Co2 lazerida materiallarni qayta ishlash va ularga dasturiy ta’minot yaratish

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	3.4MB
Покупки	0
Дата загрузки	09 Октябрь 2023
Расширение	docx
Раздел	Дипломные работы
Предмет	Физика

Co2 lazerida materiallarni qayta ishlash va ularga dasturiy ta’minot yaratish

Купить

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA LIM, FAN VAʻ ʼ
INNOVATSIYALAR VAZIRILIGI
ISLOM KARIMOV NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA
UNIVERSITETI
“ELEKTRONIKA VA AVTOMATIKA “fakulteti
“Lazer texnalogiyalari va optoelektronika “
kafedrasi
5312900-Lazer Texnalogiyalari va Optoelektronika
bakalavr ta’lim yo’nalishi bo’yicha
Malakaviy bitiruv
ishi
Mavzu: Co
2 lazerida materiallarni qayta ishlash va
ularga dasturiy ta’minot yaratish
Kafedra mudiri:
Bitiruv ishi rahbari:
Bitiruvchi:
TOSHKENT- 2023

Mundarija
Kirish
I.BOB . Lazerlar haqida qisqacha tushuncha
1.1. Lazerlarning yaratilish tarixi
1.2 Lazerlar haqida qisqacha ma`lumot
II.BOB. Lazerlarning turlari va ularning qo’llanish sohalari
2.1 Qattiq jismli lazerlar
2.2 Gazli lazerlar
2.3 Ionli lazerlar
2.4 Kimyoviy lazerlar
2.5 Yarimo ’ tkazgichli lazerlar
III - BOB . Lazer texnologiyalarida qollaniladigan dasturiy
ta ’ minotlar va ularning turlari
Iqtisodiy qismi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati.
Kirish

“Yurtimizda yashayotgan har qaysi inson millati, tili va dinidan qat’iy nazar erkin,
tinch va badavlat umr kechirishi, bugungi hayotdan rozi bo’lib yashashi- bizning
bosh maqsadimizdir. Biz faqat investitsiyalarni jalb qilish, yangi ishlab chiqarish
quvvatlarini ishga tushirish hisobidan iqtisodiyotimizni jadal rivojlantirishga
erishamiz. Iqtisodiyotdagi ijobiy natijalar esa ijtimoiy sohada to’planib qolgan
muammolarni tizimli hal etish imkonini yaratadi”
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga
murojati nutqidan
Tadqiqot ishining dolzarbligi . Oliy ta’lim tizimini rivojlantirishning strategik
maqsadlari va ustuvor yo’nalishlari Konsepsiya
Oliy ta’lim tizimining rivojlanishi mazkur Konsepsiya ilovasida belgilangan
maqsadli ko’rsatkichlarga erishishga asoslanadi.
Quyidagilar oliy ta’lim tizimini rivojlantirishning strategik maqsadlari hisoblanadi:
mamlakatni modernizatsiya qilish, ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan barqaror
rivojlantirish uchun yuqori malakali kadrlar tayyorlash sifatini oshirish, inson
kapitalini mehnat bozori talablari asosida rivojlantirish;
oliy ta’lim bilan qamrov darajasini oshirish, xalqaro standartlar asosida yuqori
malakali, kreativ va tizimli fikrlaydigan, mustaqil qaror qabul qila oladigan kadrlar
tayyorlash, ularning intellektual qobiliyatlarini namoyon etishi va ma’naviy
barkamol shaxs sifatida shakllanishi uchun zarur shart-sharoit yaratish;
sohada sog’lom raqobat muhitini shakllantirish, uning jozibadorligini oshirish,
jahon miqyosidagi raqobatbardoshligini ta’minlash.
Uzoq istiqboldagi maqsadli vazifalardan kelib chiqib, oliy ta’lim tizimini
rivojlantirish quyidagi ustuvor yo’nalishlar asosida amalga oshiriladi:
oliy ta’lim bilan qamrovni kengaytirish, oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash
sifatini oshirish;
ta’lim jarayoniga raqamli texnologiyalar va zamonaviy usullarni joriy etish;
oliy ta’lim muassasalarida ilmiy-tadqiqot ishlari natijadorligini oshirish, yoshlarni
ilmiy faoliyatga keng jalb etish, ilm-fanning innovatsion infratuzilmasini
shakllantirish;

mustaqil ta’lim soatlari ulushini oshirish, talabalarda mustaqil ta’lim olish, tanqidiy
va ijodiy fikrlash, tizimli tahlil qilish, tadbirkorlik ko’nikmalarini shakllantirish,
o’quv jarayonida kompetensiyalarni kuchaytirishga qaratilgan metodika va
texnologiyalarni joriy etish, o’quv jarayonini amaliy ko’nikmalarni
shakllantirishga yo’naltirish, bu borada o’quv jarayoniga xalqaro ta’lim
standartlariga asoslangan ilg’or pedagogik texnologiyalar, o’quv dasturlari va
o’quv-uslubiy materiallarni keng joriy etish;
o’quv adabiyotlari sifatini yaxshilash, zamonaviy o’quv adabiyotlarini yaratish
tartibini sodmaydonshtirish, eng yangi xorijiy adabiyotlarni xarid qilish va tarjima
qilish ishlarini jadallashtirish, xorijiy adabiyotlardan qo’shimcha yoki muqobil
o’quv adabiyotlari sifatida foymaydonnishni kengaytirish, kutubxonalar fondlarini
muntazam ravishda yangilab borish;
Ta’lim jarayoniga raqamli texnologiyalar va zamonaviy usullarni joriy etish
Ta’lim jarayoniga raqamli texnologiyalar va zamonaviy usullarni joriy etish
bo’yicha quyidagi tadbirlar amalga oshiriladi:
raqamli iqtisodiyot uchun yuqori malakali muhandis-texnik kadrlar tayyorlash
tizimini tashkil etish;
zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va ta’lim texnologiyalarining
mustahkam integratsiyasini ta’minlash, bu borada pedagog kadrlarning kasbiy
mahoratini uzluksiz rivojlantirib borish uchun qo’shimcha sharoitlar yaratish;
ta’lim jarayonlarini raqamli texnologiyalar asosida individuallashtirish, masofaviy
ta’lim xizmatlarini rivojlantirish, vebinar, onlayn, “blended learning”, “flipped
classroom” texnologiyalarini amaliyotga keng joriy etish;
Bitiruv malakaviy ishining ob’ekti va predmeti : Oliy o’quv yurtlarining ta’lim
jarayonida o’rganiladigan Lazer qurilmalari hisoblanadi
Bitiruv malakaviy ishining predmeti lazer qurilmalari yordamida materiallarga
ishlov berish uichun foydalaniladigan dasturlar hisoblanadi
Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari:
Ushbu bitiruv malakaviy ish i CO
2 lazeri yordamida materiallarga ishlov berishda
qo`llaniladigan dasturiy taminotlarni o`rganishga bag`ishlanadi.

Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi: Bitiruv malakaviy ishining ilmiy va
amaliy yangiligi hozirgi kundagi zamonaviy lazer qurilmalari uchun ishlab
chiqarilgan dasturiy ta`minotlarni o`rganish va amaliyotda tadbiq etish.
Mavzu bo`yicha qisqa adabiyotlar tahlili: Bitiruv malakaviy ish i ni tayyorlashda
foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatida Звелто О., М.Мириноятов ., Тарасов Л.В.
Качмарек Ф ., Карлов Н.В. , Мэйтенд А., Т . А . Сухова ., С . О . Зубович .,
Н . Н . Коротеев ., И . Л . Шумай ., Красильников С . С ., Красильникова Н . А .,
Савченко И . А . larning kitoblaridan mavzuga oid bo’lgan ma’lumotlar o’rganildi va
bitiruv malakaviy ishida ushbu adabiyotlardagi ma’lumotlardan foydalanildi. Bitiruv
malakaviy ishini tayyorlashda elektron va internet manbalaridan foydalanildi.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: Bu bitiruv malakaviy
ishning nazariy ahamiyati CO
2 lazeri yordamida materiallarga ishlov berish uchun
dasturiy taminot yaratish va ushbu dasturiy taminot yordamida amaliy tahlil qilish
Bitiruv malakaviy ishining tuzilishining qisqacha tasnifi va hajmi: Bitiruv
malakaviy ishi kirish, 3 ta bob, 7 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar
ro`yxatidan iborat bo`lib ____ betni tashkil qiladi.

I.BOB Lazerlar haqida qisqacha ma’lumot
1.1 Lazerlarning yaratilish tarixi.
Lazer kogerent nurlanish chiqaruvchi elektr - optik qurilmadir. Atama inglizcha
"laser" qisqartmasidan kelib chiqib, L ight A mplification by S timulated E missio of
R adiation ( majburiy nurlanish yordamida yorug likniʻ kuchaytirish), [1]
deb yoyiladi.
Tipik lazer divergensiyasi past va to lqin
ʻ uzunligi qat iy cheklangan (ya ni, ʼ ʼ
monoxrom ) yorug lik chiqaradi.
ʻ Lazer (ing. laser; Light Ampli ﬁ cation by
Stimulated Emission of Radiation — majburiy nurlanish yordamida yorug glikning
ʻ
kuchayishi ma nosini anglatadigan so z birikmalarining bosh harflaridan olingan),
ʼ ʻ
optik kvant generator — ultrabinafsha, infraqizil va ko zga ko rinadigan soha
ʻ ʻ
diapozondagi nurlanishlarni hosil qiluvchi qurilma; kvant elektronikadagi asosiy
qurilmalardan biri. Birinchi LAZER1960-yilda yoqutda amerikalik olim T.
Meyman tomonidan yaratilgan. Ishi atom va molekulalarning majburiy

nurlanishiga asoslangan. LAZERhar xil energiya (elektr, yorug lik, kimyoviy,ʻ
issiklik va h.k.)ni optik diapozondagi kogerent elektromagnit nur energiyasiga
aylantirib beradi. U 3 element — energiya manbai, aktiv muhit (modda), teskari
bog lanishdan iborat (agar LAZERkogerent nurni kuchaytirish uchun xizmat qilsa,
ʻ
teskari boglanish zarur emas). LAZERboshqa yorug lik manbalardan kogerentligi,
ʻ
monoxromatikligi, juda kichik burchak ostida yo nalganligi bilan, nur kuvvatining
ʻ
katta spektral zichlikka, juda yuqori tebranish chastotasiga egaligi bilan farqlanadi.
Aktiv muhitga ko ra, LAZERquyidagi guruhlarga bo linadi: 1) qattiq jism va
ʻ ʻ
suyuqlikdan tayyorlangan L; 2) gazli L; 3) yarimo tkazgichli LAZERBulardan
ʻ
tashqari, eksimer, kimyoviy va h.k. LAZERxillari ham bor. LAZERda teskari
bog lanish optik rezonator (ikki ko zgu) yordamida amalga oshiriladi. Ko zgular
ʻ ʻ ʻ
orasiga aktiv modda joylashtiriladi. Nur to lqini ko zgulardan qaytib, yana aktiv
ʻ ʻ
moddadan o tadi, unda
ʻ majburiy o tishlarni yuzaga keltiradi. Ko zgulardan biri ʻ ʻ
qisman shaffof bo lib, u cheksiz ko p o tishlardan keyin kuchaygan nurni
ʻ ʻ ʻ
tashqariga chiqib ketishiga xizmat qiladi.
LAZERning ishlash tamoyilida atom tuzil ishi muhimdir. Moddalarni tashkil
qilgan atomlarni energetik holatlari (orbitasi) har xilazerPastki orbitada zarrasi
bo lgan atom turg un, yuqori orbitada zarrasi bo lgan atom beqaror bo ladi. Yuqori
ʻ ʻ ʻ ʻ
orbitada zarra uzoq turmaydi. Ma lum vaqt o tgach, zarra pastki orbitaga tushib,
ʼ ʻ
atom o zidan nur chiqaradi. Yuqori energetik holatlar (orbita) dagi o zo zidan
ʻ ʻ ʻ
pastga, ya ni, energetik turg unroq holatga tushmasa, uni "turtib" tushirib yuborishi
ʼ ʻ
mumkin. Buni fanda majburiy nurlatish deyiladi. Tog ustidan pastga yumalatilgan
ʻ
bitta tosh bir necha toshni yumalatib tushirganidek, moddaning bitta zarrasi turtib
yuborilsa, barcha orbitalardagi zarralar qo zg aladi. Atom chiqargan nur bilan
ʻ ʻ
yutilgan nur ko shilib, ikkitasi to rtta, to rttasi sakkizta va h.k. LAZERnuriga
ʻ ʻ ʻ
aylanadi. Bu nurlarni kvant generator (elektr signal kuchaytirgichiga o xshab)
ʻ
kuchaytirib, g oyat to g ri yo nalgan nur (energiya)ga aylantirib beradi. Energiya
ʻ ʻ ʻ ʻ
manbai (o zgarmas tok, yuqori yoki o ta yuqori chastotali tok, optik yoki
ʻ ʻ
LAZERnuri, elektron nur dastasi) hisobiga aktiv moddadagi elektronlar yuqori
(uyg otilgan) sathlarga o tib, inversiya holati (elektronlar soni yuqori sath N2 da
ʻ ʻ

quyi sath N, dagiga nisbatan ko p bo ladi) vujudga keladi. Ularga biror energiyaʻ ʻ
manbai bilan ta sir ettirilsa (mas, yorug lik nuri), aktiv modda ishga tushadi.
ʼ ʻ
Bunda elektronlarga berilgan energiya bir necha ming marta ko payadi va shu onda
ʻ
LAZERnuri shaklini oladi. Bundan tashqari, LAZERnurining qurilmadagi
kuchaytirish koeffitsiyenti Kk unda sodir bo ladigan energiya yo qotishlar
ʻ ʻ
koeffitsiyenti Ky dan ancha katta (KkJ.) bo lishi kerak. Shu shartlar bajarilganda
ʻ
LAZERnuri generatsiyasi (hosil bo lishi) erishish mumkin.
ʻ
LAZER xil ish rejimiga ega. Agar unda uzluksiz energiya manbaidan foydalanilsa,
uzluksiz ingichka nur hosil qilish mumkin. Agar manba impulyeli energiya bersa,
LAZERnur impulslarini beradi.
Qattiq jismlardan tayyorlangan LAZERda (mas, yoqutli LAZERda) 0,05% gacha
xrom (Sg3+) ionlari (aktivator) qo shilgan alyuminiy oksid (A12O3) dan
ʻ
tayyorlangan kizil kristall shisha tayoqcha ishlatiladi. Bunda yoqut silindr shaklida
bo lib, yoqut o qining ikki uchiga optik rezonator hosil qiluvchi ko zgular
ʻ ʻ ʻ
joylashtirilgan. Impulsli lampadan chiqayotgan yorug lik tebrantirishni vujudga
ʻ
keltiradi. Lampaning yorug ligi yoqutga tushganda, xrom ionlari lampadan
ʻ
chiqayotgan radiatsiya spektrining yashil va sarik, qismlarini yutib "uyg ongan"
ʻ
aktivlashgan holatga o tadi. Natijada nurlanishga tayyor aktiv muhit hosil bo ladi
ʻ ʻ
va yoqutning o qi bo ylab ko zguga tik yo nalgan jala shaklida ko payib boruvchi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yorug lik kvantlari paydo bo ladi. Yoqutli LAZERlarda generatsiyalanayotgan
ʻ ʻ
yorug likning quvvati 20 kVt gacha yetadi. Ularning f.i.k. 0,1% dan 10% gacha.
ʻ
LAZERnuri generatsiyasi aktivatorning energiya sathlari orasidan o tishiga
ʻ
bog liq. Unda hosil bo lgan infraqizil nurning to lqin uzunligi >.=0,69 mkm.
ʻ ʻ ʻ
Qattiq jismli LAZERlardan neodim LAZERida aktiv modda vazifasini neodim
(Nd3+) ionlari qo shilgan shisha (CaWO
ʻ
4 ) tayoqchadan foydalaniladi. Bu λ=1,064
mkm li infraqizil nur chiqaradi.
Suyuq jismlardan tayyorlangan LAZERda aktiv modda o rnida "Rodamin-6J",
ʻ
piranin, tripaflavin va boshqa ishlati-ladi. Bo yoqni erituvchi sifatida spirt, atseton,
ʻ
toluol va boshqalardan foydalanib, aktiv modda shisha kyuvetaga joylash-tiriladi
(2rasm). Azot LAZERyordamida uyg otiladigan bo yoq LAZERning sxematik
ʻ ʻ

tuzilishi ko rsatilgan. Gazli LAZERda [birinchi gazli (He-Ne) aralashmasidaʻ
amerikalik olim A. Javan tomonidan yaratilgan] aktiv muhit gaz (yoki gaz
aralashmasi) dan bo ladi. Mac, geliy-neon (Ne—Ie) li aktiv muhit geliy va neon
ʻ
gazlar aralashmasidan iborat (3-rasm). Gaz aralashmasi elektr razryadi bilan
aktivlashgan holatga keladi. Bunday LAZERda generatsiya Ne ning sathlar
orasidan o tishida sodir bo ladi. Bunda 3 ta to lqin uzunlikdagi nur chiqadi: ^.
ʻ ʻ ʻ
=0,63 mkm (qizil nur), L2=1,15 mkm va X3=3,39 mkm (infraqizil nurlar). Gazli
LAZERdan (CO2+N2) da X=10,6 mkm uzunlikdagi nur chiqadi. Ionli va
kimyoviy LAZERlar ham gazli LAZERhisoblanadi. Ionli LAZERda aktiv muhit
— ionlashgan atomlar, kimyoviy LAZERda esa kimyoviy reak-siyalarda
"uyg ongan" holatga o tgan atomlar bo ladi (ion sathlarda ishlovchi argon LAZERi
ʻ ʻ ʻ
ko k nur chiqaradi). O zbekiston milliy universiteti (O zbekiston milliy
ʻ ʻ ʻ
universiteti) ning kvant radiofizika kafedrasida o ta yuqori chastota sohasiga oid
ʻ
tranzistorli avtogeneratorlarda ishlovchi ixcham yengil SO2 LAZERi yaratilgan.
Yarimo tkazgichli mas, GaAs LAZERlarda aktiv muhit yarimo tkazgichlardan
ʻ ʻ
bo ladi. Bunday LAZERda muhit optik va elekt-ronlar oqimi yordamida aktiv
ʻ
holatga keltiriladi. Bu turdagi LAZERlarda lazer o tishlari o tkazuvchanlik-valent
ʻ ʻ
zonalari va donorakseptor sathlari orasida bo ladi. Bular LAZERdiodlari deyiladi.
ʻ
Yarimo tkazgichli diod qalinligi 0,1 mm va yuzasi bir necha mm2 bo lgan kristall
ʻ ʻ
plastinkadan iborat (4-rasm). Bu diodlar orqali to g ri tok o tkazilganda elektronlar
ʻ ʻ ʻ
yuqori zona yoki sathlarga o tib, inversiya holati ro y beradi. Elektronlar quyi zona
ʻ ʻ
(yoki sathlar) ga o tganida elektron-kovaklar rekombinatsiyasi natijasida ajralgan
ʻ
energiya hisobiga LAZERnuri generatsiyasi kuzatiladi. GaAs LAZERidan
chiquvchi in-fraqizil nurning to lqin uzunligi ^.=0,84 mkm. Yarimo tkazgichli
ʻ ʻ
LAZERlardan aktiv moddasi CdS (ko k nur), CdTe (qizil, to q qizil nur —
ʻ ʻ
qirmizi), CaSb (qizil; infraqizil nur) bo lgan LAZERlar mavjud. Yarimo tkazgichli
ʻ ʻ
LAZERlarning tuzilishi sodda, o lchami kichik va ular uzoq ishlay oladi.
ʻ
LAZERlardagi nur quvvati qattiq jismli LAZER, suyuq jismli LAZER, gazli
LAZERva yarimo tkazgichli LAZERtartibida, f.i.k. esa yarimo tkazgichli LAZER,
ʻ ʻ
suyuq jismli LAZER, gazli LAZERva qattiqjismli LAZERtartibida kamayib

boradi. Nurning ingichkali-gi (tor burchak ostida yo nalgashgagi) gazliʻ
LAZERlarda eng yaxshi, yarimo tkazgichli LAZERlarda esa eng yomon.
ʻ
Kurilmaning o lchamlari, og irligi qattiq jismli LAZERlarda eng katta, gazli va
ʻ ʻ
suyuk, jismli LAZERlarda o rtacha, yarimo tkazgichli LAZERlarda esa eng
ʻ ʻ
kichik. Turli LAZERlar nuri ultrabinafshadan tortib, ko zga ko rinadigan soha va
ʻ ʻ
infraqizil diapazonlarni qamrab oladi.
LAZERturli sohalarda keng qo llaniladi. Qattiq jismli LAZERlar lazer
ʻ
spektroskopiyasida, LAZERtexnologiyasi (qattik, jismlarni qirqish, payvandlash,
teshish) da, nochizig iy optikada, gazli LAZERlar esa chastota va uzunlikni
ʻ
standartlashda, optik sistemalarni sopash, marksheyder ishlarida, LAZERlar
kimyosida, tibbiyotda; yarimo tkazgichli LAZERlar ixcham, yengil bo lib, optik
ʻ ʻ
aloqa sistemalarida, audio va video sistemalarida, tunda ko rish qurilmalarida,
ʻ
ma lu-motni optik qayta ishlash va proyeksion LAZERtelevideniyesida keng
ʼ
qo llanilmoqda. Kimyoviy LAZERlar atmosfera tarkibini nazorat qilish
ʻ
sistemalarida ishlatiladi. LAZERlar kriminalistika, Yer ustidagi uzok, masofalarda
va suv osti optik aloqasida, nur tolali telefon aloqa sistemalarida, LAZERkompakt-
diski yasashda, xirurgik operatsiyalarda, oftalmologiyada, boshqariluvchi
termoyadro sintezida va h.k. k. da ishlatiladi.

II.BOB. Lazerlarning turlari va ularning qo’llanish sohalari
Birinchi lazer 1960-yilda T. Meyman tomonidan yiatilgan. Keyinchalik xorijiy
mamlakatlar olimlari bilan bir qatoila lazer nurlanishlarini energiyasini oshirish,
kam energiya sarflydigan, barcha ko’rsatkichlari bo’yicha samarali bo’Igan yaigi
faol muhitlarda lazerlar yaratish sohasida 0 ‘zbekisto fizik olimlarining ham
salmoqli hissalari bor. Hozirgi vaqtga k(ib lazer nurlanishi - yuzlab faol muhitlarda
hosil qilingan. Bu faol nuhitlar o’zining agregat holatlari, ishlash sharoitlari va
boshqa o ‘pgina xususiyatlari bilan farq qiladi. Talabalarda lazerlar haqida asavvur
paydo qilish uchun biz keng tarqalgan lazerlaming turlari alarning ishlash
tamoyillari bilan tanishtirib o’tamiz.
2.1Qattiq jismli lazerlar
Lazerlarni faol muhitlarining agregat holatiga ко 'a qattiq jismli, gazli, ionli,
kimyoviy va yarimo’tkazgichli tzerlarga ajratiladi. Faol muhiti kristall yoki shisha
boMgan lazerlar qatt] jismli lazerlar nomini olgan. Qattiq jismli lazerlarda invers
bancik optik damlash yo’li bilan hosil qilinadi. Bunday lazerlar faol mhitining
asosini qattiq jismga kiritilgan aralashmaning ionlari tashil etadi, ya’ni xrom, nikel,
kobalt, neodim, erbi va bosha ionlar qo’llaniIadi. Faol muhit bir necha shartlami
qondirishi kerak, jmladan, optik jihatdan bir jinsli, mexanik jihatdan mustahkam.
issiqlik o’tkazuvchanligi katta, issiqlik ta’siriga chidamli, nurlanis to’lqin
uzunliklari sohasida shaffof va mexanik qayta ishlashlar riijasida katta o’lchamli
faol elementlar olish imkoniyatini bera oladigan bo’lishi shart
Bi barcha talablarga to1 la javob beradigan moddalar kam. Qattiqjismli lazeming
tuzilishi 1.1- rasmda ko’rsatilgan.

2.1-rasm. Qattiq jism li lazeming tuzilishi: 1- Faol muhit, 2- rezanator ко
'zgulari, 3- gaz razryadli lampa, 4- nur qaytargich, 5-yuqori kuchlanishli
energiya manbai, 6-yorug ‘lik impulsi.
Qattiq jismli lazerlarda yuqori energetik sathni zarralar bilan to'ldirilishi yuqorida
turgan bir nechta sathlardagi zarralami nurlanishsiz tushishi orqali amalga
oshiriladi. Optik damlash lanpasining nurlanishi faol elementning asosiy sathida
joylashgan zirralarini eng yuqori sathlariga chiqaradi. Bu sathga chiqarilgan
zuralarning yashash vaqtlari kichik bo’lgani uchun ular yuqori ishchi lazer sathiga
tushib, bu sathda to’planadilar va quyi ishchi lazer sathiga nisbatan invers
bandlikni hosil qiladi. 1.1 - rusmdagi nur qaytargich (4) gaz razryadli lampa (3)
nurlanishini to1 la faol muhitga qaytarish uchun xizmat qiladi. Rezanator
ko’zgularining (2) vazifasi zarralami qisqa muddatda ionlashishtirishdan iborat.
Energiya manbaidan (5) olingan elektr energiyasi razryadda, nur qaytargichda, faol
muhit (1) yutish spektriga mos kelmagan nurianishda yo'qotiladi. Lazer
nurlanishidagi bu yo’qotish energiyaning 1+5 % ni tashkil etadi. Elektr
energiyasinig asosiy qismi faol muhitni qizdiradi va sovutgich tomonidan faol
muhit sovutib turiladi. Berilgan impuls faol muhit ta’sirida kuchayib, (i6) shaklida
chiqadi. Qattiq jismli lazerlaming aksariyatida impuls ravishda optik damlash
(yorug’lik manbai) qo’llaniladi. Impuls lampaning nurlanishi taxminan bir

millisekunddan kamroq vaqt davom etgan holda lazer nurlanishi davomiyligi 0,3 +
0,5 ms bo’lgan impuls tarzida ro’y beradi. Bu ish uslubi lazeming erkin
generatsiyasi deyiladi. Erkin generatsiya nurlanishi impulsning davom etish vaqti
Imks va impulslar orasidagi vaqt oralig’i 10 m b bo’lgan impulslardan iborat.
Erkin generatsiya - nurlanish davomiyligi qisqa muddatli impulsli nurlanishdir.
Qattiq jismli lazerlaming nurlanish quvvatini oshirish va impulsning davom etish
vaqtini qisqartirish rezonator (ya’ni muayyan takroriylikdagi tashqi kuch ta’sir
qilganda eng katta amplituda va tebranish qobiliyatiga ega bo’lgan tebranish
tizimi) aslligini o’zgartirish yo’li bilan amalga oshiriladi. Mazkur usul rezonator
aslligini modulatsiyalash nomini olgan. Bu holni vujudga keltirish uchun optik
rezonator ichiga yorug’lik nuri ta’sirida tiniqlashuvchi optik zulfin (zatvor)
joylashtiriladi. Optik rezonator - bu yorug’lik nurini optik asboblar yordamida
kuchaytirishdir. Zulfin - numi qisqa muddatda yopib - ochib turadigan qurilmadir.
C'alayonlantirilgan zarralaming yuqori energetik sathdan relaksatsiya vaqtiga teng
vaqt ichida faol elementini optik damlash (10^+1 O'3 sekund) orqali amalga
oshiriladi. Damlash - tashqi energiya yordamida elektronlami yuqori sathga
ko'tarishdir. Invers bandlik eng katta qiymatga ega bo’lgan vaqtda esa optik zulfin
qisqa vaqtga ochiladi, natijada davom etish vaqti 10-3 + 10~9 s bo'lgan qisqa
impuls hosil bo’ladi. Bu impuls monoimpuls deb ataladi. Monoimpuls - yakka
impuls degan ma’noni bildiradi. Shu vaqt ichida barcha g’alayonlantirilgan zarralar
yuqori sathdan qo’yi sathga majburiy nurlanish berib o’tadi hamda monoimpulsli
nurlanish generatsiyaianadi
Faol muhitga yig’ilgan energiya qisqa vaqt ichida nurlanish hosil qilgani uchun
uning quwati erkin generatsiya nurlanishi quwatiga nisbatan bir necha marta katta
bo’ladi. Misol tariqasida faol muhit sifatida yoqut elementlari qo’llanilgan lazerni
ishlash tamoyilini qarab chiqamiz. Lazeming ishlash tamoyili. Odatdagi
sharoitlarda ko'pchilik atomlar quyi energetik holatda boMadi. Shuning uchun past
temperaturalarda moddalar yorug’lik chiqarmaydi. Elektromagnit to’lqin modda
orqali o’tganda elektromagnit to’lqinning energiyasi yutiladi. To’lqin energiyasi
ta’sirida atomlaming bir qismi uyg’onadi, ya’ni yuqori energetik holatga o’tadi.

Bunda yorug’Iik dastasidan sathlaming YEi va YE2 energiyasi farqiga teng
bo’lgan hv = YE2 - YE 1 energiya ajraladi. Tashqi elektromagnit to’lqin ta’sirida
uyg’ongan atom qo’shni atomlar bilan to’qnashganda ularga o’z energiyasini
berishi yoki ixtiyoriy yo’nalishda foton chiqarishi mumkin.
2.2-rasm
Biron usul bilan muhit atomlarining ko’p qismi faollashtirilgan bo’lsa, u holda
modda orqali

chastotali elektromagnit toMqin o’tganida bu to’lqin zaiflashmaydi, okuincha
induksiyalangan nurlanish hisobiga kuchayadi. Bu to’lqin ta'slrida atomlar quyi
energetik holatga o’tadi va bunda chastotasi, fazasi jihatidan tushuvchi to’lqinga
mos boMgan to’lqinlar chiqaradi. 2.2 (a) - rasmda yorug’likni yutilishi, (b) -
rasmda qo’zg’otilgan atom va to’lqin, (d) - rasmda esa atomning asosiy holatga
o’tganligi va to’lqinning kuchaygani sxematik ravishda qo’rsatilgan. Uch sathli
sistemada yoqut lazeri. Atomlari tashqi elektromagnit toMqin ta’sirida uyg’otilgan
holatda bo’lgan muhitlar hosil qilishning turli usullari bor. Yoqut lazerida buning
uchun kuchli maxsus lampadan foydalaniladi. Atomlar yorug’lik yutish hisobiga
uyg’onadi. Biroq lazeming ishlashi uchun ikki energetik sath yetarli emas. Tashqi
elektromagnit nurlanishi vazifasini bajaruvchi lampaning yorug’ligi har qancha
kuchli bo’lmasin, uyg’otilgan atomlar soni uyg’otilmagan atomlar sonidan ortiq

boimaydi. Chunki yorug’lik ayni vaqtda atomlarni uyg’otadi. ham atomlarni
yuqori sathdan quyi sathga majburiy ravishda induksiyalab o’tkazadi. Uchinchi
sathni hosil qilish yo’li bilan energiyani bir joyda to’pIash imkoniyatiga ega
bo’lamiz.
2.3-rasm. Uch sathli energetik tizim
Shunisi muhimki, tashqi ta’sir boimaganda atomlaming turli energetik sathlarda
yashash vaqti bir-biridan katta farq qiladi. Ei - sathda juda qisqa vaqt, ya’ni 10_85
vaqt davomida yashaydi va so’ngra nurlanmasdan o’z - o ‘zidan YEi - sathga
o’tadi va yashashvaqti 10~35 ga teng. Tashqi elektromagnit to’lqin ta’siridan YE2
- sathdan YEi - sathga o’tishda nurlanish sodir bo’ladi. Lampaning kuchli
chaqnashidan keyin atom ionlari Ез - sathga o’tadi va 10_8s ga yaqin vaqt
o’tgandan keyin YE2 - sathga o’tadi va unda uzoq muddat “yashaydi”. Shunday
qilib, uyg’otilgan YE2 - sathning uyg’otilmagan YEi - sathdagiga qaraganda
atomlar ko’proq bo’ladi. Yoqut - aluminiy oksidi (AI2O3) va xrom (Cri+) atomlari
(0,05% ga yaqin) aralashmasidan iborat och qizil kristalldir. Kristalldagi xrom
ionlari sathlari yuqorida talab qilingan xossalarga egadir.
Yoqut lazerining tuzilishi. U juda yuqori aniqlikdagi parallel tekisliklarda
joylashgan, uchlari tekis silliqlangan sintetik yoqut (xrom atomlari qo’shilgan
aluminiy oksidi) sterjenidan iborat bo’lib, umumiy ko'rinishi 1.4- rasmda

ko’rsatilgan. Sterjen uchlari kumush bilan qoplanadi, bunda yoqut sterjenning bir
uchi shaffof, ikkinchi uchi esa yarim shaffof ko’zgu qilinadi. Lazeming yorug’lik
nurlanishi xrom atomlari tomonidan hosil qilinadi. Xrom atomlarini uyg’ongan
holatga o’tkazish uchun sterjen impulsli lampa yoki gaz - yorugMik trubkasiga
joylashtiriladi. Spiral shaklida ishlangan gaz razryad lampa ko’kimtir-yashil
yorug’lik beradi.
2.4-rasm. Faol muhitiyoqutdan iborat bo’lgan lazeming tuzilish sxemasi.
Lampa chiqarayotgan yorug’likni yutgan xrom atomlari uyg’onadi, so’ngra pastroq
energetik holatga o’tib, ularning o’zi qizil yorugiik chiqaradi. Xromning
uyg’ongan atomlaridan biri o’z - o’zidan sterjen o’qi bo’ylab uchib yuruvchi kvant
chiqaradi. Bu kvant boshqa xrom atomlarining induksiyalangan nurlanishini hosil
qiladi. Kvantlar sterjen uchlaridan qaytib, uning o’qi bo’ylab ko’p marta uchib
o’tadi (1.5 a -rasm). Bunday qizil yorug’lik fotonlari quyuni tez ortadi va nihoyat,
steijenning yarim shaffof uchidan tashqariga chiqadi, ya’ni qisqa muddatli, lekin
qudratli va qat’iy yo’nalgan qizil nurlanish hosil boiadi, bu nurlanish lazer nuri deb
ataladi (1.5 b - rasm).

2.5 rasm
a — kristalldagi atomlarning harakati; b - lazer nurini hosil bo ‘lishi.
Uyg’ongan xrom atomlari faqat muayyan fotonlamigina sezuvchi atom
rezonatorlari bo’lib xizmat qiladi. Demak, yoqut sterjeni induksiyalangan nurlanish
hosil qiluvchi hajmiy rezonatordir. Sterjen ichida nurlanishni kuchaytirish uchun
ko’zgular (sterjen uchlari) orasidagi masofa lazer nurlayotgan yorug’lik yarim
to’lqin uzunligining butun soniga teng boiishi kerak. Sterjenning kumush
yuritilgan uchlari lazeming faqat yorug’lik nurlanishining kuchaytiruvchi ko’zguli
rezonator hisoblanadiLazer ishlaganda sterjenda ko’p issiqlik ajraladi, shuning
uchun sterjen suyuqlik yordamida sovutib turiladi. Sterjen ichida fotonlar oqimi
zichligining juda katta bo’lishi tufayligina xuddi shu induksiyalangan nurlanish
yordamida uyg’ongan xrom atomlari past energetik holatga o’tadi, chunki fotonlar
oqimi zichligi kichik boiganda xrom atomlarining ko’pi o’z - o’zidan foton chiqara
boshlaydi, bu esa lazer nurlanishining kogerentligini buzadi. Yoqut lazerining
yorug’lik nurlari juda yorqin boiadi. Bunday lazer nurini ko’zimiz hatto 40km
masofadan ham sezadi. Yoqut lazeri ketma-ket keluvchi impulslar ko’rinishda
vatoiqin uzunligi 694,3 nm, quwati 106 + 109 Vt gateng boigan impulsli nurlanish
chiqaradi. Lazeming kuchli yorugiik oqimi qattiq, suyuq va zich gazsimon
moddalarga ta’sir qilganda bir qancha yangi ajoyib hodisalar kuzatiladi, masalan,
nurlanish chastotasi ikkiga ajraladi, ya’ni qizil yorugiikdan binafsha yorugiik hosil
boiadi. Lazer nurlanishining kogerentligi bu nurlanishni modullash yoii bilan turli
informatsiyani uzoq masofalarga, masalan, televizion ko’rsatuvlami uzatishda
undan foydalanishga imkon beradi.

2.2. Gazli lazerlar
Gaz lazerlarida faol muhit sifatida qoilaniladigan gazning bosimi odatda bir necha
millimetr simob ustuni boigani uchun nurlanish chizig’ining gaz molekulalarining
to’qnashishi natijasida kengayishi juda kichik boiadi. Nurlanish chizigining
kengayishi asosan Dopier effekti bilan bogiiqdir. Dopier effekti - bu tebranishlar
manbai va kuzatuvchi bir - biriga nisbatan harakatlanganda kuzatuvchi sczadigan
tebranish takroriyligi yoki toiqin uzunlikning o’zgarishlaridir. Nurlanish
chizigining kengligi juda kichik boigani sababli gaz muhitlarida invers tondlikni
hosil qilish uchun ham optik damlash usulidan fbydalanish yaxshi samara beradi.
Optik damlashda qoilaniladigan lamp* nurlanishi deyarli uzluksiz boiib, yutish
chiziqlari kengligi IdoMk boiganda optik nurlanish energiyasining juda kam
ulushiga Invers bandlikni hosil qilish uchun sarflanadi. Shuningdek, gazlazerlarida
atomlami uyg’ongan holga o’tkazish uchun elektr razryadi qo’llaniladi. Bu usul
elektr damlash nomini olgan. Elektr damlash - elektr tokini hosiil qiladigan
elektronlar oqimi faol muhit bilan to’qnashish natijasida invers bandlik hosil
qilishdir. Elektr damlashda gaz orqali elektr toki o’tishi natijasida ionlar va erkin
elektronlar hosil bo’ladi. Ular elektr maydonida tezlashishi natijasida qo’shimcha
kinetik energiya oladilar va neytral atomlar bilan to’qnashganda ularning
uyg’ongan holatga o’tishiga sababchi boiadilar. To’qnashuv orqali atomlarni
uyg’ongan holatga o’tkazish jarayonida katta massali ionlarga nisbatan, kichik
massali elektronlar ko’proq rol o’ynaydi, chunki past bosimdagi gazda
elektronlarning o’rtacha energiyasi ionlaming o’rtacha energiyasiga nisbatan bir
qancha katta bo’ladi. Ma’lum vaqtdan so’ng gazda elektronlarning o’rtacha
harorati T bilan tavsiflanuvchi muvozanat holat vujudga keladi. Gazlarda elektr
damlash ikki yo’l bilan amalga oshiriladi: 1. Faqat bir xil zarralardan iborat gazda
atom faqat elektron bilan to’qnashish natijasida uyg’ongan holga o’tishi mumkin:
e + X -»• x* + e (2.1)
ye - elektron;
X - asosiy holatdagi atom;
x* - uyg’ongan holatdagi atom.

2. Ikki gaz (A va V) aralashmasida turli atomlaming o’zarto'qnashuvi natijasida
energiya rezonans ravishda bir atomdan ikkinchi atomga uzatilishi uyg’ongan
holatni hosil qiladi. Bu jarayon sxematik tarzda 2.6 - rasmda ko’rsatilgan. A atom
uyg’ongan holatda, V atom esa asosiy holatda deb hisoblaylik. Ularning uyg’ongan
holatlari orasidagi energiya farqi E < kT bo’lsin. Bu vaqtda A va V atomning
uyg'ongan holatga o’tish ehtimoli mavjud boMadi, ya’ni
A* + В —» A + В * + E (2.2)
A * - uyg’onganholatdagi atom; В * - uyg’ongan holatdagi atom.
2.6-rasm. Atomlaming energetik sath lari diagrammasi.
YE energiya atomning ilgarilanma harakati energiyasiga qo’shilishi yoki undan
ayrilishi mumkin. V atomlaming bu jarayonda uyg’ongan holatga o’tishi A
atomning uyg’ongan holati uzoq yashovchi metastabil bo’lgandaginasamarali
bo’ladi. Chunki, uyg’ongan holatga o’tgan ^ atomlar bu holatda uzoq vaqt saqlanib
turadilar va V atomlarni uyg’ongan holatlarga o’tkazish uchun xizmat qiladilar. 2.2
- reaksiya bo’yicha ro’y beradigan jarayon ikkinchi tur to ‘qnashuvlar nomini
olgan. Atom uyg’ongan holatdan asosiy holatga yoki pastki energiya holatiga to’rt
xil yo’l bilan o’tishi mumkin: - uyg’ongan atomning erkin elektron bilan
to’qnashuvida elektronga energiya berish yo’li bilan; - bir necha gaz aralashmasida
boshqa tur atomlari bilan to'qnashish natijasida; - atomning gaz razryadi trubkasi
devori bilan to’qnashuvi nat^asida; - o’z - o’zidan nurlanish yo’li bilan. Gazlar
o’tayotgan elektr tokining berilgan qiymatida atomning uyg’onish va relaksatsiya
jarayonlarining to’xtovsiz ro'y berishi natijasida atomning (uyg’ongan) energiya

sathlari bo’ylab taqsimoti - invers bandlikni vujudga keltiradi. Relaksatsiya -
makroskopik fizikaviy tizimda termodinamik muvozanatning o’mashuvi jarayoni.
Gaz lazerlarining tuzilishi 2.7 - rasmda keltirilgan.
2.7-rasm. Gaz lazerining tuzilishi.
Gaz lazeri past bosimli gaz aralashmasi bilan to’ldirilgan shisha trubkadan iborat.
Trubka (1) diametri bir necha millimetrdan bir necha santimetrgacha bo’ladi.
Trubka uchlari (2) Bryuster burchagi ostida joylashtirilgan yassi parallel plastinalar
bilan biriktirilgan. Bunday plastinka orqali rasm tekisligida qutblangan yorugMik
o'tganda plastinka sirtidan qaytish natijasida yo’qotishlar nolga teng bo’ladi.
Trubka ikkita yassi parallel yorug’likni to’liq qaytarish xususiyatiga ega bo’lgan
yarim shaffof va shaffof ko’zgular (3) orasiga joylashtirilgan. Oldin yuqori
kuchlanishli impuls (5) berib gaz molekulalari ionlashtiriladi. Doimiy elektr toki
(4) berish orqali ionlar uyg’ongan holatga o’tadi. 1960-yil oxirida amerikalik fizik
olim A. Djavan geliy va neon aralashmasi yordamida birinchi gaz lazerini kashf
qildi. Geliy - Neon (He - Ne) lazeri. He -Ne lazeri neytral atomlardan tuzilgan gaz
lazerlarining eng ko’p tarqalgan turidir. U uch to’lqin uzunligi Ai = 3391nm, Л 2
=1152nm, Лз = 632,8 nm, danurlanish xususiyatiga egadir. Kashf etilgan birinchi
gaz lazeri He - Ne lazeri bo’lib, u A =1152 nm to’lqin uzunligida nur chiqargan va
nurlanish quwati R = 700 m Vt gacha qiymatga ega bo’ Igan. Hozirgi vaqtda He -
Ne lazerining A — 632,8 nm to'iqin uzunligida nurlanuvchi turi eng ko’p
tarqalgan. Gazli razryad nayining ichki diametri bir necha mm dan 7 sm gacha,
uzunligi esa bir necha sm dan bir necha metrgacha boMishi mumkin. Faol muhit

sifatida neon gazi olinib, yordamchi gaz sifatida unga geliy gazi qo’shiladi va
ulaming nisbati taxminan 1:7 munosabat olinib, gaz razryad nayi kerakli
bosimlarda (1,3 mm sm. ust. teng bosimlarda) to’ldiriladi. Razryad nayining ichida
yoki tashqarisida 2.8 - rasmda ko’rsatilgandek silindrik yoki tasmali elektrodlar
joylashtiriladi va ular mos holda doimiy tokli yoki ko'ndalang yuqori chastotali
razryad hosil qilishi uchun xizmat qiladi.
2.8-rasm. Geliy-neon lazerining tuzilishi: 1- shishadan yasalgan geliy-neon
aralashmali razryad nayi yuqori kuchlanish bilan ionlashtiriladi (1-2,5 kV); 2
- katod; 3 - anod; 4 - shaffof bo ‘Imagan sferik ко ‘zgu (o ‘tkazuvchanligi 0,1
%); 5 - shaffof sferik ко zgu (o ‘tkazuvchanligi 1-2 %); 6 - trubka uchlari
Bryuster burchagi ostida joylashgan shisha yassi parallel plastinkalar.
Geliy va neon aralashmali muhitdagi jarayonni tahlil qilish uehun, geliy va neon
atomlarining elektron energetik sathlari dkgnunmasidan foydalanamiz (1.9-
rasm). ,.t. j Oelly yordamchi gaz boiib, ikkinchi tur to’qnashishlar yordamida neon
ishchi energetik sathlarini neon atomlari bilanto’ldirishga yordamlashadi. Geliy
atomlarining o’zi erkin elektronlar bilan to'qnashganda yuqori energetik sathlarga
o’tadi. Geliy atomining bu yuqori sathlardagi yashash vaqti 10-3.v va bu sathlar
energiyasi neon atomining 2S va 3S sathlarining energiyalariga yaqin. Bu holda
yuqori energetik sathdagi geliy atomlari pastki sathda joylashgan neon atomlari
bilan noelastik to’qnashib uni yuqorigi 2S va 3S ishchi sathlarga o’tadi. Geliy
atomi 2S sathi va neon atomini 3S sathi energiyalarining farqi 300 sm'1ga teng
bo’ladi. Bu xona temperaturasidagi kTning qiymatidan birmuncha katta bo’lishiga

qaramasdan geliy atomidan neon atomiga energiya uzatish jarayonining
intensivligi yuqori bo’ladi.
2.9-rasm. Geliy - neon lazerining energetik sathlari.
Shunday qilib, g’alayonlantirilgan geliy atomlari yordamida neon atomlarini
g'alayonlantirish uchun, energiya zarralaming o’zaro noelastik to’qnashishi yo’li
bilan uzatiladi. Bu o'tishlarida invers bandlik hosil bo’ladi va lazeming to’rt
energetik sathli tuzilishdagi ishlash tamoyiliga mos keladi. Bu jarayonda neon
atomlari elektronlar bilan to’qnashadi hamda g’alayonlantirilgan sathlarga
o’tkazilib, invers bandlik hosil qilinadi. Razryad tokening katta qiymatlarida neon
atomining IS sathi elektron - neon to’qnashuvi natijasida to’ldiriladi. Bu holda 2R
va 3R sathlarning IS sathdagi neon atomlari bilan to’ldirilishi asosiy hisoblanadi.
Bu esa invers bandlikning kamayishiga hamda generatsiyaning yo’qolishiga olib
keladi. Bu holda neon atomining nurlanishi 2S—*2R va 3S—*3P sathlardagi
o’tishlariga to’g’ri keladi. Bu jarayonlarni quyidagi ifodalar ko’rinishida yozish
mumkin:
ye +Ne (IS) -» Ne (2R) +ye
ye +Ne (2S) -> Ne (3R) +
Birinchi bo’lib 2S-^2R energetik o’tishlarida lazer generatsiyasi olingan. Hozirgi
paytda, sanoatda ishlab chiqilgan lazerlarda uch xil o’tishlarda generatsiya olingan

bo’lib, ularda generatsiya olish shart-sharoitlari taxminan bir xil (gaz aralashmasi
bosimi, razryad tokining qiymati) va nurlanish quwatining razryad parametrlariga
bog’liqligi ham bir xil bo’ladi. To'lqin uzunligi A 1 = 339lnm nurlanish berish
imkoniyatiga ega bo’lgan energetik sath neon atomlari bilan tez va oson
toMdiriladi. To’lqin uzunligi 632,8 nm nurlanish generatsiyasini olish
murakkabroq, lekin bu nurlanish elektromagnit to’lqin diapozonining ko’zga
ko’rinadigan diapazonida boMgani va foto qabulqilgich qurilmasining eng katta
sezgirlik sohasida yotgani uchun neon lazerlari ko’p ishlab chiqariladi va xalq
xo’jaligining turli sohalarida ishlatiladi. Gazodinamik SO2 lazer. Faol muhiti
karbonat angidrid (SO2) gazida ishlovchi va o’rta infraqizil 10600nm to’Iqin
uzunlikli diapazonda nurlanish beruvchi lazcrdir. Uning uzluksiz ish rejimdagi
kogerent nurlanish quvvati yuzlab kilovattga yetishi mumkin va texnikaning turli
sohalarida ishlatilishining Imkoniyatlari keng.
Nurlanish quwati R = 100 mVt gacha qiymatga ega bo’lgan geliy— neon
lazerining umumiy ko’rinishi.
Gazodinamik CO2 - lazerda invers bandlik yuqori haroratgacha qizdirilgan gaz
aralashmasining keskin ravishda kengayishi natijasida hosil qilinadi. Gazodinamik
lazerning ishlashini 1.10 - rasm asosida tushuntirish mumkin

2.10-rasm. Gazodinamik lazerning tuztiishi: 1 -yonish kamerasi, 2 - soploning
kritik yuzasi, 3 - optik rezonator, 4 - diffuzor; 5 ~ CO2 gazi bilan ta
’minlaydigan kamera.
Biror idishda yuqori temperatura {T-=1400K) va bosimda (17atm.) gaz joylashgan
boMsin. Gaz boshlang’ich holatda termodinamik muvozanatda boigani uchun SO2
molekulasiningyuqori lazer sathi 001 yuqori bandlikka (asosiy sath bandligining
taxminan 10 % ega bo’ladi. Pastki sathning bandligi undan ham yuqori bo’lib
(25%), ular orasida invers bandlik mavjud bo’lmaydi.' Gaz aralashmasi ingichka
tirqish - soplo orqali kengaya boshlasin. Kengayish adiabatik ravishda bo’lgani
uchun gazning kengaygandan keyingi temperaturasi juda kichik bo’lib qoladi.
Yuqori va pastki lazer sathlarining bandligi yangi temperaturaga mos keladigan
muvozanat holatga o’tishga intiladi. Lekin yuqori sathning yashash vaqti, pastki
sathning yashash vaqtidan katta bo’lgani uchun pastki sathning bandligi yangi
muvozanat holatga mos tushuvchi bandlikka tezroq o’tadi. Natijada, gazning
kengayish sohasida, gaz oqimi yo’nalishida yetarlicha keng bo’lgan sohada yuqori
sathning bandligi kattaroq bo’lib qoladi, ya’ni invers bandlik sodir bo’lishi
kuzatiladi. Bu soha uzunligi uyg’onish holatini azot molekulasidan SO2
molekulasiga uzatish uchun ketgan vaqtga gaz oqimi bosib o’tgan masofaga teng
bo’ladi. Gazning kengayishi natijasida invers bandlikni hosil qilish gazning
temperaturasi va bosimi pasayishi vaqti yuqori sath yashash davridan kichik, pastki
sath yashash davridan katta bo’lgandagina samarador boMadi. Bu shartga
bo’ysunush uchun gaz tovush tezligidan katta bo’lgan tezliklarda kengayishi talab
qilinadi. Boshlang’ich gaz aralashmasining yuqori temperaturasi maxsus

yoqilg’ining yonishi natijasida hosil qilinadi. Masalan, SO va N2 yoki benzol
<SyVhosil qilingan, lekin bunday quwatni amalga oshirish uchun gazlar
aralashmasini juda past 77+100 К haroratgacha sovutish kerak. CO
molekulalaming tebranma sathlarida invers bandlikni hosil qilish xuddi CO2
lazerdagidek elektron zarba vositasida amalga oshiriladi. Xuddi azot
molekulalaridek CO molekulasi juda katta elektron zarba natijasida tebranma
sathlami uyg’otish xossasiga egadir. Razryaddagi elektronlaming deyarli 90 %
energiyasi CO molekulasining tebranma harakati energiyasiga aylanishi mumkin
2.11-rasm. Gazodinamik SO2 lazerning tuzilish sxemasi: 1-yoqilg'i qabul
qilish kamerasi, 2 -yuqori bosimliyonish kamerasi, 3 - issiqlik nurlanishi
chiquvchi tuynuk, 4 - nur qaytaruvchi ко ‘zgu, 5 - yarim shaffofli ко ‘zgu
orqali lazer nurining chiqishi, 6- qo ‘shimcha nurlanishning chiqishi.
Yuqorida aytilganidek, CO lazer ishchi aralashmasi juda yaxshi sovitilishi kerak.
CO lazerda invers bandlik ishchi gazning 350 + 400 К haroratidayoq yo’qoladi.
Uning birlik uzunligidan olinishi mumkin bo’lgan quwat trubka devorlari harorati
77 К dan 300 К gacha o’zgarganda 300 dan 30 Vt/m gacha pasayadi.
CO - lazerlar ham nurlanish quvvatini oshirish uchun konveksiya usuli bilan
sovitilish va invers bandlikni hosil qilish uchun nomustaqil razryadlardan
foydalanishni talab qiladi
Eksimer lazerlar. Eksimer lazer - elektron sathlari orasida o’tish natijasida
nurlanish hosil bo’luvchi molekular lazerlardir. Ba’zi bir inert gazlar va ularning

galogenlari bilan birikmasi molekulalari faqat uyg’ongan holatda mavjud bo'ladi.
Bunday molekulalar - eksimer (inglizcha - excited dimer) - uyg’ongan dimer
nomini olgan. Ikki atomli molekulaning asosiy holati potensial energiyasi atomlar
orasidagi itarilish kuchlariga mos keladi. Shuning uchun bu molekula asosiy
holatda mavjud boMmaydi. Uyg’ongan holat potensial energiyasi minimumga ega
bo’lganda molekula mavjud bo’ladi. Zarralandan tuzilgan molekula faqat dimer
holatida mavjud bo’ladi. Eksimerning asosiy holatga o’tishi uning alohida
zarralarga ajralib ketishiga olib keladi.
Qandaydir hajmda yetarlicha eksimer molekulalar hosil qilingan bo'lsin. Unda
yuqorigi (bogMangan) va pastki (bog’lanmagan) sathlar orasidagi o’tish natijasida
nurlanish hosil qilish mumkin. Bunday lazer eksimer lazer nomini olgan. Bu lazer
ikkita ajoyib xususiyatga egadir. Generatsiya natijasida asosiy holatga o’tgan
molekula darhol dissotsiatsiyalanadi - alohida zarralarga ajralib ketadi. Ya’ni
pastki sath hamma vaqt bo’sh bo’ladi.
Lazer nurlanishi aniq chastotaga ega bo’lmay - keng polosaga ega. Bu esa lazer
nurlanish chastotasini keng intervalda o’zgartirish imkoniyatini beradi.
Inert gazlar argon, kripton, ksenon (Ar, Kr, Xe) galogenlar ftor va seriy bilan
aralashishi natijasida hosil bo’lgan eksimerlar asosida yaratilgan lazerlarni ko’rib
chiqaylik. Ularning nurlanishi •sosan uhrabinafsha nurlarga to’g’ri keladi.
Masalan: Ar F (A*193 nm), KrF (A =248 nm), XeCe (A *308 nm), XeF (Am353
nm). Eksimer lazerlarning uyg'ongan holatga o4kazish mexanizmi aicha
murakkabdir. Masalan, KrF lazerda (unda Kr. Fiva bufer gaz ■llMhmasi
qoMlaniladi), birinchidan, inert gazning uyg'ongan M i l galogen bilan to'g'ri
reaksiyaga kirishadi:
Kr + F2 K.2 F + F
ikkinchidan elektron galogenga qo’shiladi:
ye + F2 —*■ F~ + F
uchinchidan, galogenning manfiy ioni bilan quyidagi rekombinatsiya ro’y beradi:
F ~ + Kr+ + M -+ KrF + M
M - bufer gaz (Ar yoki He).

Galogenlar asosidagi eksimer lazerlarda damlash elektron dastasi yoki elektr
razryadi vositasida amalga oshiriladi. Elektr razryadi qo’llanilganda gazni
elektronlar dastasi yoki ultrabinafsha nurlanish yordamida oldindan ionlashtiriladi.
Bunday lazer faqat impuls maromida ishlaydi, tuzilishi yuqorida bayon etilgan
SO2 - lazer tuzilishiga o’xshash bo’ladi. Lazer nurlanishi impuls davomiyligi bir
necha o’n nanosekundni tashkil qiladi. Hozirgi vaqtda o’rtacha quwati 100 Vt,
qaytarilish chastotasi lkGs, elektr f.i.k. rj-1%0 bo’lgan eksimer lazerlar yaratilgan.
Eksimer lazerlar murakkab fotokimyoviy jarayonlami amalga oshirishda,
izotoplami ajratishda katta ahamiyatga ega.
2.3 Ionli lazerlar
Lazer nurlanishi faqat neytral atomlar energiya sathlari orasida o4ishlar natijasida
hosil boMmasdan, balki ionlarning energiya sathlari orasida o'tishlari natijasida
ham hosil boMishi mumkin. Bunday lazerlar ion lazerlar nomini olgan. Ion
lazerlaming eng keng tarqalgani argon lazerini ko’rib chiqamiz. Bu lazerda ko’plab
spektral chiziqlarda kogerent nurlanish olingan. Argon lazeming asosiy quwati
465,8 va 514,5 nm to’lqin uzunliklarda jamlangan. Argon lazeming ishlash
tamoyilini ko’rish uchun argon ionining energetik sathlarining soddalashtirilgan
diagrammasi 1.12-rasmda keltirilgan.

2.12-rasm. Argon ioni energetik sathlarining soddalashtirilgan diagrammasi
Argon lazerida invers bandlik va undagi majburiy kogerent nurlanishlar argon
ionining 3rA4r va 3^48 sathlar orasidagi o’tishlarida olinadi. Yuqori lazer 3rM4r
sathni elektronlar bilan to’ldirilishi, ya’ni sathni g’alayon tirilishi zinapoya usulida
hosil qilinadi. Awal gaz razryadidagi erkin elektronlar argon atomini ionlashtiradi,
undan so’ng argon ionidagi elektronlar bilan to’qnashib, ulami 3rA4r yuqori lazer
sathiga chiqariladi. Bu jarayon quyidagi qonuniyat bilan ifodalanadi:
Ar -he —* Ar*(3ps) +2e
Ar* (3p}) + e -* Ar+ (3p44p) + e
Elektronlarning yuqori, (3r*4r) lazer sathida yashash vaqti * 10•*/ bo'lib, bu vaqt
quyi (3r*4S) lazer sathida elektronlarning yashash (r~ 10~9) vaqtidan 10 marta
katta.
Shu sababga ko’ra invers bandlik va majburiy o’tishlar orqali kogerent nurlanish
olish imkonini beradi. Ushbu jarayonlar gaz razryadidagi elektronlaming katta
konsentratsiyasida ro’y beradi. Buning uchun yoy razryadidan foydalaniladi
(razryad nayida elektr tokining zichligi ~100A/sm2 gacha bo’lishi mumkin).

Argonli lazer qurilmasining konstruksiyasi 2.13-rasmda keltirilgan. Faol element
keramik kapillardan tashkil topgan. Razryad (4) nayiga (6) anod va (2) katod
elektrodlar joylasitirilgan. Bu elektrodlar orasiga katta tok hosil qila oladigan
doimiy elektr kuchlanishi beriladi. Razryad nayining chetlari Bryuster burchagi
ostida o’rnatilgan kvars shisha (J) oynalar bilan berkitilgan. Razryad nayida yoy
razryad hosil qilingani uchun undan katta issiqlik ajralib chiqadi.
2.13 -rasm lonli argon lazerining tuzilishi: 1 - lazerning chiqish oynasi, 2 -
katod doimiy magnit; 3 - suv bilan sovutish kanali, 4 - kapillar razryad nayi, 5
- magnitlar, 6 - amd, 7 - aylanma nay, 8 - shaffof bo 'Imagan ко ‘zgu, 9 -
shaffof ко ’zgu.
Shuning uchun razryad nayi (3) qobiq orqali suv bilan sovitilib turilishi shart.
Razryaddagi elektronlar konsentratsiyasini orttirish, shu orqali lazer nurlanishi
quwatini kuchaytirish uchun razryad nayi o’qi bo’ylab joylashgan (5) magnit
maydoni hosil qilinadi. Lazeming optik rezanatorini o’zaro parallel va razryad nayi
o’qjiga ko’ndalang joylashgan (8) hamda (9) ko’zgular hosil qiladi. Razryad
nayining ichida anod va katod oralig’iga qo’yilgan doimiy kuchlanish natijasida
katod tomon harakatlanayotgan musbat ionlar oqimi argon gazini katodli qismiga
siljitadi va buning natijasida, gaz bosimining farqini yo’qotish uchun razryad
nayining anodli qismini katodli qismi bilan tutashtiruvchi uzunligi razryad nayi
uzunligidan bir necha bor katta bo’lgan ingichka shisha nay ulanadi.

Argon lazerlari uzluksiz va impulsli holatlarda ishlaydi. Impulsli holatda nurlanish
olish uchun anod va katod oralig’iga impulsli kuchlanish beriladi. Sanoat
miqyosida xalq xo’jaligi uchun ishlab chiqilgan argon lazerining maksimal quwati
uzluksiz ish holatida 20 Vt ni tashkil etadi. Argon lazerlardan mikroelektronika
sohasida, meditsinada va ilmiy tadqiqot ishlarida foydalaniladi.
2.4. Kimyoviy lazer
Kimyoviy reaksiya natijasida to’g’ridan - to’g’ri invers bandlik hosil boMishiga
asoslangan lazerlar kimyoviy lazerlar deyiladi. Kimyoviy lazerlarning eng keng
tarqalgani HF (vodorod va ftor) - lazerlar bo’lib, bu lazerda nurlanish toMqin
uzunliklari 2,6 -3 ,3 mkm orasida yotgan bir necha tebranma - aylanma sathlar
orasidagi o’tishlarda amalga oshiriladi. HF - lazer nurlanishi quwati uzluksiz
nurlanish maromida 10 kVt gacha, impuls maromida esa energiyasi bir necha
kilojoul va kimyoviy f.i.k. 10 % ni tashkil etadi.
Invers bandlik mazkur lazerda
F + Нз ~* HF + H
kimyoviy reaksiya jarayonida hosil qilinadi. Bu reaksiya lIUEOtermik reaksiya
bo’lib, uning issiqligi 31,6 kkal/mol ni tashkil Я М va HF molekulasi 3 - tebranma
sathgacha uyg’ongan holatda bo*tadlazerUyg’ ongan holatdan turli tebranma
sathlarga o’tishning " wlalriatllj n tezligi turli xil bo’lgani uchun eng katta bandlik
2 - sathga mos keladi, natijada bu o’tishda katta invers bandlik yuzberadi. Reaksiya
energiyasining 60 % dan ko’prog’i tebranma harakat energiyasiga aylanadi.
Kimyoviy reaksiya natijasida HF molekulasining uyg’ongan holatiga o’tishini
ko’rib chiqaylik.
Ftor atomida elektronga moyillik mavjud boMgani uchun F - H2 tizimidagi o’zaro
ta’sir katta masofalarda kuchli tortishuv ko’rinishiga ega. Bu tortishuvni H2
molekulasining zaryadlari taqsimotining kuchli qutblanishini hosil qiladi.
Elektronining massasi kichik bo’Igani uchun proton HF molekulasining asosiy
holatiga mos keluvchi yadrolar orasidagi masofani bosib o’tguncha HF bog’lanish
vujudga keladi. Demak, reaksiya natijasida proton atom yadrosidan HF
bogianishning muvozanat holatiga mos keluvchi masofadan katta masofada

boTishi ehtimoli paydo boidi. Bu hoi tebranma harakatni paydo boiishiga olib
keladi. 2.5 - tenglamaga ko’ra reaksiya ro’y berishi uchun atomar ftor kerak
bo’ladi. Atomar ftor SF2 yoki F2 molekulalarini dissotsiyalash natijasida hosil
qilinadi. Dissotsiyalashni, masalan, elektr razryadida elektronlar bilan to’qnashuv
natijasida amalga oshiriladi (SFe + e SFs + F + e ).
Ftor molekulalari ishlatilganda ftor molekulasining atomar vodorod bilan o’zaro
ta’siri natijasida atomar ftor hosil boiadi:
H + F2 - ^ H F + F
Mazkur reaksiya natijasida hosil boigan atomar ftor 2.5 - reaksiyada ishtirok etishi
mumkin. Natijada zanjirli reaksiya vujudga kelib, uyg'ongan holatdagi HF
molekulalaming soni boshlang’ich ftor atomlari sonidan nihoyatda katta boiib
qoladi. 2.6 - reaksiyaning natijasida ajralib chiquvchi kimyoviy energiya 2.5-
reaksiyaning kimyoviy energiyasiga nisbatan ancha katta boiib, 98 kkal/ mol ni
tashkil qiladi. Bu HF molekulalarini juda yuqori sathgacha uyg’ongan holatda
boiishiga olib keladi. Shuning uchun 2.6 - reaksiya HF molekulasining turli
tebranma sathlari orasida invers bandlikni hosil qiladi.
HF lazer impuls va uzluksiz nurlanish maromida ishlaydi. Impuls lazerlarda
atomar ftor molekulalaming elektr razryadida hosil boigan elektronlar yoki chetdan
kritilgan elektron dastasi bilan to’qnashuv natijasida hosil qilinadi. Elektr razryadi
qoMlanilgan HF lazer tuzulishi CO2 -lazer tuzilishiga o’xshash boiib, unda ham
bir jinsli razryad hosil qilish uchun ultrabinafsha nurlar tomonidan oldindan
ionlashtirish qoMlaniladi. Ftor manbasi sifatida rnolekular ftor kiritilganda faol
muhitda zanjirli reaksiya ro’y beradi va bunday lazeming energiyasi elektr razryad
lazerlar energiyasidan nihoyatda katta bo’ladi. Uzluksiz nurlanuvchi lazerlarda ftor
plazmatron vositasida dissotsiyalanadi va tovushdan yuqori tezlikda konus
naychada kengayadi. Oqimga alohida va rnolekular vodorod kiritiladi va u (2.6)
bo’yicha reaksiyaga kirishadi.
HF lazerdan tashqari xuddi shunday tamoyilda ishlaydigan F, HCe, HBr lazerlar
mavjud boMib, ularning nurlanish to’lqin uzunligi 3,5 - 5 mkm ga to’g’ri keladi.
Bunday toMqin uzunliklardagi nurlanish atmosferadan juda yaxshi o’tadi.

Azotli lazer . Azotli lazer rnolekular lazerlarning biri bo’lib, unda nurlanish
molekulaning elektron - tebranma o’tish chiziqlarida amalga oshiriladi. N2 lazer
toMqin uzunligi A = 337 nm ni tashkil qiladi. Azot molekulasining energetik
sathlari (2.14) rasmda ko’rsatilgan.
Azot lazerida nurlanish A holatdan V holatga o’tish natijasida hosil qilinadi. A
holatning uyg’ongan holatga o’tishi asosiy holatdagi azot molekulalarining
elektronlar bilan to’qnashuvi natijasida ro'y beradi. A va Vholatlar triplet hoiatlar
(3 ta sathdan iborat) bo’lib, ularga asosiy holatdan to’g’ridan - to’g’ri o’tish spin
soni nuqtayi nazaridan ruxsat etilmagan.
Lekin Frans - Kondon tamoyiliga ko’ra A holatning 0 - sathning uyg’onish kesimi
V - holatning 0 - sathning uyg’onish kesimiga nisbatan katta bo’lishi mumkin.
Frans - Kondon tamoyiliga ko’ra molekula bir elektron holatdan ikkinchi elektron
holatga o’tganda molekuladagi atom yadrolarining o’zaro holati va tezliklari
sezilarli darajada o’zgarmasligi kerak. Boshqacha so’z bilan aytganda, potensial
energiya diagrammasida o’tishlar potensial chuqurdagi molekulaning tebranma
harakatininig potensial chuqur devoridan burilish nuqtalaridan vertikal bo’yicha
ruxsat etilgan xolos. A - holatning nurlanuvchan yashash vaqti 40 ns bo’libf V -
holat uchun 10 mks ni tashkil qiladi. Shuning uchun bunday lazer faqat impuls
maromida ishlaydi. Buning uchun uyg’ongan holatni hosil qiluvchi elektr impulsi
davomiyligi 40 m dan birmuncha kichik bo’lishi kerak. Azot lazerda odatda
kuchlanganligi 10 V/sm bo’lgan elektr maydonlari va gazning 30 mm.sim.ust.
bosimda bo’lishi kerak. Yuqori kuchlanganlikka ega elektr maydonning
qoilanilishi ko’ndalang razryadli sxemani qo’llashni taqozo qiladi. Bunday lazerlar
maksimal quwati lMVt, impulsi davomiyligi 10 ns, qaytarilish chastotasi 1000 Gs
gacha bo’lgan nurlanishni hosil qilishga imkoniyat beradi.
2.5. Yarimo’tkazgichli lazer
Yarimo’tkazgichli lazer, qattiq jismli lazerlaming o’ziga xos turiga kiradi. Bu
turdagi lazeriarda invers bandlik hosil qilishni va kogerent nurlanish olishni
energetik sathlar hamda energetik sohalar asosida tushuntirish mumkin. Qattiq
jismlarda elektronlar energetik holatlar bo’ylab taqsimlangan bo’lib, energetik

sohalami hosil qiladi. Energetik sohalami bir - biridan ajratgan oraliq masofa
mavjud. Elektronlar joylashgan sohalar oralig’ida energetik sathlar bo'lmaydi.
Elektronlarga to’lgan va energiya taqsimotiga ko’ra eng yuqoridagi energetik
holatlar to’plamiga valent soha deyiladi. Elektronlar qisman o’rin olgan yoki
butunlay o’rin olmagan holatlarga o'tkazmchanlik sohasi deyiladi. 1.14-rasmda
dielektriklaming, metal laming va yarimo’tkazgichlaming energetik sohalarini
diagrammasi keltirilgan. Valent soha bilan o’tkazuvchanlik sohasi oralig’ida
taqiqlangan, ruxsat etilmagan soha joylashgan.
2.14 - rasm. Dielektrik, у arimo’tkazgich va metalining energetik sathlari: Ef-
Fermisathi, Eg. vachent soha bilan oUkazuvchanlik sohasi orasidagi energiya.
0 ‘sha ruxsat etilmagan sohaning kengligiga ko’ra moddalar Izolatorlarga,
o’tkazgichlarga va yarimo'tkazgichlarga boMinadi. Iiolatorlarda ruxsat etilmagan
soha juda keng bo'ladi. Metallarda Viltnt soha bilan o’tkazuvchanlik soha bir -
biriga o’tib, qo’shilib iM p n va qat’iy chegaraga ega emas. Ruxsat etilmagan
sohaning 6’rtaslda Fermi sathi joylashgan. Agar ruxsat etilmagan sohaning
iMkmgligi kichik bo’lsa, elektronlar issiqlik harakati tufayli valent lOkadan
o'tkazuvchanlik sohasiga (Eg~kT) oshih o’tishi mumkin. Bu xil moddalar

yarimo4kazgichlardir. Elektronlar valent sohasidan o'tkazuvchanlik sohasiga
issiqlik energiyasi tufayli o’tsa valent sohasida elektron o'rniga kovak hosil
bo’ladi. Kovak ham energetik sathga va zaryadga (ishora jihatdan zaryad musbat)
egadir. Elektron qanday xususiyatga ega bo’lsa, kovak ham o'shanday xususiyatga
egadir. Ular bir - biridan faqat ishorasi jihatdan farq qiladi xolos. Agar
yarimo'tkazgichlarning tarkibiga metallami diffuziya yo’li bilan kiritsak, u holda
legirlangan -yarimo'tkazgichlar hosil bo’ladi. Bu xil yarimo’tkazgichlarda
elektronning va kovaklaming soni o’zgaradi. Agar yarimo’tkazgichning tarkibiga
besh atomli metall atomlari kiritilsa, masalan, kremniy tarkibiga fosfor kiritilsa,
bunday legirlangan yarimo’tkazgichga n - tipli yarimo 'tkazgich deb,
yarimo’tkazgich kristali panjarasiga kiritilgan metall atomini esa donor deb ataladi.
Agar yarimo'tkazgich tarkibiga diffuziya yo’li bilan uch valentli indiy kiritilsa,
moddada Si kremniyda kovalent bog’lanishida uchta elektron ishtirok etib, bitta
elektronining o’mi bo’sh qoladi, o ‘sha bo’sh qolgan joy kovak va musbat zaryadli
boMadi. Bunday yarimo’tkazgichlarga p-tipli yarimo ‘tkazgichlar dey iladi.
Diffuziya yo'li bilan yarimo’tkazgichning kristall panjarasiga kiritilgan metall
atomini akseptor deb ataladi.
Yarimo’tkazgichli kristallardan tayyorlanadigan diodlar, tranzistorlar xuddi shu
usuldayasaladi. Bu jihatdan qaraganda eng oddiy yarimo'tkazgich lazeri p va n tipli
yarimo'tkazgichlardan yasalgan dioddir.
Yarimo’tkazgichli lazerlar uchun p-n o'tish sohasida elektron va teshiklar bir
vaqtda ishtirok etishi katta ahamiyatga ega. Bu shart kuchli legirlangan
yarimo'tkazgich donor va akseptorni hosil qiladigan elementlami
yarimo’tkazgichning kristall panjarasiga kiritib konsentratsiyasini bir santimetr
kub hajmda 10l7-1018 ta atomga yetkazishda bajariladi, Kuchli legirlangan
yarimo’tkazgichlarda Fermi sathi Ef o’tkazuvchanlik zonasining ichida joylashadi.
«-tipdagi yarimo’tkazgichda donor sathi elektronga to'ladi va qisman
o'tkazuvchanlik zonasiga ham o’tadi. p - tipli yarimo’tazgichda esa akseptor sathi
to'lmaydi va tirqish valent zonasida paydo bo'ladi. Fermi sathi esa valent zonasida
joylashadi. Shu ikki xil kuchli legirlangan yarimo’tkazgichlar tutashtirib qo’shilsa,

energetik sathlar siljiydi va Fermi sathi ikkala tip uchun bir xil qiymatga ega
bo’ladi.
Yarimo’tkazgichning ikki tipi tomonga beriladigan tokning elektr maydoni
ta’sirida p-n o’tish chegarasida “yopiladigan qatlam” hosil bo’ladi. Bu yopiladigan
qatlamda inversion ko’chganlik hosil boMadi. Yarimo’tkazgichga elektr manbai
ulaganda tashqi elektr maydoni ta’sirida yopiladigan qatlamda elektronlami n -
tipli yarimo’tkazgichning o’tkazish sohasidan va teshiklami esa p - tipning valent
sohasidan tortib chiqarib to’playdi. Shu paytda yopiladigan qatlamda elektron bilan
teshik uchrashib rekombinatsiyalashish natijasida yorug’lik nurini chiqaradi (2.16
(d) - rasmga qarang). Shuni aytish lozimki, p-n o’tishli yarimo’tkazgich yaxlit
monokristalldan tayyorlanadi va pn o'tish shu monokristallning ichida hosil
qilinadi. Elektr maydon U’sirida yopiladigan qatlamda p-n o'tish chegarasida
zaryad (Mhuvchilar elektron va teshiklaming odatdagidan ortiqcha
kOIIMntratsiyasini hosil qilish shu yarimo’tkazgich chegarasida IplfllQn
ko'chganlik hosil qilishning aynan o’zidir. Yopiladigan qnlimnl faol qatlam
deyiladi. Elektr zaryadini tashuvchi elektron HI Hihllflir birgalikda faol
markazlarni hosil qiladi. Yarimo’tklZgloh lazerlarning faol moddalari: GaAs,
InAs, InSb, PbSe .

2.15 - rasnu Kuchli legirlangan p-n oHishli yarintoUkazgichlarning energetik
sohalari va kvant nurlanish sxemasi: a) Elektr maydon ta ’siri bo ‘Imaganda
sohalaming siljishi kitzatilmaydi. b) Elektr maydon ta ’sirida sohalaming p -
tip tomonga siljishi. d) Rekombinatsiya vaqtida yopiladigan qatlamdan kvant
nurlanishi.
Bu faol moddalar rezonatorga joylansa, lazer nurlarini chiqaradi. Yarimo’tkazgich
lazerida optik rezonator vazifasini yarimo’tkazgichli kristallning yon tomonlari
bajaradi. Kristallning qarama-qarshi silliqlangan tomoni ko’zgu vazifasini bajaradi,
chunki yarim o’tkazgichli kristallaming sindirish ko’rsatkichi ( п - 3,5) juda katta
qiymatga ega, yarimo’tkazgich va havo chegarasidan 30+35 % yorug’Iik qaytadi.
Arsenid-galliy lazerining toMqin uzunligi A= 0,84 mkm. 77 °K temperaturada
foydali ish koeffitsiyenti 70+80% ni tashkil qiladi. 2.17-rasmda yarimo’tkazgich
lazerini damlash, nurlanish energetik sathlari va lazeming tuzilishi sxematik
ravishda keltirilgan. GaAs lazeri generatsiyasining quyi chegarasi, 77 °K
temperaturada {2+3)xl02 A/sm2ni tashkil etadi. Impulsli rejimda elektr toki 0,5+1
mikrosekund davomida invers bandlik hosil qiladi, uning quwati 100 Vt ga yaqin.
Uzluksiz rejimda esa quwati bir necha Vattni tashkil etadi. Aslida yarimo’tkazgich
lazerlari eng samarali lazer bo’lishi bilan birga generatsiyasi keng spektral oraliqni
(0,3 mkm dan to 30 mkm) egallaydi.
2.16-rasm. a) yarimo ‘tkazgichli lazeming tuzilishi: 1-elektr toki beriladigan
simning kontakti, 2-yarimo ‘tkazgich kristali; b) damlash.
Damlash tokining GaAs lazeri generatsiyasining quyi chegarasidan ancha yuqori
qiymatida nurlanish spektri 3,5 sm 1 kenglikka ega. Ikkita bo’ylama modalaming
spektral oralig’i quyidagi formula yordamida aniqlanadi. H - slndlrlah ko'rsatkichi,

Л - toMqin uzunligi, (—) - sindirish ЯА Ita'rMlklchining dispersiyasi, L -
rezonator ko’zgulari orasidagi masofa (yarimo4tkazgich kristallining qalinligi).
Ga(Asi-*Px) lazeri - boshqa yarimo’tkazgich lazerlariga nisbatan ancha keng
spektral oraliqda generatsiya (0,84 mkm dan to 0,64 mkm gacha) hosil qiladi. Toza
GaAs (x= 0) da generatsiya= 0,84 mkm, agar moddaning tarkibi o’zgartirilsa ( дг
=0,4), generatsiya chastotasi ham o’zgaradi va nurlanish spektrining to’lqin
uzunligi 0,64 mkm ni tashkil etadi. Yarimo’tkazgichning temperaturasini
o’zgartirish yo’li bilan ham tashqi bosim (ostida mexanik kuch ta’sirida), ham
generatsiya chastotasini o’zgartirish imkoniyati mavjuddir. Shunday qilib,
yarimo’tkazgichlarning tarkibini, temperaturasini o’zgartirib va bosim ta’sirida
generatsiya chastotasini (to’lqin uzunligini) uzluksiz o’zgartirish mumkin. Shu
sababli, yarimo’tkazgich lazeri optoelektronikada, lazer printerida va
spektroskopiyada keng ko’lamda qo’llanilmoqda.
2.6 Lazerlarning qo’llanish sohasi
Optik aloqa. Radioaloqa rivojlangan sari unda yuqori chastotalar keng qo’llanila
boshlandi. Kogerent to’Iqinlar manbai - lazerlarning kashf qilinishi ularning aloqa
vositasida qoilanishiga keng imkoniyatlarni yaratdi. Buning natijasida uzatuvchi
chastotasi 10u Gs boigan bir yorugiik dastasi yordamida 108 ta televizion dastur
yoki 10li radiostansiyaning bir vaqtda ishlash imkoniyatini amalga oshirish
mumkin. Yorugiikning toiqin uzunligi radiotoiqinlamikiga nisbatan juda kichik
boigani uchun yorugiik toiqinlarini yo’naltiruvchi qurilmalar masalan, antennalar
ham nisbatan kichik oichamlarga ega boiadi. Diametri 10+100 sm boigan linza
yoki ko’zgular vositasida tarqalish burchagi
Optik aloqa tizimining asosiy elementlari modulator va demodulatordir. Modulator
- qandaydir muntazam fizikaviy jarayonni tavsiflovchi parametrlarni vaqt
davomida majburlab o ‘zgartirish qurilmasi boiib, amplitudaviy yoki chastotaviy
modulatsiyani amalga oshiradi. Demodulator - yordamida yorugiik toiqiniga
kiritilgan ma’lumot ajratib olinadi.
Lazer nurlanishining modulator orqali o’tishi jarayonida uning pMMMtrltri
moduletorga berilayotgan signal tovushi, tasvir, yozuv signali ta’sirida

o’zgartiriladi va optik uzatuvchi qurilma - antennaga tushadi. Mazkur yorugiik
toiqini qabul qiluvchi qurilmaga tushib kuchaytiriladi va demodulatorga
informatsiya signali eltuvchi toiqindan ajratib olinadi. Informatsion signal qayd
qiluvchi qurilma mikrofon, televizor trubka, telefakslarda qayd qilinadi. Yorugiik
toiqinini ikki xil usulda: ichki va tashqi modulatsiyalash mumkin. Modulatsiya -
qandaydir muntazam fizikaviy jarayonni tavsiflovchi kattaliklami vaqt davomida
berilgan qonun bo’yicha o’zgartirishdir.
Ichki modulatsiyalashda lazer nurlanishi jarayonida uning parametrlarini kerakli
o’zgartirishga erishiladi. Ichki modulatsiya lazer rezonatoriga berilgan energiya
miqdorini yoki razonatoming aslligini o’zgartirish y oii bilan amalga oshiriladi.
Yarimo’tkazgichli lazerlarda ichki modulatsiya kogerent nurlanishni hosil qiluvchi
tok kuchini o’zgartirish natijasida amalga oshiriladi.
Yorugiikning biror muhit bilan o’zaro ta’siriga asoslangan tashqi modulatsiya
usullari ham keng tarqalgan. Tashqi modulatsiyada nurlanish parametrlari lazer
generatoridan keyin o’zgartiriladi. Hozirgi vaqtda mexanik, magnitoptik,
elektrooptik, akustooptik modulatorlar keng qoilanilmoqda
Yorugiik yoiiga kiritilgan aylanuvchi, tez buriluvchi, yorugiik yoiini tez - tez to’sib
- ochib turuvchi qurilmalar mexanik modulatorlar nomini olgan boiib, ular
yordamida 10 kGs chastotagacha modulatsiya hosil qilish mumkin. Bunday
modulatsiya chastotasi yetarli boimagani uchun boshqa turdagi modulatorlar
ko’proq ahamiyatga ega. Elektrooptik modulatorning ishlashi qutblangan
yorugiikning muhit bilan o’zaro ta’siriga (Kerr va Pokkels efFektiga) asoslangan.
Ba’zi bir suyuq dielektriklar elektr maydoniga kiritilganda sun’iy anizotropiya
hosil boiib, ularda bir o’qli juftlab sindiruvchi kristall xususiyatlari hosil boiadi
(Kerr effekti). Bunday sun’iy kristall muhitning o’qi elektr maydoni
kuchlanganligi bo’ylab yo’naladi. Bu o’qqa perpendikular ravishda yo’nalgan
yorugiik toiqini bir yo’nalish bo’yicha tarqaluvchi oddiy va odatdagi boimagan
nurga ajraladi. Dielektrikda L masofani bosib o’tgan oddiy va odatdagi boimagan
nurlaming fazalar farqi A E2 ifoda bilan aniqlanadi. Bu yerda Bk - Kerr doimiysi
boMib, jismning tabiatiga, uning qiymati toMqin uzunligiga va temperaturasiga

$bog’liq, L - bosib o’tilgan y o i, YE - elektr maydon kuchlanganligi. Kerr yacheykasi deb ataluvchi qurilmani o’zaro perpendikular qutblagich va analizator orasiga joylashtirilganda (3.2-rasm), bunday qurilma orqali o’tayotgan yorug’lik intensivligi Kerr yacheykasiga berilgan kuchlanganlikning kvadratiga mos ravishda o’zgaradi. 2.17- rasm. Kerr modulatori Kerr modulatorida bir qator izatrop xususiyatga ega boMgan moddalardan foydalanish mumkin. Uning yordamida yorugiikni 109 + 10'° Gs chastota bilan modulatsiyalash mumkin. Kerr modulatori 10 + 50 kV yuqori kuchlanishda ishlaydi. Pokkels effektiga asoslangan modulatorlarda bir o'qli kristallning o’qi bo’ylab elektr maydoni qo’yilganda kristallning simmetriyasi buzilib, u ikki o’qli bo’lib qoladi. Pokkels effektida oddiy va odatdagi boimagan nurlaming fazalari farqi elektr maydoni kuchlanganligi YE ga mos ravishda o’zgaradi. Kerr { effektida YE2 ga mos ravishda Pokkels modulatorining ko'rinishi xuddi Kerr - modulatoriga o'xshash bo’lib, faqat unda kristallar ! ammoniy digidrofosfat (H^NH2POA), kaliy digldrofosfat Elektrooptik modulatorda 100 % li modulatsiyani hosil qilishda lmGs modulatsiya chastota kengligi 1+10 mVt boshqaruvchi quw at mos keladi. Akustooptika modulatorlarining ishlashi muhitda hosil qilingan akustik panjarada yorugiik toiqinlarining difraksiyasiga asoslangan. Suyuq yoki qattiq holatdagi muhitda akustik turg’un toiqin hosil qilinganda, bosim olzgarishi natijasida muhitning sindirish ko’rsatkichi ham o’zgaradi. Sindirish ko’rsatkichining vaqt$

bo’yicha davriy ravishda o’zgarishi bunday muhit orqali o’tayotgan yorugiikning
fazoviy va vaqtiy modulatsiyasini hosil qiladi. Akustooptik modulatoming tuzilishi
2.17 - rasmda ko’rsatilgan. Akustooptik modulatorlar yordamida lOmGs
chastotagacha modulatsiya qilish mumkin.
2.18 - rasm. Akustooptik modulator.
Magnitooptik modulatorlar Faradey effektiga asoslangan. Tabiiy yorugiikdan
qutblangan yorugiik olish uchun yorugiik toiqinining yo’nalishiga P - polyarizator
(qutblagich) qo’yiladi. Polyarizator - tabiiy yorugiikni qutblangan yorugiikka
aylantiruvchi qurilma. Polyarizatordan chiqqan nur J - analizatorga kelib tushadi.
Bu yerda A polyarizator xususiyatiga ega boigan qurilma bo’lib, numi qutblangan
yoki qutblanmaganligini tahlil qilishda qo’laniladigan qurilma (3.4 - rasm).
Ba’zi bir moddalarning kuchli magnit maydonda magnit kuch ' chiziqlari bo’yicha
tarqalayotgan yorug’lik qutblanish tekisligini burish xususiyati Faradey effekti
deyiladi. Burilish burchagi:
0 = Vb LB
ifoda bilan aniqlanadi. Bu yerda Vb - Verde doimiysi boiib, bu koeffitsiyent
moddaning fizik xossalariga, uning temperaturasiga va moddaga tushayotgan
yorugiikning toiqin uzunligiga bogiiq, L - yorugiikning muhitda tarqalish uzunligi,

В - magnit maydon induksiyasi. Magnit maydonida chiziqli qutblangan
yorugiikning qutblanish tekisligini burishni quyidagicha tushuntiriladi. Chiziqli
qutblanishni chap va o’ng doira bo’ylab qutblangan yorugiikning yigindisi sifatida
ko’rish mumkin. Magnit maydoni ta’sirida muhitda qarama - qarshi doira bo’ylab
qutblangan yorugiikning tarqalish tezligi har xil boiib qolishi natijasida qutblanish
tekisligining burilishi yuz beradi. Modulator sifatida Verde doimiysi katta boigan
moddalardan temir ittriy granat ( Уз Рез On) keng qoilanilmoqda.
2.19 - rasm. Magnitooptlk modulator
Bunday modulatorlarda 200 mGs modulatsiya chastotasiga ■llhllgan.
Modulatsiyalangan yorugiik modulatordan yorugiikni f ^ u l qiluvchi qurilmaga
optik aloqa tizimi orqali uzatiladi. Optik aloqa tizimi sifatida atmosfera yoki
yo’nalgan yorug’likni uzatuvchi qurilmalar xizmat qilishi mumkin.
Aloqa tizimi sifatida atmosfera qoilanilgan tizimlar ochiq optik aloqa tizimi nomini
olgan. Ochiq aloqa tizimi informatsiyani faqat bir necha km masofagagina
ishonchli ravishda uzatish imkonini beradi. Lekin ochiq aloqa tizimlari Yer va
kosmos orasida aloqa o’matishda ahamiyatlidir. Masalan, lazer nurlanishi
yordamida informatsiyani 10s km masofaga 105 bit/s informatsiya tezligi bilan
uzatish mumkin.
Fazoda optik aloqa o’matish uchun diametri 20 + 40 mkm boigan shishatolalar -
optik toMqin uzatgichlar keng qoilanilmoqda. Optik tolaning kesimi 3.5 - rasmda
ko’rsatilgan. Tola ikki qavat shishadan tashkil topgan bo’lib, uning ichki qavati
sindirish ko’rsatkichi tashqisinikidan kattadir m > ro. Tolaga в burchak ostida
tushayotgan yorug’lik ikki shisha muhit chegarasida to’la ichki qaytish natijasida

ko’p marta qaytib tolaning ikkinchi uchidan o’z energiyasini deyarli yo’qotmagan
holda chiqadi. To'la ichki qaytish - bu ikki shaffof muhitning boiinish chegarasidan
to’Iqinlar qaytganda singan toiqinning to’liq mavjud boimasligidir. Energiya
yo’qotishlari bunda faqat tolaning moddasida yorugiikning yutilishi natijasida yuz
beradi. Germaniy, fosfor va bor (Ge,R, V) elementlari qo’shilgan kvars shisha
tolalarda yo’qotishlar ldB/km boiishiga erishilgan. Bunday optik toiqin uzatgichlar
informatsiyani 107-l№ bit/s tezlik bilan 100 km masofagacha uzatishga imkon
beradi.
Uzoqroq masofaga bunday tolalar yordamida informatsiyani uzatish uchun har 100
km ga optik signalni kuchaytiruvchi retranslyatorlar (kuchsiz signallami
kuchaytirib uzatuvchi qurilma) qo’yiladi. Optik tolalaming aloqa tizimlarida
qoilanilishi uzatish simlari uchun ishlatiladigan rangli metallami tejaydi. Optik tola
yengil, ixcham boiib, tashqi elektromagnit maydonning ta’siriga uchramaydi.
Hozirgi kunda internet tizimida, mobil telefonlarda aloqa optik tolalar yordamida
amalga oshiriladi.
2.20- rasm. Optik tolaning kesimi.
Yorug’lik signalini qayd qilish uchun ichki va tashqi fotoeffekt asosida ishlovchi
fotoqabulqilgichlar qo’llaniladi. Mazkur qurilmalar yorugiikning eltuvchi
chastotasida yuqori sezgirlikka, modulatsiya chastotasidan yuqori boigan
chastotaviy xarakteristikaga ega boiishi kerak.
Tashqi fotoeffektga asoslangan qurilmalardan keng tarqalgan fotoelektron
ko'paytirgichlar (FEK) boiib, ular fototokni 10s + 107 marta kuchaytirish

koeffitsiyentiga ega. FEK laming qabul qilish chastotalari kengligi 100 MGs ga
yetadi. Ichki fotoeffekt asosida ishlovchi optik detektorlar sifatida hozirgi vaqtda
fotoqarshiliklar, fotodiod, fototranzistorlar va ko’chki fotodiodlar keng
qoilanilmoqda. Ulaming hammasida yorugiikning yutilishi natijasida elektron -
kovak jufti hosil boiadi. Natijada yorugiik signali mos ravishda o’zgaruvchi elektr
signaliga aylantiriladi.
Hozirgi vaqtda optik kanal bo’ylab televizion tasvimi uzatuvchi bir necha
qurilmalar yasalgan. Eng birinchi lazer televizion qurilma sanoatda chiqariluvchi
tayyor uskunalardan yigllgan.
Lazer televizion qurilma - lazer, televizor, kuchaytirgich, optik filtr modulatordan
tashkil topgan. Televizorning tasvirni kuchaytiruvchi qurilmadan olingan signal
kuchaytirilib, modulatorga beriladi. Modulator berilgan signalga mos ravishca
lazer nurlanishini amplitudaviy modulatsiyalaydi. Lazer nu-lanishi uzatgich
qurilma yordamida kam tarqaluvchi yorug’lik dastasiga aylantirilib uzatiladi va
parabolik ko’zgu sifatidagi optik qabul qilgich orqali qabul qilinib, fotoelektron
kuchaytirgichga tushadi. FEK da elektr signaliga aylantirilgan yorugiik signali
kuchaytirgich orqali televizorning kirish qismiga beriladi. Vlazkur qurilmada
uzatilgan tasvirning tiniqligi oddiy televizordagi tiniqlikdan ustundir. Qurilmada
Pokkels effekti asosida ishlovchi kristalli elektrooptik modulator qoMlanildi.
Modulatorga Hruvchi lazer nurlanishi dastasi diametri 1mm boiganda,
modulabiyalash uchun 18 Vkuchlanish yetarli boiadi.
Keyingi tadqiqotlarda lazer nurlanishi orqali bir vaqtda beshta televizion tasvir
uzatildi. Bunda optik qabulqilgich sifatidakremniy fotodiodi qo’llani1di. Tasvirni
uzatish 66-75, 76-82, 182-146, 198- 204, 210-216 MGs kanallarda amalga
oshirildi.
Mazkur qurilma lazer nurlanishi orqali bir vaqtda elevizion tasvir, musiqa va
raqamli informatsiyani uzatish imkonini berdi. Qurilma argon lazer, foto
qabulqilgich, optik filtr, lurlanishi fazoviy holatini o’zgartiruvchi blokdan tuzilgan.
Islevizion tasvirni hosil qilish tasviri hosil qilinayotgan jismlar fazoviy holatini
aylanayotgan prizmalar yordamida ikki o’zaro perpendikular o’qlar bo'yicha

o’zgartirayotgan lazer nurlanishi tomonidan amalga oshiriladi. Gorizontal o’q
bo’yicha lazer nurlanishni yoyish uchun 60000 min'1 tezlik bilan aylanuvchi 16
qirrali prizma qoilanildi. Nurlanishning vertikal o’q bo’yicha harakatida esa 1500
min'1 tezlik bilan aylanuvchi 26 qirrali prizmadan foydalanildi. Bu ikkala harakat
natijasida bir sekundda 60 ta tasvirni almashtirish imkoniyatiga ega bo’lindi.
Tasviri hosil qilinayotgan jismlardan qaytgan lazer nurlanishi optik qabulqilgich
orqali televizorga berilib, tasvirni hosil qiladi.
Golografiya. Golografiya - yorugiik interferensiya vositasida jismlaming uch
olchamli -hajmiy tasvirini hosil qilish usulidir. Golografiya so’zi - yunoncha xolos
tola, grcipho - yozaman so'zlardan tuzilgan. Golografiya asoslari 1948-yilda Gabor
Denis (angliyalik olim) tomonidan taklif qilingan (Bu ishi uchun 1971-yilda Nobel
mukofotiga sazovor boigan). Gabor elektron mikroskoplaming ajratish qobiliyatini
oshirish uchun elektron tolqinlaming ■ faqatgina amplitudasinigina emas, fazasini
ham qayd qilishni taklif qilgan.
2.21. rasm D.Gaborning gologrammayozish sxemasi

2.22. rasm D.Gabor gologrammasini qayta tiklash sxemasi.
Buning uchun jismdan qaytgan numi tayanch kogerent to’lqin bilan ustma - ust
tushirildi. Gaboming tajribalari golografiyaga asos soldi Lekin yuqori intensivlikka
ega boMgan kogerent manbalaming mavjud emasligi sifatli golografik tasvirlarni
hosil qilishga imkoniyat bermadi. Yuqori intensivlikka ega kogerent manba -
lazeming kashf etilishi golografiyaning rivojlanishi va keng qoMlanilishiga olib
keldi. 3.8 va 3.9 - rasmlarda gologrammani yozish va qayta tiklash sxemasi
berilgan.
Gologrammalami hosil qilishda lazer nurlanishdan foydalanishni 1962 - 1963-
yillarda amerikalik olimlar E.Leyt va Y.Upatniyeks taklif etdilar
2.21 - rasm. E. Leyt va Y.Upatniyeks taklif qilgan usul asosida gologramnta
yozish sxemasi.

Gologramma - buyum va tayanch to’lqinlaming qo’shilishidan vujudga keluvchi
va fotometriyada qayd qiluvchi interferensiya manzarasidir. Yu. N. Denisyuk
(1968 y.) birinchi bo’lib uch oMchamli muhit gologrammasini yozib olish
imkoniyatini ko’rsatdi. Golografiyani tushunish uchun awal jismlarning fotografik
tasvirini hosil qilishni ko’rib chiqaylik. Biror jismning fotografik tasvirini hosil
qilishda uning Wiq tasvirini fotoemulsiya tekisligiga tushiriladi. Buning uchun ylg’
uvchi linza - obyektiv qoMlaniladi. Fotoemulsiyaga jismning yonig’roq qismidan
ko’proq yorugMik, qorong’ulik (qoraroq) й Ы Ш л kamroq yorugMik tushishi
natijasida yorugMik asosan jismning teskari tasviri - negativ hosil boMadi p M l g
qora qismi negativda oq, oq qismi qora ko’rinishga ega W M y Boshqacha so’z
bilan aytganda, jismning tasvirini hosil qilishda (xuddi ko’z bilan koiishdagidek)
qaytgan yorugiikning amplitudaviy qiymati qayd qilinadi. Jism 25m dan uzoqda
joylashganda fotoemulsiya tekisligida tasvirni hosil qilish uchun obyektiv (linza)
bilan fotoemulsiya orasidagi masofa o'zgartiriladi. Arap jism yassi boimasa, uning
turli nuqtalari obyektivdan turli masofada joylashgan boiadi va emulsiyada
jismning obyektivdan teng masofalarda yotgan nuqtalarigina aniq tasvirga ega
boiadi. Boshqa nuqtalaming tasviri xira, yoyilgan boiadi.
Uch olchamli - hajmiy jismlaming tasvirini hosil qilish uchun obyektivning
yorugiik o’tkazuvchi qismi diafragma yordamida kichraytiriladi. Bunda obyektiv
fokusi chuqurligi ortadi va hajmiy jismning yetarlicha aniq tasviri hosil boiadi,
lekin tasvir yassi ko’rinishda boiadi. Hajmiy tasvirni jismning tabiiy ko’rinishiga
yaqinlashtirish uchun stereofotografiyadan foydalaniladi. Bunda jismning surati
orasidagi masofa insonning ikki ko’zi orasidagi masofaga teng masofada
joylashtirilgan ikki kamera yordamida olinadi. Har bir kamera jismning o’zi turgan
nuqtadan ko’rinishini suratga oladi. Olingan suratlar stereoskopga joylashtirilganda
chap ko’zimiz chap kamera olgan suratni, o’ng ko'zimiz o’ng kamera olgan suratni
ko’rishi va bu suratlar tasviri miyamizda ustma - ust tushishi natijasida jismning
tasviri deyarli tabiiy ko’rinishga yaqin boiadi.

Golografiyada fotografiya yoki stereofotografiyadagidek jismning tasviri emas,
jismdan qaytgan yorugiik tolqinining tuzilishi qayd qilinadi. Shuning uchun
gologrammani olishda hech qanday obyektiv, fokuslovchi ko'zgular qollanilmaydi.
Gologrammani hosil qilishning eng oddiy sxemasini ko’rib chiqaylik (3.11- rasm).
Yassi kogerent nurlanishning bir qismi yassi ko’zgudan qaytib tayanch numi hosil
qiladi. Jismdan qaytgan nur esa jism nurini hosil qiladi. Jism nuri va tayanch nur
kesishgan joyga fotoplastinka joylashtiriladi va fotoemulsiyada tayanch va jism
nurlari ustma - ust tushishi natijasida hosil boigan interferension manzara qayd
qilinadi. Fotoplastinka kimyoviy eritmalardaqayta ishlangandan keyin unda
qorong’u va yorug4 yolclialar, chiziqlar hosil boiganini ko’ramiz.
2.23 - rasm . Gohgrammani hosil qilish sxemasi
Mazkur hosil boMgan tasvir gologramma deyiladi. Gologramma jismdan qaytgan
yorug'Iikning amplitudasi va fazasini o’zida mujassamlantirgan boMadi.
Qayta ishlangan gologrammani oddiy yorugMik manbalarida kuzatganimizda
jismni eslatadigan hech qanday tasvirni ko’rmaymiz.
Gologrammadan tasvirni hosil qilish tasvirni qayta tiklash deyiladi,
Tasvirni qayta tiklash uchun gologramma tayanch nur bilan yoritiladi. Bunda
tayanch nurga nisbatan maMum burchak ostida jismning tasviri hosil bo’Iadi.
Kuzatuvchi jismni fazoda muallaq turgan holda ko’radi. Tasvirni gologramma
o’lchamlari bilan chegaralangan holda turli holatlami kuzatish mumkin. Bunda biz
jismning o’zini aylanib ko’rganda qanday tasvir o’zgarishini ko'rsak,

gologrammani kuzatganda ham shuni ko’ramiz. Misol uchun biror jism boshqa
jismlar tomonidan berk bo’Isa, boshqa holatda jismning o’sha qismi ochiq
ekanligini ko’rish mumkin. Tayanch va jism toMqinlari uchrashgan fazoda turg’un
toMqinlar hosil bo’ladi. Uchrashayotgan to’lqinlaming fazalari bir xil bo’lgan
nuqtalarda maksimum, qarama - qarshi fazada bo’lgan nuqtalarda minimumlar yuz
beradi.

III-BOB. Lazer texnologiyalarida qollaniladigan dasturiy
ta’minotlar va ularning turlari
XX asrning o’rtalariga kelib kompyuterlarning paydo bo’lishi fan va texnika
taraqqiyotiiga misli ko’rilmagan darajada katta ta’sir qildi. Bundan bir necha yillar
muqaddam kompyuterlar qo’llaniladi- gan sohalar deyilganda katta ilmiy
markazlar zavod va boshqa muassasalar tushunilar edi. Lekin bugungi kunda vaqt
o’tmish bilan kompyuterlar inson faoliyatining hamma sohalariga kirib borishi turli
mutaxassislarning ish quroli bo’lib qolishi real haqiqatga aylanib qolmoqda. Yaqin
kelajakda kompyuter nafaqat ishlab chiqarishning barcha sohalarida qo’llanilishi,
balki uy bekasining ham ish qurollaridan biriga aylanib qolishi mumkin.
Informatika va hisoblash texnikasi asoslari fanini bilish va o’rganish, kompyuterni
ishlata olish har bir kishi uchun professional faoliyatning ko’pchilik sohalarida
bo’lganidek turmushda ham zarur ma’lumotga oid bo’lib qoladi.
Hozirgi zamonda biror bir sohada ishni boshlash va uni boshqarishni kompyutersiz
tasavvur qilish qiyin. XXI asr savodxon kishisi bo`lishi uchun kompyuter
savodxoni bo’lish, axborot texnolo- giyalarini puxta egallamog’i lozim. Har bir
mutaxassis, u qaysi sohada ishlashdan qat`iy nazar, o’z vazifasini zamon talabi
darajasida bajarishi uchun axborotni ishlab chiqaruvchi vositalar va ularni ishlatish
uslibiyotini bilishi va ishlash ko’nikmalarga ega bo`lishi zarur.
Bizga ma’lumki dastursiz komputerlar quruq „temir"dan boshqa narsa emas.
Chunki, biror-bir dastursiz kompyuter hech qanday
„bilim"ga ega emas. Shuning uchun dasturlar kompyuterlarning texnik
tuzilishining mantiqiy davomi bo’lib, biror kompyuterning qo’llanish sohasi
undagi dasturlar to’plamiga chambarchas bog'liqdir. Kompyuterlar inson amaliy
faoliyatining turli sohalarida qo’llanilishi tufayli foydalanuvchi, ya'ni kompyutemi
ishlatuvchi shaxs ham undan har xil imkoniyatlarni talab etadi. Talab etilgan
imkoniyatlarning borligi ma'lum darajada dasturiy ta'minotga ham bog'liqdir.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish
chora-tadbirlari to’g’risida” 20 aprel 2017 yilgi qaroriga asosan oliy ta’lim
muassasalari talabalarida amaliy va uskunaviy dasturlash asoslari yuzasidan bilim

va malakalarni shakllantirish va uni rivojlantirish, mazkur jarayonga nisbatan
tizimli, kompleks yondashuvni samarali amalga oshirishni taqozo etadi.
Kompyuter grafikasining yaratilish davri 1960 yillarga to’g’ri keladi. Kompyuter
grafikasi va grafik tizimlari o’sha vaqtdayoq o’z qimmatiga ega edi. Bugungi
kunda kompyuter grafikasi (KG) va kompyuter animasiyasi (KA) terminlaridan
foydalanish yaxshi yo’lga qo’yilgan. Kompyuter grafikasi tushunchasi o’z
tarkibiga statik tasvirlar bilan bog’liq barcha ishlarni birlashtirsa, kompyuter
animatsiyasi esa bevosita dinamik o’zgaruvchi tasvirlar bilan ishlaydi. Grafika va
animatsiyalarning o’zaro birlashtirilishi (KG) va (KA)si abbreviaturasi
imkoniyatlari hisoblanadi.
Computer graphics – bu, EHMning boshqaruvi asosida grafik ob’yektlarga
kirish, ularni tasvirlash, o’zgartirish, tahrirlash va undan chiqishdir. (Borkovskiy
A.V. «Anglo-russkiy slovar po programmirovaniyu i informatike»)
Computer animation - bu, displey ekranida tasvirlarning
«jonlanishi» , kompyuterdagi dinamik tasvirlarning sintezidir. ( «Anglo- russkiy
slovar po vichislitelnoy texnike» p/r Ye.K. Maslovskogo).
Grafik dasturlarda odatda quyidagi ketma-ketlikda ish olib boriladi:
 Yangi faylni yaratish yoki mavjud faylni ochish.
 Ob’yekt yoki muxitni belgilash. Bu asbob va effektlarni tasvirlarning
hammasiga emas, balki zarur, kerakligiga qo’llashni bildiradi.
 Effektlarni joylashtirish yoki asboblarni grafik shaklda panelda
aktivlashtirish.
 Belgilashni olib tashlash.
Kompyuter grafikasi uch turga bo ’ linadi : rastrli grafika , vektorli grafika va fraktal
grafika . Ular bir-biridan monitor ekranida tasvirlanishi va qog’ozda bosib
chiqarilishi bilan farqlanadi.
Kompyuter grafikasi tushunchasi hozirda keng qamrovli sohalarni o’zida
mujassamlashtirib, bunda oddiy grafik chizishdan to real borliqdagi turli
tasvirlarni hosil qilish, ularga zeb berish, dastur vositasi

yordamida hatto tasvirga oid Yangi loyihalarni yaratish ko’zda tutiladi. U
multimedia muhitida ishlash imkoniyatini beradi.
Kompyuter grafikasi – bu, avvalo, keng tarqalib borayotgan dastur ta’minotidir,
ya’ni kompyuter grafikasi mavjud va Yangi yaratilayotgan dasturlarga tayanib ish
ko’radi, rivojlanadi vat obora qo’llanilish sohasini kengaytira boradi.U hatto shu
dasturlarning o’ziga zeb berishda ham juda keng qo’llaniladi.Kompyuter grafikasi
ning rivojlanishi jarayonlarning real uch o’lchovli fazoda qanday kechishini aniq
tasvirlash (hatto harakatdagi )imkoniyatini yaratdi.Shu sababdan hozirda shunday
Amaliy dasturlar paketlari yaratildiki, ular yordamida ko’rilayotgan masalaning
asosiy parametrlarini bergan holda uning yechimi natijasi grafik shaklda olinishi
mumkin, bu esa o’z navbatida jadvallar ko’rinishidagi ish uslub va vositalarining
o’zgacha tusda bo’la olish imkoniyatidir.
Kompyuter grafikasining qo’llanilish sohasi juda keng va xilma- xildir. U nafaqat
ilmiy xodimlar, balki rassomlar, turli soha loyihachi- lari, reklama bilan
shug’ullanadigan mutaxassislar, Internet sahifalarini yaratish, o’qitish jarayoni
uchun va boshqa sohalarda muhim rol o’ynamoqda. Uning, ayniqsa, matbaa
sohasida qo’llanilishi keyingi paytlarda rang-barang, suratli adabiyotlar, o’quv
qo’llanmalari va badiiy asarlarning paydo bo’lishida yuksak bezash texnikasidan
foydalana olish imkonini bermoqda. Hozir, o’ziga jalb qiluvchi videoroliklar,
Internet sahifalarini yaratishni kompyuter grafikasiz tasavvur qilish qiyin.
Yuqorida qayd etilgan fikrlarning qay darajada ob’yektiv ekanligini quyidagi
tahlillar isbotlaydi:
Ikki o’lchovli animasiyalar:
 Animator Pro
 Animation Works Interactive
 Animo
 Elastic Reality
Modellashtirish: (2D va 3D)
 AutoCAD
 Sketch!, Ray Dream Designer, MacroModel, FormZ, Crystal 3D

Designer
 SGIda modellashtirish (2d va 3d): designer, studio va autostudio
Uch o’lchovli animasiyalar:
 Uch o’lchovli realistik tasvirlarni yaratish texnologiyasi
 3D Studio va 3D Studio MAX
 trueSpace, Prisms, Three-D, RenderMan, Crystal Topas
 Electric Image, SoftImage
 Macintosh uchun Infini-D
 LightWave 3D, SoftImage 3D va Media Studio na SGI
 SGI tilidagi PowerAnimator
Katta hajmdagi shriftlar bilan ishlash, ya’ni poligrafiya sohasida
ishlatiluvchi kompyuter grafikasi dasturlari:
 Adobe Photoshop
 Adobe Illustrator
 Corel Draw
 SGI va Macintosh uchun: Barco Creator, Live Picture, Scitex Blaze,
Linotype Da Vinci, Eclipse i Pixelfx.
Rasm solish sohasi uchun qo’llanilayotgan kompyuter grafik dasturlari:
 Painter va FreeHand
 Sgida rasm san’ati uchun kompyuter grafikasi (2d) va macintosh: collage,
pixelpaint pro va studiopaint (3d )
Prezentasiyalar uchun dasturlar:
 PowerPoint
 Astound
 Adobe Persuasion, Novell Presentations, Demo-it, Director
Video va komponovk a ishlari uchun quyidagi tizimlar tavsiya etiladi:
 Adobe Premier dasturi va uning konkurentlari
 SGI da Composer
Ilmiy anjumanlar uchun dasturlar:
 Surfer, Grapher va MapViewer

 IRIS Explorer, VIS-SD, PV-Wave, Khronos, Data Visualizer, Data Explorer
 SGI da Earth Watch.
Corel Draw - bu illyustratsiyalarni vektor grafikasi printsipiga asoslangan holda
yaratuvchi va tahrirlovchi dastur hisoblanadi. Corel Draw dasturining
imkoniyatlari unda turli xil grafik kompozitsiyalarni yaratishga yordam beradi.
Ayniqsa dinamik interaktiv instrumentlar, turli hil effektlar va grafik
ma'lumotlarni HTML va PDF formatlarida tayyorlash imkoniyatlari yaratilgan.
Bundan tashqari Corel Draw grafik muharririda ranglar palitralarida turli hil
ranglarni tanlash mumkin. Shuningdek turli formatlar bilan ishlashda yordam
beruvchi turli instrumentlar, import va eksport uchun zarur bo`lgan ko`plagan
filtrlar, tasvirni nashr qiluvchi vositalar ijodkor uchun eng yuqori ijodiy muhit
yaratib beradi.
Har yangi versiyalarda CorelDraw dasturida vektorlar bilan ishlashda yangidan
yangi qulayliklar yaratiladi. Hamda interface yaxshilanadi. Yangidan yangi
funksiyalar yaratildi, siz interfaceni o’zgartirish, menyulardagi buyruqlarni
joylashishini o’zgartirish imkoniga egasiz. Hamda hamma tuzatmalarni
saqlashingiz mumkin, har gal dasturni yuklaganingizda o’zingizni interfeysingiz
bilan ishlaysiz.
Har bir ishni orqaga qaytarish imkoni yanada yaxshilangan. Dastur yanada ko’proq
formatni qo’llaydi. Oddiy figuralardan tashqari avtofiguralar yaratishingiz ham
mumkin. O’chirg’ich hamda pichoq endi rastorli ob’yektlar bilan ishlash imkoniga
ega.
Matnlar bilan ishlash bir muncha yaxshilangan. Ko’pgina tillarni formatlash
yaxshilangan. Ranglar bilan ishlashda ham foydalanuvchi interfeysi yaxshilangan.
Rangli illyustratsitalar bilan ishlash soddalashadi, hamda siz sifatliroq natijalarga
erishasiz. Internet tasvirlar yaratish ham ancha yaxshilangan. Corel Draw orqali
nafaqat rasmlarni, balki www sahifalarni qayta sozlab, internetga joylashtirish
imkonini beradi. Ayrim funksiyalar avtomatlashtirilgan, masalan, tugmalar
yaratib, siqchonchani tugmaga yurgizganda, rangini o’zgarishi.
Har bir vektor formatdagi tasvirlar tuzatma kirib bo’ladigan har xil qismlardan

tashkil topadi. Tasvirni tashkil etadigan bosh qismlar ob’yektlar deyiladi. Ob’yekt
tushunchasi Corel Drawda bosh tushuncha hisoblanadi. Ob’yektlar quyidagilardir:
to’g’ri chiziq, aylana, to’gri to’rtburchak, egri kontur, yopiq kontur, ko’pburchak
va hokazo.
Chunki bu ob’yektlardan yangi ob’yektlar yaratish mumkin. Corel Draw ob’yektlar
gruppasini yaratishi mumkin, bu gruppalar bilan bitta ob’yekt ko’rinishida ishlash
mumkin. Tashqi ko’rininishidan tashqari vector grafikasi ob’yektlari birqancha
xarakteristikalarga ega. Tepadagi rasmda buni ko’rishingiz mumkin. Hamma
ob’yektningto’gri yoki egri chiziqlar, yani segmentlar bilan tutashgan birqancha
tugunlari yoki nuqtalari mavjud. Ob’yektning tashqi ko’rinishini tugunlar
kordinatalari va segmentlar parametric belgilaydi. Ob’yektning ichini har xil turda
to’ldirish mumkin. Ob’yekt segmentlari rangli tus bersa bo’ladigan konturdan
tashkil topgan. Kontur qalinligini o’zgartirish mumkin. Konturlar ochiq va yopiq
bo’ladi. Bir nechi xil rangli, har xil qalinlikka ega konturli ob’yekt bo’lishi
mumkin emas. Bunday tasvir yaratish uchun har xil ob’yektlar yaratish lozim. Biz
ob’yektlar tushunchasini hammasini ko’rib chiqdik. Chunki Corel Drawgadi asosiy
ishlar ob’yektlar bilan ishlashdan iborat.
Corel Draw muharrirni ishga tushirish uchun Corel Draw ning belgisiga borib
«sichqoncha»ni yoki Enter klavishini bosish kerak.

Corel Draw muharririni yuklash
3.1-rasm. Corel Draw ni ishga tushirish
Natijada Windows sistemasining barcha oynalariga o’xshash Corel Draw
muharririning oynasi ochiladi.

3.2-rasm. Corel Draw muharririni ko’rinishi

3.3-rasm. Corel Draw dasturi oynasining asosiy elementlari.
Corel Draw bilan ishni boshlashdan oldin bu dasturning imkoniyat- lari bilan
tanishib chiqishingiz lozim. Tepada aytib o’tilgandek, Corel Drawning asosiy
tushunchasi ob’yekt tushunchasidir. Har qanday illyustratsiyada ob’yektlar tuzush,
ularni sozlash hamda joylashtirish asosiy ishdir. Avvalam bor tahminiy forma
yasaladi, keyinchalik ob’yekt qo’shish yoki ayirishdan kerakli formalar yasaladi.
Undan so’ng konturga rang beriladi, to’ldiriladi.

Oynaning markazida ish varag’i turadigan ishlash oynasi joylash- gan. Siz varaqni
ham ichida ham tashqarisida chizishingiz mumkin, lekin nashr paytida faqatgina
varaqdagi narsalar qog’ozga tushadi. Lineykalar tasvirni joylashish
koordinatalarini, hamda o’lchamlarini aniq ko’rsatib turadi. Ranglar bilan ishlash
uchun oynaning o’ng tomonida ranglar palitrasi joylashgan. Holat satrida obyeklar
to’g’risida har qanday informatsiya ko’rsatiladi. Asosiy ishlash uchun zarur
asboblar uskunalar panelida joylashgan. Bu paneldagi tugmalar tezda ishlashga
yordam beradi. Panellarni o’zingizga qulay bo’lgan ixtiyoruy joyga
joylashtirishingiz mumkin. Hamda panellarni ko’rsatish yoki yashirishingiz ham
mumkin. Buning uchun panel ustiga sichqonchani o’ng tugmasini bosish lozim.
Corel Drawning standart ob’yektlari ham mavjud, ular orasida murakkablari ham
teng keladi desa bo’ladi. Bir qancha afzalliklar matnli hamda rasmli tasvirlar
yaratish imkonini beradi. Corel Drawda har xil tasvirlar, yani clipartlar mavjudligi
tufayli foydalanuvchi osonlikcha ulardan foydalanib, matnlar bilan bezab, tayyor
illyustratsiyalar yaratish mumkin. Corel Drawning ishlash prinsiplarini yana qayta
takrorlasak:
 Geometrik figuralar yoki egrilar, ochiq va yopiq shakllar tuzish.
 Matn kiritish va formatlash.
 Har qanday ob’yektni sozlash, unga tus berish,
57

shaklini o’zgartirish.
 Tayyor tasvir yoki oldin yaratilgan illyustratsiya kiritish.
 Tasviriy effektlar berish.
 Ob’yektlarni to’g’ri joylashtirish.
Corel Draw boshqa grafik muharrirlariga nisbatan matnlar bilan yaxshi ishlaydi,
ya’ni nashriyot sistemalarida, masalan, yumoristik yoki boshqacha kitoblarni har
xil va turli o’lchamdagi harflar bilan yozish mumkin. Siz o’zingiz fotosuratingizni
skanerdan o’tkazib, Corel Draw yordamida shu rasmingizni chiroyli portretga
aylantirishingiz mumkin. O ’ z - o ’ zidan ma ’ lumki bunday professional murakkab
grafik muharririda fayllarning kengaytmasi filt / cdr ko ’ rinishda bo ’ ladi .
Fayllarni import va eksport qilish eng yaxshi qulayliklardan biri hisoblanadi.
Ayniqsa kompakt diskdan fayllarni import qilish ko’p qo’llaniladi.
Corel Draw dasturida yangi matnlar yaratish uchun quyidagi oynadan
foydalanamiz. Matn kiritish uchun qurilmalar panelidagi A tanlab olinib varaq
ustiga olib kelinib kerakli trayektoriya belgilab olinadi va kerakli shriftda yozila
boshlaydi. Uni ko’rinishi quyidagicha:
58

Hoshiya rangini o’zgartirish uchun ranglar panelidan rang tanlanib sichqonchani
o’ng tugmasi bosiladi. Corel Draw ko’pgina shakllar ustida amallar bajarish uchun
qulay.
Masalan, uchburchak, yulduzcha ellipslar ustida turli amallar bajarish mumkin.
Lekin bunda ko’pburchaklar qavariq ko’pburchaklar bo’lishi kerak.
Ko’pburchaklarni chizish uchun maxsus ekran panellari mavjud. Ko’pburchaklar
bilan ishlaganda panel atributlaridan foydalanish kerak bo’ladi.
Qurilmalar paneli
Strelkani tanlash
qalamni qalinlashtirish
Varaqni masshtabini o’zgarti- rish
qalam vazifasini bajaradi
59

To’rtburchak chizish uchun
Aylana chizish uchun
Ko’p burchakni har-xil ko’ri-
nishga o’tkazish
Shakllar tanlash
Matn kiritish
Shakllarni har-xil ko’rinishga
o’tkazish
Rangni o’zgartirish
Hoshiyani qalinlashtirish va
hoshiya rangini o’zgartish
Ramka ichidagi rangni o’zgar- tirish
Ramkani bo’laklarga bo’lib ran- gini
o’zgartirish
Shuni eslatib o’tishimiz kerakki ko’pburchaklarning bog’lamlar sonini berganda
minimum 3 tadan kam bo’lmasligi kerak, maksimum 500 tadan katta bo’lmasligi
kerak bo’ladi.
Agar biz ellips shaklini bersak uni ko’pburchak shakliga keltirish uchun maxsus
uskunada 3 tadan kam bo’lmagan bog’lamlar sonini kiritsak kompyuter o’zi
avtomatik tarzda o’zgartirib qo’yadi.
Yuqorida ko’rsatilgan burchak o’lchamlarini o’zgartirish uskunasi faqat
yulduzchalar qurishda ishlatiladi. Agar biz bergan raqam 7 ta dan kichik bo’lmasa
u o’tkir burchak bo’ladi, aks holda o’tmas burchak bo’ladi.
Ko’pburchak uchidagi va o’rta bog'lamlar ob’yekt ustida sichqon- cha chap
tomonini bir marta bosish orqali hosil qilinadi. Ular orqali ko’pburchak shakllarini
60

$turli ko’rinishga olib kelish (bog’lam ustida sichqoncha chap tomoni bosib turib, tortiladi), ob’yekt joyini o’zgartirish mumkin. Grafikali tasvirli ob’yektlarni tuzishda badiiy forma xossalarini birdaniga tasvirlash oson emas. Tasvirlarning fragmentlarini qo’yishda qalam, o’chirg’ich kabi uskunalardan foydalanish ancha imkoniyat yaratadi. Bu dasturning afzalliklaridan biri oldindan tuzilgan ob’yektning formasini o’zgartirishda ularni yangidan tuzishga imkoniyat yaratil- maydi. Har qanday formani o’zgarishini qadamma-qadam silliqlik bilan bajarish mumkin. Ob’yekt formalarini o’zgartirish operasiyalari ko’pligini panel instrumentida keltirgan Shape(forma) instrumenti asosiy tahrirlagich hisoblanadi. Instrument Erazer (o’chir\ich) murakkab obrazda tuzilgan ob’yektlarning yaroqsiz qismini o’chirish uchun ishlatiladi. Knife (olmars) instrumenti egri chiziqlarni teng ikkiga bo’ladi. Free transform (ixti е? riy o’zgarish instrumenti yuqorida aytilgan ob’yektlarni Transformation oynasi е ? rdamisiz sichqoncha ko’rsatkichi orqali o’zgartirishga yordam beradi. Lekin bu variant ancha murakkabligi sababli oldingi variantlarda ishlash avzalroq. Tugunlarni tahrirlash. Quyidagi rasmda ajratilgan tugunlarni konmatn menyu е ?rdamida tahrir qilish koman-dalari keltirilgan. Bu menyu-da tanlangan 61$

tugunlarning е?ki bir nechta tugunlarning usti-da ishlash ya’ni tahrir qilish-da
ishlatiladigan menyu ko-mandasidan boshqa atributlar paneli tugmachalari
tasvirlan-gan.
Matn shakllarini o’zgartirish . Corel Draw dasturlarida kiritilgan matnni ham
turli shakllarda е
? zish mumkin. Buning uchun oldin matn instrumentlar panelidagi
Text Tool instrumenti orqali belgilab olinib, matn kiritiladi va Arrange- Break
Apart buyruqlari bajariladi.
62

Iqtisodiy Qism
2.1. Loyihani texnik-iqtisodiy asoslash
Lehimlangan plastinka issiqlik almashinuvchisi ishlab chiqarish loyihasining
maqsadi turli sanoat jarayonlarida samarali issiqlik almashinuvini
osonlashtiradigan yuqori sifatli issiqlik almashinuvchilarini ishlab chiqarish va
etkazib berishdir. Ushbu issiqlik almashtirgichlar ikkita suyuqlik o'rtasida
issiqlikni uzatishda hal qiluvchi rol o'ynaydi va ularning ajratilishini saqlab qoladi,
bu esa keng ko'lamli ilovalarda samarali sovutish yoki isitish operatsiyalarini
amalga oshirishga imkon beradi.
Lehimlangan plastinka issiqlik almashtirgichlarining vazifasi ikkita suyuqlik,
odatda issiq suyuqlik va sovuq suyuqlik o'rtasida ularning aralashishiga yo'l
qo'ymasdan issiqlik almashinuvini ta'minlashdir. Ular ikkita suyuqlik uchun
o'zgaruvchan kanallarni hosil qilish uchun bir-biriga o'ralgan va qirralariga
lehimlangan bir nechta gofrirovka qilingan plitalardan iborat. Suyuqliklar bu
kanallar orqali oqib o'tayotganda, issiqlik bir suyuqlikdan ikkinchisiga plitalar
orqali uzatiladi, bu esa issiqlik samaradorligini maksimal darajada oshiradi.
Lehimlangan plastinka issiqlik almashinuvchilari samarali issiqlik uzatish muhim
bo'lgan ko'plab sanoat va jarayonlarda muhim komponentlardir. Ularning
ahamiyati ularning qobiliyatidadir:
Energiya samaradorligini oshirish: Suyuqliklar o'rtasida issiqlikni samarali
o'tkazish orqali lehimli plastinka issiqlik almashinuvchilari energiya sarfini
minimallashtiradi, bu esa sezilarli xarajatlarni tejashga va atrof-muhitga ta'sirni
kamaytiradi.
Jarayonning ishlashini optimallashtirish: Samarali issiqlik uzatish turli sanoat
jarayonlarida, jumladan HVAC (Heating, Ventilation, and Air Conditioning)
tizimlari, sovutish, kimyoviy ishlab chiqarish, elektr energiyasi ishlab chiqarish va
boshqalarda optimal ish sharoitlarini saqlash uchun juda muhimdir. Lehimlangan
plastinka issiqlik almashinuvchilari jarayonlarning samarali va ishonchli ishlashini
ta'minlaydi, bu esa mahsuldorlik va mahsulot sifatini oshirishga olib keladi.
63

Ixcham dizayn: lehimli plastinka issiqlik almashtirgichlarining ixcham o'lchamlari
va yuqori issiqlik uzatish samaradorligi yangi va mavjud tizimlarda joyni tejash
imkonini beradi. Bu, ayniqsa, cheklangan joylarga ega bo'lgan sohalarda yoki
issiqlik almashinuvchilarini mavjud qurilmalarga qayta jihozlashda juda muhimdir.
Hozirgi talabga javob berish qobiliyati:
Lehimlangan plastinka issiqlik almashinuvchilari quyidagi omillar tufayli samarali
issiqlik uzatish echimlariga bo'lgan talabga javob berish uchun juda mos keladi:
Ko'p qirralilik: Ular yuqori harorat va bosimlarni o'z ichiga olgan turli xil ish
sharoitlariga bardosh bera oladi, bu ularni turli sanoat ilovalari uchun mos qiladi.
Masshtablilik: lehimli plastinka issiqlik almashtirgichlari turli xil issiqlik uzatish
talablarini qondirish uchun osongina kattalashtirilishi yoki kamaytirilishi mumkin.
Ushbu moslashuvchanlik mijozning muayyan ehtiyojlariga moslashtirish va
moslashtirish imkonini beradi.
Tez ishlab chiqarish: lehimli plastinka issiqlik almashinuvchilari uchun ishlab
chiqarish jarayoni nisbatan tez va samarali bo'lib, ishlab chiqaruvchilarga mijozlar
talablariga zudlik bilan javob berish va mahsulotlarni qisqa muddatlarda etkazib
berish imkonini beradi.
Sifat va ishonchlilik: ilg'or ishlab chiqarish texnikasi va qat'iy sifat nazorati
choralari bilan lehimli plastinka issiqlik almashtirgichlari yuqori mahsuldorlik,
chidamlilik va ishonchlilikni taklif qiladi. Bu ularning turli sohalarning talabchan
talablariga javob berishini va qiyin sharoitlarda uzluksiz ishlashga bardosh
berishini ta'minlaydi.
Umuman olganda, lehimli plastinka issiqlik almashinuvchisi ishlab chiqarish
loyihasi samarali issiqlik uzatish echimlariga bo'lgan talabni qondirishga xizmat
qiladi, suyuqliklar o'rtasida issiqlik uzatishning muhim funktsiyasini bajaradi,
energiya samaradorligini va jarayonning ishlashini optimallashtirishda muhim
ahamiyatga ega va samarali javob berish qobiliyatiga ega.
Lehimlangan plastinka issiqlik almashinuvchisining iqtisodiy samaradorligi:
64

Ixcham dizayn: lehimli plastinka issiqlik almashinuvchilari qobiq va quvur kabi
an'anaviy issiqlik almashtirgichlarga nisbatan ixcham o'lcham va engil
konstruktsiyaga ega. Ushbu ixcham dizayn moddiy xarajatlarni, o'rnatish joyini va
transport xarajatlarini kamaytiradi.
Energiya samaradorligi: Lehumlangan plastinka issiqlik almashinuvchilari
samarali issiqlik uzatishni ta'minlaydi, bu esa energiya sarfini va foydalanish
xarajatlarini kamaytiradi. Gofrirovka qilingan plitalar turbulent oqim hosil qiladi,
issiqlik uzatish koeffitsientini maksimal darajada oshiradi va ifloslanishni
kamaytiradi. Bu yaxshilangan samaradorlik issiqlik almashtirgichning ishlash
muddati davomida xarajatlarni tejashga olib keladi.
Xizmatni tejash: Lehimlangan plastinka issiqlik almashtirgichlarining dizayni
boshqa turdagi issiqlik almashtirgichlarga nisbatan ularni tozalash va saqlashni
osonlashtiradi. Ular turbulent oqim tufayli o'z-o'zini tozalash ta'siriga ega bo'lib,
tez-tez texnik xizmat ko'rsatish va ishlamay qolish vaqtini kamaytiradi. Bu mehnat,
ehtiyot qismlar va ishlab chiqarishda uzilishlar bo'yicha xarajatlarni tejashga olib
keladi.
Chidamlilik: lehimli plastinka issiqlik almashtirgichlari zanglamaydigan po'lat
plitalar va mis lehim kabi bardoshli materiallardan qurilgan. Ushbu materiallar
korroziyaga va yuqori haroratga mukammal qarshilik ko'rsatadi, uzoq umr
ko'rishni ta'minlaydi va tez-tez almashtirish yoki ta'mirlash zaruratini kamaytiradi.
Masshtablilik: lehimli plastinka issiqlik almashtirgichlari issiqlik uzatish
talablaridagi o'zgarishlarni qondirish uchun osongina kengaytirilishi yoki
o'zgartirilishi mumkin. Ushbu kengayish imkoniyati o'zgaruvchan ehtiyojlarga ega
bo'lgan korxonalar uchun tejamkor yechimlarni ta'minlab, sezilarli qo'shimcha
xarajatlarsiz kelajakda quvvatni oshirish imkonini beradi.
Lehimlangan plastinka issiqlik almashinuvchisining qo'llanilishi sohalari:
HVAC tizimlari: Isitish, ventilyatsiya va konditsionerlik (HVAC) tizimlarida issiq
va sovuq suv oqimlari o'rtasida samarali issiqlik uzatish uchun lehimli plastinka
issiqlik almashtirgichlari odatda qo'llaniladi. Ular turar-joy, savdo va sanoat
65

binolarida joylashgan bo'lib, ular kosmik isitish, maishiy issiq suv va
konditsionerlikni ta'minlaydi.
Sovutgich: lehimli plastinka issiqlik almashtirgichlari sovutish tizimlarida muhim
rol o'ynaydi, sovutgich va sovutish muhiti o'rtasida issiqlikni uzatadi. Ular turli xil
sovutish dasturlarida, jumladan supermarketlar, sovuq omborxonalar, oziq-ovqat
mahsulotlarini qayta ishlash va sanoat sovutishda qo'llaniladi.
Sanoat jarayonlari: Lehimlangan plastinka issiqlik almashinuvchilari turli xil
suyuqliklar o'rtasida issiqlik uzatishni talab qiladigan sanoat jarayonlarida keng
qo'llaniladi. Ular kimyo sanoati, neft va gaz, elektr energiyasi ishlab chiqarish,
farmatsevtika, sellyuloza va qog'oz, oziq-ovqat va ichimliklar ishlab chiqarish kabi
sohalarda uchraydi.
Qayta tiklanadigan energiya tizimlari: Lehimlangan plastinka issiqlik
almashinuvchilari quyosh issiqlik va geotermal ilovalar kabi qayta tiklanadigan
energiya tizimlarida qo'llaniladi. Ular qayta tiklanadigan energiya manbai
(masalan, quyosh kollektorlari yoki tuproqli aylanalar) va ishchi suyuqlik o'rtasida
issiqlik almashinuvini osonlashtiradi va energiyani samarali konvertatsiya qilish
imkonini beradi.
Issiqlikni qayta tiklash: lehimli plastinka issiqlik almashinuvchilari sanoat
jarayonlaridan chiqindi issiqlikni olish va ishlatish uchun issiqlikni qayta tiklash
tizimlarida qo'llaniladi. Bu issiqlik energiyasidan qayta foydalanish imkonini
beradi, bu kogeneratsiya, chiqindi issiqlikni qayta ishlash va markazlashtirilgan
isitish kabi ilovalarda energiya va xarajatlarni tejashga olib keladi.
Dengiz va avtomobilsozlik: Lehimlangan plastinka issiqlik almashtirgichlari
dengiz va avtomobil sohalarida, jumladan, kema sovutish tizimlari, dvigatel moyi
sovutgichlari va turbo dvigatellar uchun interkolerlar uchun ishlatiladi. Ularning
ixcham o'lchamlari, engil konstruktsiyasi va samarali issiqlik o'tkazuvchanligi
ularni bo'sh joy cheklangan muhit uchun mos qiladi.
Umuman olganda, lehimli plastinka issiqlik almashinuvchilari samarali issiqlik
uzatish, ixcham dizayn, chidamlilik va o'lchovni ta'minlovchi keng ko'lamli
66

ilovalar uchun iqtisodiy jihatdan samarali echimlarni taklif qiladi. Ularning ko'p
qirraliligi ularni iqtisodiy samaradorlik va samaradorlik muhim omillar bo'lgan
sohalarda mashhur tanlovga aylantiradi.
Material, ishlab chiqarish zahiralarini sotib olish investitsiya hajmi
Materiallar nomlari Miqdori Bahosi QQS 12% Umumiy qimati
Plastina (po’latdan)
donasi 0.15 kg 90000 10800 100800
Lehimlash materiali(mis)
0.05-0.2kg 160000 19200 179200
Ramka va ulanishlar 1-10 kg 180000 21600 191600
Himoya qoplamasi
(ixtiyoriy) Teflon 0.01-0.05g 40000 44800
470000 56400 526400
Asosiy fondalar qiymati
Asosiy fondlar nomi Asosiy fondlar qiymati
Plastinaga ishlov berish va lehimlash sexi 442 400 000
Sifat nazorati va sinov sexi 151 200 000
593 600 000
Amortizatsiya ajratmasi asosiy fondlarning 5% ni tashkil qiladi.
A
ajr = 0,05 ∗ Asosiy fond
12 = 0.05 ∗ 593600000
12 = 2473333
Joriy ta’mirlash va texnik xizmat uchun harajatlar asosiy fondlarning 12% ni
tashkil qiladi.Jtam = 0,12 ∗Asosiy fond
12 = 0.12 ∗593600000
12 =5936000
Inventorlar va o’lchov-asboblarini sotib olish uchun investitsiya hajmi
Uskuna nomlari Bahosi QQS 12% Umumiy qimati
Plastinalarni kesish uskunasi 170 000 000 20 400 000 190 400 000
67

Plastinani prokatlash uskunasi 90 000 000 10 800 000 100 800 000
Lehimlash uskunalari 35 000 000 4 200 000 39 200 000
Yig’ish moslamasi 25 000 000 3 000 000 28 000 000
Bosim sinov uskunasi 45 000 000 5 400 000 50 400 000
Sifatni nazorat qilish
asboblari 50 000 000 6 000 000 56 000 000
Payvandlash uskunasi 75 000 000 9 000 000 84 000 000
Sinov uskunalar 40 000 000 4 800 000 44 800 000
530 000 000 63 600 000 593 600 000
Bajariladigan ishlar nomi va ishchilar soni
Bajariladigan ishlar nomi Lavozimi Kunlar soni O’rtacha bir
kunlik ish haqqi Bajarilgan ishning
qiymati
lastinalarga ishlov berish Uskuna operatori 180 000 180 000
Lehimlash Payvandchi 200 000 200 000
Ramka va ulanish yig'ilishi Yig’uvchi operator 180 000 180 000
Sifatni nazorat qilish va
tekshirish Sifat nazoratchisi 200 000 200 000
Yakuniy sinov va qadoqlash Mexanik 180 000 180 000
940 000 940 000
Asosiy ish haqi – barcha ishchilarning ish haqi 40% miqdorida mukofot pulining
yig’indisi sifatida aniqlanadi
H
Asosiy = SOT ∗ 0.4 + SOT = 940000 ∗ 0.4 + 940000 = 1316000
∑ ¿
Qo’shimcha ish haqi asosiy ish haqining 10% hisobida olinadi
H
qoshimcha = 0.1 ∗ H
Asosiy = 0,1 ∗ 1316000 = 131600
∑ ¿
Mehnatga haq to’lash fondi asosiy va qo’shimcha ish haqilarining yig’indisi
sifatida aniqlanadi
FOT = H
Asosiy ∗ H
qoshimcha = 1316000 + 131600 = 1447600
∑ ¿
68

Ijtimoiy ehtiyojlarga harajatlar FOT dan 15% miqdorida hisoblanadi
IE
xarajat = 0.15 ∗ 1447600 = 217140
∑ ¿
Transport xarajatlari asosiy ish haqidan 20%Tharajat =0.2 ¿H asosiy = 0.2 ∗1316000 =263200 ∑ ¿
Elektr energiyasiga bo’lgan xarajat quyidagi formuladan aniqlanadi
W = N∗T∗S
N – O’rnatilgan quvvat, T – Ishlatilgan vaqt, S – 1kWt/soat elektr energiya narxi.
W =120 ∗10 ∗295 = 354000 ∑ ¿
Investitsiya hajmi quyidagi formuladan aniqlanadi
K = M + FOT + A
ajr + ⅀ P = 526400 + 1447600 + 2473333 + 6770340 = 11217673
∑ ¿
Harajatlarning nomi Qiymati
Bajarilgan ishning qiymati (1.3*K) 14582975
Ishlab chiqarish harajatlari 4 862 536
Ishlab chiqarish tannarxi 4 717 776
Davr harajatlari 144 760
Material xarajarlari 880 400
Xom-ashyo 526 400
Elektr energiya 354 000
Mehnatga haq to’lash fondi 1 447 600
Ijtimoiy sug’urta 217 140
Amortizatsiya 2 473 333
Boshqa harajatlar 206 903
Ish haqi 940 000
Iqtisodiy samarani quyidagi formuladan aniqlaymiz
E= (C1−C2)∗Q= (14582978 −11217673 )∗1=3365305
C
1 = 1.3 C
2 – avvalgi va keyingi tannarx
Q – Ishlab chiqarish hajmi
69

Rantabellikni aniqlaymiz
R = E ∗ 100 %
K = 3365305 ∗ 100 %
11217673 = 30 %
Qoplash muddatini aniqlaymiz
Tok = K
E = 11217673
3365305 = 3.3 oy
70

Foydalanilgan Adabiyotlar
1. Karimov LA. Barkamol avlod - 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori., -
Toshkent, 1997.
2. Басов Н.Г. Квантовая электроника. -М: Наука, 1971.
3. Тарасов Л.В.Введение. Квантовая оптика. -М,1987.
4. Реди Дж. Промышленное применение лазеров. -М.: Мир, 1981.
5. Елетский А.В., Смирнов Б. М. Газовые лазери. -М.: Атомиздат, 1971.
6. Алейников В. Лазери на окиси углерода. -М., 1989.
7. Ярив А. Введение. Оптическая электроника. Пер.с анг. -М. 1983.
8. Ярив А. “Квантовая электроника”. Пер.с анг. -М, 1980.
71

Co2 lazerida materiallarni qayta ishlash va ularga dasturiy ta’minot yaratish

Купить

Информация о документе

Продавец

Co2 lazerida materiallarni qayta ishlash va ularga dasturiy ta’minot yaratish

Похожие документы