Daromadning turlari va shakli - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	65.4KB
Xaridlar	9
Yuklab olingan sana	13 Oktyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Daromadning turlari va shakli

Sotib olish

Mavzu: Daromadning turlari va shakli
Mundarija:
Kirish.
1.Aholi daromadlari tushunchasi.
2.Aholi daromadlari tarkibi. Aholi turmush darajasi va uning
ko’rsatkichlari.
3.Aholi daromadlari tengsizligi va uning sabablari.
4.Yashash minimum va istemol savati.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

KIRISH.
Bozor iqtisodiyoti taqsimot munosabatlari sohasida sodir bo'layotgan jarayonlarni
nazariy jihatdan qayta ko'rib chiqishni talab qiladi. Bu, birinchi navbatda, doirasida
qo'llaniladigan yondashuvlarni qayta qurishga taalluqlidir iqtisodiy nazariya , aholi
daromadlari tushunchasi va mazmunini aniqlash, ularning tabaqalanishi va u
tomonidan yaratilgan aholining tabaqalanishi, aholi turmush darajasi
tendentsiyalarini kuzatish, daromadlarning shakllanishi va o'sishi masalalarini
ko'rib chiqish. adekvat davlat daromad siyosati kontekstida.
Mavjud ilmiy tadqiqotlarda daromadlar muammosi, qoida tariqasida, uning turli
modellari bo'yicha aholi daromadlarini shakllantirish kontekstida yoki turli
iqtisodiy sharoitlarda daromadlarni taqsimlash aspektida ko'rib chiqiladi.
Ko'pincha bu masala faqat qashshoqlik, qashshoqlik, aholining ijtimoiy himoyasi
bilan bog'liq holda o'rganiladi. Daromadlar hajmining miqdoriy va sifat jihatidan
o'zgarishi va taqsimlash tamoyillarining o'zgarishi ham butun iqtisodiyotga, ham
juda muhim bo'lgan daromadlar nazariyasi sohasiga tegishli nazariy qoidalar bilan
birgalikda tekshirilishi kerak.
Shu nuqtai nazardan, “daromad” va “boylik” tushunchalari o’ rtasidagi
munosabatni alohida ta’kidlash lozim. Bizningcha, “boylik” tushunchasi
kengroqdir. Daromad hozirgi paytda jamiyat a'zolarining pul, tovarlar va xizmatlar
zaxiralaridan iborat bo'lib, har doim ham ulardan iste'mol qilish orqali foydalanish
bilan bog'liq emas. Daromad boylik shakllanishining asosini tashkil qiladi va
ma'lum vaqt oralig'ida, odatda bir yil davomida aniqlanadi. Daromadning o'sishi va
boylikning ko'payishi har doim ham bir xil yo'nalishda o'zgarmaydi.
Lekin, umuman olganda, aholining daromadlari va boyligi kishilarning moddiy va
ma’naviy ehtiyojlarini qondirishning asosi bo’ lib, ijtimoiy farovonlik
yuksalishining eng muhim omili hisoblanadi.
Zamonaviy iqtisodiy adabiyotlarda aholi daromadlarining mohiyatini aniqlashga
turlicha yondashuvlar mavjud bo’ lib, ularning tadqiqot darajasidan kelib chiqib,
turlicha izohlanadi. Ushbu yondashuvlarni sarhisob qilsak, ularni o'rganish ikki
asosiy yo'nalishda olib borilganligini ta'kidlash mumkin. «Iqtisodiyot»da aks

ettirilgan birinchi yo'nalish doirasida miqdoriy munosabatlar ko'rib chiqiladi, ya'ni.
aholi daromadlari "vaqt birligidagi tushumlar yoki pul mablag'lari yig'indisi
sifatida" aniqlanadi. Tadqiqotning mohiyati talab va taklifga ta'sir qiluvchi va o'z
navbatida ishlab chiqarish omillariga bo'lgan talab va taklif nisbati bilan
belgilanadigan ma'lum pul miqdori sifatida qaraladigan daromadning miqdoriy
xususiyatlarini o'rganishdan iborat.

1.Aholi daromadlari tushunchasi .
«Daromad» iqtisodiy faoliyat natijalarini ifodalovchi ko’ rsatkich bo’ lib, u serqirra
va murakkab mazmunga ega hisoblanadi. Chunki, daromad bir vaqtning o’ zida
biron-bir faoliyat natijasida olingan tuShumni, pul mablag’ larini, natural ko’
rinishda olingan mahsulotlarni, iqtisodiy resurslar keltiruvchi nafni va boshqa
tushunchalarni ifodalashi mumkin. Shuningdek, daromad umumiy tushuncha bo’
lib, uning tarkibida aholi daromadlari muhim o’ rin tutadi.
Aholi daromadlari -- ma’lum vaqt oralig’ ida (masalan, bir yilda) ular tomonidan
olingan pul va natural shakldagi tushumlar miqdorini anglatadi.
Iqtisodiy adabiyotlarda aholi daromadlarining tarkibiy tuzilishi turlicha ko’
rsatiladi. Jumladan, V.I.Vidyapin va boshqalarning umumiy tahriri ostidagi
“ I qtisodiyot nazariyasi” darsligida bu tarkibiy tuzilish quyidagi jadval ko’ rinishida
keltirilgan:
1-jadval . Aholi Shaxsiy daromadi tarkibiy tuzilishi
1) Pul va natural shakldagi ish haqi va maosh
2) Qurolli kuchlar xizmatchilarining pul va natural ko’
rinishdagi ta’minotlari
3) Tadbirkorlarning ajratmalari:
a) ijtimoiy sug’ urta va Shu kabilarga,
b) boshqa maqsadlarga. Ijtimoiy bandlikdan
olinadigan daromadlar
4) Erkin kasblardagi shaxslar
5) Fermerlar
6) Boshqa yakka tartibdagi tadbirkorlar va savdogarlar O’ zini-o’ zi band
qilishdan daromadlar
7) Renta, sof foiz, dividendlar Mulkdan olinadigan
daromadlar
8) Joriy transfertlar, kompaniyalarning xayriyalari
9) Davlat nafaqalari va boshqa to’ lovlar Transfert daromadlari

Shu o’ rinda ta’kidlash lozimki, daromad tarkibining Yuqorida keltirilgan tasnifida
ma’lum chalkashliklar mavjud. Jumladan, qurolli kuchlar xizmatchilarining pul va
natural ko’ rinishdagi ta’minotlarini alohida bandda berilishi mantiqqa ziddir,
Chunki harbiy xizmatchilar ham o’ z faoliyatlari natijalarini ish haqi yoki maosh
ko’ rinishida oladilar. Shuningdek, 4 – 6 tartib raqamlari bo’ yicha keltirilgan
bandlar daromad turini emas, balki faoliyat turini ko’ rsatadi va h.k.
Aholi pul daromadlari ish haqi, tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan daromad,
nafaqa, pensiya, stipendiya shaklidagi barcha pul tuShumlarini, mulkdan foiz,
dividend, renta shaklda olinadigan daromadlarni, qimmatli qog’ ozlar, ko’ chmas
mulk, qishloq xo’ jalik mahsulotlari, hunarmandchilik buyumlarini sotishdan va
har xil xizmatlar ko’ rsatishidan kelib tushadigan daromadlarni o’ z ichiga oladi.
Natural daromad mehnat haqi hisobiga olinadigan va uy xo’ jaliklarining o’ z
iste’mollari uchun ishlab chiqargan mahsulotlaridan iborat bo’ ladi.
Jamiyat a’zolari daromadlari darajasi ular turmush farovonligining muhim ko’
rsatkichi hisoblanib, Shu bilan birga alohida shaxslarning dam olishi, bilim olishi,
sog’ lig’ ini saqlashi, eng zarur ehtiyojlarini qondirishi imkoniyatlarini belgilab
beradi. Aholi daromadlari darajasiga bevosita ta’sir ko’ rsatuvchi omillar orasida ish
haqidan tashqari chakana narx dinamikasi, iste’mol bozorining tovarlar bilan to’
yinganlik darajasi kabilar muhim o’ rin tutadi.
Birinchi Prezidentimiz I.Karimov ta’kidlab o’ tganlaridek: «Mustaqillik yillarida
odamlarimizning tafakkuri, dunyoqarashi, hayotga bo’ lgan munosabati ham tubdan
o’ zgardi. Turmush darajasi, oilasining farovonligi, eng avvalo, o’ ziga bog’ liq
ekanligini tuShunib etayotgan odamlar tobora ko’ payib bormoqda».
Aholi daromadlari darajasiga baho berish uchun nominal, ixtiyorida bo’ lgan va real
daromad tushunchalaridan foydalaniladi.
Nominal daromad – aholi tomonidan ma’lum vaqt oralig’ ida olingan
daromadlarining pul ko’ rinishidagi miqdori hisoblanadi.
Ixtiyorida bo’ lgan daromad – Shaxsiy iste’mol va jamg’ arma maqsadlarida
foydalanish mumkin bo’ lgan daromad. Bu daromad nominal daromaddan soliqlar
va majburiy to’ lov summasiga kam bo’ ladi.

Real daromad – narx darajasi o’ zgarishini hisobga olib, aholining ixtiyorida bo’
lgan daromadga sotib olish mumkin bo’ lgan tovar va xizmatlar miqdorini ko’
rsatadi , Ya’ni daromadning xarid quvvatini bi ldiradi.
Aholining nominal pul daromadlari turli manbalar hisobiga shakllanib, ulardan
asosiylari quyidagilar hisoblanadi:
a) ishlab chiqarish omillari hisobiga olinadigan daromad;
b) davlat yordam dasturlari bo’ yicha to’ lov va imtiyozlar shaklidagi pul
tuShumlari;
v) moliya-kredit tizimi orqali olinadigan pud daromadlari.
Respublikamizda 2014 yilda aholining nominal pul daromadlari 2013 yilga
nisbatan 17 , 6 foizga o’ sib, 7571,4 mlrd. so’ mni tashkil etdi. Iste’mol narxlari
indeksi bo’ yicha hisoblangan aholining real daromadlari esa 16% ga o’ sgan. A h oli
real daromadlarining oshishida asosiy omil bo’ lib makroiqtisodiy sharoitning
qulayligi, iqtisodiy o’ sishning tez sur’atlarda oshishi, inflyasiyaning sezilarli
darajada pasayganligi, iqtisodiyotdagi tarkibiy o’ zgarishlar va aholini aniq ijtimoiy
himoya qilishning kuchayganligi hisoblanadi.
Aholining yollanib ishlovchi qismi oladigan daromadlarining asosiy ulushini ish
haqi tashkil qiladi. Daromadning bu turi istiqbolda ham pul daromadlari umumiy
hajmining shakllanishida o’ zining etakchi rolini saqlab qoladi.
Aholi pul daromadlari darajasi davlat yordam dasturlari bo’ yicha to’ lovlar
sezilarli ta’sir ko’ rsatadi. Bu manbalar hisobiga pensiya ta’minoti amalga
oshiriladi va turli xil nafaqalar to’ lanadi.
Aholining moliya-kredit tizimi orqali olinadigan pul daromadlari quyidagilardan
iborat: davlat sug’ urtasi bo’ yicha to’ lovlar; Shaxsiy uy qurilishiga va matlubot
jamiyati a’zolariga bank ssudalari; jamg’ arma bankiga qo’ yilmalar bo’ yicha
foizlar; aksiya, obligatsiya bahosining ko’ payishidan olinadigan daromad va
zayom bo’ yicha to’ lovlar; lotereya bo’ yicha yutuqlar; tovarlarni kreditga sotib
olish natijasida tashkil topadigan, vaqtincha bo’ sh mablag’ lar; har xil turdagi
kompensatsiya to’ lovlar va h.k.

Keyingi yillarda mamlakatimiz aholisining pul daromadlari shakllanish manbalari
bo’ yicha quyidagi ma’lumotlar orqali tavsiflanadi (2-jadval) .
2-jadval. O’ zbekiston aholi pul daromadlarining tarkibi va uning
o’ zgarishi 1
Ko’
rsatkichlar 20 20 yil 2021 yil
Respublik
a bo’ yicha Shahar
aholisi Qishloq
aholisi Respublik
a bo’ yicha Shahar
aholisi Qishloq
aholisi
YAlpi
daromadlar 100 100 100 100 100 100
Pul
daromadlari 82,2 93,9 74,2 83,7 93,8 76,8
Ish haqi 28,6 39,2 21,4 29,6 39,9 22,5
Pensiya,
nafaqa,
stipendiya 15,7 17,3 14,6 15,8 17,1 15,1
Qishloq xo’
jaligi
mahsulotlarini
sotishdan
tushgan
daromad 18,0 7,9 24,9 17,4 5,8 25,3
Mulkdan
tushgan
daromad 1,4 2,6 0,5 1,2 1,3 1,1
Tadbirkorlik
faoliyatidan
tushgan
daromad 13,1 17,3 10,3 15,2 21,4 10,9
1
www.stat.uz

Boshqa pul
daromadlari 5,4 9,6 2,5 4,5 8,3 1,9
Natural ko’
rinishdagi
daromadlar 17,8 6,1 25,8 16,3 6,2 23,2
Aholi turmush darajasi tushunchasini ularning hayot kechirishi uchun zarur bo ’
lgan moddiy va ma ’ naviy ne ’ matlar bilan ta ’ minlanishi hamda kishilar ehtiyojining
bu ne ’ matlar bilan qondirilishi darajasi sifatida aniqlash mumkin .
Aholi turmush darajasining BMT tomonidan tavsiya etilgan ko ’ rsatkichlari tizimi
o ’ z ichiga quyidagi guruhlarni oladi :
1. Tug’ ilish va o’ lish darajasi hamda boshqa demografik ko’ rsatkichlar.
2. Hayot kechirishning sanitar-gigiena jihatidan sharoitlari.
3. Oziq-ovqat tovarlarini iste’mol qilish.
4. Turar joy sharoitlari.
5. Ma’lumot va madaniyat.
6. Mehnat qilish va bandlik sharoitlari.
7. Aholining daromadlari va xarajatlari.
8. Hayot kechirish qiymati va iste’mol narxlari.
9. Transport vositalari.
10. Dam olishni tashkil etish.
11. Ijtimoiy ta’minot.
12. Inson erkinligi.
Bu asosiy ko’ rsatkichlardan tashqari yana ba’zi bir axborotga oid ko’ rsatkichlar
ham ajratib ko’ rsatiladi: aholi jon boshiga to’ g’ ri keluvchi YAIM, aholi jon
boshiga to’ g’ ri keluvchi milliy daromad, aholi jon boshiga to’ g’ ri keluvchi
iste’mol hajmi va boshqalar.
Kishilar hayot faoliyati uchun zarur ne’matlar to’ plami mehnat sharoiti, ta’lim,
sog’ liqni saqlash, oziq-ovqat va uy-joy sifati kabi xilma-xil ehtiyojlarni o’ z ichiga
oladi. Kishilar ehtiyojlarini qondirish darajasi jamiyat a’zolarining alohida olgan
va oilaviy daromadlari darajasiga bog’ liq. Turmush darajasini mamlakat darajasida

(butun aholi uchun) va tabaqalashgan mikrodarajada (aholining alohida guruhi
uchun) qarab chiqish mumkin. Birinchi yondoShuv turli mamlakatlarda aholining
turmush darajasini aholi jon boshiga to’ g’ ri keladigan yalpi ichki mahsulot ko’
rsatkichi bo’ yicha aniqlab, qiyosiy tahlil qilish imkonini beradi.
Bozor iqtisodiyoti aholining Yuqori ta’minlangan yoki “boy” qatlamining mavjud
bo’ lishini taqozo qilib, ularga aholining Yuqori sifatli tovar va xizmatlar xarid
qilishga layoqatli bo’ lgan juda oz miqdori kiradi. AQSHda aholi bu qismining
Shaxsiy imkoniyati 8-10 mln. dollar baholanadi.
Turmush darajasi kishilarning turmush tarzi bilan uzviy bog’ liq. Turmush tarzi –
bu kishilar (jamiyat, ijtimoiy qatlam, shaxs)ning milliy va jahon hamjamiyatidagi
hayot faoliyati turi hamda usullarini aks ettiruvchi ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya.
Turmush tarzi inson hayot faoliyatining turli jihatlarini qamrab oladi, Ya’ni:
- mehnat, uni tashkil etishning ijtimoiy shakllari;
- turmush va bo’ sh vaqtdan foydalanish shakllari;
- siyosiy va ijtimoiy hayotda ishtirok etish;
- moddiy va ma’naviy ehtiyojlarni qondirish shakllari;
- kishilarning kundalik hayotdagi xulq-atvori me’yorlari va qoidalari.
Dunyodagi barcha mamlakatlar aholi jon boshiga to’ g’ ri keladigan o’ rtacha
daromadlar darajasi bilan bir-biridan keskin farqlanadi. Bu turli mamlakatlar
aholisining daromadlari darajasi o’ rtasida tengsizlik mavjudligini bildiradi. Shu
bilan birga alohida olingan mamlakatlar aholisining turli qatlam va guruhlari o’
rtacha daromadlari darajasida ham farq mavjud bo’ ladi. Mamlakatning iqtisodiy
rivojlanishi darajasi ham daromadlaridagi farqlarni bartaraf qilmaydi.
O’ z-o’ zidan aniqki, iqtisodiy o’ sish daromadlarning ko’ payishiga olib keladi.
Bunda butun aholi daromadlari mutloq miqdorda asta-sekin o’ sib boradi.
Daromadlarning mutloq miqdori ko’ payib borsa-da, har doim ham daromadlar
tengsizligi darajasiga ta’sir ko’ rsatmasligi mumkin.
Daromadlar tengsizligi darajasini miqdoriy aniqlash uchun jahon amaliyotida
Lorens egri chizig’ idan foydalaniladi (1-chizma). CHizmaning yotiq chizig’ ida
aholi guruhlarining foizdagi ulushi, tik chizig’ ida esa bu guruhlar tomonidan

olinadigan daromadning foizdagi ulushi joylashtirilgan. Nazariy jihatdan
daromadlarning mutloq teng taqsimlanishi imkoniyati (burchakni teng ikkiga bo’
luvchi) 0E chiziqda ifodalangan bo’ lib, u oilalarning har qanday tegishli foizi
daromadlarning mos keluvchi foizini olishini ko’ rsatadi. Ya’ni aholining 20%
barcha daromadlarning 20%ni, aholining 40% daromadlarning 40%ni, aholining
60% daromadlarning 60%ni olishini bildiradi va h.k. Demak, 0E chizig’ i
daromadlarning taqsimlanishidagi mutloq tenglikni ifodalaydi.
Shuningdek, nazariy jihatdan mutloq tengsizlikni ham ajratib ko’ rsatish mumkin.
Bunda aholining ma’lum guruhlari (20%, 40 yoki 60% va h.k.) hech qanday
daromadga ega bo’ lmay, faqat bir foizi barcha 100% daromadga ega bo’ ladi.
CHizmadagi 0FE siniq chizig’ i mutloq tengsizlikni ifodalaydi.
Real hayotda mutloq tenglik va mutloq tengsizlik holatlari mavjud bo’ lmaydi. Balki
aholining ma’lum guruhlari o’ rtasida daromadlarning taqsimlanishi notekis ravishda
boradi. Bunday taqsimlanishini Lorens egri chizig’ i deb nomlanuvchi 0E egri chizig’ i
orqali kuzatish mumkin. Aholi guruhlari ulushi va daromad ulushini birlashtiruvchi egri
chiziqdan ko’ rinadiki, aholining dastlabki 20%ga daromadlarning juda oz (taxminan 3-
4%gacha) qismi to’ g’ ri keladi. Keyingi guruhlarga to’ g’ ri keluvchi daromad ulushi ortib
boradi. Daromadning eng katta qismi (deyarli 60%) aholining so’ nggi 20%ga to’ g’ ri
keladi. Bu guruh chegarasi ichida ham daromadlar notekis taqsimlangan, Ya’ni dastlabki
10% taxminan 20% daromadga ega bo’ lsa, keyingi 10%ga daromadning deyarli 40% to’
g’ ri keladi va h.k.
Mutloq tenglikni ifodalovchi chiziq va Lorens egri chizig’ i o’ rtasidagi tafovut daromadlar
tengsizligi darajasini aks ettiradi. Bu farq qanchalik katta bo’ lsa, Ya’ni Lorens egri
chizig’ i 0E chizig’ idan qanchalik uzoqda joylashsa, daromadlar tengsizligi darajasi
ham Shunchalik katta bo’ ladi. Agar daromadlarning haqiqiy taqsimlanishi mutloq
teng bo’ lsa, bunda Lorens egri chizig’ i va bissektrisa o’ qi bir-biriga mos kelib, farq
yo’ qoladi.
Daromadlar tabaqalanishini aniqlashning ko’ proq qo’ llaniladigan ko’
rsatkichlaridan bir ditsel koeffitsienti hisoblanadi. Bu ko’ rsatkich 10% eng Yuqori
ta’minlangan aholi o’ rtacha daromadlari va 10% eng kam ta’minlanganlar o’

rtacha daromadi o’ rtasidagi nisbatni ifodalaydi. Masalan, AQSH va Buyuk
Britaniyada bu nisbat 13:1ga, SHvetsiyada esa 5,5:1ga teng.
YAlpi daromadning aholi guruhlari o’ rtasida taqsimlanishini tavsiflash uchun aholi
daromadlari tengsizligi indeksi (Djini koeffitsienti) ko’ rsatkichi qo’ llaniladi. Djini
koeffitsienti chizmadagi Lorens egri chizig’ i bilan mutloq tenglik chizig’ i o’
rtasidagi yuzaning 0FE uchburchak yuzasiga nisbati orqali aniqlanadi. Bu ko’
rsatkich qanchalik katta bo’ lsa, (Ya’ni 1,0 ga yaqinlashsa) tengsizlik Shuncha kuchli
bo’ ladi. Jamiyat a’zolari daromadlari tenglashib borganda bu ko’ rsatkich 0 (nol)ga
intiladi. Masalan, keyingi yarim asr davomida Djini indeksi Buyuk Britaniyada 0,39
dan 0,35 ga qadar, AQSHda esa 0,38 dan 0,34 ga qadar pasaygan.
Bozor iqtisodiyotiga o’ tish davrida iqtisodiy beqarorlik tufayli qarab chiqilgan bu
ko’ rsatkich o’ sish tamoyiliga ega bo’ ladi. Umumiy daromadning tabaqalanishi
alohida tarmoqlar va faoliyat sohalarida ish haqi darajasidagi farqlarning ortishi
bilan birga boradi. Milliy iqtisodiyotda o’ rtacha ish haqining tarmoqlar, korxonalar
va ishlovchilar toifalari bo’ yicha Yuqori tengsizligi tarkib topadi.
Jumladan O’ zbekistonda o’ rtacha oylik nominal ish haqiga nisbatan alohida
tarmoqlarda ish haqi darajasining o’ zgarishi quyidagi ma’lumotlar bilan
tavsiflanadi.
5-jadval. Respublika iqtisodiyotining asosiy tarmoqlarida oylik nominal ish haqi
nisbatlarining o’ zgarishi (o’ rtacha ish haqi –100%) 2
Yillar Sanoat Qishloq
xo’ jaligi Transport Qurilishi Maorif Bank sohasi
2014 148,2 85,4 126,6 153,6 60,9 189,4
2016 139,2 54,4 136,0 166,7 70,4 184,9
2018 155,3 46,1 152,8 152,3 68,2 210,7
2019 165,2 51,6 143,3 162,3 57,2 227,6
20 2 0 189,6 60,9 174,0 164,4 71,3 257,1
Daromadlar tengsizligida katta farqlari mavjud bo’ lishining asosiy sababi bozor
tizimiga asoslangan iqtisodiyotning o’ z xususiyatlaridan kelib chiqadi. Bizning
2
www.stat.uz

respublikada ham bozor iqtisodiyotiga o’ tish daromadlar tengsizligi muammosini
keskinlashtiradi. Bu erda asosiy rolni mol-mulk (uy-joy, ko’ chmas mulk, aksiya va
boshqalar)ga ega bo’ lish omili o’ ynay boshlaydi. Daromadlarning tabaqalanish
jarayoni etarli darajada tez boradi, minimal darajadan bir necha o’ n baravar Yuqori
daromadga ega bo’ lgan ijtimoiy qatlam shakllanadi. Daromadlarning tabaqalanishi
mulkiy tabaqalanishni keltirib chiqaradi. Vaqt o’ tishi bilan oilalarning to’ plagan
mol-mulki meros qoldirishi sababli daromadlar tabaqalanishining kuchayishi ro’ y
beradi. Har xil oilalar uchun turlicha iste’mol muhit yaratiladi. Ijtimoiy tenglik va
daromadlar taqsimotida adolatlikni ta’minlab berishning muhim muammolari kelib
chiqadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida daromadlar tengsizligini keltirib chiqaruvchi umumiy
omillar ham mavjud bo’ ladi. Bularning asosiylari quyidagilar:
- kishilarning umumiy (jismoniy, aqliy va estetik) layoqatidagi farqlar;
- ta’lim darajasi va malakaviy tayyorgarlik darajasidagi farqlar;
- tadbirkorlik mahorati va tahlikaga tayyorgarlik darajasidagi farqlar;
- ishlab chiqaruvchilarning bozorda narxlarni o’ rnatishga layoqatliligi
(bozordagi hukmronlik darajasidan kelib chiqib) darajasidagi farqlar.
Bunday sharoitda davlatning daromadlarni qayta taqsimlash vazifasi daromadlar
tengsizligidagi farqlarni kamaytirish va jamiyat barcha a’zolari uchun ancha qulay
moddiy hayot sharoitini ta’minlashga qaratiladi.
Daromadlar tengsizligi kamayishining taxminan 80 foizini asosan transfert to’
lovlari taqozo qiladi. Aniqroq aytganda davlat transfert to’ lovlari eng past
daromad oluvchi kishilar guruhi daromadining asosiy qismi (70-75%)ni tashkil
qiladi va qashshoqlikni yumshatishning eng muhim vositasi hisoblanadi.
1. Daromadlarni davlat tomonidan qayta taqsimlash g’ oyasi, maqsadi va
dastaklari.
2. Ijtimoiy himoyaning mazmuni va uning shakllari. Bozor iqtisodiyotiga o’ tish
sharoitida davlatning ijtimoiy siyosati.

3.Hozirgi bosqichda kasanachilik sohasi bandlik va oila byudjeti daromadlarini
oshirishning qo’ shimcha manbaiga aylanib borayotganligi.
Davlatning ijtimoiy siyosati tegishli markazlashgan daromadlarni tabaqalashgan
soliq solish yo’ li bilan shakllantirish va uni byudjet orqali aholi turli guruhlari o’
rtasida qayta taqsimlashdan iborat. Davlat daromadlarni qayta taqsimlashda
ijtimoiy to’ lovlar bilan birga bozor narxlarini o’ zgartirish (masalan, fermerlarga
narxlarni kafolatlash) va ish haqining eng kam darajasini belgilash usullaridan
foydalanadi.
Ijtimoiy to’ lovlar – kam ta’minlanganlarga pul yoki natural yordam ko’ rsatishga
qaratilgan tadbirlari tizimi bo’ lib, bu ularning iqtisodiy faoliyatda qatnashishi bilan
bog’ liq bo’ lmaydi. Ijtimoiy to’ lovlarning maqsadi jamiyatdagi munosabatlarni
insonparvarlashtirish hamda ichki talabni ushlab turish hisoblanadi.
Aholi real daromadlari darajasiga inflyasiya sezilarli ta’sir ko’ rsatishi sababli
daromadlarni davlat tomonidan tartibga solishning muhim vazifasi iste’mol
tovarlariga narxning o’ sishini hisobga olish va daromadlarni indeksatsiyalash,
Ya’ni nominal daromadlarni narxlar o’ sishiga bog’ liqlikda oshirib borish
hisoblanadi.
Shaxsiy daromadni himoya qilishda ijtimoiy siyosatning muhim yo’ nalishi aholi
kambag’ al qatlamini qo’ llab-quvvatlash hisoblanadi.
Amaliy hayotda qashshoqlikning o’ zi hayot kechirish minimumi yordamida
aniqlanadi. Bu ijtimoiy va fiziologik (jismoniy) minimumda ifodalanadi. Ijtimoiy
minimum jismoniy ehtiyojlarni qondirishning minimal me’yori bilan birga ijtimoiy
talablarning minimal xarajatlarini ham o’ z ichiga oladi. Fiziologik minimum esa
faqat asosiy jismoniy ehtiyojlarni qondirishni ko’ zda tutadi.
Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda aholining ijtimoiy yordamiga muhtoj
qismini aniqlashda turli xil mezonlar asos qilib olinadi. Ular jumlasiga daromad
darajasi, Shaxsiy mol-mulki miqdori, oilaviy ahvoli va Shu kabilar kiritiladi.
Ijtimoiy siyosat – bu davlatning daromadlar taqsimotidagi tengsizlikni yumshatishga va
bozor iqtisodiyoti qatnashchilari o’ rtasidagi ziddiyatlarni bartaraf qilishga yo’
naltirilgan siyosatdir.

Respublikada bozor munosabatlariga o’ tish davrida ijtimoiy siyosat aholini
ijtimoiy qo’ llab-quvvatlash va himoya qilishga qaratiladi hamda alohida yirik yo’
nalishlarda amalga oshiriladi. Bu yo’ nalishlar I. A. Karimovning “O’ zbekiston
iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’ lida” kitobida to’ liq bayon qilib berilgan.
Aholini ijtimoiy himoyalash chora-tadbirlari tizimidagi eng asosiy yo’ nalish – bu
narxlar erkinlashtirilishi va pulning qadrsizlanish darajasi ortib borishi munosabati
bilan daromadlarning eng kam va o’ rtacha darajasini muntazam oshirib borish
hisoblanadi. Bunda respublikaning o’ ziga xos yondaShuvi ishlab chiqilib,
daromadlar nisbatini o’ zgartirish, ish haqi, pensiyalar, stipendiyalarning, jamg’
arma banklardagi aholi omonatlari stavkalarining eng oz miqdorini bir vaqtning o’
zida qayta ko’ rib chiqish yo’ li bilan amalga oshiriladi. Daromadlar nisbatini o’
zgartirishda 2013 yil joriy etilgan yangi yagona ta’rif setkasi katta ahamiyatga ega
bo’ ldi. Bu barcha toifadagi xodimlarning mehnat haqi miqdorlarini tarif
koeffitsientlari orqali, eng kam ish haqi vositasi bilan bevosita o’ zaro bog’ lash
imkonini berdi.
Aholini ijtimoiy himoyalashning ikkinchi yo’ nalishi - ichki iste’mol bozorini
himoya qilish, hamda oziq-ovqat mahsulotlari va nooziq-ovqat mollari asosiy turlari
iste’molini muayyan darajada saqlab turish bo’ ldi. Bunga erishishda muhimi
mahsulotlar eksportini bojxona tizimi orqali nazorat qilish va ularga Yuqori boj to’
lovlari joriy etish, kundalik zarur tovarlarni me’yorlangan tarzda sotishni tashkil
qilish kabi tadbirlar katta ahamiyatga ega bo’ ldi. Milliy valyuta joriy etilishi bilan
oziq-ovqat mahsulotlarini me’yorlangan tarzda sotishdan voz kechish erkin
narxlarga o’ tish imkoniyatini yaratadi.
Iqtisodiy islohotlarning ilk bosqichida ijtimoiy siyosatni amalga oshirishning uchinchi
yo’ nalishi – aholining kam ta’minlangan tabaqalarini ijtimoiy himoyalash va qo’ llab
- quvvatlash borasida kuchli chora-tadbirlar o’ tkazilganligi bo’ ldi. Bu yo’ nalishda
aholining ijtimoiy jihatdan nochor qatlamlari - pensionerlar, nogironlar, ko’ p bolali va
kam daromadli oilalar, ishsizlar, o’ quvchi yoshlar hamda qayd etilgan miqdorda
daromad oluvchi kishilar turli xil yo’ llar bilan himoya qilib borildi.

Yalpi ijtimoiy himoyalash tizimidan ishonchli ijtimoiy kafolatlar va aholini
ijtimoiy qo’ llab-quvvatlash tizimiga izchillik bilan o’ tish – ijtimoiy siyosatni
amalga oshirishga, ijtimoiy himoya vositasini kuchaytirishda sifat jihatdan yangi
bosqich boshlashini bildiradi.
Yangilangan ijtimoiy siyosat adolat tamoyillariga izchillik bilan rioya qilishga
asoslanib, ijtimoiy ko’ maklashishning mavjud usullarini va pul bilan ta’minlash
manbalarini tubdan o’ zgartirishni taqozo qiladi. Bu siyosat ijtimoiy himoya aniq
maqsadi va aholining aniq tabaqalarini qamrab olishni ko’ zda tutadi. Yordam tizimi
faqat kam ta’minlangan va mehnatga layoqatsiz fuqarolarga nisbatan qo’ llanilib, Shu
maqsad uchun davlat manbalari bilan bir qatorda mehnat jamoalari, turli tashkilot
hamda jamg’ armalarning mablag’ laridan ham foydalaniladi.
Ijtimoiy ko’ maklashishning yangi tizimida bolalar va kam daromadli oilalar
yordamdan bahramand bo’ luvchi asosiy kishilar hisoblanib, ular uchun hamma
nafaqa va moddiy yordamlar faqat mahalla orqali etkazib beriladi. Bu tizimda kam
daromadli oilalarga beriladigan moddiy yordam mahalla orqali etkaziladi. Shu
maqsadda mahallalarda byudjet mablag’ lari, korxona va tashkilotlar, tadbirkorlik
tuzilmalari va ayrim fuqarolarning ixtiyoriy o’ tkazgan mablag’ lari hisobidan
maxsus jamg’ armalar hosil qilindi.
Ijtimoiy ko’ maklashishning yangi tizimi mehnatga rag’ batlantiradigan omillar va
vositalar yangi tuzilmasi paydo bo’ lishini ham taqozo qiladi.
Shunday qilib, islohotlar davrida davlat aholining muhtoj tabaqalarini qo’ llab-
quvvatlash bilan birga, o’ z mehnat faoliyati orqali oilasining farovonligini
ta’minlashga intiluvchi kishilar uchun teng sharoit va qulay imkoniyat yaratishga
harakat qiladi.
2.Aholi daromadlari tarkibi. Aholi turmush darajasi va uning
ko’rsatkichlari.
Aholi turmush darajasi tushunchasiga ularning hayot kechirish uchun zarur
bo’lgan moddiy va ma’ naviy ne’ matlar bilan ta’ minlanishi hamda kishilar
ehtiyojining bu ne’ matlari bilan qondirilishi darajasi sifatida aniqlash mumkin.

Aholi turmush darajasining BMT tomonidan tavsiya etilgan ko’rsatkichlari tizimi
o’z ichiga qo’yidagi guruhlarni oladi:
1. Tug’ilish va o’lish darajasi hamda boshqa demografik ko’rsatkichlar.
2. Hayot kechirishning sanitar-gigiena jihatidan sharoitlari.
3. Oziq-ovqat tovarlarni iste’ mol qilish.
4. Turar joy sharoitlari.
5. Ma’ lumot va madaniyat.
6. Mehnat qilish va bandlik sharoitlari.
7. Aholining daromadlari va xarajatlari.
8. Hayot kechirish qiymati va iste’ mol narxlari.
9. Transport vositalari.
10. Dam olishni tashkil etish
11. Ijtisoiy ta’ минот
12. Inson erkinligi.
Turmush darajasini mamlakat darajasida (butun aholi uchun) va
tabaqalashgan mikrodarajasida (aholinig alohida guruhi uchun) qarab chiqish
mumkin.
Birinchidan, yondashuv turli mamlakatlarda aholining turmush darajasining aholi
jon boshiga to’g’ri keladigan yalpi ichki mahsulot ko’rsatkichi bo’yicha aniqlab,
qiyosiy tahlil qilish imkonini beradi.
Aholi guruxlari bo’yicha daromadlar taqsimlanishi dinamikasini taqqoslash iste’
mol byudjeti asosida amalga oshiriladi. Iste’ molchi byudjetlarinig bir qator turlari
mavjud bo’ladi: o’rtacha oila byudjeti, yuqori darajada ta’ minlangan byudjet,
minimal darajada moddiy ta’ minlanganlar byudjeti, nafaqaxo’rlar va aholi boshqa
ijtimoiy guruhlari byudjeti shular jumlasidandir.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida o’rtacha daromad “o’rtacha sinf” deb ataladigan
tabaqalar daromadlari bo’yicha aniqlanadi. Bunday gurux iste’ mol savati
to’plamiga uy, avtomashina, dal hovli, zamonaviy uy jihozlari, sayr qilish va
bolalar o’qitishi imkoniyati, qimmatli qog’ozlar va zebu ziynat buyumlari kiradi.
Bozor iqtisodiyoti aholining yuqori ta’ minlangan yoki “boy” qatlam inig

mavjud bo’lishini taqazo qilib, ularga aholining yuqori sifatli tovar va xizmatlar
xarid qilishga layoqatli bo’lgan juda oz miqdori kiradi.
Faravonlikning eng quyi chegarasini oila daromadining bundan past darajasida
ishchi kuchini takror hosil qilishni ta’ minlab bo’lmaydi. Bu daraja moddiy ta’
minlanganlik minimumi yoki kun kechirish darajasi (qishloqning boshlanishi)
sifatida chiqadi. Turmush darajasi kishilarning turmush tarzi bilan uzviy bog’liq.
Turmush tarzi - bu kishilar (jamiyat, ijtimoiy qatlam, shaxs)ning milliy va jahon
hamjamiyatidagi hayot faoliyati hamda usullarini aks ettiruvchi ijtimoiy-iqtisodiy
kategoriya, turmush tarzi inson hayot faoliyatining turli jihatlarini qamrab oladi,
ya’ ni:
1. Mehnat, uni tashkil etishning ijtimoiy shakllari.
2. Turmush va bo’sh vaqtdan foydalanish shakllari;
3. Siyosiy va ijtimoiy hayotda ishtiroq etish;
4. Moddiy va manaviy ehtiyojlarini qondirish shakllari;
5. Kishilarning kundalik hayotidagi hulq-atvori me’ yorlari va qoidalar и.
Kishilar hayoti faoliyati uchun zarur ne’ matlar to’plami mehnat sharoiti, ta’
lim, sog’liqni saqlash, oziq-ovqat va uy-joy sifati kabi xilma-xil ehtiyojlarini o’z
ichiga oladi. Kishilar ehtiyojlarini qondirish darajasi jamiyat a’ zolarining aholida
olgan va oilaviy daromadlari darajasiga bog’liq. Ya’ ni, aholi jon boshiga to’g’ri
keluvchi milliy daromad, aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi iste’ mol hajmi va
boshqalar daromad manbalari hisoblanadi.
Davlatning ijtimoiy siyosati tegishli markazlashgan daromadlarni tabaqalashgan
soliq solish yo’li bilan shakllantirish va uni byudjet orqali turli guruhlari
o’rtasidagi qayta taqsimlashdan iborat.
Davlat daromadlarini qayta taqsimlashdan ijtimoiy to’lovlar bilan birga bozor
narxlarini o’zgartirish va ish haqining eng kam darajasini belgilash usullaridan
foydalanadi.
Ijtimoiy to’lovlar – kam ta’ minlanganlarga pul yoki natural yordam ko’rsatishga
qaratilgan tadbirlar tizini bo’lib, bu ularning iqtisodiy faoliyatda qatnashishi bilan
bog’liq bo’lmaydi.

Ijtimoiy to’lovlarning maqsadi jamiyatdagi munosabatlarni inson
parvarishlashtirish hamda ichki talabni ushlab turish hisoblanadi.
Aholini daromadlari darajasiga inflyatsiya sezilarli ta’ sir ko’rsatish sababli
daromadlarni davlat tomonidan tartibga solishning muhim vazifasi iste’ mol
tovarlarni narxnig o’sishini hisobga olish va nominal daromadlarini narxlar
o’sishiga bog’liqlikdan oshirib borish hisoblanadi.
SHaxsiy daromadni himoya qilishda ijtimoiy siyosatning muhim yo’nalishi
aholining kambag’al qatlamini qo’llab-quvvatlash hisoblanadi.
Amaliy hayotda qashshoqlikning o’zi hayot kechirish minimumi yordamida
aniqlanadi. Bu ijtimoiy va fiziologik (jismoniy) minimumda ifodalanadi. Ijtimoiy
ehtiyojlarni qondirishning minimal me’ yor bilan birga ijtimoiy talablarning
minimal xarajatlarni ham o’z ichiga oladi. Fiziologik minimum esa faqat asosiy
jismoniy ehtiyojlarni qondirishni ko’zda tutadi.
Bozor iqtisodiyoti rivojlangan malakatlarda aholining ijtimoiy yordamiga muhtoj
qismini aniqlashda turli xil mezonlar asos qilib olinadi. Ular jumlasiga daromad
darajasi, shaxsiy mol-mulkni miqdori, oilaviy ahvoli kiritiladi.
Ijtimoiy siyosat – bu davlatning daromadlar taqsimotidagi tengsizlikni
yumshatishga va bozor iqtisodiyoti qatnashchilari o’rtasidagi ziddiyatlarni bartaraf
qilishag yo’naltirilgan siyosatdir.
Aholini ijtimoiy himoyalash chora-tadbirlari tizimidagi eng asosiy yo’nalish –
bu narxlar erkinlashtirilishni va pulning qadrsizlanish darajasiga ortib borishi
munosabati bilan daromadlarning eng kam va o’rtacha darajasini muntazam oshirib
borish hisoblanadi. “Ma’ lumki, malakatimzda kam ta’ minlangan oilalarni bepul
sigir berish yo’li bilan qo’llab-quvvatlash alohida e’ tibor qaratiladi. Masalan, 2016
yildan hozirga qadar nan shunday oilalar uchun 103 mingdan ziyod qoramol
berildi. Natijasida 2019 yilning birinchi yanvargacha shaxsiy yordamchi va dehqon
xo’jaliklari qoramol boquvchi sifatida ro’yxatga olingan fuqarolarning umumiy
soni bir million 100 mingdan ko’proqni tashkil etdi. Shulardan 54 ming kishiga
yangi mehnat darajasiga berildi, bir yuz o’n bir ming fuqaroning esa mavjud
mehnat daftarchasiga ish staji tegishli tartibda qayd etildi”.

Aholining ijtimoiy himoyalashning ikkinchi yo’nalishi – ichki iste’ mol bozorini
himoya qilish, hamda oziq-ovqat mahsulotlari va nooziq – ovqat mollari asosiy
turlari iste’ molini muayyan darajada saqlab turish bo’ldi. Bunga erishishida
muhim mahsulotlar eksportini bojxona tizimi orqali nazorat qilish va ulrga yuqori
boj to’lovlari joriy etish, kundalik zarur tovarlarni me’ yorlangan tarzda sotishni
tashkil qilish kabi tadbirlar katta ahamiyaga ega bo’ladi.
Ijtimoiy siyosatni amalga oshirishning uchinchi yo’nalishi - aholining kam ta’
minlangan tabaqalarning ijtimoiy himoyalash va qullab-quvvatlash borasida kuchli
chora-tadbirlar o’tkazganligi bo’ldi. Masalan, pensionerlar, nogironlar, ko’p bolali
va kam daromadli oilalar, ishsizlar, o’quvchi yoshlar hamda qayd etilgan miqdorda
daromad oluvchi kishilar turli xil yo’llar bilan himoya qilib borildi.
Yalpi ijtimoiy kafolatlar tizimdan ishonchli ijtimoiy kafolatlari va aholini ijtimoiy
qo’llab-quvvatlash tiziiga izchillik bilan o’tish-ijtimoiy siyosati amalga oshirishga,
ijtimoiy himoya vositasini kuchaytirishda sifat jihatdan yangi bosqich
boshlanishini bildiradi.
Mamlakatimizda ijtimoiy sohaga yo’naltirilgan mablag’lar davlat byudjetining
umumiy xarajatlariga nisbatan 2016 yilda 51,9 foizni, 2017 yilda 53 foizni 2019
yilda 54,6 foizni, 2019 yil 56,3 fozni tashkil etgan bo’lsa, 2020 yilda 59,1 foizni
yetkazish rejalashtirilgan.
Mamlakatda 2018 yilda ijtimoiy inftuzilma bo’yicha qilingan ishlar salmoqli
bo’ldi. Ya’ ni, “Ijtimoiy soha ob’ ektlarini qurish va foydalanishga topshirish
masalalariga ustuvor ahamiyat berilishi natijasida 113 ming 201 o’quvchiga
mo’ljallangan 169ta kasb-hunar kolleji va 14 ming 700 o’rinli 23ta akademik litsey
qurildi va rekonsturuktsiya qilindi. Shu bilan birga, 69ta yangi maktab barpo etildi
va 582ta maktab kapital rekonstruktsiya qilindi. Shular qatorida 184ta bolalar sport
inshooti, 26ta qishloq vrachlik punkti va 7 million 240 ming kvadrat metr to’rar
joy binolari va boshqa ob’ ektlar qo’rildi”
Bularning barchasi mamlakat aholisini ijtimoiy har tomonlama qo’llab-quvvatlash
va himoya qilish, uning turmush farovonligini oshirishda muhim ahamiyat kasb
etadi.

Xullas, islohotlar davridagi davlat aholining muhtoj tabaqalarni qo’llav-quvvatlash
bilan birga, o’z mehnat faoliyati orqali oilasining farovonligini ta’ minlashga
haraqat qilayotgan kishilar uchun teng sharoit va qo’lay imkoniyat yaratib
bormoqda.
Turmush darajasi - bu jismoniy, manaviy va ijtimoiy ehtiyojlarning rivojlanish
darajasi, qondirilganlik miqiyosi va ularing qondirish uchun yaratilgan
imkoniyatlarni aks ettiruvchi kompleks ijtimoiy-iqtisodiy kategoriyadir.
Turmush darajasi to’g’risida to’liqroq malumot olish uchun aholi daromadlari va
ehtiyojlari, istemol darajasi va tarkibi, uy-joy, mol-mulk, madaniy-maishiy
buyumlar va boshqalar bilan tabminlanganlik darajasini chuqurroq o’rganish lozim
bo’ladi.
Turmush darajasini ifodalovchi ko’rsatkichlar turli-tuman bo’lib, ular quyidagi
turkumlarga ajratiladi:
-umumiy va xususiy;
-iqtisodiy va ijtimoiy-demografik;
-obyektiv va subyektiv;
-qiymat va natural;
-miqdo rva sifat;
-istemol proportsiyasi va tarkibi ko’rsatgichlari;
-statistik va boshqa ko’rsatkichlar.
Umumiy ko’rsatgichlarga:
1.Milliy daromad
2.Istemol fondi
3.Milliy boyliklar iste’mol fondi kabilarning aholi jon boshiga to’g’ri keladigan
ulushi kiritiladi. Bu ko’rsatkichlar jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining
umumiy darajasini ifodalaydi.
Xususiy ko’rsatkichlardan:
1.Iste’mol darajasi va usullari.
2.Mehnat sharoitlari.
3.Turar-joy taminoti va maishiy qulayliklar.

4.Ijtimoiy-madaniy xizmat ko’rsatish darajasi
5.Bolalarni tarbiyalash sharoitlari.
6.Ijtimoiy taminot va boshqalarni keltirib o’tish mumkin.
Iqtisodiy ko’rsatkichlar inson va jamiyat hayotining iqtisodiy imkoniyatlarini
ifodalaydi. Jamiyat iqtisodiy taraqqiyoti va har bir insonning farovonligi (va ha-
iqiy daromadlar, ish bilan bandlik va boshqalar) darajasini aks ettiruvchi
ko’rsatkichlarni iqtisodiy ko’rsotkichlar sirasiga kiritiladi.
Ijtimoiy-demografik ko’rsatkichlar aholining yoshi, jinsi, kasbiy-malakaviy
tarkibini, ishchi kuchini jismoniy takror ishlab chiqarishni ifodalaydi.
Obyektiv ko’rsatkichlar obnktiv (iqtisodiy, texnik va hokazo) bazaga, ega bo’lsa,
subyektiv ko’rsatkichlar aholi guruhlari yoki alohida shaxslarning mehnat,oilaviy
munosabatlar, daromadlar,ish, turmush tarzi vash u kabilardan qoniqish bo’yicha
hisobga olinadi.
Qiymat ko’rsatkichlari barcha daromad ko’rsatkichlari va pul ko’rinishidagi
boshqa ko’rsatkichlarni (tovar aylanishi, xizmatlar, tashishlar, pul jamg’armalari va
qo’yilmalari va hokazolarni hajmi) o’z ichiga oladi. Natural ko’rsatkichlar natural
birliklarda (dona, kvm, kubm va hokazolar) o’lchanadigan muayyan moddiy
nematlar va xizmatlar-oziq-ovqat mahsulotlari, energiya istemoli, mol-mulk, turar-
joylar, madaniy–maishiy tovarlar taminotining hajmini ifodalaydi.
Miqdor ko’rsatkichlari muayyan moddiy nematlar va xizmatlar istemol hajmini
aniqlaydi. Sifat ko’rsatkichlari esa aholi farovonligini sifat ko’rsatkichlari esa
aholi farovonligini sifat jihatdan baholash imkonini beradi.
Hozirgi paytda yuzaga kelgan sharoitlarni hisobga olib, bozor iqtisodiyoti
sharoitlariga muvofiqlashtirilgan quyidagi yangi ko’rsatkichlar tizimi taklif etiladi:
1)umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar;
2)aholi daromadlari;
3)aholi iste’moli va harajatlari;
4)aholining pul jamg’armalari;
5)jamg’arilgan mol-mulklar va turar-joylar;
6)aholining ijtimoiy tabaqalanishi;

7)aholining kam ta’minlangan tabaqalari.
Turmush darajasini ifodalash uchun mutlaq va nisbiy qashshoqlik
ko’rsatkichlaridan ham foydalaniladi. Mutlaq qashshoqlik -daromadning umuman
yo’qligi yoki shaxs (oila)ning minimal turmush ehtiyojlarini qondirish uchun zarur
daromadining yo’qligi. Mutlaq qashshoqlik ko’proq daydilar, boshpanasizlar va
shu kabilar orasida uchraydi.
O’zbekistonda nisbiy qashshoqlik yashash minimummidan kam bo’lgan daromad
miqdori bilan aniqlanadi. Jahon amaliyotida esa bu ko’rsatkich mamlakat bo’yicha
o’rtacha daromadning 40-60 foizidan kam bo’lgan daromadlarga nisbatan
qo’llaniladi.
Jamiyat a'zolarining daromadlari darajasi ularning farovonligining eng muhim
ko'rsatkichidir, chunki u shaxsning moddiy va ma'naviy hayotining imkoniyatlarini
belgilaydi: dam olish, ta'lim olish, sog'lig'ini saqlash, shoshilinch ehtiyojlarni
qondirish.
Ijtimoiy siyosat - bu ijtimoiy farovonlikka erishish, aholining hayot sifatini
oshirish va jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashga qaratilgan chora-tadbirlar
tizimi. Ijtimoiy siyosatni amalga oshirishning asosiy printsipi ijtimoiy adolatni
ta'minlashdan iborat: bir tomondan, davlat fuqarolarga yashash uchun teng
boshlang'ich sharoitlarni ta'minlashi kerak, boshqa tomondan, jamiyatning eng faol
a'zolari ko'proq imtiyozlar olishlari kerak. va ularning ishi uchun xizmatlar.
Daromad miqdoriga ko'p turli omillar ta'sir qiladi, ko'pincha ta'sirning ko'p qirrali
xususiyatiga ega. Ularning ichida harakatning kuchini va daromad shakllanishining
boshqa omillari yo'nalishini belgilovchi ijtimoiy-siyosiy; daromadning jinsi, yoshi,
jismoniy chidamliligi va intellektual qobiliyatiga bog'liqligini hisobga olgan holda
demografik; kasbiy, ta'lim darajasini, malakasini va ish tajribasini o'rganish;
shaxsning jamiyatdagi o'rniga va lavozim ierarxiyasiga qarab daromad miqdorini
belgilovchi maqom; ijtimoiy-iqtisodiy, xususan, faoliyat turi va turini, bandlik
imkoniyatlarini, ishlab chiqarish turini, ishlab chiqarish vositalariga egalik
shaklini, mehnat sharoitlarini o'z ichiga oladi.

Turli xil iqlim sharoitlariga ega bo'lgan mamlakatlarda geografik omillar alohida
ahamiyatga ega, chunki asosiy tovarlar va xizmatlarning narxi mintaqadan
mintaqaga sezilarli darajada farq qiladi va shunga mos ravishda turli darajadagi
daromadlarni nazarda tutadi.
Shunday qilib, aholi daromadlari uy xo'jaliklari tomonidan olingan barcha natura
va pul mablag'laridir. Ular naqd yoki naqd shaklda bo'lishi mumkin. Natura
shaklidagi daromadlarga qishloq xo’ jaligi mahsulotlari, chorvachilik mahsulotlari,
xizmatlar va boshqa natura ko’ rinishdagi mahsulotlarning barcha tushumlari
kiradi. Naqd pul daromadlari - odatda qayta tiklanadigan va har oy muntazam
ravishda uy xo'jaligi yoki alohida a'zolarga hisoblangan pul tushumlari.
Aholining daromadlari hajmiga bevosita ta'sir ko'rsatadigan omillar qatoriga ish
haqining o'zi hajmidan tashqari, chakana narxlarning dinamikasi, iste'mol
bozorining tovarlar bilan to'yinganlik darajasi va boshqalar kiradi. Mamlakat
iqtisodiyotining holati va amalga oshirilayotgan ijtimoiy siyosat aholi daromadlari
darajasiga bevosita ta'sir ko'rsatmoqda.
Aholining real daromadlari mamlakat hukumati uchun eng muhim
ko'rsatkichlardan biri bo'lib, uning yordamida barcha fuqarolarning moddiy
ta'minlanish darajasi aniqlanadi. Bundan tashqari, bu ko'rsatkich mehnat
unumdorligining o'sishiga ta'sir qilishi mumkin. Shu sababli, turmush darajasi
ko'rsatkichini hisoblashning yangi usullari muntazam ravishda o'rganiladi.
Jamiyatning real rentabelligining qiymati davlatdagi ijtimoiy iqlimga ta'sir qiladi.
Aholining moddiy boyligining o'sishi bilan davlatning umumiy turmush darajasi
yaxshilanadi. Buning uchun yagona shartga - real daromadlarni butun mamlakat
aholisiga teng taqsimlashga rioya qilish kerak.
Haqiqiy va nominal daromad o'rtasidagi nisbat quyidagi formula bilan ifodalanadi:
DR = DN / C. Bu erda:
1. DR - haqiqiy qaytish.
2. DN - nominal rentabellik.
3. C - mutlaq narx darajasi.

Turmush darajasini o'rganishda ijtimoiy standartlar va aholining o'rtacha minimal
daromadlari hal qiluvchi ahamiyatga ega. Ular qonun bilan tasdiqlangan va aholi
daromadlarining eng muhim kafolatlari bo’ lib, ular mamlakatning erishilgan
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi darajasidan kelib chiqib davlat tomonidan
ta’minlanishi shart. Ijtimoiy me'yorlarga yashash minimumi, eng kam ish haqi,
qarilik nafaqasi va boshqalar kiradi.
Natijalarga ko'ra namunaviy so'rovlar uy xo'jaliklari budjetlari jami
daromadlarning hajmi va tarkibini belgilaydi, turar-joy, oila tarkibi, bandlik va
boshqa ijtimoiy-demografik va tabiiy-iqlim omillariga qarab ayrim turdagi uy
xo'jaliklari daromadlari darajasidagi farqlarni aniqlaydi.
Uy xo'jaliklarining umumiy daromadi o'z ichiga oladi pul daromadlari (tarkibida
pul daromadlari va xarajatlari balansining o'xshash ko'rsatkichi bilan mos keladi),
o'z ishlab chiqarishi tomonidan iste'mol qilingan yoki boshqa manbalardan olingan
oziq-ovqat narxi (qarindoshlarning yordami va boshqalar), shuningdek natura
shaklida beriladigan subsidiyalar va imtiyozlar.
Uy xo'jaliklarining soliqlar va majburiy to'lovlargacha bo'lgan pul mablag'lari va
umumiy daromadlari nominal, ushbu to'lovlardan keyin esa - bir martalikdir. Vaqt
o'tishi bilan tendentsiyalarni o'rganish uchun umumiy va foydalaniladigan pul
daromadlari real ko'rinishda hisoblab chiqiladi (iste'mol narxlari indeksiga
moslashtirilgan).
Milliy hisoblar tizimi doirasida xalqaro standartlarni hisobga olgan holda hozirgi
kunda yangilari joriy etilmoqda. Shunday qilib, turmush darajasini tahlil qilish
uchun uy xo'jaligi sektorining yalpi va to'g'rilangan ixtiyoriy daromadlari
ko'rsatkichlari tobora keng tarqalgan.
Yalpi ixtiyoriy daromad rezident xonadonlarning ishlab chiqarish jarayonida
bevosita ishtirok etishi munosabati bilan olgan birlamchi daromadlari summasini
(ish haqi, aralash daromad, mulkiy daromadlar), shuningdek olingan va o’
tkazilgan joriy transfertlarning qoldig’ ini o’ z ichiga oladi.
Tuzatilgan ixtiyoriy daromad ixtiyorida bo’ ladigan daromadlar va natura ko’
rinishidagi ijtimoiy transfertlar yig’ indisiga teng (ta’lim, sog’ liqni saqlash,

ijtimoiy ta’minot, uy-joy kommunal xizmat ko’ rsatish va boshqalar sohasida bepul
yoki subsidiyalangan xizmatlar qiymati).
Aholining daromadlarini o'lchashning o'ziga xos xususiyati shundaki,
daromadlarni shakllantirish va ulardan foydalanish jarayonlari har doim ham
to'g'ridan-to'g'ri kuzatish mumkin emas va ba'zi elementlarni faqat bilvosita
baholash mumkin.
3.Aholi daromadlari tengsizligi va uning sabablari.
Aholining ijtimoiy tabaqalanishini o’ rganish, ayniqsa, iqtisodiyotda bozor
munosabatlarining shakllanishi jamiyatning ijtimoiy tabaqalanishini ob’ektiv
ravishda chuqurlashtiradigan asosiy vazifalardan biridir. Daromadlar nuqtai
nazaridan aholining differensiatsiyasi aholining turli ijtimoiy-demografik guruhlari
daromadlaridagi ob'ektiv aniqlangan bog'liqlikdir. Bu iqtisodiy, demografik,
ijtimoiy va geografik omillarning murakkab o'zaro ta'siri natijasidir. Aholining
umumiy daromadlarida pul ish haqi muhim o'rinni hisobga olgan holda, ularning
differentsiatsiyasi differensiatsiyaga yaqin. Ish haqi va ko ' p jihatdan unga bog ' liq .
Daromadlarning tabaqalanishi haqiqatda aholi tomonidan tovar va xizmatlar
iste ' molidagi farqlarni keltirib chiqaradi , ya ' ni . uning turmush darajasida .
Daromadlarning tabaqalanishi , qoida tariqasida , butun aholi , alohida hududlar va
uy xo ' jaliklari guruhlari ( shaharlarda , qishloq joylarda yashovchi , shu jumladan 16
yoshgacha bo ' lgan bolalari bo ' lgan nafaqaxo ' rlar va boshqalar ) jon boshiga o ' rtacha
umumiy daromadlari miqdori bilan ko ' rib chiqiladi . .). Naqd pul daromadlarini
differentsiallash ko ' rsatkichlariga quyidagilar kiradi : differensiallanishning o ' nlik
koeffitsienti ; mablag ' lar nisbati ; Lorens egri chizig ' i va Jini koeffitsienti ;
kontrastlar koeffitsienti , ularni hisoblashda , aholining o ' ta ( kambag ' al va boy )
guruhlari daromadlari to ' g ' risidagi ma ' lumotlar ( desil koeffitsienti , mablag ' lar
koeffitsienti , kontrastlar koeffitsienti ) yoki aholining daromadlar bo ' yicha to ' liq
taqsimlanishi ( egri va Lorentz koeffitsienti ) va Jini koeffitsienti ) ishlatiladi .
Differensiatsiyaning o'nlik koeffitsientini hisoblash uchun ekstremal (birinchi va
to'qqizinchi) desillarni hisoblash kerak. Desil - bu daromadlar bo'yicha tartiblangan
aholini teng kattalikdagi o'nta guruhga bo'ladigan variant.

Ishchilarning pul daromadlarining tabaqalanishi asosan ikki omil ta'sirida
shakllanadi: ish haqining differentsiatsiyasi va ishchilarning oilaviy ahvolidagi
farqlarning farqlanishi. Biroq, ish haqining farqlanishi va daromadning
farqlanishini bir xil pozitsiyalardan baholash mumkin emas. Birinchi holda, bizda
ma'lum bir ijtimoiy tizim doirasidagi ijtimoiy adolat tushunchasiga mos keladigan
va taraqqiyotning sharti bo'lgan shunday iqtisodiy tengsizlik mavjud.
Aholi daromadlarining tabaqalanishi - jamiyatdagi ijtimoiy tabaqalanishni, uning
ijtimoiy tuzilishining xarakterini oldindan belgilab beruvchi aholi daromadlari
darajasidagi real farqlar. Rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlarda
daromad darajasi ijtimoiy mavqeni (mulk bilan bir qatorda, hokimiyatga
munosabat va boshqalar) tashkil etuvchi eng muhim belgilardan biridir.
Daromadlar tengsizligi quyidagi sabablar bilan izohlanadi:
1) turli intellektual va jismoniy qobiliyatlar;
2) turli darajadagi ta'lim va kasbiy tayyorgarlik;
3) kasbiy did va tavakkal qilish qobiliyati;
4) mulkka egalik huquqining tengsizligi;
5) tovar va xizmatlar bozoridagi monopoliya;
6) omad, aloqalar, baxtsizliklar va kamsitish.
Daromadlarning tabaqalanishi, qoida tariqasida, butun aholi, alohida hududlar va
uy xo'jaliklari guruhlari (shaharlarda, qishloq joylarda yashovchi, shu jumladan 16
yoshgacha bo'lgan bolalari bo'lgan nafaqaxo'rlar va boshqalar) jon boshiga o'rtacha
umumiy daromadlari miqdori bilan ko'rib chiqiladi. .
U eng yuqori va eng past daromadga ega bo'lgan aholi guruhlari nisbati bo'yicha
aholi daromadlarining tabaqalanishini baholashda keng qo'llaniladi. Keyin butun
aholi o'n, yigirma yoki yigirma besh foizlik teng sonli guruhlarga bo'linadi.
Shundan so'ng, oxirgi guruh olgan daromad birinchi guruh olgan daromadga
bo'linadi. Shunga ko'ra, aholi daromadlarining o'nlik, kvintil yoki kvartil nisbati
olinadi.
Aholining daromadlari bo'yicha tabaqalanishi turli ko'rsatkichlar bilan tavsiflanadi:
fond differentsiatsiyasi koeffitsienti (fond koeffitsienti), aholining kvintil (20 foiz)

guruhlari bo'yicha differentsiatsiya indeksi, daromadlar kontsentratsiyasi
koeffitsienti (Jinni indeksi), shuningdek, grafik ravishda Lorens egri chizig'idan
foydalangan holda.
Modal va o'rtacha daromadlar aholi jon boshiga o'rtacha daromadning har bir
guruh bo'yicha o'rtacha qiymatdan chetlanishini tavsiflovchi muhim tarkibiy
ko'rsatkichlardir. Qoida tariqasida, tadqiqot natijalari shuni ko'rsatadiki, aholining
yarmidan birining daromadi o'rtacha ko'rsatkichdan past, ikkinchi yarmi esa
o'rtacha ko'rsatkichdan yuqori.
Daromadlarni taqsimlashdagi tengsizlik bo'yicha statistik tadqiqotlarda keng
qo'llaniladigan daromadlarni farqlashning o'nlik koeffitsienti eng badavlat
fuqarolarning 10 foizining eng kam daromadining eng kambag'al fuqarolarning 10
foizining maksimal daromadiga nisbati sifatida hisoblanadi.
Har qanday mamlakatda ijtimoiy keskinlik manbalaridan biri fuqarolarning
farovonlik darajasi, ularning boylik darajasidagi farqdir. Boylik darajasi ikki omil
bilan belgilanadi:
 1) alohida fuqarolarga tegishli barcha turdagi mol-mulk miqdori;
 2) fuqarolarning joriy daromadlari miqdori.
Odamlar o'z biznesini yaratish (tadbirkor bo'lish) yoki o'zlariga tegishli ishlab
chiqarish omillarini (mehnat, kapital yoki yer) boshqa odamlar yoki firmalar
foydalanishi uchun taqdim etish orqali daromad oladilar. Va ular bu mulkdan
odamlarga kerakli mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun foydalanadilar.
Daromadlarni shakllantirishning bunday mexanizmida dastlab ularning tengsizligi
ehtimoli belgilab qo'yilgan. Buning sababi:
 1) odamlarga tegishli bo'lgan ishlab chiqarish omillarining turli xil qiymati
(kompyuter ko'rinishidagi kapital, asosan, belkurak shaklidan ko'ra ko'proq
daromad keltirishi mumkin);
 2) ishlab chiqarish omillaridan foydalanishda turli muvaffaqiyatlar (masalan,
taqchil mahsulot ishlab chiqaradigan firmaning xodimi tovari qiyinchilik bilan
sotiladigan firmada ishlaydigan bir xil malakadagi hamkasbiga qaraganda yuqori
daromad olishi mumkin);

 3) odamlarga tegishli bo'lgan turli xil ishlab chiqarish omillari (ikkita neft
qudug'ining egasi, boshqa narsalar teng bo'lganda, bitta quduq egasiga qaraganda
ko'proq daromad oladi).
Aholining daromadlari tabaqalanishini baholash uchun bir qator ko'rsatkichlar
mavjud:
 - aholini jon boshiga o'rtacha daromadlar darajasi bo'yicha taqsimlash - aholi
jon boshiga o'rtacha daromadning ma'lum bir berilgan intervallaridagi ulush yoki
foiz ko'rsatkichi;
 - pul daromadlarining umumiy miqdorini aholining turli guruhlari bo'yicha
taqsimlash - aholining yigirma foizli guruhining har biriga tegishli bo'lgan pul
daromadlarining umumiy miqdoridagi ulushining foiz ko'rsatkichi;
 - daromadlarni farqlashning o'nlik koeffitsienti - eng kambag'al aholining
eng ko'p o'ndan bir qismini tashkil etadigan pul daromadlarining yuqori va past
nisbati.
Aholi jon boshiga daromad uning taqsimlanishi notekisligini aks ettirmaydi. Jahon
amaliyotida daromadlar tengsizligi darajasini aniqlash uchun Lorenz egri
chizig'idan foydalaniladi.
Yuqoridagi holatlar daromadlarni tabaqalashtirishga yo'naltirilgan ta'sir
ko'rsatishni taqozo etadi. Ushbu maqsadlar uchun turli xil usullar qo'llaniladi.
Farovonlikning oshishi nafaqat pul daromadlari miqdorining o'sishi, balki
aholining turli guruhlarida sodir bo'ladigan uning darajasining o'zgarishi bilan ham
ko'rsatiladi. Shu munosabat bilan, ishchilarni (aholi) ish haqi (daromad) bo'yicha
taqsimlash qatori nafaqat shunday muhim ahamiyatga ega iqtisodiy ko'rsatkichlar ,
eng kam, o'rtacha va maksimal ish haqi (yoki jon boshiga to'g'ri keladigan
daromad) sifatida, shuningdek, ma'lum darajadagi ish haqi (daromad) oladigan
ishchilarning mutlaq va nisbiy sonini aniqlash imkonini beradi.
Iqtisodiy rivojlanish darajasini tahlil qilishda yetakchi ko’ rsatkich bo’ lib aholi jon
boshiga YaIM/YaIM ko’ rsatkichlari hisoblanadi. Ushbu ko'rsatkichlar
mamlakatlarni rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarga ajratadigan xalqaro
tasniflarning asosini tashkil qiladi. Ba'zilarida rivojlanayotgan davlatlar Aholi jon

boshiga yalpi ichki mahsulot yuqori darajada, ammo boshqa ko'rsatkichlar
(iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi, aholi jon boshiga asosiy mahsulotlar ishlab
chiqarish va boshqalar) jami bo'yicha bunday mamlakatlarni rivojlangan
mamlakatlarga kiritish mumkin emas. Xalqaro amaliyotda keng qo’ llaniladigan
yana bir ko’ rsatkich iqtisodiyotning tarmoq tuzilishidir. Bu erda alohida tarmoqlar
bo'yicha YaIM ko'rsatkichi asosida amalga oshiriladigan tarmoq ichidagi tahlil
katta ahamiyatga ega. Avvalo, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarishning yirik xalq
xo’ jaligi tarmoqlari o’ rtasidagi bog’ liqlik o’ rganiladi. Bu nisbat, birinchi
navbatda, ishlab chiqarish sanoatining ulushida namoyon bo'ladi. Mamlakat
aholisining turmush darajasi ko'p jihatdan YaIMning foydalanish bo'yicha tuzilishi
bilan tavsiflanadi. Xususiy yakuniy iste'mol (shaxsiy iste'mol xarajatlari) tarkibini
tahlil qilish ayniqsa muhimdir. Uzoq muddat foydalaniladigan tovarlar va
xizmatlar iste'molidagi katta ulush aholi turmush darajasining yuqoriligidan va
natijada mamlakat iqtisodiy rivojlanishining umumiy darajasidan dalolat beradi.
Aholining turmush darajasini tahlil qilish odatda ikkita o'zaro bog'liq ko'rsatkichni
tahlil qilish bilan birga keladi: "iste'mol savati" va "yashash minimumi". Iste'mol
savati - dietadagi cheklovlarni hisobga oladigan va minimal talab qilinadigan
kaloriya miqdorini ta'minlaydigan oziq-ovqat mahsulotlarining minimal to'plami.
Iste'mol savatiga zarur nooziq-ovqat tovarlari, xizmatlar, zarur to'lovlar ham kiradi.
Shunday qilib, iste'mol savati inson salomatligini saqlash va uning hayotiy
faoliyatini ta'minlash uchun zarur bo'lgan mahsulotlar, tovarlar va xizmatlarni o'z
ichiga oladi. Yashash minimumi - bu iste'mol savatining xarajatlar smetasi, moddiy
ne'matlar va xizmatlar iste'molining minimal tarkibi va tuzilishi ko'rsatkichi.
Yashash minimumiga ko'ra, rasmiy qashshoqlik chegarasi belgilangan. Inson va
fuqaroning huquq va erkinliklari deklaratsiyasiga ko'ra, fuqarolarga beriladigan
barcha imtiyozlar va to'lovlar kamida daromad darajasini ta'minlashi
kerak. qonuniy yashash haqi . Aholi jon boshiga yoki ish bilan band bo'lgan kishiga
to'g'ri keladigan daromadlar darajasidagi farqlar daromadlarni farqlash deb ataladi.
Daromadlar tabaqalanishini miqdoriy baholash uchun turli ko'rsatkichlar
qo'llaniladi. Daromadlar tengsizligi darajasi Lorents egri chizig'ini aks ettiradi.

Lorenz egri chizig'i daromadlarning turli vaqt davrlarida yoki turli aholi o'rtasida
taqsimlanishini solishtirish uchun ishlatiladi.
Daromadlar tengsizligi barcha iqtisodiy tizimlarga xosdir. Daromadlar
tabaqalanishini miqdoriy baholash uchun turli ko'rsatkichlar qo'llaniladi.
Daromadlar tengsizligi darajasi Lorents egri chizig'ini aks ettiradi. Egri chiziqni
qurishda abscissa oilalarning ulushlarini (ularning umumiy sonidan % da) tegishli
daromad ulushi bilan, ordinatada esa ko'rib chiqilayotgan oilalarning daromad
ulushlari (umumiy daromadning %da) ko'rsatiladi. Daromadlarni mutlaqo teng
taqsimlashning nazariy imkoniyati bissektrisa bilan ifodalanadi, bu oilalarning har
qanday foizi daromadning tegishli foizini olishini ko'rsatadi. Bu shuni anglatadiki,
agar oilalarning 20, 40, 60 foizi umumiy daromadning mos ravishda 20,40,60
foizini oladigan bo'lsa, unda tegishli nuqtalar bissektrisada joylashgan bo'ladi.
Lorenz egri chizig'i daromadning haqiqiy taqsimlanishini ko'rsatadi. Masalan, eng
kam daromadli aholining 20 foizi umumiy daromadning 5 foizini, eng kam
daromadli 40 foizi 15 foizini va hokazo. Mutlaq tenglik chizig'i va Lorenz egri
chizig'i orasidagi soyali maydon daromadlar tengsizligi darajasini ko'rsatadi: bu
maydon qanchalik katta bo'lsa, daromadlar tengsizligi darajasi shunchalik yuqori
bo'ladi. Agar daromadning haqiqiy taqsimoti mutlaqo teng bo'lsa, u holda Lorenz
egri chizig'i va bissektrisa mos tushadi. Lorenz egri chizig'i daromadlarning turli
vaqt davrlarida yoki turli aholi o'rtasida taqsimlanishini solishtirish uchun
ishlatiladi.
Daromadlarni farqlashning eng ko'p qo'llaniladigan ko'rsatkichlarining oxirgisi bu
o'nlik koeffitsienti bo'lib, u fuqarolarning eng yuqori 10 foizining o'rtacha
daromadi va eng quyi 10 foizining o'rtacha daromadi o'rtasidagi nisbatni
ifodalaydi. Aholi guruhlari o'rtasida umumiy daromadlarning taqsimlanishini
tavsiflash uchun aholi daromadlari kontsentratsiyasi indeksi (Jini koeffitsienti)
qo'llaniladi. Bu koeffitsient qanchalik katta bo'lsa, tengsizlik shunchalik kuchli
bo'ladi, ya'ni daromadlar bo'yicha jamiyatning qutblanish darajasi qanchalik yuqori
bo'lsa, Jini koeffitsienti 1 ga yaqinroq bo'ladi. Jamiyatda daromadlar
tenglashtirilganda bu ko'rsatkich nolga intiladi.

Ijtimoiy-iqtisodiy tengsizlik jamiyat taraqqiyotining eng muhim omili va
natijasidir. Kam daromadli tengsizlik, shuningdek, uning yuqori darajasi salbiy
ta'sir ko'rsatadi iqtisodiy rivojlanish , ijtimoiy taraqqiyotni sekinlashtiradi va
jamiyatdagi barqarorlikka tahdid soladi. Daromadlar tengsizligining sabablariga
mulk va daromadlarning teng taqsimlanmaganligi, biznes-rejalarni amalga oshirish
uchun turli boshlang'ich sharoitlar, aholining ayrim toifalari, ishlamaydigan
mehnatga layoqatli shaxslar uchun ish haqining pastligi, ijtimoiy to'lovlarning
ahamiyatsizligi, nafaqalar, pensiyalar to'lashning kechiktirilishi kiradi.
Daromadlar tabaqalanishini oshirishning jiddiy omili inflyatsiya bo'lib, unda
narxlar ko'tarilganda to'lovlar deyarli indekslanmaydi, iste'mol savati narxlarning
umumiy o'sishidan yuqori tezlikda ko'tariladi.
Ijtimoiy-iqtisodiy tengsizlik hatto eng rivojlangan mamlakatlarda ham jiddiy
muammo hisoblanadi. Aholining moddiy boylikka ega bo'lmagan, ta'lim olish
imkoniyatidan mahrum bo'lgan qatlamlari ko'payib, malakali mehnatga yo'l
ochadigan holatlar mavjud. Ulardan ba'zilari ishdan bosh tortadigan va nafaqaga
yashaydigan qaramog'idagilarga aylanadi.
Daromadning haqiqiy o'sishini ta'minlash uchun ko'plab mutaxassislar quyidagi
choralarni ko'rishni tavsiya qiladilar:
 Haqiqiy ish haqini oshirish
 Kuchaytiring moliyaviy asos pensiya jamg'armasi nominal ish haqini
oshirish orqali;
 mamlakatning hududiy xususiyatlarini hisobga olgan holda aholi o’ rtasida
daromadlarni tartibga solish mexanizmlarini yaratish;
 soliqqa tortish tizimini takomillashtirish asosida daromadlarni yanada
oqilona taqsimlashga erishish;
 Haqiqiy daromadni samarali nazorat qilish.
Ushbu chora-tadbirlar jamiyat a'zolari o'rtasida ma'naviy va moddiy boyliklarni
taqsimlashdagi tafovutni kamaytirishga qaratilgan bo'lib, turmush darajasini
oshirishga qaratilgan.

Qashshoqlik daromadlarning teng taqsimlanmaganligi muammosi bilan bog'liq.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti kontseptsiyasiga ko'ra, bu qoniqarli turmush
darajasini ta'minlash uchun zarur resurslarning uzoq muddatli majburiy
etishmasligi holati sifatida belgilanadi. Bugungi kunda ushbu kontseptsiya nafaqat
pul etishmasligini, balki yaxshi haq to'lanadigan ish, qulay uy-joy, sifatli ta'lim va
tibbiy xizmatdan foydalanishning etishmasligi bilan bog'liq bo'lgan inson
imkoniyatlarini cheklashni ham o'z ichiga oladi.
Qashshoqlik global muammodir. Bu iste'molning past darajasi, ijtimoiy hayotning
beqarorligi va mehnat salohiyatini samarali amalga oshirish uchun zaif
imkoniyatlar bilan bog'liq ko'p qirrali ijtimoiy-iqtisodiy hodisa.
Qashshoqlik turli shakllarda namoyon bo'ladi. Taqqoslash uchun asosga qarab, ular
mutlaq va nisbiy qashshoqlikni ajratadilar. Birinchi mezon tirikchilikning minimal
to'plami bo'lib, unga ko'ra asosiy yashash vositalariga ega bo'lmaganlar
kambag'allar qatoriga kiradi. Nisbatan qashshoqlikni aniqlashda farovonlik
ko'rsatkichlari minimal ehtiyojlar bilan emas, balki ma'lum bir mamlakatda mavjud
bo'lgan moddiy ta'minotning o'rtacha darajasi bilan bog'liq.
Ob'ektiv qashshoqlik - bu ma'lum bir mamlakatda qabul qilingan daromad
mezonlari va moddiy va ma'naviy ne'matlardan foydalanish darajasi yoki ekspert
tavsiyalari asosida baholanadigan holat. Subyektiv qashshoqlik darajasi va darajasi
o'z-o'zini baholash asosida taqsimlanadi: inson o'zini kambag'al deb hisoblasa,
kambag'aldir.
Mamlakatdagi kambag'allar sonini aniqlashning asosiy vositasi qashshoqlik
chegarasi yoki chegaradir - bu mamlakatlar hukumatlari o'z fuqarolariga
kafolatlashi kerak bo'lgan minimal qabul qilinadigan tanqidiy turmush darajasi.
Kundalik ish haqi - bu inson hayotini ta'minlash va uning sog'lig'ini saqlash uchun
zarur bo'lgan moddiy ne'matlar va xizmatlarning eng kam to'plami. U har bir
mahsulot guruhidagi cheklangan miqdordagi tovar va xizmatlarda namoyon bo’
ladigan iste’molning eng past (fiziologik) darajasiga e’tibor qaratadi.
Yashash uchun ish haqi byudjeti - yashash minimumi va majburiy to'lovlar va
badallar qiymati. U o'rtacha aholi jon boshiga va asosiy ijtimoiy-demografik

guruhlar bo'yicha hisoblanadi. Minimal iste'mol byudjeti insonning fiziologik
ehtiyojlarini qondirish uchun iste'mol tovarlari va xizmatlar to'plamini sotib olish
xarajatlarini ifodalaydi.
Minimal iste’mol budjetlarining tabiiy-moddiy tuzilishining asosini iste’mol
savatlari tizimi tashkil etadi. Iste'mol savati - bu mamlakatda mavjud bo'lgan o'ziga
xos shart-sharoitlardan kelib chiqqan holda, ma'lum vaqt oralig'ida shaxsning
o'ziga xos funktsional ehtiyojlarini qondiradigan ilmiy asoslangan muvozanatli
tovarlar va xizmatlar to'plami.
Qashshoqlikning haddan tashqari ko'rinishi qashshoqlikdir. Uy xo'jaliklari oziq-
ovqat iste'moli Jahon sog'liqni saqlash tashkiloti tomonidan belgilangan minimal
dietaning 80% ga to'g'ri kelmasa yoki oziq-ovqat xarajatlari umumiy
daromadlarining 80% dan oshsa, kambag'al deb hisoblanadi.
Shunday qilib, qashshoqlik - bu qoniqarli turmush darajasini ta'minlash uchun
zarur resurslarning uzoq muddatli majburiy etishmasligi holati. Qashshoqlikning
mutlaq va nisbiy shakllari mavjud. Ob'ektiv va sub'ektiv qashshoqlik ham mavjud.
4.Yashash minimum va istemol savati.
Xalqaro tajribada “yashash minimumi” - odam organizmini normal faoliyat
ko rsatishini ta’minlash va uning salomatligini saqlash uchun yetarli bo lgan oziq-ʻ ʻ
ovqat mahsulotlari to plamining, shuningdek, shaхsning asosiy ijtimoiy va
ʻ
madaniy ehtiyojlarini qondirish uchun zarur bo lgan nooziq-ovqat tovarlarining
ʻ
minimal to plamining qiymat miqdori.
ʻ
“Iste’mol savatchasi” esa – bu odam yoki oilaning oylik (yillik) ehtiyojining odatiy
darajasi va tuzilmasini tavsiflovchi tovarlarning hisoblanadigan namunaviy
to plami, assortimenti.
ʻ
Mazkur ikki tushunchani qonunchilikka kiritish rejalashtirilayotir. Xususan,
“yashash minimumi” va “iste’mol savatchasi” hisob-kitob qilinadigan aniq
mezonlar belgilanadi. Natijada aholining real daromadlari, ish haqi, pensiyalar,
nafaqalar va boshqa to lovlar miqdorining “yashash minimumi” va “iste’mol
ʻ
savatchasi”ga mutanosibligi ta’minlanadi.

Iste’mol savati -bu insonning salomatligini saqlash va uning hayoti faoliyatini
ta’minlash uchun zarur bo’lgan oziq-ovqat mahsulotlari, nooziq-ovqat tovarlari va
xizmatlarning minimal to’plamidir. Aslida, iste’mol savati uchta savatdan iborat:
oziq-ovqat, nooziq-ovqat, xizmat savatchalari. Iste’mol savatida oziq-ovqat savati
muhim o’rin tutadi. Oziq-ovqat savati- bu bir odamning bir oyda ovqatlanishi
uchun ketadigan maxsalotlar to’plami (u mahsulotlar istemolining minumal
me’yori asosida hisoblab chiqilgan). Bu to’plam jismoniy ehtiyojlarga mos keladi,
zarur kaloriyani taminlaydi, asosiy oziq moddalar mavjud va ovqatlanishni tashkil
etishning ananaviy ko’nikmalariga to’g’ri keladi (2-jadval).
Aholining turli ijtimoiy-demografik guruhlari uchun tavsiya etilayotgan oziq-ovqat
mahsulotlari to’plami (yiliga kg hisobida).

Mahsulot
turi O’rtacha
aholi jon
boshiga Erkaklar
(16-59
yosh) Ayollar
(16-59
yosh) Pensio -
nerlar Bolalar
0-6 yosh 7-15
yosh
Non
mahsulotlari 130,8 177,0 124,9 119,0 279,0 112,3
Kartoshka 124,2 160,0 120,0 90,0 85,0 135,0
Sabzavotlar 94,0 80,8 96,8 96,8 85,0 120,0
Meva-
chevalar 19,4 14,6 12,6 10,6 34,4 44,4
Shakar va
qandolat
mahsulotlari 20,7 20,8 19,8 18,8 19,7 16,1
Go’sht
mahsulotlari 26,6 32,2 25,0 19,8 18,7 33,5
Baliq
mahsulotlari 11,7 12,7 10,7 12,7 8,7 12,5
Sut 212,4 201,7 179,4 174,1 179,0 303,4

mahsulotlari
Tuxum
(dona) 151,4 180,0 150,0 90,0 150,0 180,0
O’simlik
yog’i va
margarin 10,0 11,2 9,8 8,9 6,8 11,7
Ushbu jadval mahsulotlar iste’molining minimal me’yori asosida Rossiya fanlar
Akademiyasining ovqatlanish institutida hisoblab chiqilgan.
Shunday qilib, iste’mol savoti va yashash minimumi insonning hayot faoliyatini
to’laroq ta’riflash imkonini beradi va u aholi turmush darajasi, hamda, daromad
ko’rsatkichlari tizimining tarkibiy qismidir.
Iste'mol minimumi hajmi ikki elementdan iborat – fiziologik va ijtimoiy.
Fiziologik minimum – inson yashashi uchun zarur bo’ lgan moddiy qadriyatlar
qiymati ifodasidir. Dunyo amaliyotida fiziologik minimum umumiy iste'mol
minimumning o’ rtacha 85-87 foizini tashkil etadi, qolganlari ijtimoiy qismiga –
ya'ni, minimal darajada maqbul turmush tarziga muvofiq ma'naviy qadriyatlar to’
plamiga to’ g’ ri keladi.
Iste'mol minimumini aniqlash:
Jahon amaliyotida mamlakatda turmush darajasini (iste'mol minimumini) belgilash
uchun bir nechta variant ishlab chiqilgan.
 Statistik usul, ma'lum bir mamlakatning eng badavlat fuqarolarining
daromadlari darajasida, iste'mol minimumini belgilashni nazarda tutadi. Bu usul
daromad darajasi juda yuqori bo’ lgan davlatlarda qo’ llanilishi mumkin.
 Sub'yektiv yoki ijtimoiy yondashuv, aholi o’ rtasida minimal daromadlar
yuzasidan o’ tkazilgan ijtimoiy so’ ravnomalar natijalariga asoslanadi. Bunday usul
ko’ proq konsultativ (maslahatlashilib hal etiladi) tarzda ko’ rinishda bo’ ladi,
chunki uning natijalari davlatning real iqtisodiy imkoniyatlariga mos kelmasligi
mumkin, lekin u odamlarning haqiqiy ehtiyojlarini ifodalaydi.

 Resurs uslubi , iqtisodiyotning iste'mol minimumini ta'minlab berish
imkoniyatiga asoslangan bo’ lib, bunday uslub ko’ proq rivojlangan mamlakatlarda
qo’ llaniladi.
 Qo’ shma (kombinirovannyy) uslub , bir necha usulni o’ ziga birlashtiradi.
Ya'ni, oziq-ovqat qiymati- me'yorlarda, uy-joy kommunal xizmatlar- faktlarda va
nooziq-ovqat mahsulotlari – umumiy xarajatlarning ulushi bo’ yicha aniqlanadi.
Amalda, minimal iste'mol savatchasi sifatida kunlik minimal qiymatini
belgilashdan iborat me'yoriy usul qo’ llaniladi. Har bir davlat eng kam iste'mol
savatini yaratishning o’ ziga xos xususiyatlariga ega.
Misol uchun, Bolgariyada bunday savatchalarning oltitasi taklif qilingan bo’ lib, bu
ularning xususiyatlariga ko’ ra, oilalarning tarkibi bo’ yicha bir qator birikmalarni
beradi. Savatning oziq-ovqat qismi ishlaydiganlar, nafaqadagilar va bolalar uchun
gradatsiyani o’ z ichiga olib, qo’ shimcha ravishda 149ta oziq-ovqat mahsuloti bor.
Turli mamlakatlarda, masalan, Litva, Belarus va Estoniyadagi kabi ijtimoiy yoki
masalan, Rossiyada yoki Qozog’ istonda kabi fiziologik iste'mol minimumlari qo’
llaniladi.
Litvada iste'mol minimumi oilaning 4 nafar a'zosining ehtiyojlari asosida
aniqlanadi. Ya'ni, 14 yosh atrofidagi o’ g’ il, 6-8 yoshlardagi qiz va ota-ona.
Boshqa oilalar uchun maxsus koeffitsiyentlar qo’ llanadi. Tovarlarning oziq-ovqat
ulushi 50dan ortiq tovarni o’ z ichiga oladi va iste'mol minimumi byudjyetining
45-50 foizini tashkil etadi.
Iste'mol minimumini shakllantirishning yana bir usuli mavjud bo’ lib, u nisbiy usul
deb ataladi . Nisbiy usul yoki o’ rtacha daromadni hisoblash usuli asosan
rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlarda qo’ llanadi. O’ rtacha daromad
deganda shunday daromadni tushunish lozimki, unda aholining yarmi belgilangan
ustundan yuqori va yarmi kamroq daromadga ega bo’ ladi. Xuddi shunday AQSh,
Buyuk Britaniya, Germaniyada iste'mol minimumi miqdori o’ rtacha daromadning
40 foizini, Finlyandiya, Italiya, Gretsiya, Ispaniyada – 50 foizni, Portugaliya va
Irlandiyada – 60 foizni tashkil etadi.
Iste'mol minimumi hajmini hisoblashda quyidagi omillar hisobga olinadi:

 Iqtisodiy, jumladan, iqtisodiy rivojlanish talablari: bozor iqtisodiyotining
tashkiliy-huquqiy asoslarini shakllantirish, tashqi iqtisodiy faoliyatni shakllantirish,
mehnat munosabatlarini demokratlashtirish, byudjyet daromadlarini to’ ldirish bo’
yicha chora-tadbirlar;
 Huquqiy: mehnat qilish huquqi, shaxsning mustaqil ravishda hayot kechirish
uchun ishga layoqatliligi tushuniladigan «Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar
to’ g’ risida»gi Xalqaro Paktga muvofiq, hamma e'tirof etgan inson huquqlariga
rioya qilish;

XULOSA.
Chuqur moliyaviy-iqtisodiy inqiroz sharoitida mamlakat aholisining salmoqli
qismi qashshoqlik chegarasida qolib, ishdan mahrum bo'lib, omon qolish yoki
majburiy o'zini-o'zi ta'minlash sharoitlariga joylashtirildi. Aholini yashash
iqtisodiyoti sharoitlariga moslashtirishning asosiy yo'nalishlaridan biri
xo'jaliklarning bozor imkoniyatlaridan foydalangan holda ham, ular faoliyatining
an'anaviy yo'nalishlarida ham amalga oshirilgan faoliyatini har tomonlama
faollashtirish bo'ldi.
Xo'jaliklarning keyingi yillarda faollashgan mehnat-xo'jalik funksiyalariga
quyidagilar kiradi: shaxsiy yordamchi xo'jaliklarni saqlash; tovar va notijorat
mahsulot ishlab chiqarish bilan shug'ullanadigan individual - mehnat va xususiy -
tadbirkorlik faoliyati; kichik hajmdagi havaskor savdo; an anaviy uy xo jaligi vaʼ ʻ
“o z-o ziga xizmat ko rsatish” turlarini ishlab chiqarish ko lamini kengaytirish,
ʻ ʻ ʻ ʻ
yer, ko chmas mulk, chorva mollari, uzoq muddat foydalaniladigan mahsulotlarni
ʻ
ijaraga berish; naqd pul depozitlari, aktsiyalar va boshqa qimmatli qog'ozlar. Bu
funksiyalarning amalga oshirilishi uy xo’ jaliklariga zarur iste’mol darajasini
saqlab qolish va umuman, ma’lum chegaralarda ularning turmush darajasini
barqarorlashtirish imkonini beradi.
Belgilangan barcha chora-tadbirlarni amalga oshirish jamoat birlashmalari,
tadbirkorlar va davlatning o'zaro hamkorligi sharoitida muvaffaqiyatli bo'ladi. Bu
odamlarning hokimiyatga bo’ lgan ishonchini tiklash, resurslarni umummilliy
tiklanish sari yo’ naltirish imkonini beradi.
Hayot darajasi va sifatini oshirish uchun zarur bo'lgan iqtisodiy resurslar qonun
buzilishi natijasida shaxsiy qo'llarga o'tgan milliy boylikning bir qismini qayta
taqsimlash natijasida olinishi mumkin edi.
Resurslarning asosiy manbai barcha xo’ jalik yurituvchi sub’ektlarning iqtisodiy o’
sish hisobidan olingan va ijtimoiy yo’ naltirilgan davlat byudjetida nazarda tutilgan
mablag’ lari bo’ lib, ijtimoiy rivojlanish uchun yetarli darajada jamlanma
xarajatlarni ta’minlaydi. Byudjet va soliq qonunchiligi hududiy va mahalliy
byudjetlarda ijtimoiy xarajatlarning moliyaviy etarliligini ta'minlashi kerak bo'ladi.

Federal byudjetdan tashqari jamg'armalar, shuningdek, davlat kafolatlari ostida
yaratilgan xususiy byudjetdan tashqari ijtimoiy jamg'armalarning qo'shimcha
resurslaridan samarali foydalaniladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1.O’ zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent, O’ zbekiston, 2021 yil.
2. «O’ zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’ g’ risida» gi O’ zbekiston
Respublikasi Qonuni – http://www.lex.uz .
3. «Banklar va bank faoliyati to’ g’ risida» gi O’ zbekiston Respublikasi
Qonuni http://www.lex.uz .;
4. O’ zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi «O’ zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish bo’ yicha Harakatlar strategiyasi to’ g’
risida» gi PF-4947-sonli Farmoni http://www.lex.uz .;
5. O’ zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 12 sentyabrdagi “Respublika
bank tizimini yanada rivojlantirish va barqarorligini oshirish chora-tadbirlari to’
g’ risida”gi PQ-3270-sonli Qarori http://www.lex.uz .;

Daromadning turlari va shakli

Sotib olish