Chor Rossiyasi davrida Turkistonda sanoatlashuv tarixi tahlili tarixshunosligi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	53.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	27 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Chor Rossiyasi davrida Turkistonda sanoatlashuv tarixi tahlili tarixshunosligi

Sotib olish

O’zbekiston Respublikasi
Oliy ta’lim, Fan, Innovatsiyalar Vazirligi
O’zbekiston Milliy Universiteti Tarix fakulteti
Tarix yo’nalishi
KURS ISHI
MAVZU: Chor Rossiyasi davrida Turkistonda
sanoatlashuv tarixi tahlili tarixshunosligi
Bajardi:
Qabul qildi:
.
Toshkent – 2023
1

Reja:
Kirish
I.BOB. Chorizm Mustamlakachilik Davri Tahlili
I.1 Chor Rossiyasining Turkistonni bosib olinishi tahlili
I.2 Chorizmning Turkistondagi mustamlakachilik siyosati
tarixshunosligi
II.BOB. Chor Rossiyasi Davrida Turkistonda Sanoatlashuv Tarixi
Tahlili Tarixshunosligi
II.1 Chor Rossiyasi davrida sanoatning paydo bo’lishi va rivojlanishi
tarixi tarixshunosligi Toshkent misolida
II.2 Chor Rossiyasining Turkistonda paxta sanoati va sanoat
korxonalari va uning rivojlanishi tarixshunosligi
Xulosa
Foydalanilgan Adabiyotlar
2

Kirish
Mustaqillik bizga juda keng imkoniyatlar va sharoitlar yaratib berdi. U tufayli
juda ko’p ishlarni amalga oshirish imkoniga ega bo’ldik. Insoniyat tarixiga nazar
tashlaydigan bo’lsak qanchadan qancha voqea hodisalar bo’lganiga bevosita guvoh
bo’lamiz. Tarixda har qanday jarayon voqea hodisa o’z o’zidan bo’lmasdan unga
ma’lum sabablar ta’sir ko’rsatadi. Mustaqillik sharofati bilan biz tarixga xolisona
yondashish imkoniga ega bo’ldik. Endilikda tarixchilar oldida o’tmishni haqqoniy,
xolisona, ilmiy va daliliy asosda yoritish imkoniga ega bo’ldik. Birinchi
prezidentimiz I.A. Karimov mustaqilligimizning dastlabki yillarida 1998-yilda
tarixchilar bilan o’tkazgan yig’ilishida yurtimiz ahamiyatiga molik so’zlarni,
jumladan, tariximizni to’la va haqqoniy, xolislik asosida o’rganib, uni kelajak
avlodga yetkazish masalasi bosh maqsad sifatida qo’yilgandi. Fikrimizning tasdig’i
sifatida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 27-iyuldagi “
O’z FA Tarix institute faoliyatini takomillashtirish to’g’risidagi” qarorida 1
o’z
aksini topdi. Ushbu kurs ishida antik davr va undagi migratsiya hamda etnik
jarayonlari haqida ma’lumot beriladi.
Mazkur kurs ishida Chor Rossiyasining Turkistondagi mustamlakachilik tarixi
tahlili va uni o’rganishda manbalarning va adabiyotlarning o’rni haqida so’z
yuritiladi.
Mavzuning dolzarbligi: Ushbu kurs ishining Chor Rossiyasi va uning
Turkistonda yuritgan sanaotlashuv jarayoni va ulardagi holatlar tarixini turli
olimlar, tadqiqotchilar o’rgangan. Ushbu holat uzoq va tarixga muhrlangan yillarni
o’z ichiga olishi bilan ahamiyatlidir. Mustaqillik yillaridan so’ng tarixni haqqoniy
va xolisona o’rganish, uni xolis manba va adabiyotlar yordamida yoritilishga kata
e’tibor berildi. Aynan shu yillar davomida Chor Rossiyasining Turkistonda
yuritgan siyosatini har qachongidan ham kuchliroq o’rganish muhim ahamiyat
kasb eta boshladi. Mavzuni yoritish davomida ushbu jarayonni nafaqat muhim
ekanligini balki, tarixchilarning unga munosabatini ham bilib olamiz. O’zbekiston
1
O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori, 315-son, 27.07.1998.
3

Respublikasining Birinvhi prezidenti I.A. Karimov aytganlaridek, “O’z tarixini
bilmagan, kechagi kunini unutgan millatning kelajagi yo’q” 2
.
Mustaqillikdan so’ng to bugunga qadar Chor Rossiyasining Turkistonda
yuritgan siyosati haqida ko’p adabiyotlar, ilmiy ishlar, maqolalar va boshqalar
yozilgan. Hozirgi globallashgan zamonimizda ya’ni, XXI asrda o’z tariximizni
yoritgan ilmiy ishlarning tarixchilar tomonidan yozilishi tobora zaruriyatga aylanib
bormoqda, zero xolislik ipini yo’qotmasdan tarixga to’g’ri yondashish doim ham
oson bo’lavermaydi. Shuning uchun biz imkon qadar xolislik asosida yoritishga
e’tibor qaratdik.
Mavzuning maqsadi va vazifalari: Mazkur kurs ishi maqsadi Chor
Rossiyasining Turkistonda yuritgan siyosati hamda sanoatlashuv jarayonlari,
iqtisodiy holatlar va ulardagi jarayonlar tarixini o’rganilgan manbalar va maxsus
adabiyotlar asosida yoritib berish va tarixiy faktlarga asoslangan holda, ilova va
qo’shimchalar yordamida uning tarixini tahlil qilishdir. Bundan tashqari kurs
ishida u bilan tanishuvchilar oson tushunishi uchun tadqiq qilingan va o’rganilgan
manba va maxsus adabiyotlarni tushunarli va sodda tilda yetkazishga harakat
qilinadi. Asosiy maqsadlaridan biri tanishuvchilar ongida antik davr tarixi, uning
tub ildizlari haqida imkon qadar kengroq tasavvur uyg’ota olishdan iborat.
Uning vazifalari Rossiya imperiyasi tomonidan Turkistonda olib borilgan
iqtisodiy siyosatning o’ziga xosligini ochib berish, Rossiya imperiyasi uchun xom
ashyo yetkazib berish uchun metropoliya iqtisodiyoti inqirozini kamaytirish
borasidagi ishlar, Turkiston o’lkasi mahalliy xalqlarining savdo – sanoat
burjuaziyasidagi ishlari haqida tarixiy haqiqatni buzmagan holda mazkur jarayon
tarixini qiziqarli va haqqoniy tarzda bayon etish, u turli davrlardan boshdan
kechirgan voqealarni bayon etishda turli manbalarga murojaat qilish orqali zamon
ruhini chuqur his qila olish, ushbu kurs ishi bilan tanishgan kishida savol
tug’ilmasligi uchun barcha ma’lumotlarni ravon va aniq yoritib bera olishdan
iborat.
2
I.A. Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. 42- bet .
4

Mavzuning obyekti va predmeti: Mazkur kurs ishida Chor Rossiyasi va
Turkistonda yuritgan sanoatlashuv jarayonlari, hamda iqtisodiy jarayonlari haqida
turli davrlarda yoritilgan manba va maxsus adabiyotlar, dissertatsiyalar hamda
umumiy ilmiy ishlarni o’rganish tashkil etadi.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi: Ushbu kurs ishida tadqiq etilayotgan
mavzuga oid ishlar tahlili bir qancha asarlarda manba va adabiyotlarni quyidagicha
tahlil etamiz. Dastlabki adabiyotlar XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Rossiya
imperiyasining Turkistonda olib borgan mustamlakachilik siyosati, uning o’lka
xalqlari ijtimoiy – iqtisodiy hayotiga ta’siri haqida tahlil qilinadi. Ular orasida N.I.
Masalaskiy, A.I. Dmitriyev – Mamonov, M.A. Terentev, A.I. Shaxnazarov, I.I.
Geyer, N.P. Verxovskiy, S.R. Konopko va boshqalarning asarlari alohida o’rin
tutadi 3
. Sovetlar hukmronligi davrida yaratilgan tadqiqot ishlari va adabiyotlar
Rossiya imperiyasining iqtisodiy siyosati, mazmun-mohiyatini ko’rsatishni maqsad
qilib qo’yadi. XX asrning 50-80 yillarida Rossiya imperiyasining Turkistondagi
siyosatiga oid bir qancha asarlar olib borilgan bo’lib, ular orasida M.K.Rojkova,
A.Aminov, H.T. Tursunov 4
, P.A. Kovalev, S. Soatov 5
, M.P. Vyatkin 6
, A.M.
Yuldashev, M.I. Vekselman 7
va boshqalarning ishlari alohida ahamiyatlidir.
Rossiya imperiyasining Turkiston o’lkasida olib borgan adabiyot va tadqiqot
ishlari, mustamlakachilik siyosatining mohiyati, xolisona, haqqoniylik tamoyili
asosida yoritilgan. Bu borada H. Ziyoyev 8
, D.H. Ziyoyeva 9
, N.A. Abdurahimova 10
,
3
Масалский В. И. Хлопковое дело в Средней Азии – СПб. 1892 -166 с. Дмитрей – Мамонов А. И.
Путиводитель по туркестану и Средней – Азиатской железной дороге - СПб, 1903. 454-с. Терентев М. А.
История заваовления Средней Азии – СПб 1906 – Ч 1-111 – 469 с Шахназаров А И Селцкое хозяйство
туркестан Средней – Азиатской железной дороге - СПб, 1910. – 84 с. Юрефев В. И. Селцкое хозяйство
обзор туркестанкого края – Ташкент, 1911. – 67 с. Конопко С. Р. Туркестанский край - – Ташкент, 1912. – 87
с. Малаховский Н И Материалы для изучения хлопковская - СПб, 1912. -.239 с.
4
В 1937 г. он поступил в Ташкентский медицинский институт. А 1941 г. после окончания института молодой
врач был призван в ряды Советской Армии. В 1946 г. Нишан Турсунович стал научным сотрудником Узбекск
ого научно-исследовательского кожно-венерологического института.
5
Soatov S. O`rta Osiyoning Rossiyaga qo`shib olinishi va uning progressiv ahamiyati. T .:1996. 156- bet
6
Вяткин, М. Социально-экономическое развитие Средней Азии. Историогр. очерк 1865—1965 гг. / Предисл.
А. Сапелкина. — Фрунзе: Илим, 1974. — 263 с. — 500
7
Макс Вексельман – автор более 60 научных работ, связанных с историей Средней Азии, в том числе с
историей евреев в Узбекистане. Его работы опубликованы в журналах «История СССР» и «Исторические
записки» (Москва), «Вестник еврейского университета в Москве», «Швут» (Израиль, на англ. яз.) и др. В
1994-2005 гг. он опубликовал в периодической печати Израиля и США ряд очерков по истории еврейских
театров в СССР, а также об артистах и режиссерах этих театров.
8
Ziyoyev H. Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash. T.: “Sharq”, 1998.
9
Ziyoyev H. Chorizm va paxta yakkahokimligi. T.: 1992.
10
Abdurahimova .N.A, Ergashev. F.R Turkistonda chor mustamlaka tizimi.T.:Akademiya.2002
5

N.U. Musayev, Z.U. Choriyev, J.H. Ismoilova 11
va Sh. S. G’afforov singari
olimlarning tadqiqotlari alohida o’rin tutadi.
Kurs ishining tarkibiy tuzulishi: Ushbu kurs ishi kirsih qismi, ikkita bob,
to’rtta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar qismidan iborat.
I.BOB. Chorizm Mustamlakachilik Davri Tahlili
I.1 Chor rossiyasining Turkistonni bosib olishi
XIX asrning birinchi yarmiga kelib, O’rta Osiyoda uch xonlik o’rtasidagi
to’xtovsiz urushlar, kelishmovchiliklar xonliklardagi iqtisodiy, ijtimoiy, iqtisodiy-
siyosiy vaziyatni tang ahvolga olib keldi. Bu hududlardagi madaniy ahvolni izdan
chiqardi. O’lkadagi bunday vaziyat Rossiyadek bosqinchi davlat uchun o’z
imkoniyatlarini amalga oshirishga qulay sharoit yaratdi. XIX asr o’rtalarida
Angliya va Rossiya manfaatlari Turkistonda to’qnashdi. Rossiya siyosatchilari
Buyuk Britaniyaning Turkiston va Kaspiy dengizining sharqiy tomonlarini bosib
olishidan g’oyat xavfsirayotgan edi. Chunki Angliya o’z tasarrufidagi Hindiston va
Afg’oniston orqali o’zbek xonliklari bilan savdo-sotiq va diplomatik aloqalar olib
borar edi 12
. Angliyaning asosiy maqsadi xonliklarni bosib olishga intilayotgan
Rossiyaning rejalarini barbod qilish, uchchala xonlikni unga qarshi bir kuch qilib
birlashtirish va O’rta Osiyo bozorlarini egallash edi 13
. Rossiyaning O’rta Osiyoni
bosib olishi quyidagi omillarni maqsadga oshirish rejasi mavjud edi:
1.Rossiya yengil sanoatini ta’minlab beruvchi arzon xom ashyo bazasini O’rta
Osiyoda mavjudligi;
2.Qrim urushi (1853-1856) tufayli Qora dengiz bandargohlarining qo’ldan ketishi
va uning o’rnini O’rta Osiyoni egallash orqali to’ldirish, shu orqali janubdagi
muzlamaydigan dengizlarga chiqish va Turkiston bu bochqinchilik yurishlarida
platsdarm vazifasini o’tashi;
3.Rossiyaning Yevropa bozorlari bilan raqobat qila olmasligi sababli ishlab
chiqarilgan mahsulotlarni sotish uchun O’rta Osiyo bozorlarini egallash;
11
JANNAT ISMOILOVA. XIX ASRNING IKKINCHI YARMI - XX ASR BOSHLARIDA TOSHKENTNING YANGI SHAHAR QISMI
TARIXI Toshkent, 2007.
12
www. Fayllar.org// Chor Rossiyasining Turkistonda mustamlakachilik siyosati.
13
Ziyoyev H. Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash. T.: “Sharq”, 1998. 125-bet.
6

4.Rossiyada o’tkazilgan yer islohotlar tufayli qashshoqlashib qolgan aholini
ko’chirib keltirish va ularni yer bilan ta’minlash.
Iqtisodiy va siyosiy sabablarning kun tartibida turishi natijasida Chor Rossiyasi
dastlabki harbiy harakatlarni boshlab yubordi. Urush harakati Qo’qon xonligiga
qaratildi. Bosqinchilar zamonaviy qurol-aslahaga ega bo’lib, ularda Yevropa
urushlarida tajriba orttirgan generallar rahbarlik qilardilar. Qo’qon xonligida esa
ichki nizo, hokimiyat uchun kurashlar avj olishiga qaramasdan xonlik aholisi
dahshatli yov bilan o’z ona yurti, dini, g’ururi uchun kurashga otlandi 14
. Turkiston
va Chimkentni bosib olinishi natijasida rus harbiy sarkardalari va soldatlarining
bosqinchilik harakatlari yanada kengayib, endilikda mintaqaning eng katta va boy
shaharlaridan bo’lmish Toshkentni bosib olishga keng yo’l ochildi. 1864-yilda
general Chernyayev katta harbiy qo’shin bilan Toshkentning sharqidagi Darvishak
qopqa degan joyga yetib keladi. 2-oktabrda dastlabki hujum boshlanadi. Bu
hujumga qarshi toshkentliklar qattiq kurash olib boradilar. General Chernyayev
mag’lubiyatga uchrab Chimkentga qaytib ketishga majbur bo’ldi. 1865-yil 28-
aprelda Chernayayev Niyozbek qal’asini egallashga buyruq berdi. Toshkent
mudofaasini tayyorlashda Alimqul sarkardaning xizmatlari katta bo’ldi. U 8-may
kuni o’zining katta qo’shini bilan Qo’qondan Toshkentga keldi 15
. 1865-yil 9-may
kuni har ikki tomon to’qnashdi. Alimqulning halok bo’lishi bois toshkentliklar
orasida sarosima boshlandi. 17-iyulda esa ko’plab qon to’kilishlarning oldini olish
maqsadida muzokaralar boshlandi. Chernyayev shaharning Hakimxo’ja qozikalon
Abdurahmon eshon, domla Solihbek oxun singari nufuzli kishilari bilan muzokara
olib borib, “Toshkent shahri aholisi o’z ixtiyori bilan Rossiya imperiyasi tarkibiga
qo’shildi” degan soxta ahdnomani to’ldirishga majbur qildi. Ular bunga rozi
bo’lmasalar jazolashdi. Soxta ahdnomani to’ldirishni Abdusattor Qoraboshi
o’g’liga topshirdi. So’ngra shahar kattalarining barchasiga majburiy ravishda qo’l
qo’ydirib olishdi. Bu ahdnoma tufayli bosqinchilik siyosati oqibatida Angliyadek
kuchli davlat bilan urushga majbur bo’lib qolishdan cho’chigan Rossiya hukumati
14
Alimova D. Turkiston birligi va mustaqilligi uchun kurash sahifalari. T.: Fan”, 1996. 78-bet.
15
Azizx о `jayev A. Davlatchilik va ma`naviyat. T.:1992. 154-bet.
7

xalqaro jamoatchilik ko’z o’ngida o’z xatti-harakatlarini oqlashga urinishdi.
Ahdnomadan nusxalar ko’chirib shahar ko’chalariga yopishtirib chiqildi. Chor
Rossiyasining hukmron doiralari Buxoro amirligi va Qo’qon xonligi yerlaridan
tashkil topgan 16
.Turkiston general gubernatorligini O’rta Osiyodagi harbiy
operatsiyalari uchun tayanch markaziga aylantirib, istilo tig’ini Xiva xonligiga
qaratishdi. Bekovich-Cherkasskiy ekspedetsiyasining halokati va 1839-yilda
Perovskiy yurishining barbodi chor generallari yodidan chiqmagan edi. O’zbek
xonliklarining uchinchisi Xiva o’z mustaqilligi bilan mustamlakachilar uchun
jiddiy xavf solib turar edi. 1872 yil oxirlarida harbiy vazir boshchiligida
Peterburgda Turkiston, Orenburg general-gubernatorlari va Kavkazdagi podsho
noibi ishtirokidagi maxfiy kengashda Xiva xonligini bosib olishga uzil-kesil qaror
qilindi. Generallar rejasiga ko’ra Turkiston general-gubernatorligiga tegishli
kuchlar sharqdan, Orenburg general-gubernatorligi va Kavkaz noibligiga oid
harbiy kuchlar g’arb va shimoliy-g’arb tomondan yurishi kerak edi. Rossiyaning
tajovuzkor niyati Xiva xoni va uning amaldorlariga ma’lum edi. Said Muhammad
Rahimxon II ruslar tahdidiga qarshi Angliyadan madad so’ragandi. Angliyaning
hukmron doiralari Xiva mustaqilligini saqlab qolishdan manfaatdor bo’lsalar ham,
Rossiya bilan ochiq to’qnashuvdan xavfsirar edilar. Xiva xoni o’z kuchiga ishonib
ish ko’rishi lozim edi. Xonlik qo’shinida 27 ta eski zambarak, 2 ming otliq, 4 ming
navkardan iborat harbiy kuch bo’lib, ular ham asosan poytaxtda jamlangan
edi. 1
Xivani bosib olishga harakat boshlagan Rossiya qo’shini esa ham son, ham
sifat jihatdan va harbiy qurol-yarog’lar texnikasi bilan ham Xiva xonligi
qo’shinidan ustun edi. Turkiston otryadiga 27 rota, 1800 ta kazak va 19 ta to’p
bilan fon Kaufman; Orenburg otryadiga 15 rota, 600 ta kazak, 8 ta to’p bilan
polkovnik Veryovkin qo’mondon bo’lib 17
, Orol flotiyasi ham ular ixtiyorida edi 18
.
1886 yil “Turkiston o’lkasini boshqarish to’g’risidagi nizom”, “Turkiston o’lkasida
yer-o’lka tuzilishini joriy etish to’g’risidagi qoidalar”, aholini ko’chirish
to’g’risidagi 1906-yilgi siyosat va boshqalar natijasida yer munosabatlari va
16
Bobobekov X.N. Q о `qon tarixi. T.: “Fan”, 1996. 213-bet.
17
Karimov SH., Shamsutdinov R. Turkiston Rusiya bosqini davrida. Andijon., 1999. 156-bet.
18
Ziyoyev H. Istiqlol – ma`naviyat negizi. T.:1999. 93-bet.
8

soliqqa tortishning butun tizimiga o’zgartirishlar kiritildi. Bu tadbirlar yer egalari,
butun xalqning ijtimoiy ahvolini yanada og’irlashtirdi. Mazkur qonunlarni ishlab
chiqish jarayonida Turkiston o’lkasining manfaatlari va uning iqtisodiy rivojlanish
ehtiyojlari, unda yashayotgan aholining talablari hisobga olinmadi, u davlat
hukmronligi to’la-to’kis qaroli bo’lib qoldi. Chorizm mintaqaning yer maydonini
to’liq chegaralab chiqdi. Aholiga uch toifadagi – sug’oriladigan, lalmi va ishlov
berilmaydigan yerlar biriktirib qo’yildi 19
. Ularga og’ir soliqlar solindi. Mahalliy
aholidan “ortiqcha yerlarni” zo’ravonlik bilan tortib olish hisobiga Rossiyadan
aholini ko’chirib keltirish muammolari hal etildi. Paxta chorizm uchun muhim
strategik yechim bo’lib, uning paxta sohasida AQSHdan mu staqil bo’lishni
ta’minlash jihatidan sug’oriladigan yerlar paxta yetishtirish uchun qaytadan
taqsimlandi. Bu “o’zgarishlarning barchasi mustamlakachilik siyosatining
belgilarini o’zida aks ettirgan bo’lib, Turkistonni iloji boricha ko’proq
metropoliyaga bog’liq qilib qo’yishga, mazkur mintaqada yashovchi xalqlar
ongiga bu ular uchun tarixan mumkin bo’lgan va mos keladigan birdan-bir yo’lidir
degan fikrni singdirishga qaratilgan edi. Oddiy fuqaro chorizm o’zgarishlarining
chinakam mohiyatini hamisha ham anglab yetmasada, lekin qashshoqlashib va
xonavayron bo’lib borgan sari chorizm o’zining har bir ishini o’z foydasiga va
mustamlakachilar manfaati nuqtai-nazaridan baholashini tobora aniqroq tushuna
bordi. Turkiston jamiyati o’zining tang ahvolga tushib qolganligini tobora
chuqurroq his etib uyg’ona boshladi va harakat qilishga o’tdi. Podsho
qonunlarining nomukammal ekanligi, yerlar adolatsiz taqsimlanayotganligini
ko’rsatib, vaziyatni o’zgartirishga intildi, lalmi va ishlov berilmaydigan yerlardan
voz kechdi, dehqonlarning xo’jaliklarga majburan biriktirib qo’yilishiga, soliq va
o’lponlarga qarshi chiqdi, ma’murlarning o’zboshimchaligidan g’azabga keldi 20
.
Aholining qattiq g’azabidan qo’rqqan ma’muriyat xavotirlik bilan quyidagilarni
ta’kidlaydi: “Xalq ommasi o’zi bilan bir dindagi xon hukmronligi vaqtidagi
xotiralari, o’zining ruhoniylari va olimlariga hurmat tuyg’usini hali unutgan emas,
xalq sudiga berilgan keng hokimiyat qozilarga bo’lgan hurmatni qo’llab-
19
Bobobekov X.N. Q о `qon tarixi. T.: “Fan”, 1996. 198-bet.
20
Ziyoyev H. Chorizm va paxta yakkahokimligi. T.: 1992. 87-bet.
9

quvvatlamoqda; ruhoniylar va qozilarning qo’llab-quvvatlashi bu ommani o’ziga
to’la qaramlikdan saqlash imkonini berdi... Shu omillar tufayli omma agar bunga
qulay sharoit topilsa, hukumatdan o’zini chetga olishga hali qarshi emas” 21
. Chor
ma’murlari shu xildagi ma’lumotlarni olar ekan, chor idora zulmiga qarshilik
ko’rsatish ortib borayotganini aniq ko’rar va uni har qanday yo’llar bilan
bostirishga harakat qilardilar. Boshqaruv sohasida ma’muriy, politsiya va ta’qib
qilish vakolatlari kengayganligidan ularga katta favqulodda va harbiy ko’rinishdagi
chora va usullarni qo’llash huquqi berildi. Harbiy dala sudlari, shafqatsiz jazo
ekspedetsiyalari, siyosiy qidiruv organlari, surgun qilish va turmalarga tashlash
kabi usullardan keng foydalanildi. Sud tizimida o’z faoliyatini davom ettirib
kelayotgan qozi, biy sudlari bilan bir qatorda rus sudlari – kelishtiruvchi, uyezd,
viloyat, okrug sudlari va Toshkent sud palatasining vakolatlari ish olib borish
a’zoligi kengaytirildi 22
. Rus hukumati Turkiston aholisining ongi, uning ijtimoiy
munosabatlari ko’p asrlar mobaynida islom ahkomlari va an’analari bilan belgilab
kelinganligi, uning tarkibiy qismi bo’lmish shariat siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy
qonun-qoidalarning, huquqiy va ahloqiy an’analarning butun bir majmuadan iborat
ekanligini his qilib, bu jamiyatning tabiiy-tarixiy rivojlanish yo’lidan zo’rlik bilan
boshqa tomonga burib yuborishni rejalashtirdi 23
. Kaufman davrida “diniy urf-
odatlar va marosimlarga aralashmaslik to’g’risida”gi shovqin-suronlar bilan
ruhoniylarning mulki davlat mulki deb e’lon qilindi, ular arzimagan pulga chor
generallari yuqori amaldorlari, savdogarlar va yangi kapitalistlarga sotib yuborildi,
shaharning ruslar yashaydigan qismlari va boshqa obyektlarni qurish uchun ajratib
berildi. Keyinroq vaqflarni tashkil etish butunlay ta’qiqlandi. 1886 yilgi
Nizomning 226-moddasida bu haqda shunday deyilgan edi: “Yangi vaqflar tashkil
etilishga general-gubernatorning ruxsati bilan uning alohida hurmat-e’tiboriga
sazovor bo’lgan taqdirdagina yo’l qo’yiladi”. Yoki 267-moddada: “Vaqf
hujjatlarini tasdiqlash, vaqflarni boshqarishni yo’lga qo’yish, vaqf daromadlaridan
foydalanishning to’g’riligini kuzatib borish va ularni taftish qilish huquqi viloyat
21
Soatov S. O`rta Osiyoning Rossiyaga qo`shib olinishi va uning progressiv ahamiyati. T.:1996. 156-bet.
22
Bakirov F. Chor Turkiston sud, sharoit va odat. T.:1966. 163-bet.
23
О `zbekistonning yangi tarixi. Turkiston Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida. T. “Sharq”, 2000. 131-bet.
10

boshqarmalariga tegishlidir”. Viloyat boshqarmalari esa o’rta bo’g’in chor
amaldorlariga tegishli edi. O’lkani rus burjaziyasi boshqarishi, dvoryan
pomeshchiklar mulkiga aylantirilishida tayanch nuqta vazifasini o’tashi uchun
Toshkent general-gubernatorlik markazi etib tayinlandi. Shu boisdan istilochilar
tomonidan “Rus Toshkentini barpo etish” uchun maxsus komissiya tuzildi. Ushbu
komissiya tomonidan mahalliy aholi uylaridan haydalib, zo’rlik bilan ko’chirilib,
ma’muriy xodimlar uchun yangi turar-joylar, bog’lar barpo etildi. Toshkent shahri
ikki qismga bo’linib, “Yangi shahar” va “Eski shahar” nomini oldi. “Eski shahar”
aholisi shaharning ruslar yashaydigan qismiga o’tishi ta’qiqlandi 24
. Chor
ma’muriyati Toshkent shahar boshqaruvini kuchaytirish uchun ham “Shahar
nizomi” tayyorlab, saylovchilar tarkibini belgiladi. Unga ko’ra saylovchilar uch
toifaga ajratilib, ushbu guruhga ko’p mulkka ega bo’lgan shaxslar kiritildi.
Ishchilar, hunarmandlar, ziyolilar uncha ko’p mablag’ga ega bo’lmaganligi sababli
ular saylovdan mahrum etildi. Har bir toifa boshlig’i – hokimto’ra ishtirokida
shahar dumasi va boshqarmasi saylandi. Toshkent dumasi ustidan bo’lgan qat’iy
nazorat general-gubernator tomonidan olib borildi. Turkiston istilo qilingan
dastlabki vaqtdan boshlab chor Rossiyasi o’lkani boylik orttirish manbai deb bildi.
Metropoliyaning iqtisodiy siyosati Rossiya sanoatini muntazam xom-ashyo bilan
ta’minlab berish maqsadida paxtachilik, qishloq xo’jaligining sanoatbop mahsulot
beradigan sohalarini rivojlantirish, yer islohoti o’tkazish yo’li bilan natural xo’jalik
rivojlanish imkoniyatlarini cheklash, sanoat mahsulotlarini sotish uchun keng
bozorlar yaratish, mahalliy hunarmandchilikning to’qimachilik sanoati
mahsulotlari bilan raqobat qiladigan sohalarini tugatish maqsadini ko’zladi.
Paxtachilik rivojlanishi bilan xomashyo yetishtirish yo’liga o’tib olgan dehqonlar
ahvoli tobora og’irlashib bordi 25
. Chunonchi, ijtimoiy tabaqalanish kuchayib
borayotganini ko’rsatuvchi bu jarayon ishlab chiqarish kuchlari keng
rivojlanmagan mustamlaka o’lkada bo’layotganligi sababli yanada ko’proq og’ir
oqibatlarga olib kelib, ayniqsa, oziq-ovqat mahsulotlari masalasida qiyinchiliklar
keltirib chiqardi. Rus ma’murlari bu vaziyatda foydalanib, chetdan keltirilayotgan
24
О `zbekiston tarixi. A.Asqarov tahr. T.: “ О `qituvchi”, 1996.76-bet.
25
Soatov S. O`rta Osiyoning Rossiyaga qo`shib olinishi va uning progressiv ahamiyati. T.:1996. 176-bet.
11

mahsulotlarga ham narxlarni o’zlari belgilay boshladilar. O’lka boyliklarini talash,
bosqinchilarning mustamlakachilik manfaatlariga xizmat qiladigan temir yo’llar
qurishni taqazo etar edi. Shu sababli uzoqqa mo’ljallangan harbiy va iqtisodiy
rejalarni hisobga olib, janubiy chegaralarni mustahkamlashga xizmat qiladigan
temir yo’llarni qurishga kirishdi. 1884-1886 yillarda Mexaylovskiy ko’rfazidan
Chorjuygacha Kaspiyorti temir yo’li qurildi 26
. 1906-yil Toshkent-Orenburg temir
yo’li qurilib ishga tushirildi. 1912-yilga kelib Farg’ona vodiysi Rossiya bilan temir
yo’l orqali bog’landi 27
. Xullas, bu istilochilik harakatlarining barchasi o’lkani
xomashyo hamda savdo bozori sifatidagi mavqeini yanada mustahkamladi va
Turkistondan mahsulot olib kelish, olib ketish bo’yicha o’lkani Rossiyaga butunlay
qaram qilib qo’ydi.
I.2 Chorizmning Turkistondagi mustamlakachilik siyosati
Turkiston general gubernatorligiga qarashli Toshkent, Samarqand, Q о ’qon,
Marg’ilon, Andijon, Namangan, Ashxobod yirik shaharlardan sanalsa, mahalliy
ahamiyatga ega b о ’lgan Chimkent, Turkiston, X о ’jand, Jizzax, Kattaq о ’rg’on kabi
shaharlar ham о ’ziga xos ahamiyatga ega b о ’lgan shaharlardan hisoblangan.
Bosqinchilarning О ’rta Osiyoni mustamlakaga aylantirishi barobarida Kazalinsk,
Petro Aleksandrovsk, Skobelev, Chernyayevka kabi shaharlar va aholi turar joylari
barpo etildi. Bosib olingan shaharlarda ruslar yashaydigan alohida turar joylar
barpo etildi va shaharlar yangi hamda eski shaharlar qismlarga ajratildi. Eski
shahar aholisining yangi shaharlar hududlariga о ’tishlari mat’iyan ta’qiqlab
q о ’yildi 28
. Bu ham milliy kamsitishning bir k о ’rinishi edi. Yangi
shaharlarda aholining yashashlari uchun qulay shart — sharoitlar yaratildi.
Shaharlarda rus millatiga mansub fuqarolarning savdo — sotiq qilishlari uchun
katta imtiyozlar berildi. Aksincha, musulmon fuqarolarining iqtisodiy
jihatdan kuchayib ketmasliklari uchun turli —tuman choralar k о ’rilib turildi.
Toshkent о ’zining harbiy, strategik va iqtisodiy jihatdan tutgan о ’rni va
26
Mustabid tuzumning О `zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati: tarix shohidligi va saboqlari. T.: “Sharq”,
2000.187-bet.
27
Soatov S. O`rta Osiyoning Rossiyaga qo`shib olinishi va uning progressiv ahamiyati. T.:1996. 126-bet.
28
Soatov S. O`rta Osiyoning Rossiyaga qo`shib olinishi va uning progressiv ahamiyati. T.:1996. 106-bet.
12

joylashuviga asosan Turkiston о ’lkasi shaharlari orasida alohida ahamiyatga ega
edi. Shuning uchun ham Toshkent shahri general gubernatorlikning markazi etib
belgilangan edi. 1877-yilda mahsus muvaqqat komissiya tuzilib, Toshkent shahri
dumasi saylovlari uchun mahsus tartiblarni belgilab chiqdi. Bunga k о ’ra, Dumaga
saylovchilar mol — mulklariga asosan uch toifaga ajratildi. Yetarli miqdorda mulk
-b о ’lmaganlar saylov huquqidan mahrum etildi, 2400 saylovchi ishtirokida b о ’lib
о ’tgan saylovda shahar Dumasi va boshqarmasi saylandi. Bunda rus noiblari uchun
uchdan ikki qismi о ’rni ajratildi. Shahar boshqaruv faoliyatini nazorat qiluvchi
harbiy gubernatori boshchiligidagi viloyat idorasi tuzildi 29
. 1888-yilda imperator
tomonydan Toshkent shahrini boshqaruv ishi ma’qullandi va shu bilan birga uni
nazorat qilish general gubernatorga yuklatildi. Ichki ishlar vaziri huquqi harbiy
okrut q о ’mondoni zimmasiga yuklatildi. Duma oqsoqoli harbiy vazir tomonidan
tayinlangan va 1877 — 1907 yillarda bu vazifani hokim t о ’raning о ’zi bajargan.
Shahar ma’muriy politsiya tartiblari asosida boshqarilgan. Rossiya imperiyasining
Turkistondagi agrar siyosatidan k о ’zlagan asosiy va bosh maqsadi о ’lkani Rossiya
manfaatlari uchun hizmat qiluvchi xom —ashyo bazasiga aylantirish va eng
serhosil yerlar joylashgan hududlarga rus dexqonlarini keltirib о ’rnashtirish edi.
Shuningdek, Rossiya imperiyasi yer suv munosabatlari О ’rta Osiyoda о ’z
hukmronligini mustahkamlash va uning imkoniyatlaridan о ’z manfaatlari y о ’lida
foydalanishni k о ’zda tutgan edi 30
. 1886-yilgi nizomga k о ’ra, rus dexqonlaring
О ’rta Osiyoga k о ’chib kelishlari uchun katta imtiyozlar berildi. Shuningdek, bu
nizomga k о ’ra, «b о ’sh yotgan davlat yerlariga» birinchi navbatda harbiy
hizmatdan b о ’shatilgan harbiy xizmatchilarni q о ’yish k о ’zda tutildi. Imperiyaning
Turkistondagi yer suv masalalari 31
ga doir siyosatida quyidagi siyosat amalga
oshirildi:
1. Turkistonda barcha yerlar davlat mulki deb e’lon qilindi, о ’troq mahalliy aholiga
yer merosi yakka jamoa ekanligi tariqasida, k о ’chmanchi aholiga esa azaliy
29
Mustabid tuzumning О `zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati: tarix shohidligi va saboqlari. T.: “Sharq”,
2000.157-bet
30
О `zbekiston tarixi. A.Asqarov tahr. T.: “ О `qituvchi”, 1996. 66-bet.
31
O`zbekistonning yangi tarixi. Turkiston Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida. T. “Sharq”, 2000. 111-bet
13

dehqonchilik odatlariga rioya etilgan holda, muddati cheklanmagan holda jamoa
b о ’lib foydalanish uchun topshirildi;
2. О ’troq aholi yashaydigan joylarda yer, undan amalda foydalanganga biriktirib
q о ’yildi;
3. Dastlab vaqf yerlariga soliq joriy etilgan b о ’lsa, keyinroq bu mulklar butunlay
tugatilib yuborildi;
4. Shahar tashqarisida mahsus k о ’chiruv fondlaridan tashqari rus aholisiga yer
ajratish ta’qiqlandi;
5. Yevropaliklar, xususan, ruslar tomonidan mahalliy aholi yerlarini sotib olish
mutlaqo ta’qiqlab q о ’yildi va bu qonun 90 — yillarning oxirigacha saqlanib
qolindi 32
. Chor Rossiyasi О ’rta Osiyoni bosib olgach, bu yerda о ’z manfaatlarini
oshirish borasida turli siyosatlar va tadbirlarni amalga oshira boshladi.
Mustamlaka hukumatning amalga oshirgan ishlaridan biri Turkistonda temir
y о ’lning barpo etilishi b о ’ldi.
Turkistonda temir y о ’l ikki asosiy maqsadni harbiy strategik va iqtisodiy
maqsadlarni k о ’zlab qurildi.
Harbiy strategik nuqtai nazardan olsak, о ’lkaning qay bir yerida
mustamlakachilikka qarshi kurashlar yuzaga kelmasin, uni bostirish uchun harbiy
kuchlarni safarbar etish va yetkazib berish, mustamlaka hokimiyatini saqlab
turishda harbiy soha imkoniyatlarini kengaytirish k о ’zda tutilgan. Keyingi yillarda
k о ’plab yetishtirilayotgan xom — ashyolar va yer osti va yer usti boyliklarini
k о ’plab miqdorda va tezroq Rossiya hududlariga yetkazib borish iqtisodiy
maqsadlarni k о ’zlagan edi. О ’rta Osiyo temir y о ’lining dastlabki izlari 1880-yilda
Mixaylovo postidan Mullaqorigacha b о ’lgan 26 km masofada yetkazildi. 1881-yil
20-sentabrida Mixaylovdan Qizil Arvotgacha 232 km masofada temir y о ’lda
qatnovlar boshlandi. 1885-yilda Ashxobodga, 1886-yilda Marv, Chorjuy va
Amudaryogacha temir izlari yetkazildi. Temir y о ’l Samarqand bilan ham
tutashtirildi, 1898-yilda Marv Q о ’shqa shaxobchasi qurilib, bir yildan
s о ’ng Farg’ona vodiysi va Toshkent ham temir y о ’l bilan tutashtirildi. 1900-yil
32
Ziyoyev H. Chorizm va paxta yakkahokimligi. T.: 1992. 107-bet.
14

boshlangan Toshkent Orenburg temir y о ’li 1905-yilda qurib bitkazildi va
keyingi yillarda О ’rta Osiyoning barcha asosiy nuqtalari temir izlari orqali
birlashtirildi. Bu esa Rossiya imperiyasiga har yili Turkiston о ’lkasidan minglab
tonnalar miqdorida qimmatbaho yuklarni olib chiqib ketish imkoniyatini berdi 33
.
О ’lkada temir y о ’lining tushirilishi natijasida bir qancha sanoat korxonalari ham
yuzaga kela boshladi. Bu saonat korxonalarida xom —ashyoga dastlabki
ishlov berilardi. Birinchi paxta tozalash zavodi 1879-yilda Toshkentda savdogar
Nazarov tomonidan ishga tushirildi. 1885-yilda esa Andijonda savdogar X о ’jayev
tomonidan ikkinchi paxta tozalash zavodiga asos solindi va shu tariqa birin
ketin turli sanoat korxonalari barpo etila boshlandi. 1867— 1900 yillar davomida
Turkiston о ’lkasida 170 korxona ishga tushirildi. Ularning asosiy qismi paxta
tozalash zavodlari b о ’lib, bulardan tashqari, yog’—moy ishlab-chiqarish, choy
qadoqlash, aroq, vino tayyorlovchi korxonalar ham barpo etilgan edi. Boshqacha
aytadigan b о ’lsak, Turkiston о ’lkasining yalpi sanoat ishlab chiqarishning
80 foizdan ortigi paxtani qayta ishlovchi korxonalar hissasiga t о ’g’ri kelardi. Bu
korxonalarda asosan yevropalik ishchilar ishlagan b о ’lsalar, keyingi yillarda
mahalliy aholi vakillari ham katta qiyinchiliklar bilan yollanma ishchilarga
aylana boshladilar. Biroq bunda rus va musulmon ishchilariga b о ’lgan munosabat
bir —biridan keskin farq qilardi va bunda mustamlkachi hokimiyatning shovinistik
qarashlari aks etib turardi 34
. Shu tariqa Turkiston Rossiya
imperiyasining mustamlakasiga aylantirilgach, bu yerda jahonning hech bir davlati
q о ’llamagan mustamlakaga idora usuli joriy etildi va bu idora usuli о ’lka halqlarini
uzoq vaqtlar mustamlaka sirtmog’ida tutib turishni k о ’zda tutdi 35
.
II.BOB. Chor Rossiyasi davrida Turkistonda sanoatlashuv tarixi
tahlili tarixshunosligi
33
Bobobekov X.N. Q о `qon tarixi. T.: “Fan”, 1996. 113-bet.
34
Alimova D. Turkiston birligi va mustaqilligi uchun kurash sahifalari. T.: Fan”, 1996. 71-bet.
35
Ziyoyev H. Chorizm va paxta yakkahokimligi. T.: 1992. 57-bet.
15

II.1 Chor Rossiyasi davrida sanoatning paydo bo’lishi va
rivojlanishi tarixi tarixshunosligi toshkent misolida
Rossiya imperiyasi bosqinchilik siyosatining asosiy maqsadi Turkiston o’lkasi
boyliklarini talash, uni paxta monopoliyasiga aylantirish va Rossiyada ishlab
chiqarilayotgan mahsulotlar uchun yangi bozor tashkil etishdan iborat edi. Rossiya
hukumati Turkiston o’lkasini bosib olgan yerlarida shu siyosatni zudlik bilan
amalga oshira boshladi. Ayniqsa bu sanoat sohasida yaqqol ko’zga tashlandi. Chor
hukumati Turkiston o’lkasiga kirib kelgan rus va chet el sanoatchilarini xar
tomonlama qo’llab-quvvatladi. Turkiston o’lkasining boy zaxiralari rus
tadbirkorlarini esankiratib qo’ydi. 1866-yilda Moskva universiteti qoshida Moskva
qishloq xo’jalik jamiyati va tabiatshunoslik ishqibozlari jamiyatining majlisi bo’lib
o’tdi. Unda savdo va sanoat vakillari ishtirok etdi. Ushbu jamiyatning raisi I. N.
Shatilov savdo va sanoat namoyondalarining rus qo’shinlarining boshlab bergan
ishini oxirigacha yetkazishlari kerakligini, ya’ni Rossiya uchun O’rta Osiyo
ahamiyatini mustahkamlash zarurligini uqtirdi. Paxtadan mo’may daromad olishni
mo’ljallagan rus tadbirkorlari zudlik bilan paxta zavod lari barpo etishga harakat
qildilar. Birinchi paxta tozalash zavodi Toshkentda 1879-yilda S.I. Nazarov
tomonidan qurildi. Keyinchalik S.I. Laxtin, M.I. Nikiforov va boshqa
sanoatchilarning zavodlari ham ishga tushdi. Ular orasida Yu. Davidov va Katta
Yaroslav Manufaktura savdo-sanoat shirkatining paxta tozalash zavodlari eng katta
sanoat korxonalaridan hisoblangan 36
. Shuni ta’kidlash joizki paxta tozalash
zavodlarining ba’zilari paxta hosili bo’lmagani sababli muntazam ravishda faoliyat
ko’rsatmagan. Paxta zavodlaridan tashqari shaharda yog’ ishlab chiqaruvchi
zavod larga ham asos solindi 37
. Birinchi yog’ zavodi 1872-yil S.I. Krauze
tomonidan ochilib, bu yerda kunjutdan tashqari yong’oq va o’rik moylari ham
ishlab chiqilgan. O’zining arzon narxi va sifati bilan kunjut yog’i boshqa pista va
ko’knoridan tayyorlanadigan yog’larni sotuvdan siqib chiqardi. Chor hukumati
Turkiston o’lkasida to’qimachilik sanoatini rivojlantirishga to’sqinlik qildi. Chunki
36
Ziyoyev H. Chorizm va paxta yakkahokimligi. T.: 1992. 147-bet
37
www.shosh.uz // XIX asr oxiri XX asr boshlarida Toshkentda sanoat korxonalarining paydo bo`lishi va rivojlanishi
16

bunday imkoniyat Rossiyaning to’qimachilik sanoatini rivojlanishiga zarar
yetkazishini juda yaxshi tushunar edi. Shu bilan birga mustamlaka o’lkani
iqtisodiy-ijtimoiy va madaniy taraqqiyotdan juda uzoqda saqlash chor
hukumatining asosiy vazifalaridan biri edi 38
. Shu sababli ham tayyor paxta
manbaiga ega bo’lgan Turkiston o’lkasida to’qimachilik sanoati rivoji xech qanday
chora-tadbir ko’rilmadi. Aksincha Rossiyadan tayyor ip-gazlamalar keltirildi.
Turkiston o’lkasida ishlab chiqarilgan ipak tola si qadimdan mashhur bo’lib kelgan.
Unga talab hatto Yevropa bozorlarida ham kuchli bo’lgan. Chor hukumati paxta
bilan birgalikda ipakchilikka ham katta e’tibor bergan va undan yaxshigina
daromad olgan. Mahalliy aholi bu ish bilan azaldan shug’ullanib kelgani va
tutzorlarning ko’pligi ipakchilikni rivojlanishini ta’minlagan. 1871 va 1872-
yillarda Toshkentda bir necha ipak yigiruv fabrikalari ochildi. Ular orasida I.I.
Pervushinning ipak o’rash fabrikasi boshqalarnikiga nisbatan mukammalroq
bo’lgan. 1895-yilda shaharning «yangi» qismida 7 pud va eski qismida 2060 pud
pilla yetishtirilgan. Dastlabki yevropa tipidagi ko’n zavodini 1868-yilda Salor
bo’yida M.A. Xludov tomonidan qurilgan. 1877-yilda Kunaysev tomonidan ham
ko’n zavodi qurildi. Keyinchalik yana bir nechta ko’n zavodlariga asos solindi.
1885-yilda shaharning “yangi” qismida 4 ta shunday zavodlar faoliyat ko’rsatgan.
Ular yiliga 157 ming so’mlik 21 ming dona oshlangan teri ishlab chiqargan va
unda 4 usta va 48 ishchi ishlagan. Bunday korxonalar Toshkentning “eski” qismida
ham ochilib, uning asoschilari mahalliy aholi vakillaridan edi. Masalan, 1886-yil
Y. Karimboyev ma’muriyatdan Salor bo’yida ko’n zavodi qurilishiga ruxsatnoma
olgan. Sanoat korxonalari bilan bir qatorda bosmaxonalar ham paydo bo’la
boshladi 39
. Birinchi bosmaxona harbiy ma’muriyat tomonidan 1868-yilda qurilgan
edi. Ikkinchi bosmaxona 1872-yilda Turkiston general-gubernatorligi tomonidan
ochildi. 1872-yilda S.I. Laxtin bosmaxonasiga asos solindi, u yiliga 20 ming
rubllik mahsulot ishlab chiqargan. XIX asr oxirlarida O.A. Porsev va aka-uka
38
www.ma’lumot.ru// XIX asr oxiri XX asr boshlarida Toshkentda sanoat korxonalarining paydo bo`lishi va
rivojlanishi. 1-qism.
39
Mustabid tuzumning О `zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati: tarix shohidligi va saboqlari. T.: “Sharq”,
2000.127-bet.
17

Kamenskiylar I.I. Kostelov, V. Ilin, P.F. Britdenbax va boshqa tipolitografiyalari
ishga tushdi. 1895-yilda 2 tipografiya va 3 litografiya faoliyat ko’rsatib, ular 18
740 rubllik mahsulot ishlab chiqardi 40
. Bu vaqtga kelib pishiq g’isht ishlab
chiqarish sohasi ham ancha rivojlangandi. 1877-yilda V. V. Makarov va S.K.
Yanchevskiyning g’isht zavodi qurilgan bo’lib, u 1882-yilda 2 100 ming dona
g’isht ishlab chiqargan. Bu zavodlarda 2 usta va 61 ishchi ishlagan. Biroq zavodlar
har doim ham muntazam ravishda ishlamas, buning oqibatida ayrim yillarda ular
ishlab chiqargan mahsulotlar ancha kam bo’lardi. Masalan, shunday yillardan
birida 11270 rublga 1030 ming dona g’isht ishlab chiqarilgan. O’lkada darmana
(santonin) urug’idan darmana yog’i olinadigan zavod ochilishi katta ahamiyat kasb
etdi 41
. Bunday birinchi zavod 1884-yilda Chimkentda ochildi. Gijja tushirishda
darmana eng yaxshi dori hisoblanadi. Bu o’simlik butalari jahon bo’yicha faqat
Chimkent va Avliyootadagina saqlanib qolgan. 1886-yilda N. Nikitin Beshyog’och
va Salor ariqlari yoqasidagi Qumbegi degan aholi yo’q joyda shunday zavod
ochgan. Uning yillik mahsuloti 10 ming rublni tashkil etgan. 1897-yilga kelib bu
raqam ikki baravarga ortgan. Zavodda 300-400 pud darmana urug’i ajratilgan. Shu
yili Pfaffga qarashli ikkinchi darmana zavodi ochilgan. Bu yerda 7000 rubllik 200
pud darmana ishlab chiqarilgan. 1898 yil shu mahsulot 18 ming rubllik 400 pud
ishlab chiqarilgan. Har yili xom darmana ishlab chiqarishga 18 ming pud darmana
urug’i, 400 pud sulfat kislotasi, 80 pud soda sarflangan. Toshkentda korchalon
Bichkov qurgan darmana zavodi ham faoliyat ko’rsatgan. Hammasi bo’lib 1888-
1889-yillar Toshkent zavodlarida 7899 pud darmana yog’i olingan. Bu mahsulot
xorijga, jumladan Yaponiya, Italiya, Germaniya, ayrimlari Janubiy Amerikaga
jo’natilgan. Shaharda tamaki va papiros ishlab chiqaruvchi fabrika faoliyat
ko’rsatgan. Birinchi tamaki fabrikasi 1877-yilda Pervushin tomonidan ochilgan.
Uning tamaki plantatsiyalari bo’lib, har yili 15-20 desyatina yerga tamaki ekilgan.
Tamakidan olingan hosil 1000 pudga yetgan. Shunisi diqqatga sazovorki,
tamakining turli navlari ekilgan. Tamakini yanchish uchun qo’l dastgoxlaridan
40
Ziyoyev H. Chorizm va paxta yakkahokimligi. T.: 1992. 145-bet.
41
Hayitov A. S., Hayitov J. S. Comments on uzbek school “model” in Gulja (PRC) // Academicia: an international
multidisciplinary research journal. – 2021. – Т . 11. – №. 2. – С . 1566-1571
18

foydalanilgan, ular toza va orasta qilib qadoqlangan 42
. Shunday bo’lsa-da, mahalliy
papiroslar sifat bo’yicha Rossiyadan keltirilgan tamakilarga teng kelolmasdi. 1888-
yilda shaharda 8 tamaki va papiros fabrikasi bor edi. Tamaki ishlab chiqarish
bo’yicha birinchi o’rinni Pervushin fabrikasi egallagan. Eng ko’p papirosni
Bubnov fabrikasi (1 500 000 dona) va Metrikova fabrikasi (1 400 000 dona) ishlab
chiqargan. Bu davrda shaharda gugurt fabrikasi ham ishlab turgan, u 1893-yilda 14
200 rubllik mahsulot bergan. Rossiya Toshkentni bosib olgan dastlabki yillarda
shaharning “yangi” qismida oziq-ovqat sanoati korxonalari paydo bo’lgan.
Masalan, 1868-yilda I.I. Pervushin, I.I. Kuznetsovga qarashli spirt zavodlari ishlay
boshlagan. I.I. Pervushin zavodi eng kattasi xisoblanib, uning ishlab chiqarish
hajmi 1872-yilda 111 390 rublga yetgan, Ye.X. Jemchujnikova zavodida – 38 930,
I.I. Kuznitsov zavodida – 41 878, P. Abdurahmonov zavodida – 26 502 rubl
bo’lgan. Hammasi bo’lib 1874-yilda 6 spirt zavodi ishlagan va 217 969 rubllik
mahsulot bergan. Shu ta’kidlab o’tish joizki, tub millat vakillari “ixtiyoriy
yollanuvchilar” deb atalgan. Masalan, 1872-yilda P. Abdurahmonov zavodida 1
rus ustasi va mahalliy aholidan 10 ishchi ishlagan. 1875-yilda Jemchujnikovda 1
rus ustasi, 1 nemis va 10 nafar mahalliy aholi bo’lgan. 1874-yildagi ma’lumotga
ko’ra, barcha spirt zavodlarida 40 usta va ishchilar ishlagan. Keyinchalik ular
miqdori ortgan. 1876-yilda ular soni 64 nafarga yetgan. Toshkent, Samarqand,
Xo’jand spirt zavodlarida xomashyo sifatida uzum, mayiz va bug’doy unidan
foydalanganlar.
42
www.ma’lumot.ru// XIX asr oxiri XX asr boshlarida Toshkentda sanoat korxonalarining paydo bo`lishi va
rivojlanishi 2-qism.
19

II.2 Chor Rossiyasining Turkistonda paxta sanoati va sanoat
korxonalari va uning rivojlanishi tarixshunosligi
Chor mustamlakachilik tizimi nafaqat o’lkaning moddiy boyliklarini talagan,
balki asrlar davomida to’plangan madaniy-ma'naviy boyliklarni ham talon-taroj
qilib, xalqni ma'naviy qashshoq, mute qilib ushlab turishga harakat qildilar. Chor
Rossiyasi Turkistonni qisqa muddatda o’z sanoati uchun xomashyo manbaiga
aylantirdi. Agar 1885-yilda paxta maydoni 41,4 ming tanobni tashkil qilgan bo’lsa,
1915-yilga kelib u 541,9 ming tanobga yetdi, ya'ni 13 barobarga o’sdi. O’lka
Rossiyaning asosiy paxta bazasiga aylandi 43
. Chor Rossiyasi
mustamlakachilarining asosiy iqtisodiy siyosati Turkistonni xomashyo bazasiga
aylantirish bilan birgalikda, uni rus mollari sotiladigan bozor sifatida tutib turish va
tabiiy boyliklarini markazga tashib ketishga qaratilgan edi. Bu siyosatdan tobora
rivojlanib borayotgan rus burjuaziyasi, ayniqsa, to’qimachilik 623 sanoati egalari
manfaatdor edilar. Chunki, ularga o’lkaning paxtasi birinchi navbatda zarur edi.
Shuning uchun ham knyaz Masalskiy paxtachilikni har tomonlama rivojlantirish
rus to’qimachilik sanoati uchun “yaqin kelajakda hayot-mamot masalasiga
aylandi” 44
deb aytgandi. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab chor Rossiyasi
iqtisodiyotiga kapitalistik munosabatlarning kirib kelishi, lekin bu jarayonda uning
Yevropa davlatlaridan ortda qolishi va xalqaro bozorlarga raqobatbardosh
mahsulotlar chiqara olmaganligi, uning Kavkaz, Sibir va Turkiston o’lkalariga ham
tashqi bozor, ham arzon xomashyo manbai sifatida kirib borishini kuchaytirdi.
Ayniqsa, Turkiston o’lkasi rus mustamlakachiligining diqqat markazida bo’ldi.
Chunki, Turkiston o’lkasi o’zining qulay ob-havo sharoiti, tabiiy boyliklarining
mo’lligi, eng asosiysi, rus kapitali uchun zarur bo’lgan paxta xom ashyosiga
boyligi uchun, boshqa hududlarga nisbatan bu yerga qiziqish alohida ahamiyat
kasb etdi. 1813-1814-yillarda Qo’qon xonligida bo’lgan Filipp Nazarov shunday
degan: “Qo’qon va Qo’qon xonligida paxta va tut daraxti juda ko’p ekiladi.
43
Туркистон чор Россияси мустамлакачилиги даврида Ўзбекистоннинг янги тарихи. Биринчи китоб. Тошкент.
2000. 229-Б.
44
Тарих шоҳидлиги ва сабоқлари (чоризм ва совет мутамлакачилиги даврида Ўзбекистон миллий
бойликларининг ўзлаштирилиши). Тошкент. Шарқ. 2001. 231-Б.
20

Hamma joyda paxta ekilganligini ko’rasiz” 45
. Shu bilan birga Filipp Nazarov
paxtadan ip gazlama ko’p miqdorda ishlab chiqarilishini ham ta'kidlagan edi.
O’zbek paxtasi Rossiyada hali bu hududlarni bosib olinmasidan ilgariroq katta
qiziqish uyg’otgan. Hatto, rus hukumati texnika o’simligi hisoblangan paxtani
Orenburgda o’stirishga harakat qildi. 1753-yilda Orenburg genyeral-
gubernatorining Sankt-Peterburgga yuborgan axborotida gubernyada Xorazmdan
keltirilgan chigit ekilganligi va g’o’zaning yaxshi rivojlanayotganligi aytib o’tiladi.
O’sha yili ko’karib turgan bir tup g’o’za namuna tarzida poytaxtga ham
jo’natilgan. Biroq, iqlim sharoitining pastligi tufayli pishib yetilmaydi.
Shuningdek, chor Rossiyasi hukumati XVIII asr oxirlarida Sibirda ham paxta
yetishtirishga harakat qilib ko’rgan. Sibirda paxta yetishtirish maqsadida bir
sibirlik o’zbekni Buxoroga yuborib, sifatli chigit keltirish va paxta ustalarini bu
ishga jalb qilish haqida maxsus ko’rsatma berdi. Biroq bu harakat ham Sibirdagi
iqlim sharoitining noqulayligi tufayli muvofiqiyatsiz yakunlandi. XIX asrning 60-
yillarida Amerikadagi fuqarolar urushi oqibatida u yerdan Rossiyaga paxta
keltirish to’xtab qoldi. Bu esa, Rossiya bozorlarida paxtaning narxini keskin oshib
ketishiga sabab bo’ldi 46
. Paxta yetishmasligi oqibatida Rossiya to’qimachilik
fabrikalarida paxtaga bo’lgan talabni kuchaytirib yubordi. Natijada O’rta Osiyodan
Rossiyaga ko’plab paxta xarid qilindi.
• Turkistonning arzon xom ashyo manbai va rus sanoat mollari sotiladigan
qulay bozor bo’lishini 1826 yildayoq genyeral-mayor Verigin imperator Nikolay I
(1825- 1856 y.)ga yo’llagan taqdimnomasida bayon qilgan edi. Verigin Rossiyada
ishlab chiqarilayotgan mollari sifati pastligi uchun Yevropa bozorlarida raqobatga
dosh berolmasligini ko’rsatib, O’rta Osiyo bu jihatdan rus sanoat mollari
sotiladigan qulay. bozorga aylanishi mumkinligini bayon qilgan edi. Bu fikrga graf
K.K. Palen quyidagilarni qo’shimcha qilgan:
• “Turkistonni istilo qilishning siyosiy sabablarini hisobga olmagan taqdirda
ham bu o’lka Rossiya tarafidan bosib olinishining dastlabki kunlaridanoq Rossiya
45
Назаров Ф. Записки о некоторих землях средней части Азии. M.: САБ. 1821. - С.13.
46
Хайитов, Жахонгир Шадмонович. "ИСТОРИЯ О РАСПРОСТРОЕНИИ ДЕКОРАТИВНЫХ ДЕРЕВЬЕВ В
ТУРКЕСТАНСКОМ КРАЕ (В КОНЦЕ XIX-В НАЧАЛЕ XX В.)." Россия-Узбекистан. Международные
образовательные и социально-культурные технологии: векторы развития. 2019. 231- b .
21

uchun ikki jihatdan qiziqish uyg’otgan edi moliyaviy siyosat jihatidan davlat
daromadi manbai va ichki ishlab chiqarish mahsulotlari uchun yangi bozor;
• mustamlakachilik nuqtai nazaridan markaziy gubernyalardagi ortiqcha aholini
ko’chirish uchun yangi hudud sifatida diqqatga loyiq edi” 47
. Qishloq dehqonlari
oddiy mehnat qurollari: belkurak, ketmon, omoch bo’yinturuq, o’roq, panshaxa
kabilar bilan qurollangan bo’lib, ularning mehnat unumdorligi nihoyatda past
bo’lgan. Ularning aksariyati ot-ulovga ham ega emasdi. Ot-ulovsiz bo’lgan dehqon
xo’jaliklari Sirdaryo viloyatida 20,3 foiz, Samarqand viloyatida 29,6 foiz va
Farg’ona viloyatida 41,3 foizni tashkil etgan. Chor ma'murlari qishloq xo’jalik 48
texnikasini etkazib berish, irrigasiya, melioratsiya ishlari masalalariga mutlaqo
e'tibor bermaganlar. 1910-yilda butun hozirgi O’zbekiston hududida hammasi
bo’lib 1071 plug bo’lgan, xolos. Mustamlakachilarning butun diqqat e'tibori
o’lkada aholi qo’lidagi boyliklarni har xil yo’llar bilan Rossiyaga tashib ketishga
qaratildi. Xullas, o’zbek paxtasi va undan ishlangan mahsulotlarni Rossiyaga olib
borish vaqt o’tishi bilan o’sib bordi. Masalan, 1758-1760-yillarda 2780, 1768-
1772-yillarda 37930, 1802-1804-yillarda 391335, 1824-1826 yillarda 361449 va
1851-1853-yillarda 316557 so’mlik paxta Rossiyaga keltirilgan. Shuningdek,
Rossiyaga ip gazlamalarni keltirish tobora ortib borgan. Ular 1792-yilda 305269,
1802-1804-yillarda 553088, 1842-1844-yillarda 669196, 1851-1853-yillarda
556057 so’mni tashkil etgan.
47
Тарих шоҳидлиги ва сабоқлари (чоризм ва совет мутамлакачилиги даврида Ўзбекистон миллий
бойликларининг ўзлаштирилиши). Тошкент. Шарқ. 2001. 37-Б.
48
Hayitov J. O'zbekistonda donli ekin navlarining tarqalishi tarixi //ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz). –
2021. – Т. 7. – №. 7. 8. Хаитов Ш. А., Юлдашев А. Б. Переселенческая политика советского правительства и
история переселения узбеков в Таджикистан //Гуманитарнопедагогические исследования. – 2019. – Т. 3. –
№.2.
22

Xulosa
Xulosa o’rnida shuni aytish joizki, ushbu kurs ishida Chor Rossiyasining
mustamlakachilik siyosati, O’rta Osiyo o’lkalariga qilgan hujumlari, uning
oqibatlari va Turkistonni sanoat va xomashyo yetkazib beruvchi hudud sifatida
qaraganligi hamda sanoatlashtirishning paydo bo’lish va rivojlanishi, uning salbiy
va ijobiy oqibatlari haqida ma’lumot beriladi. Ushbu hodisalar va uning oqibat
natijalari, sabablari quyidagilarda aks etadi.
Birinchidan, XVIII asrdagi parokandalik, uch xonlikdagi о ’zaro mahdudlik,
mahalliychilik yurtimizni iskanjaga soldi. XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiya
imperiyasi Turkiston xalqlarini asoratga soldi. Bu о ’lkani siyosiy-hududiy jihatdan
zabt etibgina qolmay, balki erksevar, zahmatkash xalqni ma’naviy-ruhiy
b о ’ysundirishga ham ahd qildi. Chorizm joriy etgan siyosiy tuzum о ’lkada
hukmron rus davlatchiligini qaror toptirishga qaratildi. Ana shu maqsadda о ’zbek
milliy davlatchiligini asos e’tiborini y о ’q qilishga qaritilgan chora-tadbirlar amalga
oshirildi.
Ikkinchidan, Rossiya imperiyasi о ’lkani Turkiston general-gubernatorligi,
Buxoro amirligi va Xiva xonligidan iborat uch qismga b о ’lib, tub aholi birligi va
siyosiy qudratini sindirish y о ’lida barcha vositalardan foydalandi. Ming yillardan
beri davom etib avloddan-avlodga о ’tib kelayotgan milliy davlatchilik va
qadriyatlarni y о ’q qilishga qaratilgan chora-tadbirlarni ishga soldi. Rossiyaning
Turkistondagi agrar siyosati о ’zida metropoliya dvoryan pomeshchiklari va
burjuaziyaning iqtisodiy va siyosiy manfaatlarini yaqqol gavdalantirdi. Bu
siyosatning bosh maqsadi о ’lkani imperiya sanoatining xom-ashyo makoniga
aylantirish edi. Imperiya ikki hukmron sinf manfaatlarini k о ’zlab ish tutdi. Agrar
siyosatda dvoryanlar talabiga k о ’ra Turkiston xalqining tegishli yerlarini z о ’rlik
bilan tortib olish va rus posyolkalarini barpo etdi. Burjuaziyaning talabiga k о ’ra
esa, qishloqlarda paxta yakkahokimligini о ’rnatish uchun barcha zarur chora-
tadbirlarni amalga oshirdi. Imperiyaning k о ’chirish siyosati, о ’lka aholisini
yersizlanishini kuchaytirdi. Rus unsurining esa moddiy va siyosiy jihatdan nufuzini
oshirdi. Agrar siyosat imperiyaning harbiy, ijtimoiy va iqtisodiy siyosatining uzviy
23

qismiga aylantirdi. Amalga oshirilgan iqtisodiy siyosat yer-suvni, yaylovlarni,
barcha tabiiy boylikni chor hukumati q о ’lda jamladi. Ular m о ’may daromad
manbaiga aylandi.
Uchinchidan, Metropoliya o’lkani xomashyo makoniga aylantirib, paxtachilik,
ipakchilik, qorako’lchilik va boshqa muhim xomashyo mahsulotlari yetishtirish
tarmoqlariga katta e’tibor berdi. Sanoat qurilish sohasida chorizm metropoliya
burjuaziyasi manfaatlariga asos xomashyoni dastlabki ishlovchi
korxonalar qurilishini quvvatlab, о ’lkada qayta ishlash, tayyor mahsulotlar ishlab
chiqarish sanoati rivojiga t о ’sqinlik qilib keldi. Rossiyaning mustamlakachilik
siyosati Turkistonni rus tovarlari sotiladigan, tayyor mahsulotlar xarid qiluvchi
bozorga aylantirdi. Bu esa mahalliy hunarmandchiligini inqiroziga olib kelib,
yagona milliy bozorning rivojlanishiga y о ’l bermadi.
T о ’rtinchidan , Imperial mustamlakachilik siyosati xalq maorifi va madaniy
hayotida ham о ’z aksini topdi. U maktab va madrasalar faoliyatiga deyarli e’tibor
bermadi, aksincha ularning rivojlanishiga t о ’sqinlik qildi. Asosiy e’tibor о ’lkada
ruslashtirishga xizmat qiluvchi rus-tuzem maktablari tarmog’ini yuzaga keltirishga
qaratildi. Xullas, mustabid tuzum sharoitida ham Turkistonliklarning erkinlikka,
taraqqiyoti va istiqlolga bo’lgan azaliy intiqlik kayfiyati so’nmadi. Xalqimizning
yuragiga о ’rnashgan mustaqillik va ozodlik tuyg’usi tobora qudratli kuchga
aylanib bordi va natijada О ’zbekiston istiqloli tantanasi uchun mustahkam zamin
hozirladi.
24

Foydalanilgan Adabiyotlar
I.Hukumat Qarori
I.1. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori, 315-son,
27.07.1998
II.Prezident Asarlari
II.1 Karimov I.A. О ’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T.: 2011.
II.2 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T.: “Ma’naviyat”, 2008 y.
II.3 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak y о ’q. T.:1998.
V.Internet Saytlari
V.1http//fayllar.org.
V.2http//ma’lumot.ru
V.3http//shosh.uz
25

Chor Rossiyasi davrida Turkistonda sanoatlashuv tarixi tahlili tarixshunosligi

Sotib olish