Daromadlarni shakillashtirishning huquqiy meyoriy asoslari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	247.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	16 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Daromadlarni shakillashtirishning huquqiy meyoriy asoslari

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
SIRTQI FAKULTETI
“________________________________________________________” KAFEDRASI
“ _______________________________________________________________ ” fanidan

KURS ISHI
Маvzu: Daromadlarni shakillashtirishning h uquqiy
meyoriy asoslari
TOSHKENT – 20 23

Reja:
Kirish
1. Daromadlar va xarajatlar tushunchalarining mohiyati
2. Asosiy faoliyatning boshqa jarayonlaridan olingan daromad va
xarajatlar tahlili
3. Byudjet daromadlarini byudjetlararo oqilona taqsimlash yo’llari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati

Kirish
Mamlakatimizda barcha sohadagi islohotlar qatori iqtisodiy islohotlar ham bugungi
kunga kelib keng ko’lamda o’z samarasini ko rsatayotganiga barchamiz guvoh‟
bo lmoqdamiz. Misol tariqasida aytish mumkinki, bugungi kunda davlat moliyasi,
‟
jumladan davlat byudjeti va byudjetdan tashqari maqsadli jamg’armalar ochiqligi
hamda shaffofliginini ta minlash, xalq byudjetini shakllantirish borasida qator
‟
amaliy ishlar amalga oshirildi. Davlat byudjetiga mamlakatimizni iqtisodiy
rivojlantirish, uzoq muddatli strategik maqsadlarni amalga oshirishda
O’zbekistonning jahon bozoridagi raqobatdoshligini oshirish va mavqeini
mustahkamlashga yo naltirilgan tarkibiy o’zgarishlar, zamonaviy yuksak
‟
texnologiyalarga asoslangan eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarishni
ta minlaydigan, ishlab chiqarishlarni jadal rivojlantirishning asosiy moliyaviy
‟
manbalardan biri sifatida alohida e’tibor qaratilmoqda. Ushbu yo nalishdagi
‟
islohotlarni davom ettirilgan holda, istiqbolda davlat byudjetini o’rta muddatli
muddatga rejalashtirish, byudjetdan mablag larni ajratishda natijaga e’tibor
‟
qaratish, 2017-2021 yillarga mo’ljallangan Harakatlar strategiyasida mahalliy
byudjetlar daromadlar qismini mustahkamlash, davlat byudjeti xarajatlarining
ijtimoiy yo’naltirilganligini saqlab qolgan holda turli darajadagi byudjetlar
mutanosibligini ta’minlash kabi vazifalar nazarda tutilgan 1
.
Mamlakatimizda erkin bozor munosabatlarini yuzaga kelishi va bozor
iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o’tish jarayonida, raqobatning kuchayib borishi
davlatimizni yanada barqaror va jadal sur’atlar bilan rivojlantirishga bo’lgan
yangicha yondashuv hamda tamoyillarni ishlab chiqishni taqozo etmoqda.
Respublikamizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning yangi bosqichida
milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish va makroiqtisodiy
barqarorlikni yanada mustahkamlash maqsadida davlat moliyasi tizimini mazmun
va sifat jihatdan zamon talablari asosida takomillashtirish zarurati kelib
chiqmoqda. Mahalliy byudjetlar mahalliy hokimliklarni o’z vazifalarini amalga
oshirishda moliyaviy dastak hisoblanib, ularning moliyaviy mustaqilligi ushbu
1
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar
strategiyasi to’g’risida”gi 4947-sonli Farmoni. 2017 yil 7 fevral

hududlarni rivojlantirishga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Hududlarni rivojlantirish
borasida fikr yurita turib, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoev
“hududlarni barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishni moliyalashtirish uchun
mahalliy byudjetlarning mablag’lari yetarli emas” deya ta’kidladilar 2
. Mahalliy
byudjetlarning mustaqilligini oshirish va daromad bazasini mustahkamlash,
qo’shimcha daromad manbalarini aniqlash, shuningdek, ijtimoiy loyihalarni
amalga oshirish uchun qo’shimcha manbalarni jalb etish bo’yicha ko’rilayotgan
chora-tadbirlar Davlat byudjeti parametrlarining ijro etilishiga ijobiy ta’sir
ko’rsatdi. Bugungi kunda hududlarning real imkoniyatlaridan kelib chiqib,
yechimini kutayotgan mavjud muammolarni va joylardagi ishlarning haqiqiy
holatini o’rgangan holda ishlab chiqilgan kelgusi yil mamlakatning asosiy
makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozlari, byudjet daromadlari va xarajatlari
parametrlari, ularni byudjetlararo taqsimlashga alohida e’tibor qaratilmoqda.
2
Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatiningʼ
kundalik qoidasi bo lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va
ʼ
2017 yilga mo ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo nalishlariga bag ishlangan Vazirlar
ʼ ʼ ʼ
Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma ruza, 2017 yil 14 yanvar. - Toshkent: O zbekiston, 2017. - 104b
ʼ ʼ

1. Daromadlar va xarajatlar tushunchalarining mohiyati
Daromadlar, xarajatlar, foyda hamda zarar tushunchalarining quyidagi ta’riflari va
ularning mohiyati talabaga buxgalteriya hisobining kontseptual asos-larini
o’rganish davomida batafsil yoritib berilgandi:
Daromadlar - bu sub’ektning xo’jalik faoliyati natijasida, odatda, ijara haqi,
foizlar, litsenziya to’lovlari va dividendlar shaklida daromad keltiradigan faoliyat,
ya’ni tovarlarning sotilishi, xizmatlarning ko’rsatilishi yoki boshqa shaxslarning
xo’jalik sub’ektining resurslaridan foydalanishi natijasida ak-tivlarning kelib
tushishi yoki majburiyatlarning kamayishi orqali ruy beradigan iqtisodiy
resurslarning ko’payishidir.
Harajatlar - bu aktivlarning kamayishi yoki foydani ko’paytirish maq-sadida
xo’jalik faoliyatidan kelib chiqadigan majburiyatlarni o’z zimmasiga olish orqali
ro’y beradigan iqtisodiy resurslarning kamayishidir.
Foyda - bu xo’jalik sub’ektiga ta’sir etadigan asosiy va asosiy bo’lmagan faoliyat,
hodisalar, sharoitlar natijasida kapitalning ko’payishi bo’lib, xususiy kapitalga
to’lanadigan badallar bundan mustasnodir.
Zararlar - bu asosiy faoliyat va barcha boshqa operatsiyalar, hodisalar, sharoitlar
natijasida xususiy kapitalining kamayishi bo’lib, xarajatlar yoki xususiy
kapitalning taqsimlanishi natijasidagi kamayish bundan mustasnodir.
Buxgalteriya hisobining kontseptual asoslariga binoan moliyaviy hisobot-larda aks
ettirilishi lozim bo’lgan ettita elementlarning to’rttasi ana shu mod-dalar guruhlari
ekanligini eslatgan holda talabaga ularning moliyaviy hisobot tarkibida aks
ettirilish jarayonini tushuntirib o’tish lozim deb o’ylaymiz.
Daromadlar va xarajatlar to’g’risidagi ma’lumotlar “Moliyaviy natijalar
to’g’risidagi hisobot” tarkibida aks ettirilib, ular xo’jalik yurituvchi sub’ekt
faoliyatining hisobot davridagi moliyaviy natijalarining foyda yoki zarar ekan-
ligini aniqlash uchun ishlatiladi. Foyda (zarar) daromadlar va xarajatlarni bir-biri
bilan solishtirish natijasida aniqlanadi, ya’ni:

Daromadlar - xarajatlar = foyda (zarar)
Moliyaviy natijalarni aniqlash tartibini talabaga tushuntirish uchun, bizning
nazarimizda, “Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotda aks etti-riluvchi
ko’rsatkichlarning shakllanish tartibini ko’rib chiqish kerak.
“Moliyaviy natijalar to’g’risidagi” hisobotda daromadlar, xarajatlar, foy-da va
zararlar xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning quyidagi faoliyat sohalari bo’yi-cha aks
ettiriladi:
 asosiy faoliyat
 investitsion faoliyat
 moliyaviy faoliyat.
O’zbekiston Respublikasi “Asosiy xo’jalik faoliyatidan daromadlar” nomli 2-
Buxgalteriya hisobi milliy standartida daromadlarga quyidagicha ta’rif beril-gan:
“Ushbu standartda daromad deyilganda xo’jalik sub’ektlari oddiy faoliyati
davomida olingan daromadlar, shu jumladan mahsulotni sotish (ishlarni bajarish va
xizmat ko’rsatish) dan olingan daromadlar, olingan foizlar, dividendlar, royaltilar
va boshqalar tushuniladi. O’zbekiston Respublikasi Buxgalteriya Х iso-bining
milliy standartlari, Т oshkent, 2022 y ,38-bet).
Asosiy faoliyat yuzasidan daromad va xarajatlarni aks ettirish mahsulot yoki tovar
sotuvchi korxonalarda xizmat ko’rsatuvchi tashkilotlarga nisbatan farq qiladi.
Mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish bilan shug’ullanuvchi korxonalar o’zining
ana shu asosiy faoliyatini yuritishi uchun 2 yo’nalishda xarajatlarni amalga
oshiradilar: 3
mahsulot ishlab chiqarish uchun;
umuman asosiy faoliyatni tashkil qilish, boshqarish hamda unga xizmat ko’rsatish
yuzasidan.
Т ovarlar sotish bilan shug’ullanuvchi firmalarda ham tovarlarni harid qilish uchun
hamda ularni sotish bilan bog’liq operatsion faoliyat bo’yicha xarajatlar yuzaga
keladi. Shu sababli Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotda asosiy faoliyat
bo’yicha uchta element o’z aksini topadi:
3
Mirziyoyev Sh. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonliginingʻ
garovi” Toshkent: "O zbekiston" 2016 y.- 48 b.
ʻ

mahsulot sotishdan yalpi foyda;
sotilgan mahsulot tannarxi;
operatsion xarajatlar.
“Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot” shaklida daromadlarni aks ettiruvchi
dastlabki ko’rsatkich - bu mahsulot (yoki tovarlar) sotishdan (xizmatlar
ko’rsatish, ishlar bajarishdan) yalpi tushumlardir . Hisobotning bo’
ko’rsatkichi mahsulot sotishdan yalpi tushumdan tovarlarning qaytarilishi
vaxaridorlarga berilgan chegirmalarni ayirib yuborish orqali aniqlanadi .
Daromadlar tushun-chasining ta’rifiga mos ravishda bu satr orqali asosiy faoliyat
natijasida olingan tushum aks ettiriladi.
“Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot” shaklida xarajatlarni aks ettiruvchi
dastlabki ko’rsatkich - bu sotilgan mahsulotlar (tovarlar, ko’rsatilgan
xizmatlar, bajarilgan ishlar) tannarxi bo’lib, bu ko’rsatkich sotilgan
mahsulotlar (tovarlar yoki ko’rsatilgan hizmatlar, bajarilgan ishlar) uchun ishlab
chiqaruvchi tomonidan qilingan xarajatlarni anglatadi.
Mahsulot sotishdan olingan yalpi tushumso’mmasidan sotilgan mahsulot
tannarxiso’mmasini chegirib yuborilsa, mahsulot sotishdan yalpi foyda (zarar)
ko’rsatqichi kelib chiqadi. Bu ko’rsatkich ijobiy bo’lishi uchun sotuvchi o’z
mahsu-lotini uni ishlab chiqarish uchun ketgan xarajatlarga nisbatan qimmatroq
narxda sotishi kerak bo’ladi. Olingan yalpi foyda hisobiga korxonaning operatsion
xa-rajatlari ham qoplanishi ko’zda tutilishi kerak. Shuni inobatga olgan holda
hisobotda asosiy faoliyatdan foyda ni aniqlash uchun mahsulot sotishdan yalpi
tushum summasidan operatsion xarajatlar chegirib yuboriladi. Operatsion xara-
jatlar tarkibiga mahsulotni sotish bilan bog’liq xarajatlar, ma’muriy va boshqa
operatsion xarajatlar kiritiladi.
Х o’jalik yurituvchi sub’ekt uchun uchchala ko’rsatkich ham, ya’ni sotishdan yalpi
tushum, sotilgan mahsulot tannarxi hamda operatsion xarajatlar, muhim
ahamiyatga egadir, chunki mahsulot sotishdan tushumni o’stirishning o’zigina
foyda summa-sining ko’payishiga olib kelmaydi. Foyda ko’p bo’lishi uchun

operatsion xarajat-larni imkon qadar kamaytirish ham talab etiladi. Albatta,
mahsulot tannarhini pasaytirish yo’llari topilishi ham ko’zda tutilishi kerak.
Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotda moliyaviy faoliyat bo’yicha olingan
natijalar alohida aks ettiriladi. Ular jumlasiga daromadlar sifatida olingan
dividendlar, foizlar, moliyaviy ijara daromadlari, valyuta almashinuv kurslaridagi
ijobiy farqlar kabilar, xarajatlar sifatida esa to’langan dividendlar, foizlar,
moliyaviy ijara to’lovlari, valyuta almashinuv kurs-laridagi manfiy farqlar kabilar
kiradi. Moliyaviy faoliyat bo’yicha daromadlar va xarajatlarning algebraik
yig’indisi moliyaviy faoliyat bo’yicha foyda yoki zararni ko’rsatadi .
Asosiy va moliyaviy faoliyat natijalari yig’indisi xo’jalik yurituvchi sub’ektlar
umumxo’jalik faoliyatidan olingan foyda yoki zarar ko’rsatkichi sifa-tida aks
ettiriladi.Umumxo’jalik faoliyatidan olingan foyda yoki zarar ko’rsat-kichiga
favqulodda foyda yoki zararlarni q o’ shsak, soliqqa tortilgunga qadar foy-da yuzaga
keldi.Soliqqa tortilgunga qadar foyda summasidan foyda soligi va qonunchilikka
asosan zahira kapitaliga qilingan ajratmalar summasini ayirib tashlagudek b o’ lsak,
xisobot yilining sof foydasi yuzaga keladi.
Х o’jalik faoliyatidan olinadigan daromadlar va xarajatlarni hisobga olishdagi
asosiy masala ularni tan olish paytini aniqlash hisoblanadi. Daromad va
xarajatlarni tan olish ularni modda sifatida moliyaviy hisobotlarga kiri-tilish
jarayonidir . Buxgalter daromad va xarajatlarni moliyaviy hisobot moddasi
sifatida tan olishi uchun quyidagi muolajalarni amalga oshirishini biz hisob tsikli
jarayonini o’rganish orqali ko’rib chiqqan edik:
sotish yoki boshqa turdagi daromad yoki xarajatni yuzaga keltiruvchi xo’-jalik
muomalasi tahlil qilinib, u amalga oshirilgan sana o’rnatiladi;
xo’jalik muomalasi natijasida yuzaga kelgan daromad yoki xarajat qiy-mati
aniqlanadi;
xo’jalik muomalasiga nom berish orqali moliyaviy hisobotning u yoki bu
moddasiga taalluqli ekanligi belgilanadi, ya’ni turkumlanadi. Masa-lan: mahsulot
sotishdan tushum yoki daromad, ijara daromadi, foiz ko’ri-nishidagi daromadlar va
hokazo. Т urkumlash odatda jurnallarga ikki yoqlama yozuvlarni yozish orqali

amalga oshiriladi. Ikki yoqlama yozuv-larni amalga oshirish uchun esa tegishli
hisobvaraqlardan foyda-laniladi.
Harajatlarni tan olish jarayoni, ya’ni ularni modda sifatida moliyaviy hisobotlarga
kiritilish jarayoni ana shunday amalga oshiriladi. Bunda ular amalga oshirilgan
sana muhim ahamiyatga egadir:
agar xarajatlar sotish uchun mo’ljallangan mahsulot ishlab chiqarish uchun amalga
oshirilgan bo’lsa, ular ishlab chiqarish xarajatlari deyiladi;
agar xarajatlar yangi turdagi mahsulotni tajriba-sinov maqsadlarida ishlab
chiqarish uchun, yoki kelgusidagi operatsion faoliyat uchun amalga oshirilgan
bo’lsa, ular kelgusi davr xarajatlari deb tan olinadi;
agar mahsulotlar sotilsa, ularga tegishli xarajatlar alohida hisobga olinib,
moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotlarga kiritiladi, chunki ular ana shu hisobot
davrida ishlab topilgan daromadlarga tegish-lidir deb hisoblanadi. Bu tan olish
paytida muvofiqlik tamoyilining namoyon bo’lishidir.
Yuqoridagi holatlarning barchasini inobatga olgan holda O’zbekiston
Respublikasining 2-sonli Buxgalteriya hisobimilliy standartida daromadlar
tushunchasi va ularni hisobga olish tartibini aniqlash ko’zda tutilgan. Ushbu
standartda daromadlarni tan olish mezonlari ko’rsatilgan bo’lib, unga ko’ra “asosiy
xo’jalik faoliyatidan daromadlar
 iqtisodiy manfaatlarning kelgusida olinish imkoniyati mavjud bo’lsa
 hamda bu manfaatlar aniq va ishonchli ravishda o’lchanishi mumkin bo’lgan
paytda tan olinadi.
Moliyaviy ma’lumotlarni e’tirof etish mezonlari sifatida bu mezonlar kontseptual
asoslar tarkibida yoritilgandi. Ushbu mezonlarni endi faqat daro-madlarni tan olish
jarayoni bo’yicha ko’rib chiqamiz.
2-BHMSga binoan tovarlar sotishdan daromad quyidagi shartlar bajarilganda tan
olinadi:
xo’jalik sub’ekti tovarlarga egalik qilish yuzasidan tavakkalchilik va
mukofotlarning asosiy qismini xaridorga o’tkazgan bo’lsa;

xo’jalik sub’ekti o’zida sotilgan tovarlarga egalik hamda nazorat qilish bilan
bog’liq ustunliklarni saqlab qolmagan bo’lsa;
daromad summasi yuqori ishonchlilik darajasida baholanishi mumkin bo’lsa;
xo’jalik sub’ekti tomonidan iqtisodiy manfaatlarning olinishi ehtimoli mavjud
bo’lsa;
daromad olish muomalasi bilan bog’liq barcha amalga oshirilgan va kutilayotgan
xarajatlar yuqori ishonchlilik darajasida o’lchanishi mum-kin bo’lsa.
2. Asosiy faoliyatning boshqa jarayonlaridan olingan daromad va
xarajatlar tahlili
Buxgalteriya hisobining milliy standartlarini amalga kiritish zarurati asosan,
buxgalteriya hisobining bazaviy qoidalari va tamoyillarini tushuntirish va
umumlashtirish, asosiy tushunchalarni bayon qilish, u yoki bu buxgalteriya
usullarini hisobga olgan holda
O’zbekiston Respublikasida hisobning o’ziga xos xususiyatlarini qo’llashdan
iborat. Moliyaviy natijalar hisobini yuritishda «Hisob siyosati va moliyaviy
hisobot» nomli 1-son BHMS, «Asosiy xo’jalik faoliyatidan olingan daromadlar»
nomli 2-son BHMS, «Moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot» nomli 3-son BHMS,
«Tovar-moddiy zaxiralar» nomli 4-son BHMS, «Inventarizatsiyani tashkil etish va
o’tkazish» nomli 19-son BHMS, «Xo’jalik yurituvchi subyektlar moliyaviy-
xo’jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi hisobvaraqlar rejasi va uni qo’llash
bo’yicha yo’riqnoma» nomli 21-son BHMSlar uslubiy asos sifatida qo’llanilishi
mumkin.
Moliyaviy hisobotning betarafligi shundaki, undan ham ichki, ham tashqi axborot
foydalanuvchilarning manfaatlari mujassamlashgan. Ichki moliyaviy tahlilda
korxonada ko’proq moliyaviy natijalarni yuzaga chiqish o’rni, shakli bo’yicha
o’zgarishlariga ahamiyat beriladi, ya’ni ularning analitik qatoriga ko’proq
ahamiyat beriladi.
Foyda iqtisodiy kategoriya, uning umumiy mohiyati quyidagicha ifodalanadi: -
firma, kompaniya, korxonalarning qisqa va uzoq muddatli rivojlanishining asosiy
manbayi; - kreditga layoqatligini ifodalovchi ko’rsatkich ; - mulk egasining asosiy

maqsadi; - raqobatga bardoshlikning mezoni; - ijtimoiy - ehtiyojlarni qondirishning
manbayi; Moliyaviy natijalar to’g’risidagi umumlashgan ma’lumotlar moliyaviy
hisobotning muhim shakli 2-shaklda «Moliyaviy natijalar to’g’risidagi» hisobot
shaklida ifodalanadi.
Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot choraklik hisobot shakliga kirib barcha
xo’jalik yurituvchi subyektlar tomonidan tuziladi.
Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot va uni to’ldirish tartibi O’zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligining 4
2002-yil 27-dekabrdagi 140-sonli buyrug’i
asosida belgilanadi. 366 Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot shaklining asosiy
ko’rsatkichlariga quyidagilar kiritiladi:
1. Mahsulot sotishdan olingan yalpi (sof) tushum.
2. Mahsulot sotishdan yalpi foyda.
3. Asosiy faoliyatdan foyda (zarar).
4. Moliyaviy faoliyatdan foyda (zarar).
5. Umumxo’jalik faoliyatidan foyda (zarar).
6. Favqulodda foyda (zarar).
7. Soliq to’langunga qadar foyda (zarar).
8. Sof foyda (zarar).
Ushbu ko’rsatkichlarni hisob-kitob qilish yuzasidan albatta korxonaning quyidagi
xarajat qatorlarini ham tarkiblash va farqlash lozim.
1. Sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi.
2. Davr xarajatlari.
3. Moliyaviy faoliyatdan xarajatlar.
4. Favqulodda xarajatlar.
Daromad va xarjatlarning bu tarkib turkumlanishi quyidagilarga imkon beradi:
Ishlab chiqarish xarajatlarini boshqa xarajatlardan farqlash va korxona ishlab
chiqarish faoliyati samaradorligiga baho berish. Moliyaviy boshqaruv yuzasidan
operatsion xarajatlarni boshqa xarajatlardan farqlash. Korxona tomonidan
olinadigan daromadlarni ularning yuzaga kelishi yoki shakllanishi bo’yicha alohida
4
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2002-yil 27-dekabrdagi 140-sonli buyrug‘i

tarkiblash (asosiy faoliyatdan, moliyaviy faoliyatdan hamda kutilmagan
holatlardan).
Moliyaviy natijalar to’g’risidagi yangi hisobot shakli ularning har bir shakllanish
qatori bo’yicha to’liq axborotlarni olish imkonini beradi. Bu axborotlar ichki va
tashqi axborot foydalanuvchilarining manfaatlar to’qnashuvini keltirib
chiqarmaydi.
Agar shunday bo’lganda moliyaviy hisobotni tuzish qoidasi buzilgan bo’lar edi,
chunki moliyaviy hisobotdagi ma’lumotlarda hech qachon bir turkum axborot
foydalanuvchilar foydasiga boshqa turkum zarari hisobiga aks ettirishlar
bo’lmasligi talab etiladi.
Ushbu qoida O’zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi»
Qonunining 6-moddasida 5
ko’rsatilgan.
1. Mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan olingan sof tushum qatori.
Mahsulot sotishdan olingan sof tushum summasi mahsulot (ish va xizmat)larni
sotishdan olingan jami tushum summasidan sotishga soliqlar, to’lovlar va
ajratmalar summasini chegirish asosida aniqlanadi.
367 Sotishga soliqlar, to’lovlar, ajratmalarga quyidagilar kiritiladi: - qo’shilgan
qiymat solig’i; - aksiz solig’i; - reklama solig’i; - mahsulot hajmidan ijtimoiy
sug’urta bo’limiga ajratma va h.k. Mahsulot (ish va xizmat)larni sotilgan qatorga
kiritishning, odatda, ikkita sharti xarakterlanadi. Bular kassali va hisobga olish
usullaridir.
Kassali usulning mohiyati shundaki, bunda mahsulotlar ortib jo’natilib hisob
hujjatlari taqdim etilgan va ularning hisob raqamiga puli kelib tushgandan
keyingina sotilgan hisoblash va tushum qatoriga qo’shish, sotishga soliqlar
summasini ham ularning amalga oshish davriga muvofiq hisoblashni xarakterlaydi.
«Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi» qonunning qabul qilinishiga qadar
respublikamizda ushbu usul qo’llanib kelindi.
Mahsulot (ish va xizmat)larni sotilgan qatorga kiritishning yoki daromadlarni tan
olishning hisobga olish usuli esa ularning ortib jo’natilib, hisob hujjatlari taqdim
5
Ushbu qoida O‘zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi» Qonunining 6-moddasi

etilgan vaqti bo’yicha hisobga olish bilan xarakterlanadi. Bunda pul tushumlari
yoki to’lovlarning amalga oshish vaqtiga ahamiyat berilmaydi. Sotishga
soliqlarning hisob-kitobi ham bevosita ularning tushum sifatida tan olish vaqti
bo’yicha hisobga olinadi.
2. Mahsulot sotishdan yalpi foyda. Mahsulot sotishdan olingan yalpi moliyaviy
natija – foyda yoki zarar quyidagi bog’lanishlar asosida, ya’ni mahsulot (ish va
xizmat) larni sotishdan olingan sof tushumdan shu mahsulot (ish va xizmat)
larning ishlab chiqarish tannarxini chegirish asosida aniqlanadi. Korxona
foydasining asosiy qismini bevosita mahsulot (ish va xizmat) lardan olingan foyda
tashkil etadi.
3. Asosiy ishlab chiqarish faoliyatining moliyaviy natijasi (foyda yoki zarar).
Asosiy ishlab chiqarish faoliyatining moliyaviy natijasi quyidagi bog’lanishlarda,
ya’ni mahsulot (ish va xizmat) larni sotishdan olingan foyda summasidan davr
xarajatlari tarkibiga kiruvchi sotish xarajatlari, ma’muriy xarajatlar va boshqa
umumxo’jalik xarajatlarini chegirish hamda asosiy faoliyatning boshqa
jarayonlaridan olingan daromad va xarajatlarni tartibli farqlash asosida aniqlanadi.
4. Moliyaviy faoliyatdan olingan foyda (zarar). Moliyaviy faoliyatdan olingan
foyda va zararlar qatoriga moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotda quyidagi
umumlashgan ko’rsatkichlar kiritilgan. - sho’ba va qo’shma korxonalardan olingan
dividendlar; - boshqa olingan dividendlar; - sho’ba va qo’shma korxonalarga
berilgan va olingan qarzlar bo’yicha foizlar; - boshqa to’langan va olingan foizlar;
- valuta kursining o’zgarishidan farqlar; - moliyaviy faoliyatdan boshqa
daromadlar va xarajatlar.
Asosiy ishlab chiqarish faoliyatining moliyaviy natijasiga moliyaviy faoliyatdan
olingan natijani qo’shish asosida umumxo’jalik faoliyatidan moliyaviy natija
(foyda, zarar) aniqlanadi.
5. Umumxo’jalik faoliyatidan moliyaviy natija. Umumxo’jalik faoliyatidan olingan
moliyaviy natija soliq to’loviga qadar foyda summasidan yoki hisob foydasi
summasidan favqulodda foyda va zararlar summasiga farq qiladi. Umumxo’jalik

faoliyatidan olingan foyda summasi moliyaviy natijaning shakllanish qatori emas,
balki uni jamlovchi qator sifatida tarkiblanadi.
6. Favqulodda foyda (zarar). Favqulodda foyda (zarar) – korxona tomonidan odatiy
hol hisoblanmagan va uch yillik oraliqda bunday faoliyat bilan shug’ullanmagan
holatlardan oladigan daromad va yo’qotishlar favqulodda foyda va zararlar
qatoriga kiritiladi. Favqulodda foyda va zararlar moliyaviy natijalar
shakllanishining uchinchi tarkibi sifatida qaraladi.
Kutilmagan suv toshqini, yong’inlar, tabiiy ofatlar ta’siridagi yo’qotishlar ham
ushbu qatorga kiritiladi. Ular bo’yicha foyda va zararlarning boshqa shakllanish
qatorlarida soliqqa tortish bo’yicha hech qanday farqlanish yo’q. Agar foyda
olinadigan bo’lsa, u bo’yicha ham tegishli tartibda soliq to’lanadi, zarar olinadigan
bo’lsa, umumxo’jalik faoliyatidan olinadigan foyda summasi zarar summasiga
kamaytiriladi. Lekin amaliy kuzatishlar natijasi shuni ko’rsatadiki ularning
shakllanish ehtimoli nihoyatda qisqa yoki kam. Bo’lgan taqdirda ham faqat zarar
shaklida bo’lishi mumkin.
7. Soliq to’loviga qadar foyda (zarar). Soliq to’loviga qadar foyda (zarar) summasi
umumxo’jalik faoliyatidan foyda (zarar) summasiga favqulodda foyda (zarar)
summasini qo’shish asosida aniqlanadi. Soliq 369 to’loviga qadar foyda summasi
axborot iste’molchilari e’tiboridagi va kuzatuvidagi qator hisoblanadi. U bevosita
asosiy faoliyatning moliyaviy natijasidan, moliyaviy faoliyatning moliyaviy
natijasidan hamda favqulodda foyda va zararlar jamlangan summasidan iborat
bo’ladi.
8. Sof foyda (zarar). Sof foyda korxona ixtiyorida qoladigan foyda summasini
ifodalaydi. Ushbu qator soliq to’loviga qadar bo’lgan foyda summasidan foyda
(daromad)dan to’langan soliqlar va boshqa soliqli to’lovlarni chegirish asosida
aniqlanadi. Sof foyda korxonaning erkin tasarruf shartidagi va foydalanishidagi
foyda summasidir, lekin sof foyda summasi ham turli to’lovlar va ajratmalar bazasi
sifatida olinishi mumkin ekan.

Masalan, korxona sof foydasidan olinadigan ijtimoiy infrastrukturani
rivojlantirishga ajratmalar, futbol federatsiyasiga ajratmalar va boshqa to’lovlar va
ajratmalarni shular qatoriga kiritish mumkin.
Sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi ko’rsatkichida faqat sotilgan
mahsulotniggina ishlab chiqarish tannarxi aks etadi. Mahsulotning ishlab chiqarish
tannarxi esa uning uchun ketgan barcha ishlab chiqarish xarajatlarining qiymatini
o’zida ifodalaydi. Davr xarajatlari qatoriga sotish xarajatlari, ma’muriy xarajatlar
va operatsion xarajatlar kiradi.
Moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar qatoriga foizlar bo’yicha xarajatlar, bank
xizmat haqi xarajatlari, valuta kursining tushib ketishidan yo’qotishlar va boshqa
sarflar kiradi. Favqulodda xarajatlar qatoriga kutilmagan holatlar ta’sirida yuzaga
keladigan xarajatlar kiritiladi.
Soliqqa tortiladigan foydani aniqlash uchun soliqqa tortilgungacha bo’lgan
foydaga: · Nizomda keltirilgan birinchi ilovaga asosan chegirilmaydigan xarajatlar
yoki doimiy tafovutlar qo’shiladi; · Nizomda keltirilgan ikkinchi ilovaga binoan
vaqtlar bo’yicha tafovutlar qo’shiladi yoki ayirib tashlanadi; · qabul qilingan
soliqlar bo’yicha qonunlarga binoan korxonalarda soliqlar bo’yicha tasdiqlangan
imtiyozlar ayirib tashlanadi.
Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot yil bo’yicha har bir chorakka jamlangan
hisobda tuziladi. Uni topshirish organlariga soliq idoralari, bank tashkilotlari,
yuqori tashkilotlar kiritiladi. O’lchov qiymati ming so’m hisobida hisobga olinadi,
shuningdek, ushbu hisobot 370 shakliga spravka, ma’lumotnoma shaklida budjetga
to’lovlari hisobi ham kiritilgan. Unda korxona tomonidan respublika va mahalliy
budjetga to’laydigan soliqlar to’lovi bo’yicha hisobga olingan va to’langanligi
to’g’risidagi ma’lumotlar ko’rsatiladi. Foyda mulk shaklidan qat’iy nazar barcha
korxonalar faoliyatini baholash ko’rsatkichi va rag’batlantirish manbayidir.
Shu tufayli faoliyatni obyektiv baholash uchun foyda tarkibi, tuzilishi, uni tashkil
etuvchi elementlarini dinamik tarzda chuqur o’rganmoq lozim. Foyda nafaqat
mahsulot birligi uchun qilingan xarajatlarni qisqartirish, balki mahsulot sotish
hajmining belgilangan assortimentdaortishi, talab va ehtiyojni hisobga olgan holda

yuqori rentabellikka ega mahsulot turlarini ko’proq ishlab chiqarishga erishishga
ham bog’liq. Shu bois korxona faoliyatining barcha tomonlarini ifodalovchi
ko’rsatkichlar bilan uzviy bog’langan holda foyda kompleks tarzda tahlil etilishi
maqsadga muvofiqdir. Foyda miqdorini tahlil etishda gorizontal va vertikal tahlil
metodlari muhim o’rin tutadi. Gorizontal tahlil natijalari asosidagi xulosalar:
- tushumning o’sish sur’ati (1,44)ning balans aktivining o’sish sur’ati (1,36) ga
nisbatan yuqori bo’lishi balans aktivi aylanishining tezlashishiga,
samaradorligining ortishiga olib kelgan; -sof foyda (3,508)ning yalpi foyda (1,248)
ga nisbatan o’sish sur’atini yuqori bo’lishi korxonada soliq siyosati ratsional tarzda
tashkil etilganligini ifodalaydi; -sotishdan kelgan tushum (1,44) o’sish sur’atining
yalpi foyda (1,248) ga nisbatan yuqori darajada bo’lishi ishlab chiqarish
xarajatlarining ortib ketishiga olib kelgan; -sotishdan kelgan tushumning davr
xarajatlariga nisbatan yuqori sur’atlarda o’sishi davr xarajatlaridan nisbiy iqtisodga
55,1 mln so’m [572,5-(435,9x1,440)] olib kelgan. Vertikal tahlil orqali foyda
turlari tarkibidagi strukturaviy o’zgarishlarga baho beriladi. Foyda solig’i
to’lagunga qadar foydaga nisbatan yalpi foyda, davr xarajatlari, asosiy faoliyatning
boshqa jarayonlaridan ko’rilgan daromad, asosiy faoliyatning foydasi, moliyaviy
faoliyat bo’yicha daromad va xarajatlar, umumxo’jalik faoliyatining foydasi,
favqulodda foyda va zararlarning tutgan ulushlari o’tgan yildagi ma’lumotlar bilan
taqqoslanadi va tegishli xulosa qilinadi.
Korxona faoliyatini iqtisodiy tahlil qilishning natijasi asosan, uning to’g’ri amalga
oshirilishiga bog’liq. Iqtisodiy tahlil qilish qator talablarga javob berishi lozim.
Ya’ni, u reja va yangi metodikaga asoslanishi hamda analitik jarayoni samarasini
ta’minlab berishi kerak.
Boshqaruv uchun analitik ishlanmalami bir tartibda, o’z vaqtida hamda tushunarli
tarzda yetkazib berishni ta’minlash uchun iqtisodiy tahlilni tashkil qilish va
o’tkazish jarayonlari quyidagi talablarga asoslanadi.
- Majburiyatlami taqsimlanishi. Tahlilni amalga oshirish bo'yicha majburiyatlar
alohida ijrochilarga bo’lib beriladi hamda u bo’yicha ma’sul belgilanadi. - Tahlil
kamchiqim natijasi esa samarali bo’lishi zarurur.

Tahlilni amalga oshirishda tahlilning yangi usullari, ma’lumotni kompyuter
texnologiyalari yordamida o’rganish, ma’lumotni yig’ish hamda uni saqlashning
ratsional usullari keng miqyosda ishlatilishi lozim.
Natijalardan esa turli maqsadlarda foydalanish imkoniyati ta’minlanishi shart. U
asosida qabul qilingan qarorlar aniq ijobiy yakunlar bilan tugashi kerak. -
Ma’lumotga bo’lgan ehtiyojlami to’la qondirishga yo’naltirilishi. Tahlilni turli
subyektlarining informatsion talablami imkon qadar to’la qondirish yo’llarini
hamda tahlilni o’tkazishga ketgan xarajatlarni kamaytirish bilan uyg’unlashtirib
olib borish.
- Tahlil ishlarini reglamentatsiyalash va unifikatsiya qilish. Reglamentatsiyalash
har bir ijrochidan majburiy talab qilinadigan jadval va natija shakllarini ishlab
chiqishni nazarda tutadi. Tahlilni unifikatsiyalash (standartizatsiyalash) metodik
qo’llanmalami, natija shakllarini, jadvallami, standart programmalami, umumiy
baholash mezonlarini ishlab chiqishni ko’zda tutadi. Ko’rsatib o’tilgan qoidalarga
rioya qilish tahlil ishlari samarasini keskin oshiradi.
Korxonada iqtisodiy tahlilni tashkillashtirish boshqaruv apparati tarkibi va texnik
darajasi bilan izohlanadi. Yirik ishlab chiqarish korxonalarida hamma iqtisodiy
bo’limlar faoliyatini iqtisodiy masalalar bo’yicha direktor muovini yoki bosh
iqtisodchi boshqaradi.
U korxonada barcha iqtisodiy ishlami, shu jumladan iqtisodiy tahlilni ham tashkil
qiladi. Uning boshqaruvida iqtisod va ishlab chiqarishni tashkilqilish boiimi, reja-
iqtisod bo’limi, mehnatni tashkil etish va ish haqi bo’limi, buxgalteriya hisobi,
moliyaviy bo’lim va boshqa bo’limlar bo'ladi.
Korxonada alohida tarkibiy tuzilish boMinmasida bo’lim yoki iqtisodiy tahlil
guruhi tahlil ishlarini olib boradi. 0 ‘rta yoki kichik korxonalarda analitik ishni reja
bo’limining menedjeri yoki bosh buxgalter boshqaradi. Iqtisodiy tahlil nafaqat
iqtisod bo’linmalari xodimlari majburiyatlariga, balki u texnik bo’linmalar
xodimlarining ham (bosh mexanik, energetik, texnolog, yangi texnika va
boshqalar) majburiyatiga kiradi. Iqtisodiy tahlil bilan sex bo’linmalari, brigada va
uchaska rahbarlari va boshqalar ham shug’ullanadilar.

Bu iqtisodiy bo’linmalarda xodimlar yuqori malakaga ega bo’lmasalarda, ulaming
ishtirokisizf korxonada iqtisodiy tahlilni chuqur, har tomonlama va mukammal
o’tkazib bo’lmaydi. 0 ‘rganilayotgan masala bo’yicha yetarli bilimlarga ega
bo’lgan iqtisodchilar, texniklar, texnologlar, turli xil ishlab chiqarish bo’linmalari
rahbarlarining birgalikdagi harakatlari bilan qo’yilgan masalani kompleks tadqiq
qilib, uni hal qilish uchun maqbul variantni topish mumkin.
Misol uchun korxonada iqtisodiy tahlil funksiyalari quyidagi holda taqsimlanishi
mumkin: Reja-iqtisod bo’limi analitik ish rejasini tuzishni, uni bajarishni nazorat
qilishni, tahlilni metodik ta’minlashni amalga oshiradi; korxona va uning
bo’linmalari xo’jalik faoliyati tahlilini shakllantiradi va natijalami jamlaydi;
korxona rivojlanishining strategik va kelajak masalalami o’rganadi; tadbirlar
rejasini tuzadi va uning bajarilishini nazorat qiladi, tahlil natijasida istiqbolli va
kundalik rejalami ishlab chiqadi.
Boshqaruv buxgalteriyasi mahsulotni ishlab chiqarish uchun surflangan
harajatlami, moliyaviy natijalarini va boshqalami rcjalashtiradi, hamda ulami tahlil
qiladi.
Moliyaviy buxgalteriya (moliya bo ‘limi) korxonaning inulkini, ulaming
manbalarini shakllanish jarayonini, korxona kapitalidan samarali foydalanishni,
pul oqimlarini, investitsiyalar, va undan foydalanishni, korxona moliyaviy holatini
va boshqa shu kabilami tahlil qiladi.
Mehnatni tashkil qilish va ish haqi bo ‘limida ishni tashkil qilish holatini, m i
yuqori darajaga ko’tarish uchun yo’naltirilgan tadbirlar rejasini bajarilishini,
korxona mehnat resurslarining kategoriya va malakalaming ta’minoti, ish vaqti
fondidan foydalanish, ish haqi fondini sarflanishi tahlil qilinadi.
Marketing bo ‘limi mahsulot bozorlarini va sotib olish bozorlarini, mahsulotlaming
bozorlardagi о ’mini, mahsulotning raqobatdoshligini va uni oshirish yo’llarini,
korxona narx-navo siyosatini va korxonaning tashqi faolyati bilan bog’liq bo’lgan
boshqa masalarini o’rganadi. Ishlab chiqarish bo’limi hajm va assortimentga
bog’liq mahsulotni ishlab chiqarish rejasini amalga oshirishni, ishlab chiqarishning
davomiyligini, mahsulot sifatini oshirishni, yangi texnika va texnologiyalami joriy

etish, ishlab chiqarishni kompleks mexnizatsiyalash va avtomatizatsiyalash,
uskunalaming ishlashini, material resurslami ishlatilishini, texnologik siklning
davomiyligini, ishlab chiqarishning umumiy texnik va tashkiliy darajasini tahlil
qiladi.
Bosh ntexanik va energetik bo’limi mashina va jihozlami ekspluatatsiyasini,
jihozlami modemizatsiyalash va remont ishlarini bajarish reja-grafikalarini, remont
ishlarining sifati va narxini, jihozlami to'iiq ishlatishni, energoresurslardan
ratsional foydalanishni o’rganadi.
Texnik nazorat qilish bo’limi xomashyo va tayyor mahsulot sifatini oshirish, xarid
qiluvchilami reklama, mahsulotni ishlab chiqarish sifatini oshirish va boshqalami
tahlil qiladi. Ta’minot bo ‘limi ishlab-chiqarishning material-texnik sifatini va
vaqtida bajarilishini, rejadagi hajm, muddatlar, sifat bo’yicha 249 yetkazib
berishni, omborxona zaxiralari holatini, transporttayyorlov chiqimlami nazorat
qiladi.
Sotish bo’limi shartnoma majburiyatlarini va mahsulotni hajmi, sifati, muddati
bo’yicha iste’molchilarga yetkazib berish rejasini bajarilishini, omborxona
zaxiralari holati va tayyor mahsulot to’liqligini nazorat qiladi. Iqtisodiy tahlilni
amalga oshirishda ish jamoalari alohida o’rin egallaydi. Ularga rejalashtrishda
ijtimoiy va iqtisodiy masalalami hal qilishda, moddiy resurslami ratsional
sarflashda, ilm-fan va texnika yutuqlarini joriy etish masalalarida, ish faoliyati
sharoitlarini yaxshilash hamda himoya qilish kabi yo’nalishlar va boshqa shu
kabilarda ko’plab vakolatlar berilgan.
Iqtisodiy tahlilni amalga oshirishda jamoaning birgalikdagi harakati, uning
umumiyligni, yetarli malakaga ega ekanligi, korxona faoliyatini, uning natijalarini
yanada chuqurroq o’rganishni, samaradorlikni oshiruvchi zaxiralami tadbiq etishni
ta’minlashga yordam beradi. Korxona faoliyati tahlili alohida masalami o'rgana
oladigan va tahlilini kopleks tarzda amalga oshiradigan yuqori turuvchi boshqaruv
organlari mutaxassislari tomonidan ham amalga oshiriladi.
Bunday tahlil natijasida korxona faoliyatidagi iqtisodiy holatlami ma’lum bir
jihatlari o’zgartirilii mumkin. Muassadan tashqari iqtisodiy tahlil statistik, moliya

institutlari, soliq inspeksiyalari, ilmiy-tadqiqot institutlari va boshqalar tomonidan
bajariladi. Statistik organlar statistik hisobotlami jamlaydilar va tahlil qilib,
natijalami kerakli vazirlik va tashkilotlarga foydalanish uchun yuboradilar.
Murakkab strategik muammolami' hal etish bilan bog'liq bo'lgan bir marotabali
analitik tadqiqotni amalga oshirishda* korxonalar biznesidagi mavjud bo’lgan va
bo’lishi mumkin, bo’lgan muammolami hal etishga yordam beradigan auditorlik va
konsalting uyushmalari xodimlarining xizmatlaridan foydal'anishlari mumkin.
Ichki xo’jalik, muassasa va muassasadan tashqari tahlil hamma ko’rinishidan
foydalanish korxona xo’jalik faoliyatini har tomonlama o’rganish va uni
samaradorligini oshirish yo’llarini to’liq o’rganish imkonini yaratadi.
3. Byudjet daromadlarini byudjetlararo oqilona taqsimlash yo’llari
Respublikamizda markaziy darajada byudjetlararo munosabatlar tizimi nisbatan
barqarorlashtirilgan bo’lsa-da, mahalliy darajadagi byudjetlararo munosabatlar
tizimida echimini kutayotgan muammolar mavjuddir. Ayniqsa nisbatan
iqtisodiy salohiyati yuqori bo’lgan hududlarimizda, manzilli byudjet
transfertlariga ehtiyojmand tuman va shaharlarimizning mavjudligi ushbu
sohadagi islohotlarni tizimli ravishda kuchaytirishni talab qilmoqda.
1-rasm. Mahalliy byudjetlar daromadlarining tarkibi 6
Amaliyotda mahalliy byudjetlari daromadlari o’z daromadlari, biriktirilgan
daromadlari, tartibga soluvchi daromadlari va moliyaviy transfertlardan tashkil
topadi (1-rasm). Mahalliy byudjetlarning o’z daromadlarini yetishmasligi
6
www.mf.uz - O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligi rasmiy sayti ma’lumotlari

biriktirilgan va tartibga soluvchi daromadlardan foydalanishga sabab bo’ladi.
Mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirishda bir byudjetdan boshqa
byudjetga muayyan maqsadda yoki maqsadni ko’rsatmagan holda
mablag’larning o’tkazilishini o’zida ifodalovchi byudjetlararo transfertlar
muhim ahamiyatga ega. Demak, byudjetlararo transfertlardan foydalanish
byudjetni tartibga solishning asosiy maqsadi bo’lgan mahalliy byudjetlar
daromadlari va xarajatlari o’rtasidagi muvozanatni ta’minlashga qaratilgan.
Xorijiy tajribani o’rganish byudjet amaliyotida umumqabul qilingan ikkita usul
faol qo’llanilishini ko’rsatmoqda. Birinchi usul byudjetning har bir darajasiga
soliq solinadigan bazalarni biriktirish yoki barcha daromadlarni safarbar qilish
va keyinchalik quyi byudjetlarga taqsimlash tartibida daromad manbalarini
byudjet tizimining bo’g’inlariga qarab taqsimlashni o’z ichiga oladi. Ikkinchi
usul esa byudjet tizimi byudjetlarining yuzaga keladigan vertikal
nomutanosibligi masalalarini hal qilishga qaratilgan transfertlar shaklida
grantlar ajratishni o’z ichiga oladi.

Byudjet tizimi rivojlanishining yangi bosqichi mahall
byudjetlarning mustaqilligini ta’minlash va moliyaviy nomarkazlashtirish
masalalarida mahalliy hokimiyat organlarining vakolatlarining kengayishi
bilan izohlanadi. 2017 yildan boshlab daromadlar bazasini mustahkamlash,
mahalliy byudjetlarning moliyaviy mustaqilligini ta’minlash siyosati doirasida
mahalliy byudjetlarning nisbiy ko’rsatkichlari mutlaq ko’rsatkichlar
oshgani sayin sezilarli darajada pasaya boshladi. 2018-2021 yillarda davlat
byudjeti daromadining o’sish sur’atlari mahalliy byudjetlar daromadlarining
o’sish sur’atlaridan yuqori bo’lgan. Bunday holat mamlakatni ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirish nuqtai nazaridan ijobiy holat hisoblanadi (2-rasm).
2- rasm. Davlat byudjeti tarkibida mahalliy byudjetlar daromad va
xarajatlari ulushining o’zgarishi [10] (foizda)
Tahlil qilingan davrda mahalliy byudjetlar daromadlarining davlat byudjeti
daromadlari tarkibidagi ulushi 2019 yilda 31,3 foizni va 2021 yilda 18,4 foizni
tashkil qilmoqda. Bu holat bir tomondan, mahalliy byudjet daromadlarining
xarajatlariga mutanosib emasligini ko’rsatsa, ikkinchi tomondan, mamlakatda
ijtimoiy soha taraqqiyotiga ustuvor ahamiyat berilayotganligidan darak beradi.
O’z navbatida, byudjet qonunchiligiga ko’ra, mahalliy byudjetlar taqchillik
bilan moliya yilini yakunlashiga yo’l qo’yilmaydi. Shu munosabat bilan
moliyaviy transfertlar orqali mahalliy byudjetlarning taqchilligi qoplanib
kelinmoqda.
Soliqlarning byudjet tizimi byudjetlariga biriktirilishida aholi soni, zichligi va

soliq to’lovchilar soni inobatga olinadi. Ushbu mezonlar asosida quyi turuvchi
byudjetlar daromadi xarajatlarini qoplash uchun yetmasa, shuningdek,
respublikada ijtimoiy ne’matlarning adolatli taqsimlanishiga erishishda
byudjetlararo mutanosiblikni ta’minlash dastaklaridan foydalaniladi.
Respublikada iqtisodiy islohotlar natijasida mahalliy byudjetlar: viloyat hamda
tuman va shaharlar mahalliy byudjetlari daromad vakolatlari belgilab berildi.
Shundan kelib chiqib, mahalliy davlat hokimiyati organlarining ushbu
soliqlarni to’liq va o’z vaqtida tushishi uchun qulay ishbilarmonlik muhitini
yaratib, ular bo’yicha ortiqcha tushumlar ta’minlashidan manfaatdorligi
kuchaytirildi.
Umumdavlat soliqlarining (yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i,
jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i, qo’shilgan qiymat solig’i,
aksiz va b.) bir qismi qonunchilikda belgilangan normativ me’yorlar asosida
mahalliy byudjetlarga o’tkaziladi. Umumdavlat soliqlaridan ajratma
me’yorlarining o’zgarib turishi mahalliy byudjetlar moliyaviy barqarorligiga
salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shu bois, qo’shilgan qiymat solig’i, daromad solig’i,
foyda solig’idan tushumlarni ulushli tarzda mahalliy byudjetlarda qoldirish
maqsadga muvofiq bo’ladi.
Soliq vakolatlarining hukumatning turli bo’g’inlari o’rtasida taqsimlanishi
byudjetlararo munosabatlarni tashkil etishda muhim o’rin egallaydi. Shuni
ta’kidlash joizki, daromadlarning davlat hokmiyatining turli bo’g’inlari
o’rtasida taqsimlanishi xarajat vakolatlarini nomarkazlashtirish tamoyilidan
kelib chiqadi hamda mos ravishda, hududiy va mahalliy hukumat organlarining
funksiyalarini kengaytirish orqali amalaga oshiriladi.
Bunda hukumatning turli bo’g’inlari o’rtasida soliqli daromadlarning ma’lum
turlarini to’liq biriktirib qo’yish bilan muammo hal etilmaydi. Aksariyat
hollarda, soliqli daromadlarni va soliq vaoklatlarini biriktirishning turli
sxemalari mavjudligi va uni tatbiq etish muammoning yechimi bo’lishi
mumkin.
Soliqlar va to’lovlarni byudjetlar o’rtasida taqsimlanishi natijasida mahalliy

hokimiyat organlari o’zlarining vakolatlari doirasida mahalliy soliq va
yig’imlarni tushum darajasini oshirish yo’li bilan daromadlar bazasini
oshirishga manfaati kuchaydi va mahalliy byudjetlarning daromadlar bazasini
hamda yig’uvchanlik darajasini solishtirish yo’li bilan mahalliy
hokimliklarning faoliyatini real baholash imkoniyati paydo bo’ldi. 7
7
Н . Э . Жиянова , У . А . Ортиков Солиқ ва солиққа тортиш солиқ тизимининг жахон тажрибаси ва уни
Ўзбекистон амалиётида қўллаш имкониятлари - Иқтисодиётда инновация , 2020 1

25Umudavlat soliqlaridan Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va
Toshkent shahar byudjetlariga ajratmalar me’yori 8
(foizda)
2018 yilda yagona soliqdan meyoriy ajratma hamma hududlar uchun 100 foiz
qilib belgilangan (Toshkent shahridan tashqari). 2018 yilda foyda solig iʼ
Qoraqalpog iston Respublikasi, Namangan viloyati va Surxondaryo
ʼ
viloyayatlarida 100 foiz hududlarning ixtiyorida qoldirilgan bo lsa, Аndijon
ʼ
(65%), Buxoro (79%), Jizzax (81%), Qashqadaryo (32%), Navoiy (92%),
Sirdaryo (90%), Farg ona
ʼ (85%) va Xorazm (83%) viloyatlarida 32-92 foizlarni
tashkil etgan va 2019-2020 yillarda Toshkent shahar va Toshkent viloyatidan
tashqari hamma hududlarda 100 foizni tashkil etgan. Jismoniy shaxslarning
daromad solig idan me yoriy ajratma 2018-2020
ʼ ʼ yillarda foizgacha Toshkent
shahar va Toshkent viloyatidan tashqari hamma hududlarda 100 foizni tashkil
etgan. QQSdan ajartma esa 2020 yilda faqatgina Qoraqalpog iston
ʼ
Respublikasida 100 foizni tashkil etgan.
2020 yil 25 dekabrdagi O’zbekiston Respublikasining “2021 yil uchun
O’zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti to’g’risida” Qonunida
8
www.mf.uz - O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligi rasmiy sayti ma’lumotlari

26Byudjetlararo munosabatlarni tartibga solishning, xususani 2021 yil uchun
Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar
mahalliy byudjetlari, tumanlar va shaharlar byudjetlari daromadlarini
shakllantirishning o’ziga xos xususiyatlari keltirilgan 9
va unga ko’ra
soliqlarning bir necha turlari tumanlar va shaharlar byudjetlari,
Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti, viloyat byudjetlari va Toshkent shahar
byudjetiga to’liq hajmda o’tkazilishi belgilandi (2-jadval).
2- jadval
2021 yilda soliqlarni byudjet darajalari o’rtasida taqsimlanishi 10
Byudjet
darajalari Soliq turlari
tumanlar va
shaharlar
byudjetlari  jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk solig’i;
 jismoniy shaxslardan olinadigan yer solig’i;
 jismoniy shaxslarga tegishli mol-mulkni ijaraga berishdan
oladigan yillik daromadi to’g’risidagi deklaratsiyaga asosan
to’laydigan, shuningdek yakka tartibdagi tadbirkorlar to’laydigan
jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i;
 suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq, bundan elektr
stansiyalari tomonidan to’lanadigan soliq mustasno;
 qurilish materiallari bo’yicha yer qa’ridan foydalanganlik
uchun soliq.
Qoraqalpog’ist
on
Respublikasi
byudjeti,
viloyat
byudjetlari va
Toshkent  yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq;
 yuridik shaxslardan olinadigan yer solig’i;
 elektr stansiyalari tomonidan to’lanadigan suv resurslaridan
foydalanganlik uchun soliq;
 benzinni, dizel yoqilg’isini va gazni yakuniy
iste’molchilarga realizatsiya qilishdagi aksiz solig’i;
9
O’zbekiston Respublikasining 2020-yil 25-dekabrdagi “2021-yil uchun O’zbekiston Respublikasining davlat
byudjeti to’g’risida” O’RQ-657-son Qonuni
10
www.mf.uz - O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligi rasmiy sayti ma’lumotlari

27shahar
byudjeti  aylanmadan olinadigan soliq;
 qonunchilikda belgilangan miqdorlardagi davlat bojlari
(patent bojlaridan va litsenziyalar berganlik uchun davlat
bojlaridan tashqari);
 qonunchilikda belgilangan miqdorlarda O’zbekiston
Respublikasining Davlat byudjetiga undiriladigan jarimalar;
 ayrim turdagi tovarlarning chakana savdosiga doir huquq
uchun yig’imlar;
 qonunchilikda belgilangan miqdorlarda O’zbekiston
Respublikasining Davlat byudjetiga undiriladigan boshqa
yig’imlar (bojxona organlari tomonidan undiriladigan yig’imlar va
g’ildirakli transport vositalari, o’ziyurar mashinalar va ularning
tirkamalari uchun undiriladigan utilizatsiya yig’imidan tashqari);
 avtotransport vositalarini sotib olganlik va (yoki) O’zbekiston
Respublikasi hududiga vaqtinchalik olib kirganlik uchun yig’imlar;
 qonunchilikda belgilangan miqdorlarda davlat daromadiga
o’tkaziladigan mol-mulkni realizatsiya qilishdan tushgan
tushumlar, mahalliy davlat hokimiyati organlarining ulushi
bo’yicha dividendlar (daromadlar) va ajratmalar;
 davlat aktivlarini joylashtirishdan, foydalanishga (ijaraga)
berishdan va sotishdan qonunchilikda belgilangan normativlar
bo’yicha olingan daromadlar;
 mobil aloqa xizmatlari va alkogol mahsuloti, shu jumladan
pivo uchun aksiz solig’i bo’yicha tushumlar tegishincha 2020
yilning 1 iyul holatiga ko’ra Qoraqalpog’iston Respublikasi,
viloyatlar va Toshkent shahri aholisi sonining respublika aholisi
sonidagi ulushiga muvofiq.
O’zbekiston Respublikasi Byudjet kodeksining 134-moddasida byudjetlararo
transfertlarning shakllari keltirilgan bo’lib, ular subvensiyalar, o’tkazib
beriladigan daromadlar, dotatsiyalar, byudjet ssudasi o’zaro hisob-kitoblar

28bo’yicha mablag’lar, tartibga soluvchi byudjetlararo transfertlar va maqsadli
ijtimoiy transfertlar shaklida amalga oshiriladi.
3- jadval
Byudjetlararo transfertlarning turlari 11
Subvensiy
alar O’tkazib
beriladigan
daromadlar Dotatsiya Byudjetla
raro
o’zaro
hisob-
kitoblar Transfertlar
Maqsadli
ijtimoiy
transfertla
r Tartibga
soluvchi
byudjetlara
ro
transfertlar
asosiy
makroiqtis
odiy
ko’rsatkich
lar
prognozi
va tegishli
ma’muriy-
hududiy
birliklar
hududida yuqori
turuvchi
byudjetdan
quyi
turuvchi
byudjetga Byudjetla
raro
o’zaro
hisob-
kitoblar
moliya
yili
mobaynid
a yuqori
turuvchi
byudjetda
n quyi
turuvchi
byudjetga
ta’lim qaytarilmas
lik sharti
bilan
Qoraqalpog
’iston
Respublika
si
Davlat
byudjetini
ng asosiy
parametrla
ri
tasdiqlana
yotgan da
belgilanga
n
xarajatlarn shakllantiri
ladiga n va
yuqori
turuvchi
byudjetga
o’tkaziladi
gan
daromadlar
ular qaysi
ma’muriy- dotatsiya
quyi
turuvchi
byudjet
xarajatlarin
ing
rejalashtiril
gan hajmi
subvensiya
lar va byudjetlar
parametrl
ari
o’zgargan
da yuqori
va quyi
turuvchi
byudjetlar
o’rtasida
yuzaga va
tibbiyot
muassasal
arinin g
ish haqi
va
ijtimoiy
soliq
bo’yicha
xarajatlari byudjeti,
viloyatlar
va
Toshkent
shahar
mahalliy
byudjetlari,
davlat
maqsadli
jamg’armal
11
www.mf.uz - O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligi rasmiy sayti ma’lumotlari

29i amalga
oshirish
uchun
ajratiladi. hududiy
birlikda
shakllantiri
lgan
bo’lsa,
o’sha
ma’muriy-
hududiy
birlik
byudjetiga
o’tkazib
berilishi
mumkin. o’tkazib
beriladigan
daromadlar
hisobga
olingan
holda
mazkur
byudjet
daromadlar
ining
prognoz
qilingan
hajmidan
oshib
ketgan
taqdirda
ajratiladi. keladigan
o’zaro pul
munosaba
tlaridi r. ni
qoplash
uchun
ajratiladi. ari
byudjetlari
xarajatlarin
ing tegishli
daromadlar
prognozlari
dan oshgan
qismini
qoplash
uchun
beriladi.
Shu o’rinda O’zbekiston Respublikasining respublika byudjetidan viloyatlar
mahalliy budjetlari daromadlari tarkibida maqsadli ijtimoiy (tartibga soluvchi
budjetlararo) transfertlarning ulushini ko’rib chiqamiz.
4- jadval O’zbekiston Respublikasining respublika byudjetidan viloyatlar
mahalliy budjetlari
daromadlari tarkibida maqsadli ijtimoiy (tartibga soluvchi budjetlararo)
transfertlarning ulushi 12
%da
T/r Hududlar nomi Maqsadli ijtimoiy
taransfertlar Tartibga soluvchi
budjetlararo
transfertlar
12
www.mf.uz - O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligi rasmiy sayti ma’lumotlari

30 2018
yil 2019
yil 2020
yil 2021 yil
1. Qoraqalpog’iston
Respublikasi 34,9 0 0 44,6
2. Andijon viloyati 40,3 41,9 22,0 27,2
3. Buxoro viloyati 15,9 0 0 18,5
4. Jizzax viloyati 35,7 39,8 29,9 28,8
5. Qashqadaryo viloyati 14,1 0 20,5 38,03
6. Navoiy viloyati 13,9 0 0 0
7. Namangan viloyati 44,3 42,4 32,7 39,5
8 Samarqand viloyati 37,7 43,7 10,6 29,3
9. Surxondaryo viloyati 44,0 42,3 32,5 42,4
10. Sirdaryo viloyati 33,6 39,5 31,4 41,8
11. Toshkent viloyati 18,1 0 0 0
12. Farg’ona viloyati 39,4 0 10,5 23,9
13. Xorazm viloyati 36,8 41,8 24,6 30,5
14. Toshkent shahri 0 0 0 0
Jami 29,3 20,0 14,5 26,0
2019 yilda maqsadli ijtimoiy tarnsfertlar tuman va shahar byudjetlaridan
moliyalashtiriladigan xalq ta ’ limi , maktabgacha ta ’ lim va sog ’ liqni saqlash
muassasalarining yagona ijtimoiy to ’ lov va ish haqlarini moliyalashtirish uchun
ajratilgan 13
.
Globallashuv sharoitida davlat moliyasini boshqarish sohasida olib
borilayotgan tadqiqotlarda byudjet tizimi byudjetlari daromad manbalarini
ilmiy asoslangan holda belgilash , soliqlar vositasida byudjetlararo
munosabatlarni tartibga solish , turli darajadagi byudjetlar o ’ rtasida soliqlarni
taqsimlash , byudjet transfertlarini ajratishda hududlarning byudjet bilan
ta ’ minlanganlik darajasini oshirishga katta e ’ tibor qaratilmoqda . Soliqlar
tizimini takomillashtirish orqali byudjetlararo mutanosiblikka erishish ,
13
Sharapova, M. A. (2021). Issues of improving the financing of public education in the republic of Uzbekistan. ISJ
Theoretical & Applied Science, 04 (96), 115

31mahalliy davlat hokimiyati organlarining mustaqil byudjet - soliq siyosatini
yuritishini tashkil etish , mahalliy byudjetlarning moliyaviy mustaqilligi
darajasini oshirish , davlat byudjeti daromadlari va qo ’ shimcha manbalarini
shakllantirishga oid samarali fiskal siyosat yuritish , byudjetlararo
munosabatlarda soliqlarni ulushli tartibda taqsimlash kabi yo ’ nalishlarda ishlar
olib borilmoqda .
Davlat moliyasini boshqarish tizimini yangi bosqichga olib chiqish va byudjet
intizomini yanada mustahkamlash , soliq - byudjet tizimining shaffofligini
oshirish , O ’ zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti mablag ’ laridan foydalanish
samaradorligi va natijadorligini oshirish , Davlat byudjetini o ’ rta muddatli davr
uchun rejalashtirishning zamonaviy usullarini joriy etish hamda O ’ zbekiston
Respublikasi Prezidentining “ O ’ zbekiston Respublikasining “2020 yil uchun
O ’ zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti to ’ g ’ risida ” gi Qonuni ijrosini
ta ’ minlash chora - tadbirlari to ’ g ’ risida ” 2019 yil 30 dekabrdagi PQ -4555- son
qarori ijrosini ta ’ minlash maqsadida Vazirlar Mahkamasining “2020-2024
yillarda O ’ zbekiston Respublikasi davlat moliyasini boshqarish tizimini
takomillashtirish Strategiyasini tasdiqlash to ’ g ’ risida ” qaror qilindi va ushbu
qaror bilan 2020-2024 yillarda O ’ zbekiston Respublikasining davlat moliyasini
boshqarish tizimini takomillashtirish Strategiyasi qabul qilindi .
2020-2024 yillarda O ’ zbekiston Respublikasining davlat moliyasini boshqarish
tizimini takomillashtirish Strategiyasida davlat byudjeti darajalari o ’ rtasida
majburiyatlarni taqsimlash masalasiga alohida e ’ tibor qaratildi . Davlat
moliyasini boshqarishning yanada oqilona va samarali tizimini ta ’ minlash
maqsadida byudjet tizimining byudjetlari o ’ rtasida ulardan har birining
xarajatlar bo ’ yicha majburiyatlarini aniq ajratishni va daromad olish
manbalarini mustahkamlashni nazarda tutuvchi byudjetlararo munosabatlarni
takomillashtirish zarur bo ’ lib , byudjetlararo transfertlar miqdorini hisoblash va
ajratishning yagona va shaffof uslubiyati joriy etiladi .

32 Xulosa
Byudjetlararo munosabatlar o ’ z mohiyatiga ko ’ ra davlat moliya tizimining o ’ zagi
- byudjetni shakllantirish va amalga oshirish jarayonining alohida bosqichini
nazarda tutadi. Bu munosabatlarning mazmunini ushbu bosqichning ob’ektiv
funktsiyasi, ya’ni davlat hokimiyati va boshqaruvini tashkil etish uslubiga adekvat
bo’lgan turli darajadagi davlat byudjetlari ishtirokida moliyaviy resurslarni qayta
taqsimlash belgilanadi.
Yuqoridagi holatda umumdavlat soliqlari va boshqa daromadlar, jumladan, suv
resurslaridan foydalanganlik uchun soliq, tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari
bo’yicha yuridik shaxslardan va yakka tartibdagi tadbirkorlardan olinadigan qat’iy
belgilangan soliq, mahalliy ishlab chiqariladigan pivo va o’simlik yog’iga aksiz
solig’i, davlat bojlari, yig’imlar va jarimalar to’liq hajmda mahalliy byudjetlar
daromadlariga o’tkazilishi hisobiga yuz bergan. Mamlakatda byudjetlararo
mutanosiblikni ta’minlash, hududlarning byudjet bilan ta’minlanganlik darajasini
oshirishga qaratilgan siyosat yuritilishiga qaramay, mahalliy byudjetlar ixtiyoridagi
daromadlar ulushi pastligicha saqlanib qolayotganini ijobiy baholab bo’lmaydi
hamda mahalliy byudjetlar uchun yetarli darajada emas.
Mahalliy byudjetlarning daromadlari barqarorligini oshirish, ular mustaqilligini
ta’minlash uchun soliqlardan berilayotgan ajratmalar byudjet qonunchiligiga
muvofiq hududlarning viloyat byudjetida qoldirilmoqda. Qayd etish joizki,
mahalliy byudjetlar balansligini ta’minlash ular daromadlarining xarajatlariga
mutanosib bo’lishini taqozo etadi va xarajatlar tarkibini tahlil qilish, shu asosda
ularni optimallashtirish mahalliy byudjetlar mustaqilligini oshirishda hal qiluvchi
rol o’ynaydi.

33Foydalanilgan adabiyotlar
[1] Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat iy tartib-intizom va shaxsiyʼ
javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo lishi kerak.
ʼ
Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy
yakunlari va 2017 yilga mo ljallangan iqtisodiy dasturning yeng muhim
ʼ
ustuvor yo nalishlariga bag ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan
ʼ ʼ
majlisidagi ma ruza, 2017 yil 14 yanvar. - Toshkent: O zbekiston, 2017. -
ʼ ʼ
104b.
[2] Morozova Ye. А . Munitsipal ь naya reforma i mejbyudjetn ы e otnosheniya
v rossiyskix regionax // Ekonomicheskie nauki. 2008. № 14(39);
[3] Lyubimtsev Yu.N. Prioritet ы sovershenstvovaniya mejbyudjetn ы x
otnosheniy // Ekonomist. 2000. № 6. S. 21 — 33.;
[4] Bejaev O. G. Mejbyudjetn ы e otnosheniya. Teoriya i praktika
reformirovaniya. M.,2001, s. 16; Kroxina Yu. А . Byudjetnoe pravo i rossiyskiy
federalizm. M., 2002, S.221.;
[5] Bogov X. M. razvitie mejbyudjetn ы x otnosheniy i predpos ы lok
ekonomicheskogo rosta// Finans ы i kredit, 28 (268) - 2007.;
[6] Moliya: Darslik. T.S. Malikov, O.O. Olimjonov; / - T.: “Iqtisod-Moliya”
2019. - 800 b.
[7] Toshmatov Sh. А . Iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishda davlat
byudjeti daromadlari manbalarini kengaytirish yo nalishlari. T. TDIU, 2017. -
ʼ
b.27- 28.,

Daromadlarni shakillashtirishning huquqiy meyoriy asoslari

Sotib olish