Дата регистрации 23 Февраль 2025
43 ПродажChin va soxta mevalarning tuzilishi, xilma-xilligi va klassifikatsiyasi
![4I BOB. M EVA TUSHUNCHA VA UNING BIOLOGIK
AHAMIYATI
1.1-§ Meva hosil b o’ lish jarayoni
Meva – o‘simlik hayot tsiklining muhim bosqichlaridan biri bo‘lib,
o‘simlikning generativ organi sifatida urug‘ni himoyalash, pishitish va tarqatish
vazifasini bajaradi. Meva hosil bo‘lish jarayoni o‘zining boshlanish nuqtasini
changlanish va urug‘lanish bosqichlaridan oladi. Bu jarayon o‘simlik
biologiyasida generativ rivojlanish bosqichi sifatida qaraladi va o‘simlikning
nasl qoldirishga tayyorgarligini ifodalaydi.
Changlanish (pollinatsiya) – erkak jinsiy hujayralari (chang donalari)
urg‘ochi jinsiy organ (urug‘chilik) ustiga tushgan paytda sodir bo‘ladi. Bu
biologik akt gulli o‘simliklarda meva hosil bo‘lish jarayonining boshlanishi
hisoblanadi. Changlanish jarayonidan so‘ng chang donasi urug‘ yo‘liga kiradi
va tuguncha ichida joylashgan tuxum hujayrasi tomon harakat qiladi. Bu yerda
ikkita muhim bosqich yuz beradi: chang naychasi hosil bo‘ladi va bu naycha
orqali sperma hujayralaridan biri tuxum hujayrasi bilan birikadi. Bu esa
urug‘lanish (fertilizatsiya) deyiladi. Aynan mana shu bosqich meva
shakllanishining boshlanish nuqtasidir [1; 21-b.].
Urug‘lanishdan so‘ng tugunchaning o‘zi tezda o‘sishni boshlaydi.
Tuguncha devori morfologik o‘zgarishlarga uchraydi va bu o‘zgarishlar meva
devorining (perikarpning) shakllanishiga olib keladi. Shu bilan birga, tuguncha
ichidagi urug‘ boshlang‘ichlari ham rivojlanadi. Gulning boshqa qismlari –
changchilari, gulqo‘rg‘oni, ba’zan esa butun gul bandi qismlari qurib qoladi
yoki to‘kiladi, chunki endilikda o‘simlikning asosiy energiyasi tugunchani
mevaga aylantirishga sarflanadi. Bu bosqichda o‘simlik gormonlarining roli
nihoyatda muhimdir. Urug‘lanishdan so‘ng tuguncha to‘qimalarida auxin,
gibberellin, sitokinin kabi fitogormonlar konsentratsiyasi ortadi. Ayniqsa,
auxinning ortishi meva o‘sishini boshlash uchun zarur signal vazifasini](https://docx.uz/documents/2a16741b-e97c-4375-a74c-39578c5e84ad/page_7.png?v=1)
![5bajaradi. Bu gormonlar hujayralar bo‘linishini va cho‘zilishini faollashtiradi,
shu tariqa tuguncha devori tobora qalinlashadi, kengayadi va meva
shakllanishiga asos bo‘ladi. 2
Meva hosil bo‘lishining boshlanish bosqichida hujayralarda intensiv bo‘linish
sodir bo‘ladi. Bu mitoz bo‘linishlar natijasida o‘simlik to‘qimalari zichlashadi,
ayni paytda fiziologik jarayonlar ham kuchayadi – oqsillar sintezi, energiya
almashinuvi, fermentlar faoliyati va hujayra devorlarining mustahkamlanishi
jadallashadi. Bu biologik harakatlar natijasida mevaning shakli, hajmi, qatlami
bosqichma-bosqich yuzaga keladi [11; 21-b.].
Tugunchaning devori bir necha qatlamga ajraladi:
[1.1.1.rasm Olma daraxti ( Malus domestica ) ]
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Malus_domestica
2
Tursinbayeva Gulchehra Sattorovna, Duschanova Gulnora Murodovna, Sadinov Jahongir
Sirojiddinovich. Botanika: O‘simliklar morfologiyasi va anatomiyasi. Tafakkur bo‘stoni, Toshkent,
2018. – 248 bet.](https://docx.uz/documents/2a16741b-e97c-4375-a74c-39578c5e84ad/page_8.png?v=1)
![6Olma daraxti bo yi 15 m gacha boradi. Yaponiyada o tkazilgan tadqiqotlarʻ ʻ
shuni ko rsatadiki, qishda ekilgan „Fuji“ olmalari mart oyining oxirida ildiz
ʻ
o sishi kuzatilgan.
ʻ [2] O zbekistonda olma aprel oyida gullaydi. Guli 5 bo lakli, ʻ ʻ
gultojibargi oq, pushti, ayrimlari qizil. Mevasi, naviga qarab, iyun— oktabrda
pishadi. Bir dona mevasi vazni 15 g dan 400 g gacha boradi. Tarkibida (%)
fruktoza 6,5—11,8, saxaroza 2,5—5,5, organik (olma va limon) kislotalar 0,2—
1,6, vitamin S 5-30 mg, pektin, oshlovchi moddalar va boshqa mavjud. Mevasi
yangiligida yeyiladi, qoqi, konserva, murabbo, jem qilinadi. Olma urug idan
ʻ
hamda payvandlash, parxish qilish yo li bilan ildiz bachkilaridan ko paytiriladi.
ʻ ʻ
Hosildorligi 130—300 s/ga. Daraxti 100 yilgacha yashaydi. Odatda, bog ga
ʻ
o tqazilganidan keyin 4 yil o tgach, hosilga kiradi. 40—50 yil mo l hosil beradi.
ʻ ʻ ʻ
Ko chati kuzda va bahorda 30—60 sm chuqurlikda haydalgan yerga ekiladi.
ʻ
Ko chat o tqaziladigan chuqurga 5-6
ʻ ʻ kg chirigan go ng, 150 g ammiakli selitra, ʻ
200 g superfosfat tuproqqa aralashtirib solinadi. Ko chatlar 8×8m, 8x6 m, past
ʻ
bo yli payvandtaglarga ulanganlari 4x6 m, 3X5 m, 4x4 m sxemada ekiladi.
ʻ
Yosh daraxtlar 8—12-marta, hosilga kirganlari 4—6-marta sug oriladi, tup va
ʻ
qator oralari yumshatib turiladi. Hosilga kirgan olmazor gektariga har uch yilda
20—40 t chirigan go ng va har yili sof holda 120
ʻ kg azot, 60-90 kg fosfor,
30 kg kaliy hisobidan o g itlanadi. Daraxtlar har yili kuzda va bahorda butaladi
ʻ ʻ
(qarang butash , daraxtlarga shakl berish ).
Ekzokarp – tashqi qavat bo‘lib, mevaning himoya vazifasini bajaradi, ko‘pincha
silliq, ba’zan tukli yoki qattiq bo‘ladi.
Mezokarp – o‘rta qavat bo‘lib, suvli mevalarda aynan shu qism eng shirin va
suvli bo‘ladi.
Endokarp – ichki qavat bo‘lib, ba’zida urug‘ni qattiq qobiq bilan o‘raydi
(masalan, olxo‘ri, shaftoli).
Meva hosil bo‘lishida genetik omillar ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Har bir
o‘simlik turining genetik kodi o‘ziga xos meva shakli, rangi, ta’mi, tuzilishi va](https://docx.uz/documents/2a16741b-e97c-4375-a74c-39578c5e84ad/page_9.png?v=1)
![7hosil bo‘lish sur’atini belgilaydi. Masalan, limon o‘ziga xos sitrus mevasini
shakllantirsa, bug‘doyda quruq don meva shakllanadi.
[1.1.2.rasm Limon daraxtining o‘sish jarayoni, tuzilishi va biologik
xususiyatlari]
https://media.istockphoto.com/id/1045814908/vector/life-cycle-of-lemon-tree](https://docx.uz/documents/2a16741b-e97c-4375-a74c-39578c5e84ad/page_10.png?v=1)
![8Urug‘dan niholga qadar (1–3 hafta)Limon urug‘i erta bahorda 20–25°C
haroratda tuproqqa ekiladi.
Nihol 7–21 kun oralig‘ida unib chiqadi. Avval ildiz o‘sadi, keyin ikki dona
haqiqiy bo‘lmagan kotiledon barglar hosil bo‘ladi. Yosh nihol (1–3 oy) Nihol
10–15 sm balandlikka yetadi. Harorati 18–25°C oralig‘ida bo‘lishi tavsiya
etiladi. Yosh limon o‘simligi haftasiga 2 marta sug‘oriladi. Barglari mayda,
cho‘zilgan, silliq yuzali, och-yashil rangda bo‘ladi. Yilning birinchi yarmida –
buta shakllanishi (4–12 oy) O‘simlik kuchli ildiz sistemasi hosil qiladi.
Barglari ko‘paya boshlaydi va chuqur yashil tus oladi Asosiy poya to‘g‘ri
o‘sadi, yon shoxlar paydo bo‘ladi. Gullash davri (2–3 yil) Limon daraxti 2–3
yildan so‘ng gullaydi. Gullari oq rangda, mayin hidli, 4–5 ta gulbargli bo‘ladi.
Gullar ko‘pincha barglar orasida yakka-yakka yoki to‘p bo‘lib o‘sadi.
Changlanishdan so‘ng meva hosil bo‘lishi boshlanadi Meva berish bosqichi (3–
5 yil) Daraxt 3-4 yoshga yetgach limon mevalarini yetishtira boshlaydi. Limon
mevasi o‘rtacha 6–8 sm uzunlikda, oval shaklda bo‘ladi. Rangi pishganida
sariq, pishmaganida esa yashil tusda. Har bir meva 8–10 ta segmentdan iborat
bo‘lib, ichida 5–10 dona urug‘ bo‘ladi [4; 21-b.].
Mevalar suvga, C vitaminiga, limon kislotasiga va antioksidantlarga boy.
Bundan tashqari, tashqi muhit omillari – harorat, yorug‘lik miqdori, tuproqdagi
oziq moddalar, suv bilan ta’minlanish darajasi – meva hosil bo‘lishiga bevosita
ta’sir etadi. Masalan, suv tanqisligi tugunchaning o‘sishini susaytiradi, natijada
kichik, rivojlanmagan yoki umuman mevaga aylanmagan tugunchalar
shakllanadi. Bu esa o‘simlikning hosildorligini keskin kamaytiradi.
Ayrim hollarda, changlanish yoki urug‘lanish sodir bo‘lmasa ham tuguncha
o‘sishni boshlaydi. Bu holat partenokarpiya deyiladi. Partenokarp mevalar
urug‘siz bo‘ladi va asosan odam tomonidan seleksiya yo‘li bilan yaratilgan
navlarda kuzatiladi (masalan, urug‘siz uzum, banan, apelsin). Bu hodisa meva
hosil bo‘lishning biroz o‘zgargan, ammo biologik muhim turi sifatida
o‘rganiladi.](https://docx.uz/documents/2a16741b-e97c-4375-a74c-39578c5e84ad/page_11.png?v=1)
![9Shuni alohida ta’kidlash kerakki, meva hosil bo‘lishi o‘simlik hayotining
energiyaga eng ko‘p talab qiladigan bosqichlaridan biridir. Shu bois o‘simlik bu
davrda boshqa organlarining rivojlanishini sekinlashtirib, butun kuchni
tugunchani mevaga aylantirishga yo‘naltiradi. Shu jarayon davomida o‘simlik
fiziologik jihatdan butunlay generativ yo‘nalishga o‘tadi.
Demak, meva hosil bo‘lishining boshlanish bosqichi – bu o‘simlik hayot
tsiklining nihoyatda muhim, murakkab va ko‘p qirrali jarayonidir. U genetik,
morfologik, fiziologik va tashqi omillar uyg‘unligi asosida amalga oshadi. Bu
bosqichni chuqur tahlil qilish orqali biz o‘simliklarning ko‘payish
mexanizmlarini, agrobiologik xususiyatlarini va ekologik moslashuvchanlik
darajasini yanada chuqurroq tushunishga erishamiz [1; 45-b.].
Mevaning morfologik rivojlanish bosqichlari Meva hosil bo‘lishi nafaqat
fiziologik, balki morfologik jihatdan ham murakkab va muvofiqlashtirilgan
biologik jarayondir. Urug‘lanishdan keyin tuguncha va uning devorlari sezilarli
o‘zgarishlarga uchraydi. Aynan shu bosqichdan mevaning shakli, qavati,
vazifalari va tashqi ko‘rinish xususiyatlari shakllana boshlaydi. Meva devori
yoki perikarp tarkiban uch asosiy qatlamdan iborat bo‘ladi: ekzokarp, mezokarp
va endokarp.
Meva shakllanishi davrida faqat tuguncha emas, balki ba’zida boshqa
to‘qimalar ham rivojlanishda ishtirok etadi. Masalan, soxta mevalarda gul
o‘rindig‘i, gul bandi yoki boshqa vegetativ qismlar meva tarkibiga qo‘shiladi.
Bunday mevalarga olma, nok, anor kiradi. Shuning uchun bu mevalarning
morfologik tuzilmasi murakkabroq bo‘ladi. Chin mevalarda esa faqat
tugunchaning o‘zi ishtirok etadi.
Mevalarning morfologik rivojlanishi bir necha bosqichlarda amalga
oshadi. Avvalo, tuguncha hujayralari mitoz orqali faol bo‘linadi. Bu bo‘linish
tufayli meva o‘sadi, qavatlar shakllanadi. Keyinchalik bu hujayralar cho‘zilib,
kattalashadi va ichki bosim ta’sirida mezokarp kengayadi. Shu bilan birga,](https://docx.uz/documents/2a16741b-e97c-4375-a74c-39578c5e84ad/page_12.png?v=1)
![10pigmentlar sintezi boshlanadi – bu jarayon mevaning rangini belgilaydi
(masalan, qizil, sariq, yashil).
Pishib yetilish bosqichida morfologik o‘zgarishlar yanada chuqurlashadi.
Enzimatik reaksiya natijasida kraxmal parchalanadi, shakar miqdori ortadi,
hujayralar orasidagi pektinlar yemiriladi va mezokarp yumshoq holatga keladi.
Aynan shu bosqichda meva inson iste’mol qilishi uchun yaroqli holatga keladi.
Ekzokarp silliqlashadi, parchalanuvchanlik kuchayadi va pishgan meva osonlik
bilan daraxtdan ajraladi [1; 31-b.].
Meva qavatlarining shakllanishi va nisbati genetik jihatdan boshqariladi.
O‘simlikning DNKsi har bir qatlamning qalinligi, hujayra turi va joylashuvini
belgilaydi. Biroq bu jarayon tashqi omillarga ham bog‘liq. Harorat, yorug‘lik,
namlik va oziqa moddalar mevaning morfologik rivojiga kuchli ta’sir
ko‘rsatadi. Masalan, suv tanqisligida mezokarp yetarli rivojlanmaydi va
mevalar kichik bo‘ladi. Yorug‘lik kam bo‘lsa, pigmentlar sintezi sekinlashadi
va meva rangsiz bo‘lib qoladi. Ayrim mevalar (masalan, banan, avakado)
klimakterik mevalar hisoblanadi. Ular uzib olingandan keyin ham ichki
fermentatsiya natijasida pishib yetiladi. Bunda mezokarpdagi hujayralar
parchalana boshlaydi. Boshqa mevalar esa (masalan, anor, tarvuz) pishganidan
keyin tezda buziladi, chunki morfologik tuzilmalari tez yemiriladi. Bu mevalar
yig‘ib-terishda ehtiyotkorlikni talab qiladi. Mevalarning morfologik rivojlanish
bosqichlari o‘simlik biologiyasida eng muhim va o‘rganilishi lozim bo‘lgan
yo‘nalishlardan biridir. Ekzokarp, mezokarp va endokarpning o‘zaro uyg‘un
rivojlanishi mevaning shaklini, sifati va pishish darajasini belgilaydi. Ushbu
bosqichlar nafaqat fundamental biologiya uchun, balki qishloq xo‘jaligi,
seleksiya, oziq-ovqat sanoati, farmakologiya va ekologik monitoringda ham
alohida ahamiyat kasb etadi. Mevalarning morfologik tuzilmasi ularni
identifikatsiya qilishda, yetishtirishda va eksportda sifatni belgilovchi muhim
mezonlardan biridir.](https://docx.uz/documents/2a16741b-e97c-4375-a74c-39578c5e84ad/page_13.png?v=1)
![11Meva hosil bo‘lishiga ta’sir qiluvchi omillar Meva hosil bo‘lish jarayoni –
bu genetik dastur asosida kechadigan murakkab biologik tizimdir. Ammo bu
tizimning to‘laqonli amalga oshishi faqat ichki mexanizmlar (genetik,
gormonlar, hujayra bo‘linishi va differensiyatsiyasi) bilan cheklanmaydi.
Tashqi muhit omillari ham mazkur jarayonga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Aynan
ichki va tashqi omillarning o‘zaro uyg‘unligi natijasida yuqori sifatli va to‘liq
shakllangan meva hosil bo‘ladi. Quyida ana shu omillar bosqichma-bosqich
yoritib beriladi [5; 22-b.].
Harorat (temperatura): Harorat meva hosil bo‘lish jarayonining barcha
bosqichlariga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. O‘simliklarning har biri uchun optimal
harorat diapazoni mavjud bo‘lib, ushbu diapazon meva hosil bo‘lishi uchun
qulay sharoit yaratadi. Juda past haroratlarda changlanish sekinlashadi,
tuguncha rivojlanmaydi va natijada meva hosil bo‘lmasligi mumkin. Ayniqsa,
kechki sovuqlar poytaxti yangi boshlayotgan tugunchalarnii nobud qilishi xavfi
mavjud. Harorat yetarli bo‘lmaganda gormonlar ishlab chiqarilishi sustlashadi
va meva shakllanishi sekinlashadi yoki to‘xtaydi. Aksincha, haddan tashqari
yuqori haroratda esa o‘simlikda stress holati yuzaga keladi, suv tez bug‘lanadi,
changlanish buziladi va tuguncha qurib qoladi. Yorug‘lik (nur energiyasi):
Fotosintez meva hosil bo‘lishining asosiy energiya manbaidir. Yorug‘lik yetarli
bo‘lgan sharoitda o‘simlik ko‘proq uglevod ishlab chiqaradi va bu uglevodlar
tugunchaning rivojlanishiga yo‘naltiriladi. Yorug‘lik yetishmasa, tuguncha
oziqlanishdan mahrum qoladi, hosil kam yoki sifatsiz bo‘ladi. Yorug‘lik
spektrining sifati ham muhim: ko‘k va qizil spektrli nurlar o‘simlik
gormonlarining ishlab chiqilishiga yordam beradi. Ayniqsa, mevaning shakli,
rangi va pishish darajasi yorug‘lik ta’sirida tartibga solinadi.
Namlik va sug‘orish: Namlik – meva hosil bo‘lishining yana bir muhim
tashqi omilidir. Suv yetishmasligi tugunchaning qurib qolishiga, mevalarning
kichik bo‘lishiga, mezokarpning to‘liq rivojlanmasligiga olib keladi. Boshqa
tomondan, haddan tashqari ko‘p suv berish ham zararli – bu ildizlarda havo](https://docx.uz/documents/2a16741b-e97c-4375-a74c-39578c5e84ad/page_14.png?v=1)
![12yetishmasligiga va chirish jarayonlariga olib keladi. Meva shakllanishi
davomida o‘simlik muntazam va me’yorida namlik bilan ta’minlanishi zarur.
Ayniqsa, suvli mevalarda mezokarp to‘qimalari suvga to‘yinadi va hajm ortadi.
Tuproq tarkibi va oziqlanish: Tuproq tarkibi – ya’ni undagi azot, fosfor,
kaliy, kalsiy kabi asosiy elementlar – meva sifatiga bevosita ta’sir qiladi. Azot –
o‘sish uchun, fosfor – ildiz va gulli organlar rivojlanishi uchun, kaliy esa meva
sifatini belgilovchi asosiy elementdir. Kaliy yetishmasligi mevalarning shirin
emasligi, suvli emasligi va yomon pishishiga olib keladi. Shuningdek,
tuproqning pH darajasi, havodorligi, mikroorganizmlar faolligi ham bevosita
ta’sir qiladi. Organik o‘g‘itlar qo‘llash – meva sifatini yaxshilaydi.
[1.1.3.Meva xosil bo’lishi uchun olma daraxtining Changlanish
jarayoni ]
https://herofortheplanet.org/pollinators/wp-](https://docx.uz/documents/2a16741b-e97c-4375-a74c-39578c5e84ad/page_15.png?v=1)
![15ta’sirlardan himoya qiladi. Ko‘p hollarda ekzokarp mevaning yetilishida
pigmentlar sintez qilib, mevalarga xos rang beradi (masalan, qizil, yashil, sariq).
[1.3.1.rasm gullash → changlanish → urug‘lanish → tuxumdonning
mevaga aylanishi.]
https://images-provider.frontiersin.org/api/ipx/w=1200&f
Dry Fruits – Quruq mevalar Namunalari: no‘xat (legume), yong‘oq,
yong‘oqliqanot (samara)
Perikarp: qattiq yoki yupqa qobiqdan iborat.](https://docx.uz/documents/2a16741b-e97c-4375-a74c-39578c5e84ad/page_18.png?v=1)
![17Mezokarp – perikarpning o‘rta qavati bo‘lib, u ko‘pincha eng rivojlangan va
suvga boy bo‘lgan qismdir. Aynan mezokarp inson iste’mol qiladigan
mevaning asosiy qismini tashkil etadi. Bu qavat xloroplastlar, vakuolalar va
shakar yig‘uvchi hujayralardan tashkil topadi. Mezokarp mevaning hajmi,
mazasi, suv miqdori va shirinligida muhim rol o‘ynaydi. Masalan, shaftoli,
o‘rik, olma, tarvuz, anor kabi mevalarda aynan mezokarp qavati go‘shtli, suvli
va shirin bo‘ladi. Ba’zi o‘simliklarda mezokarp to‘liq rivojlanmagan bo‘lib, bu
mevalar quruq, ochiluvchi bo‘lishi mumkin (masalan, loviya, no‘xat).
Mezokarpdagi hujayralar katta hajmga ega bo‘lib, pishib yetilish jarayonida
ularda kraxmal, shakar va suv yig‘iladi. Shuningdek, pektin va sellyuloza kabi
moddalarning miqdori mevaning tuzilishiga ta’sir qiladi [4; 21-b.].
Endokarp – mevaning ichki qavati bo‘lib, u urug‘ni o‘rab oladi.
Endokarpning rivojlanish darajasi o‘simlik turiga qarab turlicha bo‘ladi. Ba’zi
mevalarda endokarp juda yupqa, deyarli sezilmas (masalan, olma), boshqalarda
esa u qattiqlashgan, suyak yoki qobiq shaklida bo‘ladi (masalan, shaftoli,
olxo‘ri, yong‘oq). Endokarpning asosiy vazifasi – urug‘ni mexanik zarbalardan,
hayvonlar yoki hasharotlardan himoya qilishdir. Ayniqsa, bir urug‘li mevalarda
(monokarpik mevalarda) bu qatlam juda rivojlangan bo‘ladi. Bunday mevalarda
endokarp yog‘ochsimon va zich bo‘ladi. Ayrim hollarda endokarp ham suvli
bo‘lishi mumkin (masalan, apelsin yoki ananasning ichki segmentlarida). Bu
holatda endokarp oziqa to‘plash va tarqalishdagi vosita sifatida xizmat qiladi.
Perikarpning umumiy tuzilishi va funksiyasi Uch qatlam – ekzokarp, mezokarp
va endokarp – birgalikda perikarpni tashkil qiladi. Perikarp morfologik jihatdan
har bir o‘simlik turida turlicha rivojlanadi. Ba’zi o‘simliklarda perikarp quruq
bo‘lib, meva ochiluvchi bo‘ladi (masalan, bug‘doy, suli), boshqalarda esa suvli
va go‘shtli bo‘lib, ochilmaydigan (masalan, tarvuz, shaftoli) bo‘ladi. Perikarp
mevaning pishib yetilishida fermentlar ta’sirida yumshab boradi. Ayniqsa
mezokarp hujayralarining yemirilishi natijasida meva shirin, yumshoq va](https://docx.uz/documents/2a16741b-e97c-4375-a74c-39578c5e84ad/page_20.png?v=1)
![18yemiriluvchan holatga keladi. Shu jarayon mevaning hayvonlar, qushlar yoki
odamlar tomonidan iste’mol qilinib, urug‘lar tarqalishiga olib keladi. 4
Urug‘ va perikarp o‘zaro aloqasi Urug‘, odatda, endokarp bilan bevosita
o‘ralgan bo‘ladi. Urug‘ning holati, joylashuvi va soni mevaning shakli va ichki
tuzilishiga ta’sir ko‘rsatadi. Ko‘p urug‘li mevalarda (pomidor, bodring, anor)
endokarp yumshoq bo‘lib, urug‘lar teng taqsimlangan bo‘ladi. Bir urug‘li
mevalarda esa urug‘ qattiq suyak (endokarp) ichida himoyalangan holatda
bo‘ladi. Urug‘ va perikarp o‘rtasida oziqa almashinuvi sodir bo‘ladi, ayniqsa
pishish davrida mezokarpdan keladigan suv va oziqa moddalari urug‘
rivojlanishiga xizmat qiladi. Shu bilan birga, perikarpning kimyoviy tarkibi
(shakar, vitamin, pigmentlar) meva sifati va oziq-ovqatdagi ahamiyatini
belgilab beradi.Meva tuzilmasining asosiy qismlari – ekzokarp, mezokarp va
endokarp – har biri alohida morfologik va funksional xususiyatlarga ega bo‘lib,
birgalikda perikarpni tashkil qiladi. Ushbu qatlamlar o‘simlikning ko‘payishi,
himoyasi va tarqalish strategiyasida muhim biologik rol o‘ynaydi. Meva shakli,
sifati, rangi, mazasi va oziqaviy qiymati aynan shu qatlamlar rivojlanishiga
bog‘liq. Shu bois bu bo‘limni chuqur o‘rganish biologiyada, seleksiyada va
qishloq xo‘jaligida muhim ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi [20; 15-17-b.].
Mevalar o‘simliklarning generativ organlari sifatida o‘simlik hayot
tsiklining yakuniy bosqichi hisoblanadi. Ular nafaqat o‘simliklarning urug‘ini
himoyalash va tarqatish uchun xizmat qiladi, balki ko‘payishning
muvaffaqiyatli kechishini ta’minlaydi. Mevalarning shakli va ichki tuzilishi
evolyutsion jarayonlar natijasida shakllangan bo‘lib, turli ekologik sharoitlarga
moslashuvni ifodalaydi. Ularning morfologik xilma-xilligi genetik
o‘zgaruvchanlik, tashqi muhitga moslashish, tarqalish usullari, changlanish
mexanizmlari va boshqa omillar bilan chambarchas bog‘liq.
4
Abdullayeva Aziza To‘laganovna, Tursinbayeva Gulchehra Sattorovna. O‘simliklar anatomiyasi:
O‘quv qo‘llanma. Toshkent, 2019. – 160 bet.](https://docx.uz/documents/2a16741b-e97c-4375-a74c-39578c5e84ad/page_21.png?v=1)
![19Biologik tasnifda mevalarning shakli, perikarp (meva devori) tuzilishi, hosil
bo‘lish manbai va urug‘ soniga qarab bir nechta asosiy guruhlarga ajratiladi. Bu
tasniflash mexanizmi ilmiy amaliyotda juda muhim bo‘lib, qishloq xo‘jaligi,
seleksiya, farmatsevtika va oziq-ovqat sanoatida keng qo‘llaniladi.
Oddiy mevalar – bitta gulning faqat bitta tugunchasidan hosil bo‘ladigan
mevalardir. Bu eng keng tarqalgan meva turidir. Oddiy mevalar mevalarning
asosiy turlaridan biri bo‘lib, deyarli har bir ekin va mevali daraxt shu turga
mansubdir[20; 15-17-b.].
Oddiy mevalar o‘z navbatida suvli (shira) va suvsiz (quruq) mevalarga
ajratiladi.
Suvli (shira) oddiy mevalar Suvli mevalar – bu mevalarda perikarp,
ayniqsa mezokarp qavati kuchli rivojlangan bo‘ladi. Bu qavat hujayralari suv,
shakar, vitamin va boshqa moddalarga boy bo‘lib, mevaning shirinligi va suvli
tuzilishini ta’minlaydi. Ko‘pincha inson iste’mol qiladigan qism aynan
mezokarpdir.
Suvli oddiy mevalar quyidagi turlarga ajratiladi:
Drupe (suyakmeva) – bu mevalarda ekzokarp yupqa, mezokarp go‘shtli,
endokarp esa qattiq, suyak shaklida bo‘ladi. Ichida faqat bitta urug‘ mavjud.
Misollar: shaftoli, o‘rik, olxo‘ri, gilos.
Berry (shirinmeva) – barcha perikarp qatlamlari yumshoq bo‘lib, mezokarp
va endokarp to‘liq suvli tuzilishga ega. Urug‘lar ko‘pincha ko‘p bo‘ladi.
Misollar: uzum, pomidor, qoraqat, banan.
Pepo (qovoqmeva) – o‘ziga xos mevalar bo‘lib, ularning po‘stlog‘i
(ekzokarp) juda qalin va mustahkam bo‘ladi. Ichki qism esa suvga to‘la, ko‘p
urug‘li. Misollar: qovun, tarvuz, qovoq.
Hesperidium – bu mevalar sitrus o‘simliklarida uchraydi. Mezokarp o‘rtacha
rivojlangan, endokarp esa sharbatli hujayralardan iborat segmentlarga ajralgan.
Misollar: apelsin, limon, mandarin.](https://docx.uz/documents/2a16741b-e97c-4375-a74c-39578c5e84ad/page_22.png?v=1)
![23uzumning urug‘siz navlari, turli rangli pomidorlar yoki gibrid tarvuzlar – bu
inson aralashuvi bilan hosil qilingan shakllar.
Mevalarning shakli va tuzilishiga ko‘ra turlanishi o‘simliklarning hayotiy
siklida muhim biologik va ekologik rol o‘ynaydi. Ularning xilma-xilligi nafaqat
tabiatdagi genetik boylikni ifodalaydi, balki insoniyat uchun oziq-ovqat, dori-
darmon, seleksiya va ekologik monitoringda beqiyos manbadir. Har bir meva
turi o‘ziga xos biologik moslashuv mahsuli bo‘lib, o‘simliklarning yashash va
ko‘payish strategiyasida markaziy o‘rin tutadi [11; 168-169-b.].
Meva – o‘simlik hayotida muhim biologik rol o‘ynaydigan generativ organ
bo‘lib, uning asosiy funksiyalaridan biri o‘zida rivojlangan urug‘ni saqlash,
himoyalash va yangi joylarga tarqatishdir. Urug‘ o‘z-o‘zidan mustaqil hayot
kechira olmaydi. U yashovchan bo‘lishi, tashqi ta’sirlardan saqlanishi, ma’lum
vaqt oziqa bilan ta’minlanishi va nihoyat, tarqalish orqali mos muhitga tushishi
kerak. Aynan mana shu funksiyalarni bajarishda meva hal qiluvchi vosita
sifatida ishtirok etadi.
Meva strukturasi biologik jihatdan murakkab va mukammal tuzilgan. U
perikarp (meva devori) orqali uchta asosiy qatlamga ajraladi: ekzokarp,
mezokarp va endokarp. Har bir qavat o‘zining aniq funksiyasiga ega bo‘lib,
birgalikda urug‘ning yashovchanligini ta’minlaydi.
Mevaning himoya funksiyasi Eng avvalo, meva urug‘ni tashqi zararli
omillardan himoya qiladi. Bu funksiya asosan mevaning tashqi qismi –
ekzokarp orqali amalga oshiriladi. Ekzokarp silliq, mumli, tukli yoki
qattiqlashgan bo‘lishi mumkin. Bu qavat mevaning suv yo‘qotishini
kamaytiradi, zararkunandalar, kasalliklar va mexanik shikastlardan urug‘ni
saqlaydi. Misol uchun:
Olma, shaftoli, nok kabi mevalarda yuzadagi mumli qavat suvni tutib
qoladi.
Yong‘oq, yeryong‘oq kabi qattiq po‘stloqli mevalarda esa butun perikarp
urug‘ni to‘liq o‘rab, mexanik himoya qiladi.](https://docx.uz/documents/2a16741b-e97c-4375-a74c-39578c5e84ad/page_26.png?v=1)
![26meva faqatgina biologik tuzilma emas, balki o‘simlikning genetik davomiyligi
va ekologik mavjudligini saqlab qoluvchi strategik organ hisoblanadi.
1.3-§ Mevalarning o‘simlik hayotidagi ahamiyati
Meva – o‘simliklarning hayotiy tsiklidagi yakuniy, ammo eng muhim
bosqichlaridan biridir. U faqatgina urug‘ni himoya qiluvchi organ bo‘lib
qolmay, balki o‘simlikning nasl qoldirish strategiyasida, genetik axborotni
saqlashda va ekologik tizimda muhim rol o‘ynaydi. Meva yordamida o‘simlik
avlodi davom etadi, tur sifatida barqaror yashaydi va yashash arealini
kengaytiradi.
Meva – o‘simlik ko‘payish tizimining markaziy elementi O‘simliklarning
asosiy maqsadi – avlod qoldirish. Urug‘lar esa bu jarayonning asosiy vositasi.
Ammo urug‘ning to‘g‘ri shakllanishi, himoyasi va tarqalishi faqat meva orqali
ta’minlanadi. Urug‘ning o‘zi nozik, tashqi muhitga chidamsiz bo‘lishi mumkin.
Meva esa uni tashqi omillardan himoya qiladi, ozuqa bilan ta’minlaydi,
tarqatadi. Shunday qilib, meva urug‘ni hayotga tayyorlaydi va uni kelajak
hayotiy sikliga olib kiradi [11; 168-169-b.].
=Tabiatda mevalar nafaqat o‘simliklar, balki hayvonlar, qushlar, hasharotlar
hayotida ham muhim rol o‘ynaydi. Pishgan mevalar o‘zining hidi, rangi va
ta’mi orqali turli organizmlarni o‘ziga jalb qiladi. Bu organizmlar mevalarni
iste’mol qiladi va urug‘larni boshqa joylarga olib boradi. Shu orqali o‘simliklar
ekologik muhit bilan uyg‘un yashaydi, boshqa turlar bilan bevosita aloqaga
kirishadi.
Mevaning energiya va oziqa modda to‘plovchi roli Aksariyat suvli mevalarda
mezokarp hujayralari ozuqa moddalari – glyukoza, fruktoza, vitaminlar,
kraxmal va organik kislotalarga boy bo‘ladi. Bu moddalarning to‘planishi:
Urug‘ rivojlanishida foydalaniladi. O‘simlik energiyasini to‘plovchi “ombor”
sifatida xizmat qiladi. Meva pishganida boshqa organizmlar uchun oziq bo‘ladi.](https://docx.uz/documents/2a16741b-e97c-4375-a74c-39578c5e84ad/page_29.png?v=1)
![29o‘simlik, balki butun tirik tabiat hayotida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Shu bois,
mevalarni o‘rganish biologiyada muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega.
II BOB . C HIN VA SOXTA MEVALARNING TUZILISHI VA
XILMA-XILLIGI
2.1-§ Chin va soxta mevalarning biologik xususiyatlari
Mevalarning biologik tasnifida ularning hosil bo‘lish manbai – ya’ni
mevaning faqat tuguncha qismidan yoki tuguncha bilan birga boshqa gul
qismlaridan hosil bo‘lganligiga qarab chin mevalar va soxta mevalar ajratiladi.
Bu farqlash biologik jihatdan muhim bo‘lib, mevalarning morfologik tuzilmasi,
shakllanish bosqichi va ekologik vazifasini chuqur tahlil qilish imkonini beradi.
Chin mevalarning biologik mohiyati Chin mevalar – bu faqatgina gulning
tuguncha qismidan rivojlangan mevalardir. Ularning shakllanishida gul bandi,
gul o‘rindig‘i, gul qo‘rg‘oni va boshqa qismlar ishtirok etmaydi. Tuguncha
urug‘lanishdan so‘ng perikarp hosil qiladi va ushbu perikarp tarkibida
ekzokarp, mezokarp va endokarp qatlamlari yuzaga keladi. Bu qatlamlar
mevaning himoya, oziqa, va tarqatish funksiyalarini bajaradi.
Chin mevalarda tuguncha yuqori, o‘rta yoki pastki joylashgan bo‘lishi
mumkin. Meva hosil bo‘lishi faqat urug‘langan tuguncha asosida shakllanadi.
Bunday mevalarda gulning boshqa qismlari qurib qoladi yoki to‘kilib ketadi.
Chin mevalarning biologik soddaligi ularning morfologik shaklida ham yaqqol
namoyon bo‘ladi [14; 120-122-b.].
Masalan: Gilos, shaftoli, o‘rik, olxo‘ri – bular chin mevalar bo‘lib,
tugunchaning o‘zi meva bo‘lib rivojlangan.
Pomidor, uzum, banan – berry (mevali) turdagi chin mevalardir.
Chin mevalarning xususiyatlari va ahamiyati Chin mevalarning o‘ziga xos
biologik xususiyatlari quyidagilardan iborat:
Meva faqat tuguncha to‘qimalaridan tashkil topgan bo‘ladi.](https://docx.uz/documents/2a16741b-e97c-4375-a74c-39578c5e84ad/page_32.png?v=1)
![31Tarqalish uchun hayvonlar, qushlar, hasharotlar orqali ko‘proq moslashgan
bo‘ladi.
Soxta mevalarning ayrim turlarida (masalan, anor, nok) mevaning ko‘p
qismi gul o‘rindig‘i bo‘lishiga qaramay, yuqori oziqlilik va biologik faol
moddalarga boy bo‘ladi [14; 120-122-b.].
2.1.1-JADVAL. C hin va sox t a mevalarning o‘zaro farqlari
Belgilar Chin meva Soxta meva
Hosil bo‘lish
manbai Faqat tuguncha Tuguncha + boshqa gul qismlari
Tuzilma qatlamlari Ekzokarp, mezokarp,
endokarp Qatlamlar + gul o‘rindig‘i
to‘qimalari
Biologik soddaligi Oddiy tuzilma Murakkab tuzilma
Evolyutsion daraja Nisbatan qadimiy Evolyutsion rivojlangan
Namunalar Pomidor, shaftoli, uzum Olma, nok, qulupnay, anor
Oziqaviy qismi Perikarp Gul o‘rindig‘i yoki boshqa
qismlar
Biologik va amaliy ahamiyati Chin va soxta mevalarning farqlari nafaqat
morfologik yoki tashqi ko‘rinish jihatidan, balki ularning biologik roli va
amaliy foydalanish uslublarida ham seziladi.
Chin mevalar ko‘pincha qishloq xo‘jaligida eksportbop, tez pishadigan, bir
urug‘li turlar bo‘lsa,
Soxta mevalar ko‘proq tibbiyot, dorivor o‘simliklar, parfyumeriya va oziq-
ovqat sanoatida keng qo‘llaniladi.
Bundan tashqari, soxta mevalarning murakkab tuzilmasi ularning chuqur
seleksiya qilinishiga imkon beradi. Bu esa zamonaviy agrotexnikada muhim
imkoniyatlar ochadi.
Chin va soxta mevalarning biologik xususiyatlarini farqlash
o‘simlikshunoslik fanida muhim ahamiyat kasb etadi. Chin mevalar faqat
tuguncha asosida rivojlanib, morfologik jihatdan soddaroq bo‘lsa, soxta](https://docx.uz/documents/2a16741b-e97c-4375-a74c-39578c5e84ad/page_34.png?v=1)
![33Chin mevalarning boshqa gul qismlarining ishtirokisiz shakllanishi ularni
biologik soddaligi bilan ajratib turadi. Bu soddalik ilmiy jihatdan ularni
eksperimental o‘rganish, meva shakllanish mexanizmini kuzatish, gormonlar
rolini aniqlash kabi jarayonlarda qulaylik yaratadi. [9; 8-12-b.].
Bu mevalarning biologik rivojlanishida o‘simlik gormonlari – ayniqsa auxin va
gibberellinlar – katta rol o‘ynaydi. Urug‘lanishdan so‘ng tugunchaning ichki
qavatlarida auxin ishlab chiqila boshlaydi, bu esa perikarpning o‘sishini
faollashtiradi. Chin mevalarda bu gormonlarga bo‘lgan ehtiyoj minimal bo‘lib,
ular hatto tashqi stimulyatorsiz ham o‘sishga kirishadi.
Chin mevalarning yana bir muhim biologik xususiyati – ularning avtonom
(mustaqil) o‘sish qobiliyatidir. Tuguncha to‘g‘ridan-to‘g‘ri urug‘lanish signalini
olib, o‘sish va shakllanishni boshlaydi. Unga tashqi to‘qimalarning (gul
o‘rindig‘i, sepallar) ishtiroki kerak emas. Bu holat mevaning rivojlanishini aniq,
barqaror va tez jarayonga aylantiradi.
Chin mevalar o‘z navbatida morfologik va anatomiya jihatdan bir nechta kichik
guruhlarga bo‘linadi
Drupe (suyakmeva): shaftoli, o‘rik, olxo‘ri.
Berry (shira meva): uzum, pomidor, qoraqat.
Nutlet (yong‘oqchali meva): bir urug‘li, zich perikarpga ega.
Shu bilan birga, chin mevalar quruq yoki suvli bo‘lishi mumkin:
Suvli chin mevalar – mezokarpi suvga to‘la, go‘shtli, shirin.
Quruq chin mevalar – perikarpi suv saqlamaydi, urug‘ni saqlovchi va
tarqatuvchi qatlam sifatida ishlaydi (masalan, loviya, bug‘doy).
Chin mevalar o‘z shakl-shamoyili, rang-barangligi va lazzati orqali hayvon va
qushlarni jalb qiladi, bu esa ularning toshin (tarqalish) strategiyasini qo‘llab-
quvvatlaydi. Tarqalish shakllari quyidagicha bo‘ladiHayvonlar orqali
(zooxoriya) – shirin, yirik mevalar (shaftoli, uzum).
Shamol orqali (anemoxoriya) – yengil, qanotli chin mevalar (jo‘xori).
Inson orqali (antropoxoriya) – seleksiya natijasida tarqalgan navlar.](https://docx.uz/documents/2a16741b-e97c-4375-a74c-39578c5e84ad/page_36.png?v=1)
![34Chin mevalarning barqaror tuzilishi ularga seleksiya va genetik tadqiqotlar
uchun juda qulay obyekt bo‘lish imkonini beradi. Ularning genetik barqarorligi
yangi navlar yaratishda, xosilni oshirishda va hosil sifatini yaxshilashda muhim
rol o‘ynaydi.
Bundan tashqari, chin mevalarning tuzilmasi ularni keng agrosanoat
amaliyotida qo‘llash imkonini beradi. Ulardan oziq-ovqat, konservalash,
sharbat tayyorlash, quritish, eksport kabi maqsadlarda foydalaniladi. Ayniqsa,
pomidor, uzum, olxo‘ri, shaftoli kabilar iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lgan chin
mevalardir. [9; 8-12-b.].
Chin mevalar ekologik barqaror tizimlarda muhim rol o‘ynaydi. Ular
biosenozlarda oziq zanjirining asosiy bo‘g‘inlaridan biridir. Urug‘lar hayvonlar
orqali tarqaladi, meva o‘zi esa boshqa organizmlar uchun oziq bo‘ladi. Bu
orqali o‘simlik hayoti ekotizimda muvozanatni saqlaydi. Chin mevalar – faqat
tuguncha to‘qimalaridan hosil bo‘lgan, morfologik soddaligi va genetik
barqarorligi bilan ajralib turadigan biologik shakllardir. Ularning tuzilmasi,
rivojlanishi va tarqalish mexanizmlari o‘simlik hayot tsiklining ajralmas
qismidir. Chin mevalarni o‘rganish biologik nazariya, seleksiya, qishloq
xo‘jaligi va ekologik barqarorlik nuqtai nazaridan muhim ahamiyatga ega.
2.2-§ Chin va soxta mevalarning hosil bo lishi, anatomiyasi, ʻ
tarqalishi va amaliy ahamiyati
Mevalar o‘simliklar hayot tsiklining muhim qismidir. Ular urug‘ni saqlash,
oziqlantirish va tarqatish orqali nasl qoldirishni ta’minlaydi. Ayniqsa, chin va
soxta mevalarning hosil bo‘lish jarayoni, ichki tuzilmasi (anatomiyasi),
tarqalish strategiyasi va amaliy ahamiyati ularni nafaqat biologik, balki
iqtisodiy va ekologik nuqtai nazardan ham muhim obyektga aylantiradi.
Mevalar o‘simliklarning generativ (nasl qoldiruvchi) organlari sirasiga
kiradi va ularning shakllanishi urug‘ hosil bo‘lish jarayoni bilan bevosita](https://docx.uz/documents/2a16741b-e97c-4375-a74c-39578c5e84ad/page_37.png?v=1)
![35bog‘liqdir. Meva hosil bo‘lishi gul tarkibidagi tugunchaning urug‘lanishi bilan
boshlanadi. Bu jarayon biologik jihatdan murakkab bo‘lib, hujayraviy bo‘linish,
differensiyatsiya va to‘qimalarning morfologik o‘zgarishlari asosida kechadi.
Chin mevalar faqatgina tugunchaning o‘zidan rivojlanadi. Urug‘lanishdan
so‘ng tuguncha devori faol o‘sishni boshlaydi va perikarp – ya’ni meva devori
shakllanadi. Bu devor uchta asosiy qavatdan iborat:
Ekzokarp – mevaning tashqi qavati, ko‘pincha silliq, tukli yoki mumli
bo‘lib, mevaning himoyasini ta’minlaydi.
Mezokarp – o‘rta qatlam bo‘lib, ayniqsa suvli mevalarda go‘shtli va shirin
tuzilma aynan shu qatlamdan iborat bo‘ladi.
Endokarp – ichki qatlam bo‘lib, urug‘ni o‘rab oladi va ayrim hollarda
suyaklashadi (masalan, shaftoli, o‘rik).
Shu uch qatlamning tuzilishi mevaning shakli, rangi, mazasi, suvlilik
darajasi va qattiqligini belgilaydi. Masalan, shaftoli va o‘rikda endokarp
yog‘ochsimon bo‘lib, ichida bitta urug‘ saqlanadi. Uzum va pomidorda esa
endokarp yumshoq va ko‘p urug‘li bo‘lib, ichki segmentlar shaklida bo‘ladi.
Chin mevalarning shakllanishida faqat tuguncha to‘qimalari qatnashganligi
sababli, ularning tuzilmasi ancha soddaroq, qatlamlari aniq ajralgan va genetik
jihatdan izchil bo‘ladi. Bunday mevalar o‘z-o‘zidan mustaqil shakllanadi va
boshqa gul qismlarining yordamiga muhtoj emas [7; 8-12-b.].
Aksincha, soxta mevalar tuguncha bilan birga gulning boshqa qismlarining
ishtirokida hosil bo‘ladi. Bu holatda tuguncha o‘zgarishiga qo‘shimcha ravishda
gul o‘rindig‘i, sepallar yoki hatto gul bandi to‘qimalari ham o‘sib, meva
massasining bir qismini tashkil qiladi. Bunday qo‘shilgan to‘qimalar mevaning
umumiy hajmini oshiradi va uning shakli, tuzilmasini murakkablashtiradi.
Masalan: Olma va nok mevalarining asosiy go‘shtli, suvli qismi aslida
tuguncha emas, balki gul o‘rindig‘idan shakllangan. Tuguncha esa markazda,
urug‘larni o‘z ichiga olgan kameralarda joylashgan. Qulupnayda esa yuzadagi
mayda yong‘oqlar aslida chin mevalar bo‘lib, ularning har biri alohida tuguncha](https://docx.uz/documents/2a16741b-e97c-4375-a74c-39578c5e84ad/page_38.png?v=1)
![40qatlamlar aniq va boshqariluvchi bo‘lsa, soxta mevalar o‘zgaruvchan, murakkab
va seleksiyaga moslashuvchan bo‘ladi. Ayniqsa, parhez mahsulotlar, sharbat,
murabbo, quritilgan mahsulotlar tayyorlashda mezokarp qavatning o‘ziga
xosligi katta ahamiyat kasb etadi.
Mevalar o‘simliklar hayot tsiklining muhim bo‘g‘ini bo‘lishi bilan birga,
inson hayotida ham turli sohalarda keng amaliy ahamiyatga ega. Xususan, chin
va soxta mevalar oziq-ovqat sanoati, tibbiyot, kosmetologiya, seleksiya va
ekologiyada beqiyos o‘rin egallaydi. Ularning morfologik tuzilmasi va
kimyoviy tarkibi xilma-xil bo‘lgani sababli, har bir tur o‘ziga xos foydali
xususiyatlari bilan ajralib turadi [20; 155-156-b.].
Chin mevalar — faqat tuguncha asosida shakllanadigan oddiy tuzilmali
mevalar bo‘lib, ularning tarkibida inson organizmi uchun zarur bo‘lgan ko‘plab
vitaminlar, minerallar va biologik faol moddalar mavjud. Chin mevalarning eng
katta ustunligi — ularning tez pishishi, genetik barqarorligi va eksportga
yaroqliligi hisoblanadi. O‘zbekistonda pomidor, uzum, o‘rik, gilos kabi suvli
chin mevalar sanoat miqyosida yetishtiriladi va ularning mahsulotlari (masalan,
sharbat, konservalar, quritilgan mevalar) ichki va tashqi bozorga chiqariladi.
Bundan tashqari, quruq chin mevalar – bug‘doy, jo‘xori, suli, loviya kabi
dondorlar – aholi oziq-ovqat ta’minotining asosini tashkil qiladi. Bu mevalarda
kraxmal, oqsil va vitaminlar ko‘pligi sababli, ular parhez ovqatlar tarkibida
keng qo‘llaniladi. Ayniqsa, pomidor mevasida organizmga zarur bo‘lgan
likopin moddasi mavjud bo‘lib, u saraton kasalliklariga qarshi tabiiy vosita
sifatida qaraladi. Uzumda esa rezveratrol moddasining mavjudligi yurak
salomatligini mustahkamlashda muhim o‘rin tutadi.
Soxta mevalar esa murakkab tuzilmasi va ko‘p manbali kelib chiqishi bilan
ajralib turadi. Ularning asosiy go‘shtli qismi tuguncha bilan emas, balki gul
o‘rindig‘i yoki boshqa gul qismlaridan hosil bo‘lgan bo‘ladi. Shunga
qaramasdan, ularning shirinligi, suvga boyligi, vitaminlar va antioksidantlarga](https://docx.uz/documents/2a16741b-e97c-4375-a74c-39578c5e84ad/page_43.png?v=1)
![41boy tarkibi ularni o‘ziga xos qiymatga ega qiladi. Olma, nok, anor, behi,
qulupnay kabi mevalar – soxta mevalarning eng yorqin namunalaridir.
O‘zbekiston sharoitida soxta mevalar ham keng yetishtiriladi. Ayniqsa,
olma va anor xalqimiz dasturxonining ajralmas qismiga aylangan. Anorning
donachalarida mavjud bo‘lgan antosianin va polifenollar yurak-qon tomir
tizimiga foydali ta’sir ko‘rsatadi, qon bosimini me’yorlashtiradi, immunitetni
kuchaytiradi. Anor sharbati esa ayollar salomatligi va qonni tozalashda
qadimdan ishlatib kelinadi [14; 155-156-b.].
Olma va nok mevalaridagi pektin moddasi organizmdan toksinlarni
chiqarishda, ovqat hazm qilishni yaxshilashda samarali hisoblanadi. Bu modda
ichaklar faoliyatini tartibga soladi va ichki tozalovchi vosita sifatida faol
qo‘llaniladi. Ayniqsa, xom olma yoki qaynatilgan olma parhez ratsionida keng
tavsiya qilinadi. Qulupnay esa nafaqat shirinligi, balki yurak, teri va ko‘z
salomatligi uchun foydali vitaminlar (C, E) va flavonoidlar manbai hisoblanadi.
Bundan tashqari, soxta mevalar kosmetologiyada ham keng qo‘llaniladi.
Qulupnay, olma, anor ekstraktlari terini oziqlantiruvchi, yallig‘lanishga qarshi
va anti-aging effektlarga ega bo‘lgan tabiiy vositalar sifatida ishlatiladi. Ular
asosida tayyorlangan kremlar, niqoblar va losonlar teri uchun muhim foyda
beradi.
Xalq tabobatida ham bu mevalarning o‘rni beqiyos. O‘zbek xalq tabobatida
anor po‘chog‘i ichki parazitlarga qarshi, olma sharbatlari esa isitmani
tushiruvchi vosita sifatida tavsiya etilgan. Bularning barchasi chin va soxta
mevalarning qadimiy davrlardanoq inson salomatligiga xizmat qilib
kelayotganidan dalolat beradi.
Umuman olganda, chin va soxta mevalarning dorivor, oziqaviy, sanoat va
kosmetik qiymatlari ularni nafaqat biologik jihatdan, balki kundalik
hayotimizda ham eng zarur ne’matlardan biriga aylantirgan. Bugungi kunda bu
mevalarni yetishtirish, saqlash va qayta ishlash bo‘yicha qator ilmiy-tadqiqot
ishlari olib borilmoqda, ularning tibbiy foydasi esa tobora keng o‘rganilmoqda.](https://docx.uz/documents/2a16741b-e97c-4375-a74c-39578c5e84ad/page_44.png?v=1)
Chin va soxta mevalarning tuzilishi, xilma-xilligi va klassifikatsiyasi