, kshoin va
parchinlar bilan bir qatorda naqshinkor g‘ishtlar va turli xil uslubda yozilgan
me’moriy xattotlik namunalaridan ham foydalanib, o‘rta asr me’morchiligida
imorat peshtoqlarini turli mazmundagi kitobalar (lavxa) bilan bezatish, naqsh
berish kabi asriy an’analar davom ettiriladi. Binolarga ishlangan naqshlar xilma-xil
va boy bo‘lib, o‘ymakor amaliy san’ati qayta tiklanibgina qolmay, balki yanada
rivojlanganidan dalolat beradi.
Garchi yozma manbalarda bizgacha aniq ma’lumotlar yetib kelmagan
bo‘lsada, harqalay bu davrda ilm-fan, ma’rifat ham ayrim yirik xunarmandchilik va
30
Sagdullayev A. O zbekiston tarixi 1-kitob. –Toshkent: Donishmand ziyosi, 2021. – B. 547.ʻ

savdo-sotiq markazlarida joylashgan. Birmuncha shu hududlarda jonlangan.
Buxoroda bino qilingan “masudiya” va “xoniya” kabi madrasalarning har birida
mingtagacha tolibi ilm ahli taxsil ko‘radi.
XIII asrning ikkinchi yarmi va XIV asr boshlarida fan va adabiyot asosan
mo‘g‘ullar xukmronligi o‘rnatilmagan viloyatlar kichik Osiyo , janubiy Eron,
Hindistonda taraqqiy qiladi. Faqat XIV asr oxiri XV asr boshlariga kelganidagina
yana adabiy muxit va uni markaziy Movaraunnaxrga hamda Xurosonga ko‘chadi.
Bu davrda fors, tojik poeziyasining yirik namoyondalaridan Jaloliddin Rumiy,
Sadiy Sheroziy, Xisrav Dexlaviy kabi buyuk siymolar yashab ijod etganlar.
Jaloliddin Rumiy (1207-1272) buyuk tasavvuf shoir bo‘lib, she’riyatda va soʻ fiy,
falsafiy janrni rivojlantirib, o‘zining 36 ming baytdan iborat “masnaviy, ma’naviy”
nomli poemasini yaratdi. Bu asarida u so‘fiylik falsafasining asoslarini talqin etadi.
Bu davrdagi mashxur mutafakkir adiblardan yana biri Muslixuddin Sadiy
Sheroziydir. Sheroziy (1219-1293) o‘zining “Guliston va Bo‘ston” va sermazmun
g‘azallari, dedaktik asarlari bilan fors, tojik adabiyotining taraqqiyotida o‘chmas iz
qoldirdi. U o‘z asarlarida ona yerga bo‘lgan muhabbat, insonparvarlik g‘oyalarini
mohirona bayon etadi. Shoir zolimona xukmronlikni kuchlilar o‘zboshimchaligini
qoralaydi . Hu kmdorlarni fuqaroparvarlikka chaqiradi. Boylikka intilish va
tamagirlikni koyiydi 31
O‘z davrinig buyuk adiblaridan Amur Xusrav Dexlaviy (1253-1325) Nizomiy
Ganjaviydan so‘ng “Xamsa” poemasini yaratadi. U ham shoir, ham musiqashunos
mutafakkir edi. U “Miftoq ul fitux” (Zafarlar k aliti) “Nux sipexr” (Falakning
to‘qqiz gumbazi) kabi asarlar yozadi 32
.
XIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab ayniqsa tarixnavislik taraqqiy etadi.
Bu davrda Abu Umar Minxojiddin Jo‘zjoniyning “Tabaqati nasriy”, “Alouddin ota
Malik”, Juvaynining “Tarixiy jahongusho ” (Jahon fathi tarixi), Fazlullo h
Rashididunning “Jomiy at tavorrux” (Tarixlar to‘plami) kabi qimmatli tarixiy
asarlar yaratiladi. Bu asarlar o‘sha davr tarixi, ayniqsa, mo‘g‘ul istibdodini
o‘rganishda birinchi darajali manbalardir.
31
Sagdullayev A. O zbekiston tarixi 1-kitob. –Toshkent: Donishmand ziyosi, 2021. – B. 545.
ʻ
32
Shamsutdinov R. Vatan tarixi 1-kitob. – Toshkent: Sharq, 2010. – B. 320.

Bu davrda Xorazmda islom axloqi, odobi va taqvadorligi asosida turkiy tildagi
adabiyot rivoj topa boshlaydi. Keyinchalik u “chig‘atoy tili” va “chig‘ atoy
adabiyoti” nomini oladi. Shu bilan birga Xorazmning markaziy shahri O‘rganch
yana olimlar, adiblar, me’moru musavvirlar to‘planadi. Keyinchalik ular Temur
davlati qaror topgach, fan va san’atning taraqqiyotiga katta ta’sir ko‘rsatadi.
Mo‘g‘ ullar h ukmronligi davrida XIII asr XI V a srlarning birinchi yarmi
Movaraunnahrga mo‘g‘ul va turklashgan mo‘g‘ul qabilalarining ko‘chib kelishi
jadallashadi. Shu asrlarda olchin d u g‘lat, mo‘g‘ul sulduz, oyrot baxrin, markit,
mang‘it, qo‘ng‘irot va boshqa qavmlarning ayrim guruhlari ko‘chib kelgan.
Lekin ular soni jihatdan yerli aholiga nisbatan uncha ko‘p bo‘lmagan. Bu
qabilalar ko‘chmanchilikda kun kechirgan. Mahalliy aholi ta’sirida ularning
aksariy ko‘pchiligi shu asrlarda yarim o‘troqlikka o‘tib, chorvachilik bilan bir
vaqtda dehqonchilik ham qilganlar 33
.
Movaraunnahrga ko‘chib kelgan mo‘g‘ul qabilalari shu darajada turklashgan
edilarki, ular XIV asrning o‘rtalarida o‘z tillarini batamom unutib, turkiy tilda
so‘zlashar edilar. XIV asrning birinchi yarmida O‘rta Osiyoga arab sayyohi Ibn
Batuta axborotidan ma’lum bo‘lishicha, Chig‘atoy ulusi harbiy qismining sultoni
Kebek (1318-1326) va Ala a-Din Tarmashirin (1326-1334) turk tilida erkin
so‘zlashganlar. XIII-XIV asrlarda Movarounnahrda va unga tutash viloyatlarga
kelib o‘rnashgan qavmlar uncha yirik etnik guruhlar bo‘lmagan.
Malumki turkiy va turklashgan mo‘g‘ ul guruhlarining ko‘pchiligi
Movaraunnahrga kelmasdan oldin Dashti Qipchoqda, Yettisuvda va Sharqiy
Turkistonda yashaganlar.
Qa rluqlar XIV-XV asrlarda ikki etnik qatlamdan iborat edilar. Birinchi qatlam
Farg‘ona, Toshkent vohasida Toharistonda milodiy VI asrdan buyon yashab kelgan
qavmlar bo‘lgan, bular asrlar davomida mahalliy aholiga aralashib, asosan
dehqonchilik, hunarmandchilik bilan shug‘ullanuvchi aholi. Lekin bular o‘z etnik
nomlarini unutmay, qarluq nomini saqlab kelgan edilar.
33
Муҳаммаджонов А .Ўзбекистон тарихи. –Тошкент: Ўқитувчи, 1994. – Б. 240.

Ikkinchi qism mo‘g‘ullar hukmronligi davrida (XIII-XIV asrning 60-yillari)
tashkil topgan. Shu asrlarda qarl uqlarning ayrim guruhlari Il i daryo sohillaridan va
Yettisuvdan ko‘chib, Toshkent va Zarafshon vohasi O‘zbekiston, Tojikistonnig
janubiy viloyatlariga o‘rnashib, bu yerda qar luqlarning bir guruhi XV asrlarda
Farg‘ona vodiysida yashagan. Qa rluqlarning ma’lum qismi shu asrda Dashti
Qipchoqda ko‘chib yurgan. Bu qa rluqlar Shayboniyxonnig bobosi
Abulxayrxonning Irtish bo‘ylaridagi To‘ra shahrini egallashga ko‘maklashganlar.
Ana shu qorluqlar Shayboniyxonnig Movaraunnahrni egallash uchun olib borgan
harbiy yurishlarida ham faol qatnashgan.
Q a rluqlarning yana bir guruhi XIV asrda Taroz shahri bilan Sirdaryo
o‘rtasidagi yaylovlarda ko‘chib yurganlar .
Q ar luqlarga qardosh xoloj va chigil etnik guruhlari ham XIV-X V asrlarda
zarafdosh vohasida va Toxaristonda yashar edilar. Bular o‘z vaqtida
Movaraunnahrning siyosiy hayotida muhim rol o‘ynaganlar. Ammo keyingi asrda
(XIII asr) mo‘g‘ullar qirg‘iniga uchrab, keskin kamayib ketgan. Ularning omon
qolganlari o‘troqlashib, mahalliy aholiga aralashib ketgan. Xaloj va chig il larning
ma’lum qismi o‘z etnik nomlarini bizgacha saqlab kelgan.

Xulosa
Mo‘g‘ullar istilosidan keyingi Movaraunnahr va Xorazmdagi hayotni s o‘z
bilan ifodalash g‘oyatda og‘ir. O‘lkaning gullab turgan shahar va qishloqlari
bamisoli ku ltepaga aylanadi. Hayot izdan chiqadi. Xorazmshohlar davlati
mo g ullarga qarshi noto g ri taktika tanladilar. Mo g ullar qo shini son jihatdanʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Xorazmshohlar qo shinidan kam bo lsa ham g alaba qozondi. Bunga sabab
ʻ ʻ ʻ
quyidagicha:
1. Xorazmshohlar imperiyasi qo shinida qat iy intizom yo q edi. Buning
ʻ ʼ ʻ
ustiga Alouddin Muhammad qo shinni bir yerga to plashga jazm qila
ʻ ʻ
olmadi.
2. Chingizxon askarlari qat iy intizomga bo ysungan. Mo g ullar shaharlarni
ʼ ʻ ʻ ʻ
qamal qilishda yerlik aholidan unumli foydalandi.
3. Mo g ullar shaharlarni egallab bo lgach, aholini ko pchiligini qirib
ʻ ʻ ʻ ʻ
tashladi. Buning natijasida qolgan shahar mudofaachilarini qo rquv
ʻ
egallab, taslim bo lish haqida o ylay boshladi.
ʻ ʻ
4. Chingizxon Xorazmshohlar davlatidagi ichki ziddiyatlardan xabardor edi.
U Alouddin Muhammad va Turkon Xotun o rtasidagi ziddiyatdan unumli
ʻ
foydalana oldi. Qo shin va Alouddin Muhammad munosabatlarini
ʻ
anchagina chigal vaziyatga olib kelishga muvaffaqiy bo ldi.
ʻ
Quyidagi sabablar tufayli mo g ullar qisqa muddat ichida butun Movarounnahrni
ʻ ʻ
egallashga erishdi. Mo g ullar Movarounnahrni egallab bo lgach, shaharlarga
ʻ ʻ ʻ
o zlariga munosib xizmat qilgan yerlik aholini qo yishdi.
ʻ ʻ
Chig atoy ulusi – Chingizxonning Chig atoyga bergan yerlari hisoblanadi.
ʻ ʻ
Ulus hududi madaniy jihatdan ikki qismga ajralib qolgan edi. Birinchi qismi o troq
ʻ
aholiga ega Movarounnahr. Ikkinchi qismi esa nisbatan ko chmanchilar
ʻ
ko pchilikni tashkil qiluvchi Sharqiy Turkiston va Yettisuv ( keyinchalik
ʻ
Mo g uliston) . Shu ikki jihat tufayli ulus bo linib ketishi holatiga kelib qoladi.
ʻ ʻ ʻ
Mo g ullar boshqaruvi juda murakkab xususatga ega emas edi. Chig atoy ulusi
ʻ ʻ ʻ
xoni qurultoyda saylangan. Qurultoy ba zi holatlarda adolatsiz tarzda amalga
ʼ

oshirilgan. Qurultoyda pora berishlar, tarafkashliklar tufayli, munosib nomzodlar
xon unvoniga ega bo la olmay qolgan. ʻ
Movarounnahrdagi boshqaruv ishlari ulus xoni buyrug i bilan, Yalavochlar
ʻ
tomonidan amalga oshirilgan. Yalavochlar mo g ul xonlariga yoqishga harakat
ʻ ʻ
qilgan. Ko p holatlarda buni uddalay olgan. Buning natijasida Movarounnahrni
ʻ
Yalavochlar uzoq muddat boshqara olganlar. Yalavochlar sulolasining so nggi
ʻ
vakili Sevinch Yalavochdir (1307-yil).
Ulus parchalanib ketishiga quyidagilar sabab bo ldi:
ʻ
1. Aholi madaniyat jihatdan ikki qismga ajralib qoldi. Birinchisi o troq aholi,
ʻ
ikkinchi qismi esa hukmdorlar tabaqasi bo lmish ko chmanchi aholi edi.
ʻ ʻ
Xonlar ham ko chmanchi yoki o troq hayot tarzini tanlashga qiynalgan.
ʻ ʻ
2. Qurultoylardagi suiste molliklar tufayli munosib nomzodlar chetda qolib
ʼ
ketdi.
3. Qo shni uluslar bilan ziddiyatlar tufayli ulus ahvoli anchagina tushkun
ʻ
holatda qoladi.
4. Ma muriy islohotlar mamlakatlarni birligini saqlab qolishga yetmadi.
ʼ
Hududlar tumanlarga bo linsa ham, avvalgi beklar nufuzini saqlab qoldi.
ʻ
Balkim, yanada ham o z o rnini mustahkamlab oldi.
ʻ ʻ
Mo g ullar bosqini davrida iqtisodiyot hayot deyarli to xtadi. Ammo,
ʻ ʻ ʻ
keyinchalik iqtisodiy hayot sekin astalik bilan o z holatiga qayta boshladi.
ʻ
Mo g ullar ham savdo-sotiqsiz yashash qiyinligini anglab yetganlar.
ʻ ʻ
Istilodan keyin madaniy hayot butkul to xtab qolmadi. Aynan mo g ullar
ʻ ʻ ʻ
davrida turkiy tilga bo lgan e tibor kuchaydi. Buning natijasida „ Chig atoy tili “
ʻ ʼ ʻ
vujudga keldi. Aholining turkiy bo lmagan qismi turkiylasha boshladi.
ʻ

Foydalanilgan a dabiyotlar ro‘yxati:
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik
nashrlar
1. Ислом Каримов. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. – Тошкент:
Ўзбекистон, 1996.
2. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz. – Toshkent: O‘zbekiston, 2016.
II. Manbalar va ilmiy tadqiqotlar.
3. A замат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Тошкент: Шарқ, 2000.
4. Муҳаммаджонов A. Ўзбекистон тарихи. –Тошкент: Ўқитувчи, 1994.
5. Бунёдов З. Aнуштегин Хоразмшоҳлар давлати. – Tошкент: Ғафур Ғулом,
1998.
6. Barthold V V. Moğol istilasına kadar Türkistan. – Ankara: Türk tarih kurumu
basımevi, 1990.
7. Аҳмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент: Ўқитувчи, 1994.
8. Mustafa Kafalı. Çağatay hanlığı. – Ankara: Berikan, 2005.
9. Sagdullayev A. O zbekiston tarixi 1-kitob. –Toshkent: Donishmand ziyosi,ʻ
2021.
10. Жувайний. Тарихи жаҳонгушо. – Тошкент: мумтоз сўз, 2015.
11. Ан-Насавий. Султон Жалолиддин Мангуберди ҳаёти тафсилоти. –
Тошкент: Ўзбекистон, 2008.
12. Мирзо Улуғбек. Тўрт улус тарихи. – Tошкент: Чўлпон, 1994.

Chigʻatoy ulusi davrida Oʻrta Osiyo

Sotib olish