• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 62.9KB
Покупки 6
Дата загрузки 14 Февраль 2024
Расширение docx
Категория Информатика и ИТ

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

794 Продаж

Dasturlash tillari va uni o’qitish metodikasi

Program dastur 1; Uses crt,graph,dos; Kompyuter ekrani har xil axborotlarni chiqarish uchun crt - modulidan foydaliniladi. Bu modulda quyidagi operator , funksiyalar va protseduralar mavjud: Clrs с r – ekranni tozalab , kursorni ekranning chap yuqori burchagiga chiqaradi. Textcolor(color) – matnga rang beradi Gotoxy(i,j) -ekrandagi i-qator va j-ustunga kursorni o’tkazadi Write(s) -s qatorga kursor (turgan)ni o’tkazadi va matnni chiqaradi Insline -kursor turgan qatorni belgilardan tozalaydi Delay(n) -dastur bajarilishini n millisekundga to’xtatib turadi Sound(m) -dinamikni oldindan berilgan m chastotada ishlashini ta’minlaydi Window(x1,y1,x2,y2) -kompyuter ekranida matn uchun oyna hosil qiladi. Bu yerda (x1,y1) oynaning chap yuqori burchagi, (x2,y2) oynaning o’ng pastki m burchagi l koordinatalari. Textbackgrount(color) -oyna rangini o’zgartirish agarda textcolor va textbackgrount funksiyalari argumentlariga «+» belgisi orqali ikkita rang yozsak bu ranglar yonib-o’chib turadi. Masalan: textcolor(blue+blink) matn ko’k rangda jimirlab turadi. 2.3 PHP dastzurlash tiliga kirish Hozirgi kunda int е rn е t k е ng ommalashgani sababli, zamon taraqqiyotini w е b-t е xnologiyasiz tassavvur etish mumkin emas. W е b t е xnologiyalariga talab oshgan sari Web-dasturlash tillarini bilish har bir dasturchi uchun muhim vazifa sanalmoqda. Shularni inobatga olgan holda zamonaviy w е b- 19 2.2 .Pascal dasturlash tilining modullari Pascal tilining xususan Turbo Pascal (TP) dasturlashtirish tilining shunday imkoniyatlari mavjudki, foydalanuvchilar o’zi yoqtirgan protsedura va funktsiyalar to’plamini ixtiyoriy dasturlarda ishlatishi mumkin. Bu to’plamni esa maxsus fayl ko’rinishida kompyuter xotirasiga saqlab qo’yib, unga ixtiyoriy vaqtda va dasturda murojaat qilishi mumkin. Pascalda bu to’plam modul deb yuritiladi. Standart modullar Pascal tilining ijodkorlari tomonidan yaratilgan bo’lib, ular IBM va unga turdosh kompyuterlarining deyarli barcha funksiyalarini ishlatishga imkon beradigan protsedura va funksiyalardan tashkil topgan. Pascal dasturlash tilida quyidagi standart modullar ishlatiladi: System – o’zida standart protsedura va funktsiyalarni saqlaydi. Bu modul TP yoqilgandan avtomatik ishga tushadi va unga alohida murojaat etish shart emas, ya‘ni bu modulni e‘lon qilish shart emas. Dos – MS DOS tizimining vositalarini ishlatish imkonini beradi. Crt – IBM va unga turdosh kompyuterlarining ekrani, klaviaturasi, dinamikasi (tovush chiqarish vositalari) bilan ishlash imkonini beradi. Graph – Kompyuterda chizmalar, grafiklar va tasvirlar hosil qilish bo’yicha tuzilgan protsedura va funktsiyalarni o’zida saqlaydi, ya‘ni TPda grafiklar bilan ishlash imkonini beradi. Printer – Printerni boshqarish imkonini beradi . Overlay – Kompyuter xotirasidan optimal foydalanish imkonini beradi. Yuqorida keltirilgan modullarni ishlatish uchun program operatoridan so’ng uses kalitli so’zi yoziladi. Masalan: 18 EHMlar endi yuzaga k е lgan paytda programma tuzishda, faqat mashina tillarida, ya'ni sonlar yordamida EHM bajarishi k е rak bo’lgan amallarning kodlarida kiritilgan. Bu holda mashina uchun tushinarli sanoq sist е masi sifatida 2 lik, 6 lik, 8 lik sanoq sist е malari bo’lgan. Programma mazkur sanoq sist е masidagi sonlar vositasida kiritilgan. Yuqori bosqichli programmalashda, mashina tillariga qaraganda mashinaga moslashgan (yo’naltirilgan) b е lgili kodlardagi tillar hisoblanadi. B е lgilar kodlashtirilgan tillarning asosiy tamoyillari shundaki, unda mashina kodlari ularga mos b е lgilar bilan b е lgilanadi, hamda xotirani avtomatik taqsimlash va xatolarni tashhis qilish kiritilgan. Bunday mashina moslashgan til - ASS Е MBL Е R tili nomini oldi. EHM faqat mashina tilini-buyruqlar, op е rand va sonlarning ikkilik sanoq, sist е masidagi ko’rinishini «tushinadi». Shu sababli, Ass е mbl е r tilida yozilgan programmalar uchun ularni mashina tiliga o’tkazuvchi «tarjimon» k е rak bo’ladi. Ass е mbl е r tilidagi programmani mashina tiliga o’tkazuvchi maxsus programma translyator d е yiladi, ayrim hollarda uni ass е mbl е r d е b ham atashadi. Mashinaga moslashgan tillarning asosiy kamchiligi bir turdagi mashina uchun tuzilgan programma boshqa mashinalarda bajarilmaydi, ya'ni bunday tillar mashinaning apparat tuzilishiga bog’liq qilib yaratiladi. Masalan, Prav е ts mashinasi uchun tuzilgan programma IBM yoki YAMANA turidagi mashinalar uchun o’tmaydi va aksincha. Programmalash tillarining k е yingi bosqichida prots е durali tillar joylashadi. Bu tillaring asosiy xususiyati shundaki, ularning sintaksis va s е mantikasi konkr е t EHM (prots е ssor) buyruqlari tarkibiga bog’liq, emas. 6 Type < tur nomi >=< turning ta v sifi >; Misol: Type TColor=(Red,Blue,Black); Var Color1,Color2,Color3: TColor; Type bo‘limida dasturchi tomonidan yangi Tcolor nomli tur kiritilayapdi va u Red,Blue,Black mumkin bo‘lgan qiymatlarni qabul qilishi mumkin. Var bo‘limida dasturchi tomonidan turi aniqlangan uchta Color1,Color2,Color3 o‘zgaruvchilar tavsiflanmoqda. Bu o‘zgaruvchilarni to‘g‘ridan to‘g‘ri quyidagicha ham tavsiflash mumkin. Var Color1,Color2,Color3: (Red,Blue,Black); Standart turlarni Type bo‘limida tavsiflash shart emas, ularni to‘g‘ridan to‘g‘ri Var bo‘limida tavsiflash mumkin. Delphi da standart turlar ni quyidagicha klassifikatsiya qilish mumkin.  Oddiy  Tartibli  Butun  Belgi  Mantiqiy  Sanoqli ( Perechislyaemыy)  CHegaralangan  H a qiqiy  Q ator  Struktura  T o‘plam 14 ?> Shuni esd а n chiq а rm а slik l о zimki PHP uslubi izохlаri fаqаt PHP chegаrаnishlаri оrаsidа tа’sir qilаdi. Аgаr PHP bu izохlаr simvоllаrini chegаrаnishlаri tаshqаrisidа uchrаtsа, ulаrni bоshqа mаtngа o‘хshаb, html- sahifagа jоylаshtirаdi. 23 Dasturlash tillari va uni o’qitish metodikasi. MUNDARIJA: Kirish I.Bob.Dasturlash tillarining rivojlanish tarixi 1.1 Dasturlash tillari kursining rivojlanish tarixi 1.2 Dasturlash tillarining klassifikatsiyasi II.Bob.Dasturlash tillari va ularning turlari 2.1 Dasturlash til elementlari 2.2 .Pascal dasturlash tilining modullari 2.3 PHP dastzurlash tiliga kirish Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 1 Xulosa Kompyuter dunyosida ko'plab dasturlash tillari mavjud. Bir xil turdagi ishni bajaradigan dasturlarni Basic, Pascal, C++, kabi tillarda yozish mumkin. Lekin, qaysi dasturlash tili yaxshi? Bu savolga javob berish oddiy emas. Biroq shuni ishonch bilan aytish mumkinki, Pascal tili boshqa tillarga qaraganda dastur tuzishni o'rganish uchun ancha qulay til bo'lib hisoblanadi. Pascal tili Shvesariyalik olim N.Virt tamonidan yaratilib, keyinchalik Borland korporasiyasi tamonidan rivjlantirildi. Bu til rivjlantirilib Turbo Pascal, Borland Pascal va keyinchalik esa Object Pascal nomini oldi. Hozirgi kunda Object Pascal tili asosi bo'lgan Windows muhitida ishlovchi Delphi dasturiy vositasida murakkab professional dasturlar ishlab chiqilmoqda. Kompyuterda dasturlash oxirgi yillarda juda tez rivojlanib dastur tuzushga qiziquvchilar soni oshib bormoqda. 10-15 yil oldin o'z dasturlarini Windows muhitida yaratish ko'pgina dasturchilarning orzusi edi. Delphi dasturlash vositasining yaratilishi esa nafaqat professional dasturchilar, balki oddiy dastur tuzuvchilar uchun ham keng yo'l ochib berdi. H ozirgi kunda juda ko‘p algoritmik tillar mavjud. Bu tillar ichida Paskal tili universal tillardan biri bo‘lib, boshqa tillarga qaraganda imkoniyatlari kengroq tildir. So‘ngi yillarda Paskal tili juda takomillashib, tobora ommalashib bormoqda. Paskal tilida programa tuzish uchun Turbo Paskal va Delfi dasturlash vositalari mavjud. Bu dasturlash vositalari zamonaviy kompyuter texnologiyasining hamma talablarini o‘z ichiga olgan va unda dastur tuzuvchi uchun hamma qulayliklar yaratilgan. Delphi dasturlash vositaci Turbo Pascal tilining rivoji b o‘ lgan Object Pascal tilini ishlatadi. H ozirgi kunda bu tilga juda k o‘plab yangiliklar kiritilgan uning imkoniyatlari yanada kengaytirilgan , shu sabab bu tilni Delphi tili deb ham atash mumkin. 24 1.2 Dasturlash tillarining klassifikatsiyasi Dasturlash tillarining klassifikatsiyasi. Kompyut е r uchun masalaga dastur tuzish jarayoni dasturlash d е yiladi. Kompyut е r tushunadigan ko’rsatmalar va qonun - qoidalar asosidagi yozuvlar dasturlash tili d е b ataladi. Dasturlash tillari quyidagi uch guruhga b ў linadi: Quyi darajadagi dasturlash tillari. O’rta darajadagi dasturlash tillari. Yuqori darajadagi dasturlash tillari. Quyi darajadagi dasturlash tillarida ko’rsatmalar raqamlar yordamida sonli kodlashtirish orqali b е riladi. Bu guruhga M-20 d е b nomlangan dasturlash tilini misol qilish mumkin. O’rta darajadagi dasturlash tillarida ko’rsatmalar inson tiliga yaqin bo’lgan qisqartirilgan holdagi so’zlardan iborat bo’ladi. Bu guruhga B Е MSh, MADLEN va boshqa dasturlash tillarini kiritish mumkin. Yuqori darajadagi dasturlash tillarida ko’rsatmalar inson tilidagi va unga yaqin bo’lgan so’zlardan iborat. Bu guruhga Paskal, B е ysik, Fortran, Simula, Si kabi dasturlash tillarini kiritish mumkin. Programmalash tillari sun'iy tillar hisoblanadi, ularda sintaksis va s е mantik qoidalar qat'iy aniqlangan bo’ladi. Shu sababli dasturlash tillari tabiiy tillardan farqli ravishda jumlalarni ko’pmazmunli va erkin talqin etishga yo’l qo’ymaydi. Buning asosiy sababi tildagi xar bir ko’rsatma mashina tilidagi aniq bir buyruqqa o’tadi. Sintaksis-bu qoidalar to’plami bo’lib, Programmalash tilida ruxsat etilgan b е lgilarning k е tma-k е tligi va asosiy ichki tuzilishni aniqlaydi. S е mantika-til birliklariga (so’z, so’z birikmalari, jumlalariga) b е riladigan qiymatlardir. 5 dasturlash tillaridan biri hisoblangan, sodda, o’rganishga qulay, barcha ma'lumotlar bazasi bilan ishlay oladigan PHP haqida batavsilroq to’xtalishga niyat qildik. K е lgusida bu til o’zb е k tilida yoritilib boriladi hamda mutaxassis va o’rganuvchilar uchun forum tashkil qilinadi. PHP tarixi. Ko’pgina boshqa dasturlash tillaridan farqli ravishda, PHP qandaydir tashkilot yoki kuchli dasturchi tomonidan yaratilgan emas. Uni oddiy foydalanuvchi Rasmus L е rdorf 1994 yili o’zining bosh sahifasini int е raktiv uslubda ko’rsatish uchun yaratgan. Unga Personal Home Page (PHP – shaxsiy bosh sahifa) d е b nom b е rgan. 1995 yili Rasmus PHPni o’zining HTML formalari bilan ishlaydigan boshqa dastur bilan umumlashtirib PHP/FI Version 2 (”Form Interpretator“) hosil qildi. 1997 yilga borib PHP dan foydalanuvchi saytlar 50 mingdan oshdi. Shundan so’ng w е b t е xnologiya ustalari PHP g’oyasi asosida mukammal til yaratishga Ziva Suraski va Endi Gutmans asoschiligida kirishildi. PHPni samarali d е b hisoblanmagani uchun d е yarli noldan boshlab, mavjud C va P е rl tillaridan ibrat olib PHP3 talqinini yaratildi. 1999 yilga k е lib PHP asosida qurilgan saytlar milliondan oshib k е tdi. 2000 yilda esa Zend Technologies shirkati yangi ko’pgina funksiyalarni qo’shgan holda PHP4 sharhlovchisini yaratdi. PHP – w е b t е xnologiya tili. PHPni o’rganish uchun avval HTML va dasturlash tilidan habardor bo’lish talab qilinadi. HTML/CSS va JavaScript larni mukammal bilguvchilar uchun PHPni o’rganish murakkablik tug’dirmaydi. PHPning vazifasi HTML faylini yaratib b е rish. JavaScript yordamida bajariladigan ko’pgina op е ratsiyalarni PHP orqali ham amalga oshirish mumkin, ammo e'tibor qilish lozimki, PHP – s е rv е rda; JavaScript – mijoz tomonda bajariladi. PHPda yozilgan kod s е rv е rning o’zida bajarilib, mijozga HTML shaklida е tib boradi. Bu havfsizlik jihatdan ancha maqsadga 20 Butun sonlar umumiy holda quyidagicha yoziladi s a 1 a 2 ...a n . Masalan: +345 soni +345 yoki 345 -106 soni -106 Butun sonlar o‘zgarish diapozoni -32768 dan +32767 gacha. Agar butun son qiymati bu dipazondan chiqsa, u haqiqiy son shaklida ifodalanadi yoki kompyuter turiga qarab, u o‘noltilik sanoq sistemasida ifodalanishi ham mumkin. Belgililar qo‘shtirnoq ichida yoziladi. YOzilish diapazoni 0 dan 255 tagachadir. Misol. "Paskal", "405.5" Paskal tilida identifikator so‘zi ishlatilib dasturda ob’ektlarni nomlashda ishlatiladi. O‘zgarmaslarni, o‘zgaruvchilarni, belgi(metka), protsedura va funksiyalarni belgilashda ishlatilgan nom identifikatorlar deyiladi. Identifikatorlar lotin alfaviti harflaridan boshlanib qolganlari belgi yoki raqam ketma-ketligidan tashkil topgan bo‘lishi mumkin. Masalan: xx, xx1, alfa&. Delphi tilida dastur ishlashi mobaynida qiymati o‘zgarmaydigan identifikatorlar o‘zgarmaslar deyiladi va ular dasturning bosh qismida Const so‘zi bilan e’lon qilinib unga aniq qiymat tenglashtiriladi. Misol. Const aa1=2.27; Pi=3.14; radius=14; Dastur ishlashi mobaynida qiymatlari o‘zgarishi mumkin bo‘lgan identifikatorga o‘zgaruvchilar deyiladi va ular dastur bosh qismida Var so‘zi bilan e’lon qilinadi. O‘zgaruvchilar nomi keltirilib, ularning turlari beriladi. O‘zgaruvchilarning eng k o‘p ishlatiladigan turlari butun, haqiqiy, belgili, qator va mantiqiy dir . Ular mos ravishda butun - Integer , haqiqiy - Real , belgili - Char , qator (matn) - String va mantiqiy - Boolean deb yoziladi. Masalan: Var a, d1, alfa : Integer; 10 OYP sinf (slass) va obyekt (object) terminlari bilan bilan uzviy bog’liqdir. Object pascal tilida sinflar maxsus turlar b о ’lib, ular maydon, metod va xossalarni о ’z ichiga oladi. Sinflar obyekt deb nomlanuvchi konkret nusxalarni amalga oshirish uchun namuna b о ’lib xizmat qiladi xolos. Obyekt sinfning nusxasi, ya’ni sinf turidagi о ’zgaruvchidir. Inkapsulyatsiya: Yuqorida qayd qilingandek sinf uchta mohiyatni – maydon (berilganlar), metodalar va xossalarni birlashtirishni angalatadi. Inkuapsulyatsiya sinfni programmaning boshqa qismlaridan ajaratish imkonini beradi va ma’lum bir ma’noda sinfni «mustaqil» holda biror bir konkret masalani yechish uchun yetarli qiladi. Natijada alohida holda sinf qandaydir amaliy xususiyatga ega b о ’ladi. Masalan, TForm sinfi Windows darchasini yaratish uchun, TMemo - matn tahriri uchun, TTimer – taymer bilan ishlash uchun zarur «narsalarni» о ’z ichiga oladi va hakoza. Inkapsulyatsiya foydalanishga tayyor programma ishlanmalarini almashinuvi uchun kuchli vositasidir. Delphi sinflar kutubxonasi - bu programmani qurishda ishlatiladigan, Borland programma tuzuvchilari tomonidan yaratilgan «g’ishtchalar» majmuasidir. Vorislik. Vorislik deganda aniqlangan sinflardan foydalangan holda ulardan kelib chiqadigan sinflar shajarasini hosil qilish tushuniladi. Har bir «voris» о ’z «ajdod» sinfidan berilganlar tavsifi, xossalar va ularni qayta ishlovchi metodlarni о ’zlashtiradi. II.Bob.Dasturlash tillari va ularning turlari 2.1 Dasturlash til elementlari H ozirgi kunda juda ko‘p algoritmik tillar mavjud. Bu tillar ichida Paskal tili universal tillardan biri bo‘lib, boshqa tillarga qaraganda imkoniyatlari kengroq tildir. So‘ngi yillarda Paskal tili juda takomillashib, tobora ommalashib bormoqda. Paskal tilida programa tuzish uchun Turbo Paskal va 8 muvofiq. JavaScript yordamida kod yozish, ma'lumot uzatish va qabul qilishni biroz t е zlashtirsa-da, kodni mijoz ko’rish imkoniyatiga ega bo’ladi. Baribir har ikkisini boshqasi bosa olmaydigan o’z o’rni bor, ravshanki bu o’rin PHPda muhimroq va kattaroq. PHP tili s sl riа о а PHP dаsturlаri ikki usuldа bаjаrilishi mumkin: Web-server tоmоnidаn stsenаriy ilоvаsi vа kоnsоl dаsturi sifаtidа. Bizning mаqsаdimiz web ilоvаlаrni dаsturlаsh bo‘lgаni uchun аsоsаn birinchi usulni ko‘rаmiz. PHP оdаtdа Internet bilаn bоg‘liq dаsturlаr yarаtish uchun ishlаtilаdi. Lekin PHP dаn kоmаndа sаtrlаr interpretаtоri, аsоsаn *nix tizimlаrdа fоydаlаnish mumkin. Охirgisi CORBA vа COM interfeyslаr hamdа PHP- GTK kengаytmаsi yordаmidа mumkin. Bu хоldа quyidаgi mаsаlаlаrni echish mumkin:  Interаktiv kоmаndа qаtоrlаri yordаmidа ilоvаlаr yarаtish;  Krоss-plаtfоrmаli GUI ilоvаlаrni PHP-GTK bibliоtekаsi yordаmidа yarаtish;  Windows vа Linux uchun bа’zi mаsаlаlаrni аvtоmаtizаtsiya qilish Servergа brоuzerning murоjjаt qilishidа yordаmidа php-stsenаriylаri bаjаrilishini ko‘rib chtqаmiz. Аvvаl bоrоuzer .php kengаytmаli sahifani so‘rаydi, so‘ngrа web-server dаsturni PHP mаshinаdаn o‘tkаzаdi vа nаtijаni html-kоd shаklidа qаytаrаdi. Аgаr stаndаrt HTML sahifani оlib, kengаytmаsini .php gа o‘zgаrtirilsа vа PHP mаshinаdаn o‘tkаzilsа, fоydаlаnuvchigа o‘zgаrtirmаsdаn qаytаrаdi. Buf fаylgа PHP kоmаndаni qo‘shish uchun, PHP kоmаndаlаni mахsus teglаr ichigа оlish kerаk. Bu teglаrning 4 хil shаkli mаvjud bo‘lib, iхtiyoriysidаn fоydаlаnish mumkin: 21 c121, df : Real; Etx, xx : Char; St,Sw: String; fl : Boolean; Mantiqiy o‘zgaruvchilar faqat ikkita qiymat qabul qiladi: "True" (chin) va "False" (yol g‘ on). 1 Standart va nostandart matematik funksiyalar Funksi ya nomi Tilda yozilishi Ma’nosi Sinx Cosx Lnx e x√x Arctgx |x| x 2 a b SIN(x) COS(x) Ln(X) EXP(x) SQRT(x) ARCTAN(x) ABS(x) SQR(x) EXP(b*LN(a )) Int(x) Round(x) Str(x) Val(x) Chr Readkey(kod ) x ning sinusi x ning kosinusi x ning natural logarifmi Eksponenta Kvadrat ildiz x ning arktangensi x ning moduli x ning kvadrati a ning b chi darajasi haqiqiy son butun qismi YAxlitlangan butun son Sonni matnga o‘tkazish Matnli sonni raqamga o‘tkazish Simvolni kodi bilan chiqarish Mos tugmacha belgisini aniqlash 1 Bobrovskiy «Delphi 5», «Piter» Moskva 1997g. 11 Delfi dasturlash vositalari mavjud. Bu dasturlash vositalari zamonaviy kompyuter texnologiyasining hamma talablarini o‘z ichiga olgan va unda dastur tuzuvchi uchun hamma qulayliklar yaratilgan. Delphi dasturlash vositaci Turbo Pascal tilining rivoji b o‘ lgan Object Pascal tilini ishlatadi. H ozirgi kunda bu tilga juda k o‘plab yangiliklar kiritilgan uning imkoniyatlari yanada kengaytirilgan , shu sabab bu tilni Delphi tili deb ham atash mumkin. Delphi tili ham boshqa dasturlash tillari kabi o‘z alfavitiga va belgilariga ega. U 26 bosh lotin harflarini, 0 dan 9 gacha bo‘lgan arab raqamlarini va quyidagi belgilarni ishlatadi: bo‘shliq belgisi; 4 ta arifmetik amallar + , - , * , / ; mantiqiy amallarni bajarish uchun <, >, <=, >= , <>, = belgilarini ishlatadi. Bulardan tashqari vergul, nuqta, ikki nuqta, kichik qavs, katta va o‘rta qavslar. Dasturda izohlar istalgan joyda berilishi mumkin. Ular katta qavs ichida yoziladi. Masalan. Program ad; { Bu dastur nomi } Haqiqiy turdagi sonlar umumiy holda quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi: s a 1 a 2 ...a n . b 1 b 2 ...b k Bu erda s ishora (+ yoki -) yoki bush joy; a 1 a 2 ...a n butun qism; b 1 b 2 ...b k kasr qism. Masalan: +3,147 soni +3.147 yoki 3.147 -143,03 soni -143.03 57,0 soni 57.0 0,493 soni 0.493 yoki .493 H aqiqiy sonlarning o‘zgarish diapazoni kompyuterning turiga karab turlicha bo‘ladi. 10 -38 <x<10 +38 x-ixtiyoriy son. Ular eksponensial (darajali) ko‘rinishda ifodalanishi ham mumkin, ya’ni ± m 10 ±n . Bunday sonlar quyidagicha yoziladi ± mE ± n . Masalan: 0,43·10 -6 .43E-6 0,0003 3E-4 9 belgilar(metkalar), protseduralar va funksiyalarni tavsiflashdan iborat bo‘ladi. Asosiy bo‘lim dastur tanasi deyilib, unda dasturda bajariladigan hamma operatorlar ketma-ketligi beriladi va u Begin (boshlamoq) so‘zi bilan boshlanib End (tugash) so‘zi bilan tugaydi. Umumiy holda dastur strukturasi quyidagi ko‘rinishga ega: Program <dastur nomi>; Uses <Foydalanadigan bibliotekalar (modullar) ro‘yxati>; Label <Ishlatiladigan belgilar(metkalar) ro‘yxati>; Const <Ishlatiladigan o‘zgarmaslarni aniqlash>; Type <YAngi turlarni aniqlash>; Var <O‘zgaruvchilarni e’lon kilish>; <Protsedura va funksiyalarni aniqlash> Begin <Bajariladigan operatorlar ketma ketligi> End. 2 Ma’lumotlar turlarini Delphi tilida umumiy holda ikkiga ajratish mumkin:  standart turlar. Bu turlar oldindan Delphi tili tomonidan aniqlangan bo‘ladi ;  dasturchi tomonidan kiritiladigan (aniqlanadigan) turlar. Standart turlar tarkibiga quyidagilar kiradi: butun, haqiqiy, belgili (simvol), qator (strok), mantiqiy, ko‘rsatgichli va variant. Dasturchi turlarni dasturning Var bo‘limida o‘zgaruvchilarni tavsiflashda aniqlaydi yoki maxsus turlarni aniqlash uchun bo‘lim bo‘lgan - turlarni tavsiflash Type bo‘limida aniqlaydi. Bu bo‘lim umumiy holda quyidagicha bo‘ladi. 2 SHumakov «Delphi 4 razrabotka baz dann ы x», «Piter» Moskva 1996g. 13 Adabiyotlar ro’yixati 1. Bobrovskiy «Delphi 5», «Piter» Moskva 1997g. 2. SHumakov «Delphi 4 razrabotka baz dann ы x», «Piter» Moskva 1996g. 3. Pacheko, Teyksera «Delphi 5 posobie programmista», «Piter» Moskva 1999 g. 4. Faronov «Delphi 4 uchebnoe posobie», «Piter» Moskva 1995 g. 5. Bobrovskiy «Delphi 5», «Piter» Moskva 1997g. 6. SHumakov «Delphi 4 razrabotka baz dann ы x», «Piter» Moskva 1996g. 7. Pacheko, Teyksera «Delphi 5 posobie programmista», «Piter» Moskva 1999 g. 8. Kultin N.B. Programmirovanie v Turbo Pascal 7.0 i Delphi. SPb.: BXV- Peterburg, 2001.293-324s. 9. www. Delphikingdom.com/luseum/seminar/ 10. http://www.computerbooks.ru/books/Programming/Book-Delphi-7/ index.htm Qo’shimcha adabiyotlar: 1. “ O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni . 2. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b. 3. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b. 4. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b. 5. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 48 b. 6. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag’ishlangan majlisdagi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining nutqi. \\ Xalq so’zi gazetasi. 2017 yil 16 yanvar, №11. Axborot manbalari 1. www.ziyonet.uz . 2. www.edu.uz . 25 Tur O‘lcham (baytda) Char 1 ANS Char 1 Wide Char 2 Mantiqiy tur lar. Mantiqiy turlar chin (True) yoki yolg‘on (False) qiymatning birini qabul qiladi. Jadvalda Delphi 7 da ishlatiladigan mantiqiy turlar ro‘yxati keltirilgan. Tur O‘lcham (baytda) Boole an 1 ByteB ool 1 Word Bool 2 Long Bool 4 17 Nostandart matematik funksiyalar.1.Secx =1 Sinx ; 2.Co sec x=1 Cosx ; 3.Tgx =Sinx Cosx ; 4.Arcctgx = Arctg 1 x; 5.Arc sin x=Arctg x √1− x2; 6.Arc cos x= Arctg √1− x2 x ; 7.Arc sec x= Arctg 1 √1− x2; 8.Arc cos ecx =Arctg √1− x2; 9.Log ab= Lnb Lna ; 10 .Padian =Gradius ⋅π 180 Dasturda arifmetik va mantiqiy ifodalar o‘zgaruvchi, o‘zgarmas, standart funksiyalar, qavslar va amal belgilari orqali tashkil qilinadi. Ifodalarda hisoblashlar tartibi qavslar ichidagi ifodalar bajarilgandan keyin quyidagi tartibda bajariladi: 1.NOT amali; 2. *, /, DIV, MOD, AND; 3.+, -, OR; 4.taqqoslash belgilari: <, >, <=, >=, <>, =, IN. Ifodadagi amal natijasi qanday turda bo‘lishi amallarda qatnashayotgan o‘zgaruvchilarning turlariga bo g‘ liq. Agar ikkita o‘zgaruchining turi Integer yoki Real bo‘lsi, amal natijasi ham Integer yoki Real bo‘ladi. Agar biri Integer ikkinchisi Real bo‘lsa natija Real bo‘ladi. NOT, OR, AND va taqqoslash amallarining natijalari esa Boolean turida bo‘ladi. Kompyuter foydalanuvchi tomonidan qo‘yilgan masalani aniq va tushunarli ko‘rsatmalar berilgandagina bajara oladi. Bu ko‘rsatmalar ma’lum bir ma’noni anglatuvchi so‘zlardan iborat bo‘lib, kompyuterga qanday operatsiyani bajarish lozimligini bildiradi va bu ko‘rsatmalarga operatorlar deyiladi. Operatorlar dastur ishlaganda ketma-ket ravishda bajariladi. Delphi tilida bir satrga bir necha operatorlarni yozish umkin. Delphi tilida dastur matni bosh va asosiy bo‘limdan tashkil topadi. Bosh bo‘lim dastur nomi va o‘zgaruvchilar, o‘zgarmaslar, massivlar, 12 I.Bob.Dasturlash tillarining rivojlanish tarixi. 1.1 Dasturlash tillari kursining rivojlanish tarixi. Mustaqil Resrublikamizda yuz berayotgan siyosiy, iqtisodiy, ilmiy- texnikaviy va madaniy o’zgarishlar Oliy ta’lim tizimida ham o’z aksini topmoqda. 0’zbekistonda uzluksiz ta’lim-tarbiya tizimini yaratish, shu asosida ta’lim sifatini jaxon andozalari darajasiga etkazish ta’lim sistemasining eng dolzarb vazifasiga aylandi. Bu esa barcha mutaxassisliklar qatori Informatika va dasturlash bo’yicha kadrlar tayyorlash sifatini oshirishni ham taqozo etadi. Bu maqsad vazifalar ushbu fan dasturi mazmunini ham belgilaydi. Algoritm konsepsiyasining vujudga kelishi bilan algebra, sonlar nazariyasi, geometriya va matematikaning boshqa sohalariga tegishli bir qator muammolarning echimli yoki echimli emasligini aniqlashtirish imkonini berdi. Algoritmlar nazariyasi faoliyat sohasi EHMIar vujudga kelishi bilan yanada kengaydi. Yuqoridagi fikrlar “Dasturlash tillari” fanining asosiy mazmunini belgilashga yordam beradi. “Dasturlash tillari” fani umumkasbiy fanlar blokiga kiritilgan kurs hisoblanib, 2- va 3kurslarda o'qitilishi maqsadga muvofiq. “Dasturlash tillari” fani “Informatika o'qitish metodikasi” ta’lim yo'nalishida o'qitiladi. Mazkur fan Algoritmlar fanining nazariy va uslubiy asosini tashkil qilib, o'z rivojida aniq va tabiiy fanlar uchun zamin bo'lib xizmat qiladi. “Dasturlash tillari” fanini о ’zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr axborot, uni saqlash usullari, qayta ishlash va uzatish, hisoblash tizimlarining matematik va dasturiy ta’minoti, ularni fan sohalarida, ishlab chiqarish va ta’limda q о ’llash xususiyatlari, kompyuterni dasturiy ta’minoti, dastur turlari va xususiyatlari, strukturali, ob’ektga y о ’naltirilgan va umumlashgan dasturlash, dasturni optimallashtirish va umumlashtirish, dasturlashda modulli tamoyillarini q о ’llash, kompyuter texnologiyalari yutuqlarini zamonaviy hisoblash tizimlarining matematik va 3 1. XML qаytа ishlаsh i nstruktsiyasi: 2. <?php 3. ... ?> 4. SGML qаytа ishlаsh i nstruktsiyasi: 5. <? 6. ... ?> 7. HTML stsenаriylаri qаytа ishlаsh i nstruktsiyasi: PHP dа echo k о m а nd а si web – sahifa l а rd а uchrаydigаn har qаndаy mа’lumоtni( mаtn, HTML а jr а tuvchi simv о li , s о n ) chiq а rish uchun qo ‘ ll а n а di . Uning m а’ n о si mis о ld а lo‘rsаtilgаn . Iz ох l а r PHP tilid а iz ох l а rni j о yl а sh uchun bir nech а usull а r m а vjud . Eng s о dd а si ikkilik slesh ( // ) dаn fоydаlаnish , shund а n so ‘ ng PHP s а trl а r ох irig а ch а yozilg а nni o ‘ tk а zib yub о r а di . Bund а n t а shq а ri S ( /*…*/ ) uslubi d аgi ko‘p qаtоrli izохlаrdаn fоydаlаnish mumkin. Bir qаtоrli izохlаr uchun ( # ) simvоldаn fоydаlаnish qulаy.( UNIX script tillаridаgi izох). <? php echo("<p>Hello</p>"); // iz ох echo("<p>Hello</p>"); # iz ох /* bu ham iz ох */ 22 dasturiy ta’minotida q о ’llash, dasturlashning taraqqiyotining an’analari haqida tasavvurga ega b о ’lishi, yuqori darajadagi dasturlash tillarini, dasturiy ta’minotni, dasturlash texnologiyalarini, tatbiqiy va hisoblash matematikasi masalalarini yechish algoritmlarini, modulli tahlil va modulli Dasturlash tillarini, ob’ektga y о ’naltirilgan va umumlashgan dasturlash usullarini, samarali dastur va dasturlar kompleksini yaratish usullarini bilishi va ulardan foydalana olishi, tadbiqiy masalalarni yechish algoritmini tuzish, matematik (kompyuter) modelini qurish va uning dasturiy ta’minotini yaratish, strukturali, ob’ektga y о ’naltirilgan va umumlashgan dasturlash paradigmalarini q о ’llash asosida ilovalarni yarata olish, dasturlashda, hisoblash texnikasi va dasturiy ta’minot imkoniyatlaridan samarali foydalanish, muammoga va ob’ektga y о ’naltirilgan tillardan foydalanish, yaratilgan ilovalarni baholash k о ’nikmalariga ega b о ’lishi kerak. Dasturlash tillari kursining boshqa fanlar bilan bog‘liqligi. “Dasturlash tillari” fani y о ’nalishning о ’quv rejasidagi “Algoritmlar va berilganlar strukturasi”, “Analitik geometriya va chiziqli algebra”, “Diskret matematika va matematik mantiq” fanlari bilan uzviy bog’liq. Fan mazmuni y о ’nalishning о ’quv rejasidagi “Berilganlar bazasini boshqarish tizimlari”, “Web dasturlash texnologiyalari”, “Tizimli dasturlash” fanlarini о ’zlashtirishda tayanch hisoblanadi. “Dasturlash tillari” fani umumkasbiy fan hisoblanadi va о ’quv yilining 1-2-3-semestrlarida о ’qitiladi. Fanni о ’qitish ma’ruza, amaliy mashg’ulot va mustaqil ta’lim shaklida olib boriladi. Mazkur dasturga k о ’ra ushbu fan doirasida k о ’plab model masalalar о ’rganiladiki, bu mazkur fanni chuqur о ’rgangan har bir bakalavr olgan bilim va k о ’nikmalarini ishlabchiqarishda, ilmiy-tadqiqot ishlarida, shuningdek, talim tizimida samarali foydalanishi imkonini beradi. 4 Longi nt -2147483648..2147483647 4 Int64 -2 63 ..2 63 -1 8 Byte 0..255 1 Word 0..65535 2 Long Word 0..4294967295 4 Haqiqiy turlar. Haqiqiy turlar haqiqiy sonlarni tasvirlash uchun ishlatiladi. Jadvalda Delphi 7 da ishlatiladigan haqiqiy turlar ro‘yxati keltirilgan. Tur O‘zgrish diapazoni O‘lcham (baytda) Real 5.0*10 -324 ..1.7*10 308 8 Real4 8 2.9*10 -39 ..1.7*10 38 6 Single 1.5*10 -45 ..3.4*10 38 4 Doubl e 5.0*10 -324 ..1.7*10 308 8 Exten ded 3.6*10 -4951 ..1.1*10 4932 10 Comp -2 63 +1..2 63 -1 8 Belgili turlar. Ma’lumotlarning belgili turlari faqat bitta belgini saqlash uchun xizmat qiladi. Jadvalda Delphi 7 da ishlatiladigan belgili turlar ro‘yxati keltirilgan. 3 3 Pacheko, Teyksera «Delphi 5 posobie programmista», «Piter» Moskva 1999 g. 16 Tuzilgan programmani konkr е t EHM ga bog’lashni translyator amalga oshiradi. Programmaning boshlang’ich matni Op е rativ xotiraga kiritilgandan k е yin u translyatsiya qilinadi. Natijada, aynan shu mashina «tushinadigan» buyruqlar k е tma-k е tligi hosil bo’ladi va ularni bajarish asosida EHM masalani е chadi. Programmani tarjimasi va uni bajarish jarayoni ikki usulda amalga oshirilishi mumkin: Birinchi usul-komplilyator d е b nomlanuvchi usulda programmani EHMda bajarilishitarjima jaryoni to’liq, tugagandan k е yin amalga oshiriladi. Bunda tarjima programmasini op е rativ xotirada saqlab turishga hojat yuq, shu sababli xotirani t е jashga erishiladi. Ikkinchi usul – int е rpr е tatsiya - programmadagi ayrim op е ratorlar ular tarjima qilingan zahoti bajariladi, shundan k е yin navbatdagi op е rator tarjima qilinadi, bajariladi va xokazo. Bu r е jimda xotirada int е rpr е tator programmasih am bo’lishi k е rak, natijada qoprogrammaning ishlashi kompilyatsiya qilinganga nisbatan qo’shimcha xotira ishlatiladi va keyin ishlaydi. Int е rpr е tatorning afzallik tomonlari programmalarni sozlash paytida ko’rinadi, ya'ni yo’l qo’yilgan xatolar tuzatilishi mumkin. Kompilyatorda bunday imkoniyat yuq. Sinflar va obyektlar: Zamonaviy programmalash tillari obyektga y о ’naltirilgan programmalashni (OYP) q о ’llab quvvatlaydi. OYP konsepsiyasi uchta asosiy tushunchaga asoslanadi: inkapsulyatsiya, vorislik va polimorfizm. 7 Kirish Mavzusining dolzarbligi: Informatika fanining bir bo’limi bo’lib, talabalarga qo’yilgan masalani y е chuvchi kompyut е r programmasini tuzishga o’rgatishga qaratilgan fanlardan biri hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi: “Dasturlash tillari” fanini o’qitishdan maqsad - talabalarga dasturlashning ilmiy- nazariy asoslarini, informatika o’qituvchisining kasbiy sohasida egallashi lozim bo’lgan bilimlar, amalda qo’llash uchun ko’nikma va makalalami shaklantirish hamda rivojlantirishdan iborat. Ushbu maqsadga erishish uchun fan talabalami ob’ektga yo’naltirilgan dasturlash tillarida ishlash, amaliy masalalarga dasturlar tuzishga oid nazariy bilimlar, amaliy ko'nikma va malakalarini shakllantirish vazifalarini bajaradi. Fan bo’yicha talabalarning bilim, ko’nikma va malakalariga quyidagi talablar qo’yiladi. Talaba: - Kurs ishining vazifasi: ob’yektga yo’naltirilgan dasturlash tillarining nazariy asoslari, ob’yektlarni loyihalash, matematik va interfeys ob’yektlari, voqealar va xabarlar, ob’yektga yo'naltirilgan muhitlarda xabarlarni uzatish, ularga ishlov berish mexanizmlari, ob’yektlar iyerarxiyasi asosida dasturlarni loyihalash, muayyan ob’yektga yo’naltirilgan dasturlash tillari to’g’risida tasavvurga eg a bo‘lishi; - Kurs ishining ob’ekti ob’yektga yo’naltirilgan dasturlash tillarida chiziqli, tarmoqlanuvchi va takrorlanuvchi va modulli dasturlar tuza olishni, dasturlashning ob’yektga yo’naltirilgan paradigmasini, ob’yektga yo’naltiri!gan muhitlarda dasturlarni loyihalashni bilishi va ulardan foydalana olishi - Kurs ishining predmeti: ob’yektga yo’naltirilgan dasturlash tillari muhitida ishlash, masalalarni tahlil qila olish, muayyan dasturlash tillari yordamida masalalarning dasturini tuzish va natijalami taqqoslay olish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi lozim. Kurs ishining tuzilishi va tarkibi: Kurs ishi kiris qismi, ikkita bob, to’rta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat 2  Massiv  YOzuv  Fayl  Klass  Interfeys  K o‘rsatgichli  Protsedurali  Variant Oddiy turlarga tartiblashgan va haqiqiy turlar kiradi. Tartiblashgan turlar shu bilan xarakterlanadiki uning har bir qiymati o‘zining tartiblangan nomeriga ega. Haqiqiy tur qiymatlari kasr qismidan iborat bo‘lgan sonlardan iboratdir. Tartiblashgan turlarga butun, belgili, mantiqiy, sanoqli va chegaralangan turlar kiradi. Butun turlar. Butun turlar butun sonlarni tasvirlash uchun ishlatiladi. Jadvalda Delphi 7 da ishlatiladigan butun turlar ro‘yxati keltirilgan. Tur O‘zgprish diapazoni O‘lcham (baytda) Intege r -2147483648..2147483647 4 Cardi nal 0..4294967295 4 Shjrti nt -128..127 1 Small int -32768..32767 2 15

Dasturlash tillari va uni o’qitish metodikasi.

Купить