Dalvarzintepa arxeologik ob’ekti haqida

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	36.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	22 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Dalvarzintepa arxeologik ob’ekti haqida

Sotib olish

KIRISH
Dalvarzintepa hududida ilk davlatchilikning shakllanishi va rivojlanish
bosqichlari tarixi, madaniyatini o’rganish va muzeylashtirish dolzarb masalalar
qatoriga kiradi. Bu ob’ekt faoliyati va uning tarkibiy qismlari o’rganilgan bo’lsada,
ammo yetarli darajada o’rganilmagan, ya’ni to’liq shaklda birlashgan holatda
bayon etilmagan. Necha asrlardan buyon bu ob’ekt o’z bag’rida ko’plab noyob,
nodir va qadimiy san’at asarlarini saqlab kelmoqda. Bu borada qadimgi
Dalvarzintepa faoliyati tarixini ilmiy asosda o’rganib chiqish, chuqur tahlil etish va
arxeologik ob’ektni mavjud holatida saqlab qolish rejasini o’rgangan holda
muzeylashtirish bosqichlarini ishlab chiqish tadqiqot ishining muhim
jarayonlaridan hisoblanadi.
Dalvarzintepa arxeologik ob’ektidan topilgan juda noyob va ko’plab
topilmalar bor, ammo bu eksponatlarni saqlash, sayyohlarga taqdim etish
uchun ob’ekt yaqinida muzey yo’q. Ayni paytda muzeylashtirilgan ob’ekt
bilan bir qatorda Dalvarzintepadan topilgan ashyolar ekspozitsiyalarini
tashkil etish, har bir topilmani alohida o’rganib, ularni avaylab asrash,
kelgusi avlodlar uchun saqlab qolish, mahalliy va xorijiy sayyohlarga yanada
kengroq targ’ib qilish imkoniyati O’zbekistonda madaniy turizm
salohiyatining oshishiga xizmat qiladi.

1. Dalvarzintepa arxeologik ob’ektining tarixiy tavsifi
Kushon davri shaxarlarining kelib chiqishi va shakllanish jarayonini Dalvarzintepa
nisbatan yaxshi aks ettiradi. Uning dastlabki asosi miloddan avvalgi III asrda ko’xna
shaxarning janubi-sharqiy qismida, ikki tomondan qadimgi irmoq o’tib turgan baland
tepalikda paydo bo’ladi. Bu irmoqlardan xandaq sifatida foydalanilgan. Keyinroq,
grek-baqtriya davrida bu bo’lak 2 metrdan oshiq qalinlikdagi paxsa devor bilan o’rab
olinadi va maydoni 3 gektardan ziyod qal’aga aylanadi. Uning shimolida esa tarqoq
rejaga ega mustaxkamlanmagan manzilgox paydo bo’ladi. Aftidan, miloddan avvalgi
I asrning ikkinchi yarmi yoki milodiy I asr boshlarida dastlabki markaz o’rnida
qalinligi 7 metrli devor va xandaq bilan o’rab olingan mustaxkam qal’a shakllanadi.
Mustaxkamlanmagan manzilgox shaxarga aylanadi. Bu shaxar aniq to’g’ri burchakli
rejasi va shu reja asosidagi devorlari bilan ajralib turadi. Uning ichida jadallik bilan
qurilishlar olib boriladi. Shu davrdan boshlab Dalvarzintepa tarixida yangi davr -
shaxar davri boshlanadi. Dalvarzintepaning keyingi rivojlanishi Kushon davriga
to’gri keladi. Ya’ni, xashamatli turar-joy inshootlari, ibodatxonalar, ishlab chiqarish
maxallari barpo etilib, devorlar mustaxkamlanadi. Shuningdek, bir tomonida diniy va
dafn marosimlariga oid inshootlar, ikkinchi tomoniga qishloq xo’jaligi bilan bogliq
mulklar markazlashgan kattagina shaxar oldi qismi shakllanadi. Dalvarzintepa
umumiy xududining 34 foizini mudofaa inshootlari, 41 foizini asosiy istiqomat qismi,
7 foizini maydonlar va kuchalar, 18 foizini boshqa binolar egallagan deb taxmin
qilinadi. Bu yerdan ibodatxonalar, shaxar axolisining uylari, ishlab chikarish
ustaxonalari, shaxar maydonlari va xovuzlar, suv tarmoklari tizimi, kucha tarmoklari
kazib ochilgan va urganilgan. Shaxristonlarning shakli to’gri burchakli, ayrim
xollarda turtburchak yoki kupburchaklidir. Kushon davrida paydo bulgan yoki kayta
kurilgan shaxarlarning shaxristonlari qatiy geometrik reja asosda kurilgan. Chunki,
ular joylardagi tabiiy sharoit xisobga olingan xolda oldindan rejalashtirilib bunyod
etilgan. Ularning qal’alarga nisbatan joylashuvida xam turli: geografik, xarbiy va
iqtisodiy omillar xisobga olingan 1
.
1
Bahodir Eshov 190-bet

Kushon davrida shaxristonlar asosan qal’adan shimol va shimoli-sharq tomonda,
ayrim xollarda janubi-sharq tomonda joylashib, chuqur va keng xandaqlar va
minorali mustaxkam devorlar bilan o’rab olingan. Dalvarzintepa shaxristonini misol
tariqasida keltiradigan bo’lsak, ko’xna shaxar markazi keng ko’cha bilan ikki asosiy
qismga bo’lingan. Bu kucha shaxar darvozasidan boshlanib, unchalik katta
bo’lmagan maydonga chiqqan. Maydon esa boy va xashamatli binolar bilan
qurshalgan. Markaziy ko’chadan ikki tomonga ko’cha va tor ko’chalar o’tgan.
Ammo, ularning tuzilishida muntazamlik yo’q. Dalvarzintepa maxallalari
tabaqachilik asosida bunyod etilgan bulishi mumkin. Ammo, ular nechta uylardan
iborat bo’lganligi noma’lum.
Surxondaryo viloyatining Sho’rchi tumanida joylashgan Dalvarzintepa yodgorligi 50
yildan buyon arxeologlar tomonidan tadqiq etilmoqda. Bu tadqiqotlar va o’rganishlar
davomida topilgan ashyolar tariximiz naqadar boy ekanidan dalolat beradi. Tarixiy
eksponatlar orasida ham moddiy, ham madaniy jihatdan qimmatlisi Dalvarzintepa
xazinasidir. Ho’sh xazina qanday topilgan?
- Sho’rchi tumanidagi Dalvarzintepa Kushonlar davri madaniyatining mashhur
yodgorligi sanaladi. Tepalikda o’tgan asrning 60-yillaridan keyin qazilma ishlari
boshlangan, - deydi Termiz davlat universiteti Tarix fakultetining magistratura
yo’nalishi ikkinchi bosqich talabasi Saidvali Sultonov. - 1972 yildagi qazishma
ishlarida akademik Edvard Rtveladze boshchiligidagi bir guruh arxeologlar og’irligi
36 kg. bo’lgan oltin buyumlarni topadi. Kichik ko’zadagi xazina qadimiy shahar
uylardan birining poli tagiga ko’mib qo’yilgan ekan. Ko’zada oltindan tayyorlangan
sirg’alar, bilakuzuklar, kamarbandlar, uzuklardan iborat 115 ta buyum bo’lgan.
Ularning har biri, avvalo, san'at asari sifatida bebaho ahamiyatga ega. Chunki oltin
bezaklar zo’r mahorat bilan tayyorlangan. Ular go’zalligi, nafisligi, jimjimadorligi va
nozik ishlanganligi bilan kishini lol qoldiradi. Xazina orasidagi kamarbandlarda
afsonaviy hayvonlar tasvirlangan. Bu topildiq Kushonlar davrida Baqtriyada zargarlik
san'atining yuqori darajada taraqqiy etganidan dalolat beradi.
Shu o’rinda bizda Dalvarzintepa xazinasi qayerda saqlanadi degan savol paydo
bo’ladi.

Yaqin o’tmishimizdan ma'lumki, o’tgan asrda istilochilar yurtimiz boyliklarini turli
yo’llar bilan o’z vataniga olib ketgan. Ular ba'zan qimmatbaho topilmalarni oddiy
odamlardan arzon-garovga sotib olgan bo’lsa, gohida shunchaki o’ziga tegishli
buyumdek cho’ntagiga urishgan. Ne ajabki, o’sha zamonda topilgan Dalvarzintepa
xazinasi yurtimizda saqlab qolinadi.
- Tarixda yaxshi bilasizki, o’tgan asrning 70-80-yillarida yurtimiz siyosiy hayotini
Sharof Rashidovsiz tasavvur qilib bo’lmaydi, - deydi S.Sultonov. - Nazarimda,
Dalvarzintepa xazinasini saqlab qolishda Sharof Rashidovning xizmati bor. Chunki
oddiy sopol idishni ham yurtimizda qoldirishni istamaganlar bunday katta xazinadan
osongina kechib ketmagani aniq. Ehtimol, xazina boshqa insonlar sabab saqlab
qolingandir. Nima bo’lganda ham mana shu tarixni o’rganishning o’ziyoq biz,
yoshlarga ulkan saboq bo’lishiga ishonaman. Kushonlarning ilk poytaxti
Dalvarzintepadan Budda ibodatxonasining qoldiqlari, gipsdan ishlangan ajoyib
haykallar, Buddaning boshi, qimmatbaho fil suyagidan tayyorlangan shaxmatning
ikki donasi ham topilgan. Topilmalar orasida Kushonlar imperatori Vima Kadfiz
tasviri tushirilgan muhr katta ahamiyatga ega. U Dalvarzintepa Kushonlar davlatining
ilk poytaxti bo’lganidan dalolat beradi.
Mazkur muhr mashhur yapon arxeologi, marhum Kato Kyudzo hamda taniqli olim
Bahodir Turg’unov ishtirokidagi qazishmalari vaqtida tangalar, g’alati shaklga ega
bo’lgan tutqichli tangasimon buyum qatorida topilgan. Bu noyob topilma Surxon
vohasi Kushonlar imperiyasi davrida ancha muhim ahamiyatga ega bo’lgani,
ma'muriy-siyosiy markazga aylantirilganini isbotlaydi 2
.
2. Dalvarzintepa arxeologik ob’ektini muzeylashtirish masalasi
O’zbekistonda tarixiy-madaniy, me’moriy, arxeologik jihatdan qiziqarli bo’lgan 7
mingdan ortiq ob’ekt bor. Ana shu ob’ektlar xorijliklarni ohangrabodek o’ziga
tortadi. Tadqiqotchi B.To’raevning ta’kidlashicha, -ulardan 545 tasi me’morchilik,
575 tasi tarixiy, 1457 tasi san’at yodgorliklari, 5500 dan ortiq ob’ekt arxeologik
jihatdan qadrli
2
Bahodir Eshov 191-bet

$hisoblanadi. Lekin turistik talabga ulardan atigi 140 tasi jalb qilingan. Yuqorida sanab o’tilgan ob’ektlardan 200 tadan ortig’i ta’mirlanmoqda, qolgan 500 tasi ta’mirtalab. Ularga har yili katta miqdordagi mablag’ sarflash lozim bo’ladi. Boshqa mamlakatlarning tajribasi shuni ko’rsatadiki, ko’plab turistlar uchun o’sha ta’mirlash jarayonining o’zi ham qiziqarlidir. Shu jihatdan O’zbekistonda bir necha ming arxeologik ob’ektlar mavjud. Bundan tashqari Respublikamizda 300 dan ortiq muzey, 1200 xalq ijodi korxonalari bor. Turistlar tashrif buyuradigan ob’ektlar soni Toshkentda 144 ta, Samarqandda 118 ta, Buxoroda 221 ta, Xivada 310 dan ziyod. Ammo ma’lumki, bu katta turistik salohiyatdan foydalanish holati juda past darajada 3 57 . Mamlakatimizda milliy, madaniy ob’ektlarimizni asrash, turizmni har tomonlama rivojlantirish uchun keng ko’lamli ishlar amalga oshirildi. Jumladan Prezidentimiz Shavkat Mirziyoevning 2017-2021 yillarga mo’ljallangan O’zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasida 58 ham mamlakatda turizmni rivojlantirishga alohida to’xtab o’tilgan 4 . Turizmni shakllantirishda madaniy obidalarning ahamiyati katta. Sababi arxeologik ob’ektlar davlat uchun ham madaniy, ham moddiy boylik manbai sifatida xizmat qiladi. Tabiiyki, har bir muzeylashtirilgan ob’ektni turizm infrastrukturasida foydalanilganda davlatga katta daromad olib keladi. Bundan tashqari, tabiiy landshaft uslubida saqlangan ob’ekt kelajak avlod uchun ijobiy ta’sir ko’rsatishi aniq. Shu boisdan O’zbekiston Respublikasi Investitsiyasi bo’yicha davlat qo’mitasi Tashqi ishlar vazirligi va Turizmni rivojlantirish davlat qo’mitasi bilan birgalikda kichik turizm zonalari hududida amalga oshiriladigan investitsiya loyihalarini moliyalashtirish maqsadida xalqaro moliya institutlari va xorijiy tashkilotlarning grandlar ya’ni beg’araz moliyaviy yordamlarini hamda tijorat banklarini kreditlarini belgilangan tartibda jalb etilishi ta’minlanmoqda. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar 3 To'rayev.B. Turistik faoliyatda menejment tizimini takomillashtirish. Dessertatsiya avtorefarati. Samarqand,2015,b-15. 4 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevralda qabul qilingan PF-4947 son ―O‘zbekiston Respublikasining yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risidagi farmoni\\O‘R QHT,2017-‖ y.,37-son 982-modda.$

Mahkamasining “Respublika muzeylari faoliyatini yaxshilash to’g’risida”gi qaroriga
muvofiq, qadimiy shaharlarda muzey-qo’riqxona faoliyatini takomillashtirish ishlari
amalga oshirildi. Muzey-qo’riqxonaning ekspozitsiya zallarida yangi ekspozitsiyalar
tashkil etish va yodgorliklarni bosqichma-bosqich ta’mirlash ishlari amalga
oshirilmoqda 5
59 .
Muzeyshunoslikda inqiroz holatidan chiqish hozirgi muzeyshunoslar oldida turgan
dolzarb muammolardan biridir. U turli xil yo’nalishlarda, turli xil darajada olib
borilmoqda. Shulardan biri, regional muzey qo’riqxonalarning tashqi ijtimoiy-
iqtisodiy aloqalarini o’zgartirib yuboruvchi yangi metodlarni, shakllarni va yo’llarni
izlash tadqiqotchilar tomonidan ko’proq o’rganilib chiqilmoqda. O’zlariga ishonib
topshirilgan madaniy boyliklarni saqlash va ko’paytirish uchun muzey-qo’riqxonalar
qatorida yangi arxeologik ob’ektlarni o’rgangan xolda turizm infrastrukturasiga
kiritish muhim omillardan sanaladi. Muzeyshunoslikda yodgorliklar bilan ishlash
bo’yicha asosiy vazifa madaniy boyliklarimizni asrash, obidalarning estetik va badiiy
qiymatini ommaga yetkazish, ular bilan qiziquvchi xorijiy tashkilotlarga tushuntirish
ishlarini olib borish kabi bir qancha ishlarni amalga oshirishdir.
Ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy hayotdagi yangilanishlar arxeologik ob’ektlar
faoliyatiga ham bevosita tasir o’tkazmoqda. Muzeylar faoliyati yo’nalishlarini va
ularning taraqqiyoti konsepsiyaning bir qismi arxeolgik ob’ektlarni muzeylashtirish
ishini rivojlantirish dolzarb masala bo’lib qoldi. Yodgorliklarni o’z joyida ro’yxatga
olish, muhofazalash va arxeologik ob’ektlarni xalqaro tajribalar asosida
muzeylashtirishni kiritish uchun bir qancha talab va takliflarni o’rganib yangi
uslublarni ishlab chiqish lozim. Zamonaviy muzeylashtirish bo’yicha muzey
arxeologik ob’ektlarda quyidagi yo’nalishlarni o’rganilishi ijobiy xolatlarni kashf
etadi:
- arxeologik ob’ektlar bo’yicha zamonaviy muzey infrastrukturasini yaratish;
- yirik xorij va mahalliy ommaviy axborot vositalarida arxeologik ob’ektlar bo’yicha
targ’ibot-tashviqot isharini olib borish;
5
Альмеев Р.В Бухара город музей.-Т,;Фан 1999. -С.127.

- yirik mahalliy arxeologik ob’ektlar bo’yicha xalqaro talab darajasiga javob
beradigan yo’l ko’rsatkichlar yaratish:
- mashhur turistik firmalar bilan shartnoma asosida mahalliy arxeologik ob’ektlarga
qiziqarli marshrutlar tashkil etish lozim.
Arxeologik ob’ektlarni muzeylashtirish hamda turizmni rivojlantirish kabi ishlar
barcha viloyatlar kabi Surxandaryo viloyatida ham jadal sur’atlarda olib borilmoqda.
Shu boisdan Surhondaryo viloyatida turizm sohasida turizm sohasini rivojlantirish
chora-tadbirlari to’g’risidagi hukumat qarori qabul qilindi. Mazkur qarorga ko’ra,
Surxandoryo viloyatida uchta ta kichik turizm zonasi tashkil etiladi 6
60 .
Bular:
- Boysun tumanida Omonxona qishlog’i, Zovboshi tog’li hududi, Darband qishlog’i
hududlarini o’z ichiga olgan – Boysun kichik turizm zonasi;
- Sariosiyo va Uzun tumanlarida Xonjiza tog’ tizmalari yon bag’rlarida hamda
Sariosiyo tumani Sangardak qishlog’i hududlarida – Sariosiyo kichik turizm zonasi;
- Sherobod tumani Shalqon qishlog’i, Xo’jaipok tuz koni hududlarida hamda
hududdagi mevali bog’larni o’z ichiga oladi – Sherobod kichik turizm zonasini
tashkil etiladi.
Ma’lum qilishicha, ularda zamonaviy mehmonxona majmualari, sog’lomlashtirish,
savdo-ko’ngilochar turizm ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa ob’ektlar quriladi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ichki turizmni jadal rivojlantirishni
ta’minlash chora-tadbirlari to’g’risida” 2018 yil 7 fevraldagi PQ-3514-son qarori
ijrosini ta’minlash, shuningdek, Surxondaryo viloyatining turizm salohiyatidan
foydalanish samaradorligini yanada oshirish, hududning noyob tarixiy-madaniy va
me’moriy obidalari bilan turistlarni keng tanishtirish, zamonaviy turizm
infratuzilmasini jadal rivojlantirish va ko’rsatilayotgan turizm xizmatlari sifatini
takomillashtirish, ichki turizmni faollashtirish, yangi ish o’rinlari yaratish hamda
aholi daromadlari o’sishini rag’batlantirish maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror
6
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 3-may 324-son "Surxondaryo viloyatida
turizm sohasini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi Qarori//O‘zbekiston Respublikasi Qonun
hujjatlari to‘plami 2008 yil, 44-45 son, 444-modda

qildi 7
:
1.Surxondaryo viloyati hokimligi O’zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish
davlat qo’mitasi hamda manfaatdor vazirlik va idoralar bilan birgalikda bir oy
muddatda:
2018-2019 yillarda Surxondaryo viloyatining turizm infratuzilmasi va namoyishi
ob’ektlarini tashkil etish, mavjudlarini ta’mirlash, rekonstruksiya qilish bo’yicha
amalga oshiriladigan loyihalarning ro’yxatini shakllantirish;
2018 yilda Surxondaryo viloyatida mehmon uylarini tashkil etish bo’yicha amalga
oshiriladigan loyihalarning ro’yxatini tuzish; 2018-2019 yillarda Surxondaryo
viloyatida o’tkaziladigan madaniy, ko’ngilochar va sport tadbirlarining vaqtini tuzish
lozim.
2. O’zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo’mitasi Surxondaryo
viloyati hokimligi bilan birgalikda: Surxondaryo viloyatida yangi tashkil etilgan
turizm infratuzilmasi va namoyishi ob’ektlari hamda mehmon uylarini (keyingi
o’rinlarda turizm ob’ektlari deb yuritiladi) turizm yo’nalishlariga kiritish maqsadida
ular to’g’risidagi ma’lumotlarni respublikada faoliyat yuritayotgan turoperatorlarga
yetkazilishini va keng targ’ibot ishlarini amalga oshirilishini ta’minlash lozim; turizm
ob’ektlarida sifatli xizmat ko’rsatilishini tashkil etish maqsadida tegishli o’quv
mashg’ulotlarini o’tkazish kerak; doimiy ravishda xorijiy va mahalliy ommaviy
axborot vositalari va turoperatorlar vakillari uchun tanishtiruv-axborot turlarini
tashkil etsin.
3. Surxondaryo viloyati hokimligi ikki oy muddatda 2019 yilda Surxondaryo
viloyatining turizm salohiyatini yanada rivojlantirish bo’yicha chora-tadbirlarni
hamda turistlar tashrif buyuradigan ob’ektlarga olib boruvchi yo’llarni ta’mirlash
bo’yicha amalga oshiriladigan ishlarning manzilli dasturini ishlab chiqib, O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasining rivojlanish davlat
dasturlarini shakllantirish va moliyalashtirishning yangi tartibini joriy etish
7
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "Ichki turizmni jadal rivojlantirishni ta’minlash choratadbirlari
to‘g‘risida" 2018 yil 7 fevraldagi PQ-3514-son qarori//O‘zbekiston Respublikasi Qonun
hujjatlari to‘plami 2007 yil, № 7-b 63.

to’g’risida” 2017 yil 18 dekabrdagi PQ-3437-son va O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining “2018 yil uchun investitsiyaviy va infratuzilmaviy loyihalar ro’yxatini
tasdiqlash to’g’risida” 2018 yil 3 fevraldagi PQ-3507-son qarorlari talablariga
muvofiq amalga oshirilmoqda 8
.
Mutaxassislarning fikricha, Surxondaryo – xorijiy va mahalliy turizmni keng yo’lga
qo’yish uchun yirik salohiyatga ega hudud. Vohada 374 madaniy meros yodgorliklari
va tabiiy meros ob’ekti mavjud. Ziyorat, buddizm, agro, sanoat, ekologik va
sog’lomlashtirish turizmini rivojlantirish uchun qulay imkoniyat bor. Hududning
madaniy-ma’rifiy va ko’ngilochar, gastronomik turizmi marshrutlariga ham dunyo
ahlining qiziqishi yuqori. Shunga mos ravishda vohaning rang-barang turizm
yo’nalishi belgilab olingan. Unga ko’ra, sayyohlar Teshik tosh, Machay g’ori, Eski
Termiz, Qirqqiz, Tavka qal’asi, Termizshohlar saroyi, Iskandar ko’prigi, Jarqo’rg’on
minorasi, Chingiztepa, Tillabuloq kabi 25 tarixiymadaniy va arxeologik yodgorliklar
bilan yaqindan tanishmoqda. Hakim atTermiziy, Sulton Saodat, Iso Termiziy
majmuasi, So’fi Olloyor, Xo’ja Barkux, Mavlono Muhammad Zohid maqbarasi,
Kokildor xonaqosi singari 14 buyuk zot mangu qo’nim topgan yoki ular nomiga
qadimda barpo etilgan go’shalarni bugungi kunda ko’plab ziyoratchilar ziyorat
qilishmoqda. Ayritom, Qoratepa, Zurmala, Dalvarzintepa, Fayoztepa, Budrachtepa,
Xolchayon yodgorliklarini tomosha qilib, qadimgi buddaviylikka oid manzilgohlar
sanaladi. Bugungi kunda Dalvarzintepani muzeylashtirish uchun bir qator ishlarni
amalga oshirish ko’zda tutilmoqda. 2019 yilning 5-10 aprel kunlari Surxandaryo
viloyatida – Xalqaro baxshichilik san’ati festivali bo’lib o’tdi. Festivalda
Dalvarzintepa hududidan topilgan yettita ob’ekt qayta o’rganildi va rekonstruksiya
qilindi. Natijada ko’plab yangi topilmalar topildi. Jumladan zodagon uyidan shaxmat
donalari, dehqon uyidan esa xumlar topildi. Shu izlanishlar natijasida bu
ob’ektlarning bo’yi 2 metrlik maketi yaratildi va festivalda ommaga namoyish etildi.
8
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "2018 yil uchun investitsiyaviy va infratuzilmaviy loyihalar
ro‘yxatini tasdiqlash to‘g‘risida" 2018 yil 3 fevraldagi PQ-3507-son qarorlari//Xalq so‘zi, 2018-yil 24-
yanvar

Quyidagi malakaviy bitiruv ishimni yozishda aynan shu arxealogik manbalar asosiga
tayanmoqda.
3. Dalvarzintepa arxeologik ob’ektini milliy turizm rivojidagi o’rni
Dalvarzintepa juda katta xududni o’z ichiga oluvchi arxeologik ob’ektdir. Shu
boisdan ham haligacha bu hudud to’liq o’rganilmagan. Dalvarzintepada arxeologik
ob’ektni ko’rib tomosha qilish uchun, shuningdek turizmni rivojlantirish uchun hech
qanday sharoit mavjud emas. Jumladan dastlab, Surhondaryo viloyatiga olib
boriladigan yo’llarga diqqat qaratadigan bo’lsak yo’llar juda achinarli ahvolda bo’lib,
yengil avtomobilda kelmoqchi bo’lgan sayyohlar 7-8 soatlik yo’l noqulayligidan juda
charchab qoladi. Bu ochiq ko’rinib turgan masalalardan biridir. Ishni yo’llarnitekis va
ravon qilib ta’mirlash dastlabki masalalardan biridir. Shunindek turistlarni tashishda
temir yo’llar xizmatlaridan foydalanishni kengaytirish ham o’rinli. Bugungi kunda
mamlakatda turistlar eng kam foydalanadigan transport poezdlar hisoblanadi.
O’zbekiston janubiy-sharqiy qismida joylashgan Surhon vohasi Respublika
mintaqalari ichida eng olisda joylashgan bo’lib manzilga yetib borguncha bo’lgan 13-
14 soatlik yo’l turistlarni holdan toydiradi. Ammo 2011 yilda yo’lga qo’yilgan
Toshkent-Samarqand tezyurar poezdlari Toshkent-Surhondaryo yo’nalishi bo’yicha
ham tizim yo’lga qo’yilsa mahalliy va xalqaro turizmning rivojlanishiga asos bo’ladi.
Shuningdek, mintaqa tarkibidagi turistik markazlarida yengil avtomobillarni ijaraga
beruvchi shahobchalar tashkil qilish lozim. Shu orqali yakka tartibda sayr qiluvchi
turistlar sonining o’sishini qo’llab-quvvatlash mumkin. Bunday shaxobchalar nafaqat
xorijlik turistlar uchun, balki mamlakatning sayru sayohatga chiqqan fuqorolari
uchun
ham qulaylik yaratadi. Avtotransportlarni ijaraga berish shaxobchalarini Surhondaryo
aeroporti va temir yo’l stansiyalarida bunyod qilish maqsadga muvofiqdir.
Respublikaning janubiy-sharqiy qismida joylashgan Surhondaryoning quruq iqlimi
arxeologik ob’ektning birinchi inqiroziga olib keluvchi omil hisoblanadi. Shuning
uchun, arxeologik ob’ektning saqlanib qolgan qismlarini muhofazalash muhim
vazifalardan sanaladi. Dalvarzintepaning virtual ko’rinishda rekonstruksiya holatini

tarixchilar, arxeologlar va rassomlar ishtirokida yaratgan holda, film ko’rinishida
ishlash zarur. Filmda ob’ektning barcha qirralari ko’rsatilishi shart. Chunki bu
yerning shaharsozligi, mudofaasi, madaniyati, turmushning o’ziga xosligi e’tiborga
arziydi. Arxeologik ob’ekt atrofida maxsus film ko’radigan pavilion yaratilib, unda
turistlarga hujjatli filmni qo’yib berish ko’zda tutiladi. Aynan shu zalning o’zida
Dalvarzintepa arxeologik ob’ektida olib borilgan ekspeditsiyaga bag’ishlangan foto
ko’rgazma o’tkazish ham maqsadga muvofiqdir. Film tomoshasidan keyin ob’ekt
bo’yicha ekskursiya tashkil etish. Aynan shu ketma-ketlik asosida turistlarga ob’ekt
to’g’risida to’liq tasavvurga ega bo’lishga imkoniyat yaratadi. Arxeologik ob’ekt
atrofida turistlar uchun barcha qulayliklarni yaratish ham muhim vazifalardan
sanaladi. Masalan, tashrif buyuruvchilar dam olishi uchun qulay, arzon va shinam
mehmonxonalar, ovqatlanishi uchun mazali, chiroyli restoranlar, internet uchun qulay
va tez WiFi tarmog’i. Shuningdek, Dalvarzintepadan topilgan buyumlardan nusxa
olinib, shular asosida turli taqinchoq va suvunerlar ishlab maxsus shu yerda qurilgan
kichik qo’shma savdo shaxobchalarida sotish mumkin. Yuqorida qayd etilgan
Dalvarzintepadagi yetita ob’ekt turli tabaqa va hunarmandlarga oid uylar bo’lib,
ularni qayta rekonstruksiya qilish zamirida muzey tashkil qilish zarur. Bu bir
tomondan o’sha davr muhitini ko’rsatib berishga yordam bersa ikkinchi tomondan
turistlar oqimini kengaytirishga ko’maklashadi. Ob’ektlarni qayta tiklayotganda
xuddi – Ming o’rik arxeologik ob’ekti kabi o’sha davr xususiyatini ko’rsatib berish
zarur. Shu bilan bir qatorda restavratsiya qilinayotgan ob’ektlarning yon atrofi devor
bilan o’rab olinishi kerak. Har bir uyni eksponatlar bilan jihozlash jarayonida aynan
shu hududdan topilgan buyumlarda foydalanish lozim. Jumladan temirchining uyida
Dalvarzintepadan topilgan og’irligi 36 kilogramga teng oltindan yasalgan 115 dona
ayollar taqinchog’i va zebuziynatlarni, shuningdek katta kichik hajmdagi 45 dona mis
tangalarni va yaqindagina topilgan Vima Kadfiz tasviri tushurilgan muxrlarni
ekspozitsiyaga joylashtirish mumkin. Ushbu topilma Dalvarzintepa - Kushonlar
imperiyasining dastlabki poytaxti bo’lgani haqida nazariyani yana bir bor tasdiqladi.

Bu noyob topilma O’zbekiston janubida joylashgan Surxon vohasi Kushonlar
imperiyasi davrida ancha muhim ahamiyatga ega bo’lgani, ma’muriy-siyosiy
markazga aylantirilganini isbotlaydi . Hindistonlik professor Mukerji 1968 yilda
Hindistonda buyuk Kushon imperiyasi hukmdori Kanishkaning muhri topilganini
ma’lum qilgan edi. Kanishka esa Dalvarzintepada muhri topilgan imperator Vima
Kadfizning o’g’li ekanligi tarixiy manbalarda qayd etilgan. Bu esa buyuk Kushon
imperiyasining rivojlanishida Dalvarzintepa o’ziga xos o’rin tutganligidan dalolat
beradi. Hunarmand uyini rekonstruksiya qilingandan so’ng Dalvarzintepadan topilgan
ayollar tasviridagi ikkita terakota, juda nafis ishlangan 56 ta yengil shisha idishlar
ekspozitsiyaga joylashtiriladi. Shuningdek dehqon uyi ham o’sha davr muhitiga mos
qilib qayta tiklangandan so’ng Dalvarzintepaga olib borilgan qazishma ishlari
natijasida topilgan katta hajmdagi 15 ta xum o’rnatiladi. Ob’ektni muzeylashtirish
muzey eksponatlari mavzusiga doir asosda shakllanadi. Ketme-ket joylashtirilgan
xonalarning eng oxirida o’sha davr muhiti ko’rsatib berilgan ibodatxona joylashgan
bo’ladi. Ibodatxonaning kiraverish qismida hajmi yarim metrdan uch metrgacha
keladigan, loy va ganchdan tayyorlangan budda haykallari o’rnatiladi. Ichki qismida
Dalvarzintepada olib borilgan qazishma ishlari natijasida topilgan 40 dan ziyod budda
haykallari joylashtiriladi. Ibodatxonaga kirgan inson aynan Dalvarzintepada o’sha
davrda ibodatxonalar qanday bo’lganligini ko’rishi va bu haqda tushunchaga ega
bo’lishi kerak. Shu bilan bir qatorda marosim idishlari ham ibodatxona
ekspozitsiyasidan joy oladi. Surhondaryoni ko’rib tomosha qilish uchun bir qator
sabablar bor. Birinchidan tabiatining go’zalligi, havosining sofligi. Ikkinchidan
arxeologik ob’ektlarning ko’pligi. Uchinchida buddizmning markazi bo’lganligi.
Sababi Surxandaryodan topilgan budda davriga oid eksponatlar ko’plab Yaponiya,
Xitoy, Tayland, Shirilanka va Indoneziya davlatlaridan kelgan sayyohlarni
qiziqtiradi. Chunki bu davlatlarning o’zi buddizm diniga e’tiqod qilganlar.
Arxeologik yodgorliklarni o’rganish - bu murakkab ijodiy jarayon bo’lib, maxsus
bilim, tajriba va katta ma’suliyatni talab etadi, shu sababli arxitektor-restavrator

birinchi navbatda hukumat tomonidan o’rnatiluvchi qator ko’rsatmalar bilan tanishib
chiqishi zarur. Qazish ishlarini, avvalo, yodgorlik turgan hududlarda tashkillashtirish
va amalga oshirish lozim. Puxta tayyorgarlik ishlari va to’g’ri rejalashtirishlar orqali
kelgusi tadqiqot natijalariga ahamiyatli tasir ko’rsatadi. Dalvarzintepa arxeologik
ob’ektini muzeylashtirish va milliy turizmda foydalanish jarayonlari muallif
tomonidan olib borilgan ilmiy ekspeditsiyalar asosida tadqiq etiladi va fikr
mulohazalar, takliflar asoslab berildi. O’zbekiston hududida arxeologik obektlarni
turizm infrastrukturasida rivojlantirish masalalarini o’rganish borasida bevosita
jahondagi yetakchi arxeologik obektlarning muzeylashtirish va milliy turizmda
foydalanish tajribalari ham o’rganib chiqildi.
Xulosa
Tarixiy jarayonlarda qayd etilgan uzoq ajdodlar yaratgan madaniyat va san’at
durdonalari qatoridan Surhon vohasidagi Dalvarzintepa arxeologik ob’ektidan
topilgan topilmalar hozirgi kungacha XXI asr kishilarini hayratga solmoqda.
Madaniy meros ob’ektlarini saqlash jamiyat oldida turgan muhim masalalardan biri
hisoblanadi. Turli ekspeditsiya va qazishma ishlari olib borilganiga qaramasdan
azaliy qadimiylik bugungi kungacha yetib kelgan arxeologik yodgorliklarni o’z
ichiga oluvchi boy moddiy madaniy meros xarobalari tuproq va yer qatlamining
ostida etiborsiz qolib ketmoqda. Qazishma ishlaridan tashqari Dalvarzintepani
muzeylashtirish ishlari xam rejalashtirilmoqda. Tabiiyki har bir muzeylashtirilgan
ob’ektni turizm infrastrukturasida foydalanilganda davlatga katta daromad olib
keladi. Bundan tashqari tabiiy landshaft uslubida saqlangan ob’ekt kelajak avlod
uchun ijobiy ta’sir ko’rsatishi aniq. Arxeologik obidalarini qo’riqlash,
muzeylashtirish ularni jonsiz ko’rgazma sifatida saqlab qolishdangina iborat emas,

balki tariximizning ilg’or an’analarini davom ettirib, obidalarning inson uchun
yaratilganligini unutmaslik va ularni yangi hayotga qaytarish dolzarb vazifalardan
sanaladi.
O’zbekistonda arxeologik ob’ektlarni muzeylashtirishni takomillashtirish uchun
muzeyshunoslar arxeologiya xaritagrafiyasi tushunchasi, tarixiy xaritagrafiyaning
maxsus tarmog’i sifatidagi o’rni, arxeologiya ma’lumotlari asosida turli xildagi
tarixiy voqea va xodisalarni grafika asosida xaritaga tushirish jarayonlarni mukammal
o’rgangan holda ish olib borishlari kerak. Ular arxeologlar bilan hamkorlikda
arxeologik madaniyatlarning joylashuvini ko’rsatish, arxeologik madaniyatlar va
etnik guruhlarning o’zaro aloqasini ko’rsatgan holda muzey rassomlari bilan
ko’rgazmali jarayonlarning tayyorlanishi ham ijobiy holatlardan sanaladi.
Bugungi kunda turistlarga istalgan xizmat turini ko’rsatish imkoniyati mavjud.
O’zbekiston turistik imkoniyatining 33% ini arxitektura yodgorliklari tashkil qiladi
Ushbu bitiruv malakaviy ishida Surhon vohasida turizm rivojlantirish jarayonida
arxeologik obektlarning o’rni ham keng tadqiq etildi. Shuningdek, Dalvarzintepa
arxeologik obektini muzeylashtirish va milliy turizmda foydalanish jarayonlari
muallif tomonidan olib borilgan ilmiy ekspeditsiyalar asosida tadqiq etiladi hamda
fikr mulohazalar, takliflar asoslab berildi. O’zbekiston hududida arxeologik
ob’ektlarni turizm infrastrukturasida rivojlantirish masalalarini o’rganish borasida
bevosita jahondagi yetakchi arxeologik ob’ektlarning muzeylashtirish va milliy
turizmda foydalanish tajribalari ham o’rganib chiqildi.

$Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 2. Bahodir Eshov 190-bet 3. Bahodir Eshov 191-bet 4. To'rayev.B. Turistik faoliyatda menejment tizimini takomillashtirish. Dessertatsiya avtorefarati. Samarqand,2015,b-15. 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevralda qabul qilingan PF- 4947 son “O’zbekiston Respublikasining yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risidagi” farmoni\\O’R QHT,2017- y.,37-son 982-modda. 6. Альмеев Р.В Бухара город музей.-Т,;Фан 1999. -С.127. 7. O ’ zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 3- may 324- son " Surxondaryo viloyatida turizm sohasini rivojlantirish chora - tadbirlari to ’ g ’ risida " gi Qarori // O ’ zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to ’ plami 2008 yil , 44-45 son , 444- modda 8. O ’ zbekiston Respublikasi Prezidentining " Ichki turizmni jadal rivojlantirishni ta ’ minlash choratadbirlari to ’ g ’ risida " 2018 yil 7 fevraldagi PQ -3514- son qarori // O ’ zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to ’ plami 2007 yil , № 7- b 63.$

9. O ’ zbekiston Respublikasi Prezidentining "2018 yil uchun investitsiyaviy va
infratuzilmaviy loyihalar ro ’ yxatini tasdiqlash to ’ g ’ risida " 2018 yil 3 fevraldagi
PQ -3507- son qarorlari // Xalq so ’ zi , 2018- yil 24- yanvar .

Dalvarzintepa arxeologik ob’ekti haqida

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Dalvarzintepa arxeologik ob’ekti haqida

O'xshash dokumentlar