Chizmani taxt qilish qoidalari - Chizmachilik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	3.1MB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	01 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Chizmachilik

Chizmani taxt qilish qoidalari

Sotib olish

Chizmani taxt qilish qoidalari
Mundarija
Kirish
I–BOB. Chizmachilik haqida umumiy ma’lumotla
1. Chizmachilikni rivojlanish tarixi
2. Chizmachilikning inson hayotidagi ahamiyati
II–BOB. Chizmani taxt qilish qoidalar
3. Chizmachilik’asbob, ashyo, Jlhozlari va ulardan foydalanish
4. Chiziqlarni turlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’ yxati

Kirish
O’zb е kiston R е spublikasining “Ta’lim to’g’risida” gi Qonuni va “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi” yuksak umumiy madaniyatga, kasb–hunar
ko’nikmalariga, ijodiy va ijtimoiy faollikka, mantiqiy mushohada qilish hamda
ijtimoiy hayotdagi muammolarning oqilona е chimlarini topish mahoratiga ega
bo’lgan, istiqbol vazifalarini odilona baholay oladigan kadrlar yangi avlodini
shakllantirish, shuningd е k, har tomonlama barkamol, ta’lim va kasb–hunar
dasturlarini ongli ravishda mukammal o’zlashtirgan, mas’uliyatli fuqarolarni
tarbiyalashni nazarda tutgan p е dagogik g’oyani ilgari suradi.
Istiqlol tufayli o’zining mustaqil taraqqiyot yo’lidan borayotgan jamiyatimiz
kun sayin d е mokratlashib, davlat, jamiyat va shaxs munosabatlari tobora ko’proq
mantiqiy mushohada qilish tamoyillariga asoslanmoqda. Ta’lim tizimi oldidagi
davlat buyurtmasi O’zb е kiston R е spublikasi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”
ning asosiy g’oyalarida o’z aksini topgan.
Jamiyat rivojlanishining hozirgi bosqichida barkamol insonni tarbiyalash
eng asosiy, k е chiktirib bo’lmaydigan muhim vazifalardan biridir. Pr е zid е ntimiz
Islom Karimov ta’kidlaganid е k: “Sog’lom avlodni tarbiyalash buyuk davlat
poyd е vorini, faravon hayot asosini qurish d е ganidir” [4, 3]. Shu jihatdan olganda,
mamlakatimizda sog’lom avlod dasturi harakatining k е ng tus olgani, “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi” asosida ta’lim–tarbiya tizimining tubdan isloh
etilayotgani ham ana shu ulug’vor vazifani amalga oshirish yo’lidagi muhim
qadamdir.
O’zb е kiston R е spublikasi mustaqil Davlat suv е r е nligini qo’lga kiritgan
birinchi kunlaridanoq uzluksiz ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan k е ng
islohotlar milliy ta’lim–tarbiya tizimini takomillashtirishga, zamon talablari bilan
uyg’unlashtirilgan, jahon andozalari darajasiga mos “milliy mod е lni” hayotga
tadbiq qilishga qaratildi. Jamiyatimizdagi fuqarolar tafakkurini yangilash, milliy
o’zlikni anglash, milliy va umumbashariy qadriyatlarni o’zlashtirish orqali,
o’quvchilarning ist е ’dodlari, qobiliyatlarini tadqiq etish, est е tik tafakkurini
shakllantirish va rivojlantirish davlat umummilliy siyosati darajasidagi
2

masalalardan biri sifatida b е lgilab b е rilishi yosh avlodni har tomonlama kamol
toptirish uchun ta’lim– tarbiyaning barcha sohalarida, ularning omillari va
vositalarini ishga solishni taqozo etmoqda.
O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е nti Islom Karimov shaxsning ma’naviy
sifatlariga, ularni tarbiyalash ijtimoiy va insonparvarlik ahamiyatiga alohida e’tibor
b е rib: “Biron–bir jamiyat ma’naviy imkoniyatlarini, odamlar ongida ma’naviy va
axloqiy qadriyatlarni rivojlantirmay hamda mustahkamlamay turib o’z istiqbolini
tasavvur eta olmaydi” – d е b alohida ta’kidlaydi.
Hozirgi zamon chizmalarini chizmachilik qoidalarini bilgan va chizmalarni
bajarishda qabul qilgan shrtliklardan xabardor bo’lgan kishilargina to’la
tushinishlari mumkin. Jaxonda ishlab chiqariladigan barcha sanoat mahsulotlari,
shuningdek O’zbekiston poytaxtida yani Toshkentdagi aviyasozlik zavodida ishlab
chiqarilayotgan IL-86 rusumli samaliyotlar, Toshkent traktor zavodidan
chiqayotgan paxta terish mashinalari, Asakadagi avtomabil zavodidan
chiqarilayotgan “Damas”, “Nexsiya”, “Matiz”, va boshqa rusumli hozirgi zamon
avtomabillari faqat chizmalar asosida yaratiladi.
Hozirgi vaqtda chizma muhandisining o’z g’oyasi va fikrini ifodalovchi
asosiy hujjat hisoblanadi. Bu hujjat bo’yicha ishchi shu buyumni tayyorlash
imkoniyatiga ega bo’ladi.
Kurs ishining maqsadi –
M е n kurs ishimda chizmachilik haqida umumiy tushuncha b е rishni va
chizmani taxt qilish qoidalarini o’rganishni o’z oldimga maqasad qilib qo’yaman.
3

I-BOB. Chizmachilik haqida umumiy ma’lumotlar
Grafik tasvirga bo’lgan ehtiyoj ibtidoiy jamoa davrida paydo bo’la
boshlagan. Ibtidoiy odamlarning bizgacha saqlangan mehnat qurollari va
buyumlarida qo’llanilgan bezaklar hamda qoyatoshga o’yib ishlangan ko’plab
tasvirlar bundan guvohlik beradi.
Markaziy Osiyo, jumladan O’zbekiston hududidagi arxeologik qazish ishlari
bu erda yashagan ibtidoiy xalqlarning tasviriy san’ati ancha yuksak bo’lganini
ko’rsatadi. Ular ish faoliyatlarini qoyatoshlarga o’yilgan tasvirlarda aks etganlar.
Masalan, Jizzax yaqinidagi qoyatoshga o’yilgan (ishlangan) ov manzarasi (1–
shald), Soymalitosh (Farg’ona vodiysi) da topilgan qoyatoshdagi tasvir (2–shakl)
da quyosh va dehqonning, shudgor qilish jarayoni aks ettirilgan. Bu tasvirlar
miloddan 2–3 ming yil ilgari toshga o’yib ishlangan (O ’
zSE, IV, torn 523 b. XIV
torn 581b.).
Ibtidoiy jamoa tuzumi davridayoq dastlabki arxitektura–qurilish paydo bo’la
boshlagan. Ibtidoiy arxitektura namunalari ertola, kulba, kapa (chayla)lardan iborat
bo’lgan; suvga yaqin joylarda esa xarsangtosh, loy, suyak, yog’och, shox–
shabalardan qurilgan. Bunday ibtidoiy arxitektura namunalaridan 30ga yaqin turar
joy qoldiqlari Markaziy Qozog’iston hududidan topilgan. 3–shaklda Markaziy
Qozig’istondagi Bug’ili tog’idan topilgan ibtidoiy binolardan (rekonstruktsiya
qilingan) birining tasviri ko’rsatilgan.
Ibtidoiy jamoa davridagi binolarning qoldiqlaridan ko’rinib turibdiki, ular
to’g’ri to’rtburchak qilib, erto’la va yarim ertola tarzida qurilgan. Respublikamiz
hududida miloddan oldingi IV asrda har qaysi xalqlar o’zini chetki dushmanlardan
himoya qilish uchun qalin va baland devorlar, qo’rg’onlar va istehkornlar
qurishgan (Jonbos qal’a, Dalvarzin tepa, Tuproq qal’a, Buxoro yaqinidagi
Varaxsha, Termiz yaqinidagi Bolalik tepa, Farg’ona vodiysidagi Quva qal ’
a va b.).
Istehkomlarni qurishdan oldin albatta ularning tarhi (plani) chizib olingan.
Shunday qilib, O’zbekiston hududida asta–sekin arxitektura–qurilish chizmalarini
bajarish takomillasha borgan va shu chizmalar asosida binolar qurish shunday
yuqori darajaga ko’tarilganki, so ’
ngi o’n asrdan ortiq vaqt davomida Buxoro, Xiva,
4

Samarqand kabi shaharlarda avlodlarimiz tomonidan bunyod etilgan tarixiy
obidalar –hozirgi kunga, kelib jahon arxitektura san’atining durdonalariga
aylangan. Shu sababli ham bu shaharlarni «ochiq osmon ostidagi muzey shahar»
deb bekorga aytmaydilar.
Ajdodlarlmiz qurilishda ishlatiladigan turli shakldagi g’ishtlar tayyorlashda
o’ziga xos standartlardan, ya’ni g’isht quylsh qolip (yog’ochdan tayyorlangan
moslama) lardan foydalanganlar. Bu esa O’zbekiston hududida ayrim standart
turlaridan ming yillar oldin foydalanganlaridan dalolat beradi. Keyinchalik olimlar
o’zlarining ilmiy ishlarida’ yozuv bilan bir qatorda grafik tasvir lardan keng
foydalanganlar (O’rta Osiyo mutafakkir olimlari ishlarida grafik tasvirlardan
foydalanish tarixi ming yillardan oshadi. Ular o ’
z asarlarida o’ziga xos
chizmalardan mohirona foydalangan. Bunga dalil sifatida Ibn Sinoning
«Donishnoma» (Ibn Sino, Donishnoma, Tehron, 1952) asaridagi grafik
tasvirlarning ayrimlarini olib qaraylik. Asarning geometriya oid bobida, jumladan
chizmachilik asboblardan sirkul (pargar) harnda chizg’ich yordamida bajariladigan
masalalarning bajarilish tartibi tushuntirib beriladi. Mexanikaga bag’ishlangan
boblarda esa chig’iriq, blok, richag vint, pona kabi oddiy maslamalarning tuzilishi–
bayon qilinadi hamda ular grafik tasvirlarda yaqqol ko’rsatib beriladi. Shunisi
diqqatga sazovorki, chig’iriq, vint, pona kabilarnrng yaqqol tasviri aksonometrik
proyeksiyalarda balarilgan. 4–shaklda pona aksonometrik proyeksiyalarda
ko’rsatilgan. Blok, ustun kabilar esa aksonometrik proyeksiya bilan
omixtalashtirilgan holda perspektivada (5–shakl).
Ibn Sino bu asarida mexanizmlarning yaqqol tasviri bilan bir qatorda,
ularning chizmasini sxemada ham tasvirlaydi. Chunonchi, g’ildirak bilan vintlarni,
shuningdek g’ildirak, vint va bloklarni ilashtirishni tasvirlar ekan, ayni paytda
ularni grafik tasvirlarda ko’rsatadi. Bular yig’ma chizmalar bo’lib, kinematik
sxemalarni eslatadi. Masalan, chig’iriq bilan vintning ilashishini aks ettiruvchi
grafik tasvirni olib qaraylik (6–shakl). Tasvirdan malum boladiki, AB va CD ikki
vertikal ustun bo’lib, ularga quyidagilar biriktirilgan: ER, FJ, MN lar o’q bo’lib,
ularning birinchisiga H tishli g’ildirak, ikkinchisiga P va L tishli g’ildiraklar,
5

uchinchisiga X va O tishli g’ildiraklar o’tkazilgan. Tishli g’ildiraklar vertikal
joylashgan bo’lib, O g’ildirakka vertikal holda vint biriktirilgan. G’ildiraklarning
o’qi, val va ustunlar esa to’g’ri chiziqlar bilan tasvirlangan. H va P hamda L va X
g’ildiraklarning vazifasi tishli uzatishdan iborat. O g’ildirak bilan vintning ilashishi
esa chervyakli uzatishga asoslangan. Alloma foydalangan bu grafik tasvir
kinematik sxemaning shartli belgilari asosida 7–shakldagi, b ko’rinishni oladi.
Uning ishlashi quyidagi tartibda boladi: harakat rnanbai bo’lgan vint (1) tishli
g’ildirakka (2) biriktirilgan; 2 va 3 g’ildiraklar esa harakatni I valdan II valga
uzatadi; 5–g’ildirak III valga o’rnatilgan S–g’ildirak bilan ilashib, harakatni unga
uzatadi. Olimning ko’rsatishicha III valga yuk ortiladi va moslama harakatga
keltirilganda yuk yuqoriga ko’tariladi. Bunday chizmalarni Abu Rayhon Beruniy,
Al–Xorazmiy, Ali Qushchi kabi allomalarning ishlarida ham ko’plab uchratish
mumkin.
Odamlarning ishlab chiqarish faoliyatining rivojlana borishi ular oldiga
buyumlarni tekislikka aniq tasvirlash va tasvir asosida buyum o’lchamlarini
aniqlash bilan bog’liq bo’lgan tasvirlash vazifasini qo’ya boshladi.
XVIII asr oxirida frantsuz olimi Caspar Monj o’zidan oldin yashab o’tgan
olimlarning ilmiy asarlarini o’rganib chizmachilik fanini nazariy asosi hisoblangan
«Tasviriy geometriya» («Chizma geometriya») kitobini yozdi. Bu kitob 1798 yilda
nashrdan chiqib, tez orada butun Evropaga yoyildi va texnikada keng tadbiq qilina
boshlandi. G. Monj o’zaro perpendikulyar bo’lgan ikki tekislikka to’g’ri burchak
ostida (ortogonal) proyeksiyalashning asoschisi hisoblanib, bu usul hozirgacha
«Monj usuli» deb yuritiladi. Amalda foydalaniladigan va o’lchash bilan bog’liq
bo’lgan proyeksion, mashinasozlik va arxitektura–qurilish va boshqa barcha
chizmalar Monj usulida bajariladi.
Respublikamizda oddly uy–rovzg’or buyumlaridan tortib to ulkan samalyotlarni
ishlab chiqarish va qurilish ishlarini bajarishda Monj usuli asosida standart
bo’yicha tayyorlangan chizmalar dan foydalanadilar. Masalan, Toshkent aviasozlik
zavodida ishlab chiqarilayotgan IL–76M rusumli transport samolyotni’ yig’ishda,
yuzlab malakali ishchi va injener–texnik xodimlar bir nechta mamlakatda standart
6

chizmalar asosida tayyorlangan ikki mingga yaqin detal va uzellardan
foydalanadilar. Yoki Respublikamizda qad roslayotgan murakkab konstruksiyali
ko’p qavatli muhtaShakl binolar ham arxitektura–qurilish chizmalari asosida
qurilmoqda.
Respublikamizda tasvirlami o’rganish «Cizmachilik» va «Cizma
geometriya» nomlar bilan 1931 yildan boshlab maktab va oliy o ’
quv yurtlarida
o’qitila boshlandi. Bu soha bo’yicha elikka yaqin fan doktori va fan nomzodlari
etishib chiqdi. Bu fanlarni rivojlantirish hamda o’qitish va uni takomiilashtirishda
o’zbek pedagog olimlardan R. Xoruno’, YU.Qirg’izboev, e.Sobito’, I.Rahmono’,
S.Murodo’, A.Akbarov, J.Yodgorov, L.Hakirno’, A.lsmatullaev, P.Odilo’ va
metodist olimlardan A.Umronxo’jaev, E.Rovziev kabilarning hissalari katta boldi.
Yuqorida aytilganlardan, mamlakatimiz hududida qoyatoshga o’yib
ishlangan grafik tasvir (chizma)lar hozirgi kunga kelib mutaxassislar tomonidan
qanchalik mukammal darajada tayyorlanayotganligi ayon bo’ladi.
Yuqorida aytganimizdek, tasvirga bo’lgan ehtiyoj ibtidoiy jamoa tuzumi
davridan paydo bola boshlagan. Bu davrda, dastlab, kishilar bir–birlari; bilan faqat
og’zaki nutq yordamida fikr almashgan. Keyinchalik yirik urug’ va qabila
jamoalarining tarkib topishi bilan og’zaki nutqni uzoqqa etkazish ehtiyoji
tug’ilgan. Bunday ehtiyojni tasvirlar bajargan. Kishilar tasvir vositasida o’zaro fikr
almashgan. Insonning uncha murakkab bo’lmagan grafik tasvirlarni qoya toshga
o’yib ishlay olishi birinchi bor xat yozishni yaratishga imkoniyat boldi. Qadimgi
xatlarda so’z va harflar bolmagan. Narsa haqidagi fikrlar o’sha narsaning tasviri
orqali uzatilgan, Bunday «rasm» xat yordamida jang, harbiy yurishlar va
hayvonlarni ovlash haqida hikoyalar yozilgan.
Masalan 8–shaklda ko’rsatilgan suyakdan kesib ishlash usulida, «yozilgan»
ov jarayoni haqidagi hikoyaning mazmuni quyidagicha:
7

1.1. Chizmachilikni rivojlanish tarixi
Keyinroq grafik tasvir va xat yozish uchun dastlab Misrda papirus qog’ozi,
keyinchalik qog’oz tayyorlash Xitoyda ixtiro etilgan.
Keyinchalik insonyatning shu ehtiyoji zaminida yozuv paydo bo’lgan ya’ni
tasvir yozuv vazifasini bajargan. Inson tomonidan talafuz qilinadigan tovush,
bo’g’in va so’zlar turli millatlarda turli xil belgi (harf)lar bilan belgilangan. Harflar
ham tasvir hisoblanadi. Masalan, “O” harfi “O–O–O” tovushining, «A» harfi «A–
A–A» tovushning tasviri va hokazo.
Hozirgi kunda yozuvdan tashqari zamonaviy tasvir va undan kundalik
turmushimizda foydalanishning aharniyati har bir oddiy inson uchun yanada oshib
bormoqda. Chunki hozirgi kunda biror bir oilani radiopriyomnik, magnitafon,
televizor, videomagnitafon, telefon, uy–rovzg’or texrtikasi, mebel yoki bolalar
o’yinchog’larisiz tasavvur qilib bolmaydi. Bu qurilmalar uchun uning pasportiga
chizmasi yoki sxemalari ilova qilinadi. Ilovadagi tasvir (chizma, rasm, sxema va
h.k.) larni o’qiy bilish va tushunish har bir kishi uchun muhim hisoblanadi.
Masalan ro’zg’or uchun yangi mebel sotib oldingiz, uni o’z kuchingiz bilan
yig’ib foydalanmoqchi bolsangiz albatta mebel pasportiga ilova qilingan chizmasi
va texnik rasmidan foydalanasiz. Yoki mebelni o’zingiz ta’mirlamoqchi (uncha
murakkab bolrnagan) bolsangiz ham Ilovada berilgan tasvirlardan foydalanishga
to’g’ri keladi. Aytaylik, uyni ichki qismi (interer)ni bezatishda uy jihozlarini
(mebel, televizor va h.k.) joylashtirishda didingizga mos holatini tanlash uchun
uyning planidan, foydalanib uni bir nechta variantda xomaki loyihalaysiz va loyiha
asosida uy –xonalarini jihozlaysiz.
Uyda oddiy kiyim yoki ayrim mayda–chuyda narsalarni o’z kuchingiz bilan
tayyorlash uchun narsaning yoyilma–andazasini tayyorlab bilishingiz kerak
bo’ladi.
Oilada bolalarni texnik ijodiyotini o’stirishda oddiy chizma, eskiz, rasm yoki
sxemalarni bajarish va uni o’qish malakasiga ega bo’lish ota–ona uchun muhim
ahamiyatga ega, Bolangizga biror bir o’yrnchoq (mexanik, elektron shu kabi) sotib
9

oldingiz, o’yinchoqni yig’ish va foydalardsh uchun bolaga yordam bermoqchi
bo’lsangiz, albatta, o’yinchoq pasportiga ilova qilib berilgan tasvirlardan
foydalanasiz. Ilovadagi tasvir (chizma yoki sxema) ni bola o’qiy olishi uchun unga
yordamlashasiz va bu bilan bolani texnik Ijodiyotga bo’lgan qiziqishini oshirasiz.
Kundalik turmushimizda yol harakati qoidalarining belgilar
(piktogrammalar)mi bilish va ularni bolalarga o’rgatish hamda ularga rioya
qilishga o’rgatish; bola hayoti uchun xavfli bo’lgan turli ko’ngilsiz hodisalarni
oldini olishda muhim ahamiyatga ega.
Xulosa qilib aytish mumkinki, tasvirni tushunish, tuzish va undan
foydalanish nafaqat mutaxassis uchun, balki har’bir inson faoliyati uchun muhim
ahamiyatga ega.

10

1.2. Chizmachilikning inson hayotidagi ahamiyati
Chizmachilikni har kim bilishi k е rak. Chizmalar har qanday ixtisosdagi
kishilarning doimiy yo’ldoshidir. Ular t е xnikadagina emas, balki boshqa sohalarda
ham qo’l k е ladi. Chizmalarga qarab turar joy binolari, to’g’onlar, el е ktr
stantsiyadari, shaxtalar, shoss е va t е mir yo’llar quriladi. Bunday chizmalar
inj е n е rlik qurilish chizmalari d е b ataladi.
Chizmalarga qarab poyafzal tayyorlanadi, kiyimlar tikiladi, m е b е llar
yasaladi, shahar va qishloq posyolkalari planlashtiriladi va ko’kalamzorlashtiriladi.
Vrachlarga chizmalar murakkab m е ditsina t е xnikasini o’rganishda yordamga
k е ladi. Uchuvchi va d е ngizchilar k е ma yo’lini aniqlashda chizmalardan
foydalanadilar. Chizma maktab o’quvchilariga fizika, mat е matika va g е ografiyani
o’tishda k е rak bo’ladi. Shu sababli, savodli kishi bo’lib е tishish, o’z m е hnati bilan
Vatanga foyda е tkazish uchun chizmachilikni qunt bilan o’rganish k е rak.
Chizmachilik va t е xnika. Inson maktabda, uyda va ko’chada turli asbob va
mashinalar qurshovida yashaydi. Bizning zavod va fabrikalarimizda har kuni
ko’plab stanoklar, el е ktrovozlar, samolyotlar, maishiy mashinalar, masalan,
Muzkatgichlar, chang yutgich va boshqalar ishlab chiqariladi. Chizmasiz bu
mashinalarni yaratish ham, ishlab chiqarish ham mumkin emas. Chizmalar
inj е n е rning o’y fikrlarini ishchiga е tkazadi. Chizmalarga qarab mashinalarning
ayrim qismlari yasaladi, tayyor d е tallardan murakkab qurilmalar yig’iladi. Shu
sababli, chizmani “t е xnika tili” d е b ataydilar.
T е xnikani egallash uchun, yuqori malakali ishchi, qishloq Xo’jalik
m е xanizatori yoki inj е n е r bo’lib е tishish uchun chizmalar tayyorlashni, ya'ni
chizmalar chizishni bilish va ularni tushunish, yoki chizmachilik tili bilan
aytganda, chizmalarni o’qiy olish k е rak. Ishchi Chizmani o’qir ekan, konstruktor
o’ylab chiqargan narsani ko’z oldiga k е ltiradi. Chizmalar zavodlardan zavodlarga,
bir mamlakatdan ikkinchi mamlakatga yuborib turiladi. Chizmani o’qishni bilgan
har qanday ixtisosdagi kishi chizmani tushunadi va unga qarab eng murakkab
12

mashinaning tuzilishini ham bilib oladi. Faqat inj е n е rlargina emas, balki har bir
ishchi ham chizmachilikni bilishi k е rak.
II–BOB. Chizmani taxt qilish qoidalari
Har qanday chizmani chizish uni to’g’ri taxt qilishga bog’liq bo’lganligi
sababli, o’qituvchi o’quvchilarni chizmani taxt qilishning ba’zi kvdartliliklari bilan
tanishtirishi k е rak. Bu tanishtirish oddiy t е xnik d е tallar chizmasini bir pro е ktsiyada
bajarish misolida amalga oshiriladi. Jumladan, asosiy chiziq turlarini chizishni va
ularni chizmalarda tatbiq etishni o’rganish, konkr е t d е talda o’lchamlar qo’yishning
asosiy qoidalarini ko’rib chiqish va masshtabning qo’llanilishi bilan tanishtirish
zarur.
Chizmalar GOST ko’rsatmalariga muvofiq b е lgilangan tip va qalinlikdagi
chiziqlar bilan chizilishini o’qituvchi ta’kidlab o’tishi k е rak. Tushuntirish plakat
bo’yicha (69 -shakl) va sinf doskasida grafik ishni bajarish bilan birga olib
borilishi k е rak.
Plakatdagi tasvirni qisqa tushuntirib analiz qilgandan k е yin, o’qituvchi
o’quvchilarga oldindan sinf doskasida tasvirlangan (70 -shakl) t е xnik d е talni chizib
olishni taklif etadi. Bunda har bir chizikni chizish xarakt е riga qattiq rioya qilinadi
yoki o’quv qo’llanmada k е ltirilgan topshiriqlarning biridan foydalaniladi.
13 Chizma chiziqlari
69 - shakl. O`quv plakati. Chizmaning

Chizmada har bir chiziqning vazifasi va uning asosiy o’lchamlari haqida zarur
bo’lgan yozuv va izohlar qilish foydali bo’ladi. Bu ishni bajarishda o’quvchilardan
puxtalikni talab qilish k е rakki, ular shu paytdan boshlab, chizmadagi chiziqlarying
aniq bo’lishi qanchalik katta ahamiyatga ega ekanligini tushunsinlar.

O’qituvchi o’quvchilardan asosiy kontur chiziqlarinio’tkazishda, grafiti
«kurakcha» tarzida ochilgan «M» markali qalamdan foydalanishlarini qattiq talab
qiliy? k е rak. Maktabda asosiy kontur chiziq qalinligi taxminan 1 mm d е b qabul
qilish maqsadga muvofiq bo’ladi. Shunga mos ravishda shtrix chiziq taxminan 0,5
mm ga t е ng bo’lishi k е rak. 71-shaklda (to’garakchalar) shtrix va shtrix punktir
chiziqlarni o’z ichiga oluvchi d е tal chizmalarini bajarishda o’quvchilarda eng ko’p
uchrayditan tipik xatolar ko’rsatilgan.
14 70 - shakl. Texnikaviy chizmachilikda chizmaning chiziqlari

Ko’pincha o’quvchilar shtrix chiziqlarni «punktir» chiziqlar dеb ataydilar,
o’qituvchi esa bunga e’tibor bеrmaydi. Ba’zi hollarda o’zi ham shu xatoni
takrorlaydi.
O’quvchilarga shtrix chiziqlar «M» qalam bilan, shtrixpunktir va ingichka
tutash chiziqlar esa «T» markali qattiq qalam bilan chizilishini ko’rsatish kеrak.
Shtrixpunktir chiziqlarni biratula navbat bilan shtrixdan nuktaga o’tib chizish kеrak
bo’ladi. o’quvchilarning oldin shtrixlarnio’tkazib, so’ngra esa ular orasiga
nuqtalarni qo’yib. chiqishlariga yo’l qo’ymaslik kеrak. Bunday usul bir tomondan,
shtrixpunktir chiziqlarnio’tkazishda ko’p vaqtni talab qiladi, ikkinchi tomondan esa
chiziq yo’nalishi aniq bo’lmaydi.

15 71 shakl. Shtrix chiziqlarni chizishda
o`quvchilar yo`l qo`yadigan tipik xatolar

2.1. Chizmachilik asbob, ashyo, Jlhozlari va ulardan foydalanish.
Ish o’rnini tashkil etish. Chizmalar bajarish g’oyat murakkab va sermehnat
jarayon bo’lib, ishning unumi ko’p jihatdan ish o’rnini to’g’ri tashkil etishga
bog’liq. Ish o’rni yaxshi yqritilgan bo’lib, yorug’lik ish o’rniga yuqori va chap
tomondan, chizmakashdan biroz oldinroqqa tushishi kerak. Agar shular hisobga
olinsa, ko’z charchamaydi, chizg’ich qirrasi, qalam va qoldan chizma ustiga soya
tushmaydi hamda chizma chizayotganda uning usti tiniq korinadi.
Chizma chizayotganda bosh va elkalarni to’g’ri tutib, oldinga biroz engashib
o’tirish kerak. Chizmakashning ko’zi bilan chizma qog’ozi orasidagi masofa
300350 mm bolishi kerak.
Ko’krakni chizmachilik stoliga tirab o’tirish yaramaydi, Ko’krak bilan
chizmakashlik stoli orasidagi masofa 30-50 mm bolishi kerak. Chizma bajarish
uchun quyidagi chizmachilik asboblari, kerakli ashyo va jihozlar bolishi zarur.
Chizmaclilik taxtasi. Chizmachilik (chizma) taxtalari chizma qog’ozi
(listi)ning uchta formatiga (A2, Al va AO) mo’ljallab, yumshoq yog’ocli
navlaridan tayyorlanadi.
Chizmalarni unumli va sifatli chizish uchun chizma listini chizmachilik
taxtasiga to’g’ri mahkamlash zarur. Dastlab chizma listining yuqori chap burchagi
chizmachilik taxtasining yuqori chap burchagiga bitta knopka bilan mahkamlanadi
So’ngra listning yuqori chetiga reyshina qo’yiiadi reyshinaning qirrasiga parallel
bo’lguncha list knopka o’qi atrofida buriladi va listning yuqoriga o ’
ng burchagiga
ikkinchi knopka qadaladi.

17

Shundan keyin qog’oz listini knopka qadalgan chap burchagidan dioganali
bo’yicha tarang tortib, pastki o’ng burchagiga knopka qadaladi, so’ngra listning
pastki chap burchagi ham knopka bilan mahkamlanadi.
Chizma chizish qulay bolishi uchun chizma taxtasi stol ustiga bir oz qiya
joylashishi kerak. Buning uchun chizmachilik taxtasining ostiga biror narsa yoki
taxtadan yasalgan maxsus taglik «qo’yiladi va shu bilan ish o’rni hozirlanadi.
Chizma chizish uchun kerakli asbob va ashyolar chizma taxtasidan o’ng tomonda
chizmakashlik stolida joylashtiriladi.
Chizma qog’ozi. O’quv maqsadlarida quyidagi chizma qog’ozlari: oq
chizma qog’ozi millimetrli (millimetrovka) va qog’ozlardan foydalaniladi.
Oq Chizma qog’ozi B va O (rusm)lardan ishlab chiqariladi. Ikkala rasmdagi
qog’ozning ham o’ng (silliq) va (g’odir-budir) tomoni boladi. Chizmalar
qog’ozning silliq tomoniga chiziladi, O rusmli qog’ozdan konstruktorlik
byurolarida va’o’quv yurtlarida ehizmalar chizishda, B rusumli qog’oz yuqori
sifatli bo lib, undan uzoq vaqt saqlanadigan muhim • chizmalarni chizishda
foydalaniladi.
Bu qog’ozlafdan foydalanilganda, qalamda chizilgan :
chiziqlarni bir necha
bor rezinka bilan o’chirish muinkin. Bunday’ qog’ozlarda tush bilan ishlaganda
chizilgan chiziqlar yoyilib ketmaydi.
Millimetrli qog’oz rulon yoki varaq ko’rinishida ishlab chiqariladi. Bu
qog’ozdan diagramma, sxema va turli grafiklarni, shuningdek, o’quv yurtlarida
detallarning eskizlarini chizishda foydalaniladi.
Qalamlar. Chizmachilikda ishlatiladigan qalamlar qattiq, yumshoq va
o’rtacha qattiqlikda boladi.
Turli mamlakatlarda tayyorlanadigan qalamlar turlicha belgilanadi.
Rossiyada Ishlab chiqariladlgan «Konstruktor» rusumli qalamlar
quyidagicha ya’ni qattiq qalamlar T, yumshoq qalamlar M va o’rtacha qattiqliqda
qalamlar TM harflar bilan belgilangan.
18

Qalam grafitining qattiqligini ortishiga qarab T, 2T, 3T va hokazo,
yumshoqligiga qarab M, 2M, 3M va hokazo deb belgilanadi. O’rtacha qattiqlikdagi
qalamlar TM yoki O’ harflar bilan belgilanadi.
Chexiyada ishlab chiqariladlgan «KOH-1-NOOK» rusumli qalamlar lotin
harflari bilan belgilanadi: qattiq qalamlar H, 2H, 3H va hokazo, yumshoq
qalamlar-B, 2B, 3B va hokazo, o’rtacha qattiqlikdagi qalamlar-HB, harflar bilan
belgilanadi.
Qalam rusumi ko’rsatilmagan uchidan konus shaklida ochiladi. Ingichka
chiziqlarni chizish uchun moljallangan qalamning ochilgan qismining uzunligi 25-
30 mm, chiqarilgan grafiming uzunligi esa 8-10 mm bolishi kerak
Qalamni ishga tayyorlash muhim ahamiyatga ega. Qalam to’g’ri ochilmasa
chizmani aniq va sifatli qilib chizib bolmaydi. Qalamdan foydalanishda uni mayda
donli jilvir qog’o’ga- !
vaqti-vaqti bilan ishqab o’tkirlab turish lozim (1.2-shakl, b).
Sirkulda ingichka chiziqlarni chizish uchun qalam grafitini uchlash kerak.

Cnizmaning ingichka chiziqlari’ ustidan qalam bilan chizib chiqishda
yumshoq yoki o’rtacha yumshoq qalam grafiti kurakcha shaklida o’lchanadi.
O’chirg’ich (rezinka), Chizmachilikda ortiqcha chiziqlarni o’chirib tashlash
uchun rezinkalardan foydalanadilar. Qalamda chizilgan ortiqcha chiziqlarni
o’chirish uchun yumshoq rezinkadan va tushda chizilgan chiziqlarni o’qirish uchun
esa qumli qattiq rezinkadan foydalaniladi.

19

Keraksiz chiziqlarni o’chirish vaqtida rezinkani qattiq bosmaslik va mumkin
qadar undan kam foydalanish kerak. Aks holda rezinka ko’p ishlatilsa, chizma
qog’ozi yuzasi g’odir-budir holga keladi va chiziladigan chizma sifatsiz chiqadi.
Ba’zi chizmalardagi o’chirilishi qiyin bo’lgan joylarni o’chirish uchun
rezinkani qirqib ishlatish maqsadga muvofiq boladi.
Chizg’ichlar. Chizmalar chizishda oddiy (a), uchburchakli (b), reyshina (G)
chizg’ichlardan foydalanadilar. Shuningdek, chizmadagi chiziqli o’lchamlarni
o’lchash uchun o’lchagich chizg’ich (e) va egri chiziqlarni chizishda lekalo (d)
chizg’ichlardan ham foyfdalanadilar.
Chizg’ichlar yog’och, plastmassa va tsellyuloiddan ishlab chlqariladi.
To’g’ri burchakli uchburchakli chizg’ichlarning o’tkir burchaklari 45° li hamda
30° ya 60° 11 bolishi lozim.
Chizma chizishda chizmaning aniq va sifatli bajarilishi uchun yog’ochdan
tayyorlangan chizg’ichlardan foydalanadilar.
Plastmassa va selyuloiddan tayyorlangan chizg’ichlardan foydalanganda,
qalam grafiti chizg’ich qirrasiga ishqalanib malum miqdorda ajralgan grafit
zarrachalarini tselyuloid hamda plastmassa chizg’ichlar o’ziga tortadi va bu kimi
butun chizma bo’ylab surkab yuradi, Natijada bunday chizg’ichlar chizmani
malum miqdorda qoraytirib kir qiladi.
Uchburchakli chizg’ichlarni ishlatishdan oldin, ularning aniq va noaniq
tayyorlanganllgini tekshirib korish kerak.

B’uning uchmi uchburchakli chizg’ichning AC kateti chizg’ich yoki
reyshirtanirig yuqori yon yoqiga qilib qo’yiladi (1.5-shakl, a) va vertikal AB to’g’ri
chiziq o’tkaziladi. So’ngra chizg’khni AB atrofida 180° ga burib, yana vertikal A3i
to’g’ri chiziq
20

Agar AB va ABi vertikal chiziqlar ustrnaust tushsa, uchburchakli chizg’»ich
aniq (1.5-shakl, a), aks hoida noaniq ishlangan boladi.

Reyshina yog’ochdan tayyorlangan uzun chizg’ich va unga to’g’ri burchak
ostida mahkamlangan kalta planka (yupqa taxtacha) dan iborat. Reyshinalar bir
plankali (1.4-shakl, c) va ikki plankali boladi.

Bir plankali reyshinalar faqat gorizontal chiziqlar o’tkazish uchun, ikki plankaulari
gorizontal va qiya chiziqlar o’tkazishda ishlatiladi.
Reyshinadan to’g’ri va unurnli foydalanish uchun uning plankali chap qo’l
bilan chizma taxtasining chap yon yoqiga jipslanadi; o’ng qo’l bilan reyshinaning
chizg’ichi qog’oz varag’iga salgina bosiladi, so’ngra chap qol bilan reyshinaning
dastlabki vaziyatini saqlagan. holda gorizontal chiziq o’tkaziladi (1.6-shakl, a).
O’tkazilgah chiziqqa-parallel chiziqlar chizish uchun chizma taxtasining chap yon
yoqiga jips bosilgan holda pastga yoki yuqoriga siljitilib, oldin chizilgan chiziqqa
malum masofada parallel chiziq o’tkaziladi.
21

Shu tartibda oldin chizilgan chiziqqa parallel va unga nisbatan ma’lum
masofalarda joylashgan, istalgancha chiziq o’tkazish mumkin.
Ikki plankali reyshina yordamida qiya chiziqlar o’tkazish uchurt reyshinani
to’ntarib uning harakatlanuvchi ustki plankasini chizma taxtasining yon yoqiga jips
joylashtiradilar, keyin pastki qo’zg’almas plankaga mahkamlab turgan vint va
gayka vositasida reyshina chizglchini, malum ya’ni kerakli burchakka burib,
mahkamlaydilar va qiya parallel chiziqlai o’tkazadilar (1.6-shakl, b).
Chiziq o’tkazishda qalamni to’g’ri ushlash chizmaning bejirim va to’g’ri
chizilishiga yordam beradi. Chizma chizishda qalamni uning uchlangan joyiga
yaqin joydan uch barmoq: bosh barmoq, ko’rsatgich barmoq va o’rta barmoa bilan
ushlanadi. Chizish vaqtida qalamni harakat yo’nalgan tomonga bir oz qiyshaytirib
ushlash lozim. Chiziq chizaydtganda uchburchakli chizg’ich reyshina yon yoqi
bo’yicha sirpanib boradi, reyshina yoki uchburchakli chizglch o’rnidan surilib
ketmasligi uchun uni chap qo ’
l barmoqlari bilan salgina bosib turish kerak. •
Plankali reyshinalardan tashqari chizma chizishda rolikli reyshinalardan ham
foydalanadilar (1.8-shakl). Bunday reyshinalarda unga mahkamlangan ikkita rolik
mavjud bo’lib, bu roliklar orqali ikki bolak cho’zil. maydigan ip tortiladi va
iplarning uchlari chizma taxtasiga• knopka yoki. mix. bilan, mahkamlanadi; bu
bilan reyshinaning chizma taxtasi bo’ylab yuqoridan I pastga va aksincha pastdan
yuqoriga erkin harakati ta’minlanadi. Bunday reyshina yordamida gorizontal
chiziqlar chiziladi.
22

Chizma chizish amaliyotida - ish samaradorligini oshirish maqsadida
mexanik reyshinalardan foydalanadilar.

Bunday reyshinalarning afzallik tomoni shundaki, ulardagi ikkita chizglch
bir-biriga perpendlkulyar vaziyatda mahkamlangan va chizg’ichlar mm li
shkalalarga bolingan bo’lib, ish’ jarayonida ushlagich vositasida reyshinani
istalgan burchakka burish hamda ushlagkh atrofida mavjud burchak shkalasi
yordamida keraki: burchaklar chizish mumkin.
Tamsportir. Transportir tunuka yoki piastmassadan tayyorlanadi; ulal chizglch
vatekisyarrmhalqadaniborat.
Shaklda berilgan transportirda chizglch qismida ko’ndalang rnasshtab shkalasi
(ulushlar) ko’rsatilgan.

Yarim halqa diametrining teng o’rtasida joylashgan O nuqta yarim halqa
markazidir,
Burchaklarni o ’
lchash uchun yarim halqa ya’ni 180° li burchak bir gradusli
shkalalarga bo’lib chizilgan, Bd’linishlar ikki marta birinchisi (halqa tashqi
tomonidan) soat mill harkati yo’nalishi bo’yicha, ikkinchisi (halqaning ichki
tomonidan) soat mill harakatiga teskari yo’nalishda belgilangan.
23

Transporter chizmada burchaklarni o’lchash va berilgan burchakka teng
burchak yasash uehun ishlatiladi.
Trafaret. Trafaretlar yupqa shaffof plastmassa yoki fotoplyonkadan
tayyorlanadi. Ularda rurli shakldagi o’yiqlar bo’lib, chizma orasidagi ortiqcha
chiziqlarni o’chirish, shuningdek, aylana, o’al, uchburchak, to’rtburchaklarni,
o’tish chiziqlarini, bolt kallagi va gaykalarning shaklini chizish uchun ishlatiladi.
Gotovalnya. Gotovalnya maxsus g’ilofga joylashtirilgan chizmachilik
asboblar to’plami. O’quv yurtlarida U10, Uil va U14 rusumli Gotovalnyalardan
foydalanadilar.

Rasmda U14 rusumli ya’ni 14 ta buyum (asbob) dan iborat Gotovalnyaning
asboblari tasviri ko’rsatilgan:

24

1-rejalash (o’lchagich) sirkuli. Undan 40mm dan ortiq uzunliklarni o’lchash
va rejalashda foydalaniladi; 2-qalam oyoqchali chizish sirkuli; 3-reysfederli
oyoqcha; 4-olib qo’yiladigan igna oyoqli mikrometrlik. vintni kronsirkul (0,5 dan
16mm gacha bo’lgan aylanalar chizishda ishlatiladi); 9-sirkul uzaytirgich;
10o’rtacha- reysfeder (045 dan 1
, 2 mm gacha yo’g’onliqdagi chizmqlar chiziladi);
11-kichik reysfeder (0,1 dan 1mm gacha’ yo’g’onlikdagi chiziqlar chiziladi);
12reysfeder dastasi; 13-otvyortka-panel va unga sirkulnmng ortiqcha ignali va
grafitli uchlari saqlanadi; 14-markazcha. Undan konsentrik aylanalar chizishda
foydalaniladi.
Chizmakashlikda chizmachilik asboblaridan to’g’ri va unumli foydalanish
muhirn ahamiyatga ega. Odatda gotpvalnyada chizish sirkuli, kronsirkui oichagich
sirkul va reysfeder asosiy asboblar hisoblanadi.
Chizish sirkuli aylana-va aylana yoylarini chizishda ishlatiladi. Sirkulda
grafit bilan chiziladigan bo’lsa, u holda uning qisqichiga grafitli oyoqcha qo’yiladi
va gayka yordamida mahkamlanib, undan foydalaniladi. Sirkuldan foydalanishga
kirishishdan oldin, uning grafitli va ignali oyoqchalari uchlarini barobar qilib olish
kerak. Sirkuldan foydalanayotganda uning ignali oyoqchasini chizma qog’ozi yu.
nm zasiga perpendikulyar vaziyatda bolishiga harakat qilinadi (1.13-shakl).

25

Agar katta radiusli yoy yoki aylana chizish kerak bo’lsa, sirkulning grafitli
(reysfederli) oyoqchasiga uzaytirgich ulanadi.
Reysfeder. Reysfeder tush bilan ishlashga mo’ljallangan chizmachilik
asbobidir, Reysfederga tush olish uchun xat yozadigan oddiy peroli ruchkadan yoki
uchi kurakcha shaklida ochilgan qamish yo kichik diametrli plastmassa
trubachadan foydalanish mumkin.

Reysfederga tush olgan vaqtda reysfeder jag’larining tashqi sirtiga tush
tegmasligi kerak. Reysfederni tushii idishga Botirib olish yaramaydi. Tush bilan
ishlash vaqtida tushni yaxshi shimadigap bir parcha yumshoq latta harrimavaqt
tayyor bo’lishi kerak, Reysfederdagi olingan tushning balandligi taxminan 5-7 mm
boshi kerak. Mabodo reysfederdagi tush ortiqcha bolsa, u holda uning ortiqchasini
latta bilan artib olmsh kerak boladi.
26

Reysfederga qaytadan tush olish oldidan har safar uning jag’larining ichki
sirtini, ayniqsa ularning uchini latta bilan yaxshilab artish kerak.
Reysfeder bilan ishlashda ham, qalam bilan chizishdagidek, reysfeder uch
barmoq bilan ushlanadi. Reysfeder faqat harakat yo’nalishi tomonga biroz
qiyshaygan bo lib, harakat yo’nalishdan chapga ham, o’ngga ham og’ishirtasllgi
kerak.
Chiziq tortgan vaqtda reysfederning qog’oz va chizg’ichga nisbatan vaziyati
rasmda ko’rsatilgan bolishi kerak.
Chiziq tortish jarayonida reysfedemi qog’ozga sekin bosish kerak, aks holda
reysfeder qog’ozni qirqib yuboradi va uning uchlari tezroq eyiladi
Chiziq tortganda reysfederni bir tekisda yuritish kerak. Reysfeder tez
yuritilsa, chiziq ingichkalanishi, sekin tortilsa yo’g’onlashishi, reysfeder to’xtatilsa,
tush yoyilib ketishi mumkin,
Agar tush olingan reysfeder chizmay qolsa, uni qog’ozga tik qo’yib salgina
bosish yoki yumshoq lattaga bir necha shtrix chizib olish kerak.
Aylana chizishga moljaliangan reysfederni ishga tayyorlash ham chiziqli
reysfeder kabi bajariiadi
Aylana yoki yoyni soat mill yo’nalishida ham, unga qarama-qarshi
yo’nalishda ham chizish mumkin, lekin tanlangan harakat yo’nalishi tomoniga
sirkulni bir oz qiyshaytirib chizish kerak.,
Reysfeder jag’larida tush qotib qolishiga yol qo’ymaslik kerak, mabodo
bunga yol qoYilgan bo’lsa, u holda qotib qolgan tush nam latta bilan artib
tozalanadi.
27

Ish tugatilgandan keyin reysfederni nam latta bilan artish, vint gaykasini esa
reysfeder jag’larining uchlari blr-biriga tegmaydigan darajaga kelguncha burib
qo’yish tavslya etiladi.
Lekalo. Lekalo sirkul yordamida chizib bolmaydigan egri chiziqlarni chizish
uchun ishlatiladigan shakldor maxsus chizg’ich. Lekalo yog’och, plastmassa kabi
materiallardan yupqa qilib tayyorlanadi va uning shakli va o’lchamlari har xil
boladi.

Egri chiziqqa oid nuqtalarni Lekalo yordamida tutashtirish (chizish) uchun
lekaloning qismlarini shunday tanlash kerakki, Lekalo konturi har gal
tutashtirilayotgan nuqtalardan kamida uch-to’rtasiga to’g’ri kelsin.

Egri chiziqni chizishni davom ettirmoqchi bolsangiz, Lekalo konturi galdagi
ikki-uch nuqtasigina emas, balki oldin chizilgan bir-ikki nuqtalarga ham to’g’ri
kelsin. egri chiziqni chizayotganda har gal lekaloning vaziyati o’zgartirib turiladi
yoki boshqa Lekalo bilan chizish davom ettiriladi.
28

2.2. Chiziqlarni turlari
Chizmachilikda foydalaniladigan. chiziqlar GOST2-3Q3-97 ko’rsatmasiga
muvofiq turliyo’g’onlik va shakllarda chiziladi, ‘
Chizmada chiziladigan barcha tufdagi’ chiziqlarning. chizilishi ko’rinadigan
asosiy tutash kontur chizig’i 5 (5-chiziq yo’g’onligi) ga bog’liq boladi.
Ko’rinadigan kontur chiziqning yo’g’onligi chiziladigan chizmaning o’lchamiga va
chizmaning murakkabligiga, shuningdek, uning vazifasi va formatiga qarab 0,5
dan 1,4 mm gacha tanlanadi.
Tanlangan chiziq yo’g’onligi bir xil masshtabda bajarilgan barcha tasvir
(ko’rinish, qirqim va kesim) lar uchun bir xil yo’g’onlikda bolishi lozim.
Chiziqlarning eng kichik yo’g’onligi va chiziqlar orasidagm eng kichik
masofa chizmaning formatiga bog’liq.
Chizmachilikda chiziq turlaridan foydalanishga misollar keltiramiz. rasmda
ko’rinadigan yo’g’on tutash va ko’rinmaydigan kontur chiziqlar hamda o’q va
markaziy simmetriya chiziqlaridan foydalanish misollari keltirilgan.
1.27 va 1.28-shakllarda ingichka tutash va tolqinsimon tutash chiziqlardan
foydalanish misollari • ko’rsatilgan, .1.29-shaklda
; ikki nuqtali shtrix-punktir
chiziqdan foydalanish misollari keltirilgan,
29

Ingichka tutash siniq chizikdan foydalanish misol 1.30-shaklda; uzuq
chiziqdan foydalanish 1.31-shaklda ko’rsatilgan.
30

Shtrix va shtrix-punktir chiziqlardan shtrixlar uzunligi chizmaning
formatiga qarab tanianadi va shtrixlar taxrninan bir xil uzunlikda va shtrixlar
orasidagi masofalar ham taxminan bir xil bo’lishi lozim
Shtrix-punktir chiziqlar kesishganda, ularning shtrixlari o’zaro kesishishi va
ular shtrix bilan tugashi lozim.
Agar tasvirdagi aylana diametri 12 mm dan kam bo’lsa, u holda markaziy
shtrix-punktir chiziqlar o’rnida ingichka tutash chiziqlar chiziladi.

31

Xulosa
Mustaqillikka erishganimizdan so’ng, O’zb е kistonda ta’lim sohasida k е ng
imkoniyatlar ochildi, vatanimizning halqaro sahnadagi muvaffaqiyati, obru etibori
va o’rni milliy o’zligimizni anglashda, chizmachilik fanlari е takchi mavq е kasb
etib, har bir fuqoroning mamlakat taqdiri uchun mas'ullik hissini yanada oshirishga
xizmat qiladi.
Yuqorida bayon etilgan fikrlardan xulosa shuki, talabalarga boshlang’ich
kurslardan boshlab chizmachilik chizma geometriya, Mashinasozlik chizmachiligi
arxitektura chizmachiligi, tappagrafik chizmachiligi kabi mutaxassislik fanlarining
asosi bo’lgan boshlang’ich proeksion chizmachilik mashg’ulotlari ham amaliy,
ham ilmiy–nazariy jihatdan yaxshi o’qitilishi shart.
O’tmish tarixdan aniq ma’lumki, qadimda buyuk muhandislar chizmalarning
ilmiy asoslarini qo’llash natijasida, katta yutuqlarga erishganlar.
Bularni talabalarga o’qitishda didaktiv prinsiplarning asosiysi hisoblangan–
ilmiylik prinsipi yetakchi o’rin egallashi lozim.
M е n o’zimning kurs ishimda chizmachilik haqidagi umumiy tushunchalarni
bayon etdim, ishlash usullarini misollar k е ltirish bilan yoritdim. Shu bilan birga
chizmalarga doir bir n е chta misollarni ko’rsatdim. M е n o’z kurs ishimda oldimga
qo’ygan maqsadimga erishdim.

32

Foydalanilgan adabiyotlar ro’ yxati.
1. O’zb е kiston R е spublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi qonuni. –T., 1997.
2. O’zb е kiston R е spublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. T., 1997.
3. O’zb е kiston R е spublikasining Davlat ta’lim standarti, T.2003.
4. Дембинский С. И. ва Кузменко В.И. «Чизмачилик o ’ q итиш методикаси»
пед. Институтлар учун q айта ишланган . 2- нашр таржима Т -1973
5. С. И. Д ЕМ Б И НСКИЙ. Моделирование в черчении.
М., Учпедгиз, 1957
6. Раҳмонов И.Т. Чизмачиликдан дидактик ўйинлар – Т- 1992.

33

Chizmani taxt qilish qoidalari

Sotib olish