Davlat byudjetining tuzilishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	47.4KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	28 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Davlat byudjetining tuzilishi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
IQTISODIYOT KAFEDRASI
“ IQTISODIYOT NAZARIYASI ” FANIDAN
KURS ISHI
Davlat byudjetining tuzilishi
1

Mundarija
KIRISH .................................................................................................................... 3
Mahsulot ishlab chiqarish hajmi va uni belgilovchi omillar ................................... 6
Narx shakllanishi va unga ta’sir etuvchi omillar ................................................... 10
Taklif va talab o’zgarishlarining mahsulot hajmi va narxga ta’siri ....................... 15
O’zbekiston iqtisodiyotida mahsulot ishlab chiqarish hajmi va narx
shakllanishining xususiyatlari ............................................................................... 20
Milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarish va narx shakllanishining kelajakdagi
tendensiyalari ......................................................................................................... 25
XULOSA ............................................................................................................... 30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ............................................................... 31
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy o’sishni ta’minlashning muhim
omillaridan biri bu – yangi ishlab chiqarish quvvatlarini yaratish va mavjudlarini
modernizatsiya qilishdir. Raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarish, ichki va
tashqi bozorlarda talabga ega bo’lish, yangi ish o’rinlarini yaratish va sanoat
salohiyatini oshirish bevosita ishlab chiqarish quvvatlarining samaradorligiga
bog’liqdir.
Bugungi globallashuv va texnologik yangilanishlar sharoitida har bir davlat o’z
iqtisodiyotini barqaror rivojlantirishga intiladi. O’zbekiston Respublikasida ham
so’nggi yillarda yangi ishlab chiqarish quvvatlarini ishga tushirish orqali sanoat
tarmoqlarining o’sishi, hududiy ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish va eksport
salohiyatining kengayishi kuzatilmoqda. Ayniqsa, kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik subyektlariga yaratilayotgan qulay sharoitlar natijasida innovatsion
texnologiyalarga asoslangan ishlab chiqarish korxonalari soni ortmoqda.
Shu nuqtai nazardan, yangi ishlab chiqarish quvvatlarini ishga tushirish nafaqat
sanoatning rivojlanishiga, balki butun iqtisodiy tizimning o’sish sur’atlariga
sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Mavzuning dolzarbligi aynan shundaki, u zamonaviy
iqtisodiyotda investitsiyalarning samaradorligi, ishbilarmonlik muhiti,
resurslardan foydalanish darajasi va hududiy tenglik kabi dolzarb muammolarni
o’rganishga imkon yaratadi.
Kurs ishining maqsadi. Ushbu kurs ishining maqsadi yangi ishlab chiqarish
quvvatlarini ishga tushirish jarayonining iqtisodiy o’sishga ta’sirini o’rganish,
ularning milliy iqtisodiyot rivojidagi o’rni va ahamiyatini tahlil qilishdan iborat.
3

Ishlab chiqarish quvvatlarining zamonaviy iqtisodiy sharoitda qanday
funksiyalarni bajarishi, ular orqali yangi ish o’rinlari yaratish, mahsulot tannarxini
kamaytirish, innovatsion texnologiyalarni joriy etish va iqtisodiy samaradorlikni
oshirish imkoniyatlari ko’rib chiqiladi. Shuningdek, O’zbekiston misolida yangi
ishlab chiqarish quvvatlarining joriy etilishi natijasida yuzaga kelgan ijobiy
o’zgarishlar va mavjud muammolar o’rganiladi, ularni bartaraf etish bo’yicha
tegishli taklif va tavsiyalar ishlab chiqiladi.
Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat: yangi ishlab chiqarish
quvvatlari tushunchasining iqtisodiy mohiyatini ochib berish; ishlab chiqarish
quvvatlarining iqtisodiy o’sish bilan bog’liqligini nazariy jihatdan asoslash; ishlab
chiqarish quvvatlarini yaratish va modernizatsiya qilishning milliy iqtisodiyotdagi
rolini tahlil qilish; O’zbekiston misolida yangi ishlab chiqarish quvvatlarining
ishga tushirilishi va ularning iqtisodiy samaradorligini baholash; bu jarayonda
yuzaga kelayotgan muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etishga qaratilgan
taklif va tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining obyekti iqtisodiyotning real sektori, ayniqsa sanoat tarmoqlari
doirasida yangi ishlab chiqarish quvvatlarini yaratish, ularni ishga tushirish va
ekspluatatsiya qilish jarayonida yuzaga keladigan iqtisodiy munosabatlar
majmuasidir. Ushbu munosabatlar investitsiya jarayonlari, ishlab chiqarish
samaradorligi, resurslardan foydalanish darajasi, texnologik modernizatsiya, ish
o’rinlari yaratish va raqobatbardoshlikni oshirish kabi omillar bilan chambarchas
bog’liq. Ayniqsa, O’zbekiston sharoitida sanoatni modernizatsiya qilish, import
o’rnini bosuvchi va eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish kabi
ustuvor yo’nalishlar ushbu kurs ishining asosiy kuzatuv obyektini tashkil etadi.
4

Kurs ishining predmeti yangi ishlab chiqarish quvvatlarini shakllantirish,
ularni ishga tushirish va samarali faoliyat yuritishini ta’minlash orqali iqtisodiy
o’sishni rag’batlantirish mexanizmlaridir. Bu jarayonda ishlab chiqarish
quvvatlarining iqtisodiy samaradorligi, ularning milliy iqtisodiyotga ta’siri,
investitsiyalarni jalb qilish, innovatsion texnologiyalarni joriy etish va sanoat
tarmoqlarini rivojlantirishdagi o’rni asosiy tahlil ob’ektiga aylanishi kurs ishining
asosiy yo’nalishini tashkil etadi.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi. Kurs ishi tarkiban kirish, asosiy qismda 5 ta
reja, xulosa va foydalanilgan adabiyiotlar ro’yxatidan iborat. Mavzuning
mazmunini yoritishda statistik ma’lumotlar o’rin olgan bo’lib kurs ishining
umumiy hajmi 32 betdan iborat.
5

Mahsulot ishlab chiqarish hajmi va uni belgilovchi omillar
Mahsulot ishlab chiqarish hajmi har qanday iqtisodiyotni rivojlantirishda
muhim ko’rsatkichlardan biri hisoblanadi. Bu ko’rsatkich orqali mamlakat
iqtisodiyotining holati, uning sanoat salohiyati, ichki va tashqi bozor ehtiyojlarini
qondirish darajasi, shuningdek, aholi farovonligining umumiy darajasi haqida
muhim xulosalar chiqarish mumkin. Shu bois mahsulot ishlab chiqarish hajmi
nafaqat statistik jihatdan tahlil qilinadi, balki chuqur iqtisodiy tahlil va
prognozlash ob’ekti sifatida ham o’rganiladi. Mazkur bo’limda mahsulot ishlab
chiqarish hajmining mazmun-mohiyati, uni belgilovchi asosiy omillar, iqtisodiy
o’zgarishlar fonida ishlab chiqarish dinamikasi va unga ta’sir etuvchi ichki va
tashqi muhit tahlil qilinadi.
Mahsulot ishlab chiqarish hajmi deganda, muayyan davrda ishlab
chiqarilgan mahsulotlarning miqdoriy ifodasi tushuniladi. Bu hajm moddiy ishlab
chiqarish sohasida — ayniqsa, sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish va boshqa
tarmoqlarda yaratilgan yakuniy va oraliq mahsulotlarning umumiy miqdorini o’z
ichiga oladi. Mahsulot ishlab chiqarish hajmini aniqlashda nafaqat ishlab
chiqarilgan mahsulot miqdori, balki uning sifati, qiymati, ahamiyati va iste’molga
yaroqliligi ham inobatga olinadi. Chunki zamonaviy iqtisodiy sharoitda nafaqat
ko’p ishlab chiqarish, balki samarali va talabga mos mahsulot ishlab chiqarish
muhim ahamiyat kasb etadi.
Mahsulot ishlab chiqarish hajmiga ta’sir qiluvchi omillar juda ko’p va
xilma-xildir. Ularni ichki va tashqi omillarga ajratish mumkin. Ichki omillar
to’g’ridan-to’g’ri ishlab chiqarish korxonalarining faoliyati, ularning texnik
jihozlanish darajasi, mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi, ishlab
6

chiqarish texnologiyasi, menejment sifati va ishlab chiqarish intizomiga bog’liq.
Tashqi omillar esa korxona tashqarisida mavjud bo’lgan, lekin ishlab chiqarish
faoliyatiga bevosita yoki bilvosita ta’sir etuvchi omillar bo’lib, ularga iqtisodiy
siyosat, soliq tizimi, kredit siyosati, infratuzilma holati, bozor konyunkturasi,
valyuta kursi va tashqi iqtisodiy aloqalarning faolligi kiradi.
Avvalo, ishlab chiqarish vositalarining mavjudligi va ulardan foydalanish
darajasi mahsulot hajmiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Bunda asosiy ishlab chiqarish
fondlari, ya’ni ishlab chiqarish binolari, uskuna va texnikalar, transport vositalari
va boshqa ishlab chiqarish vositalarining texnik jihatdan qulay va samarali
ishlashi hal qiluvchi rol o’ynaydi. Agar ishlab chiqarish vositalari eskirgan,
modernizatsiya qilinmagan bo’lsa, ular yordamida yuqori hajmda sifatli mahsulot
ishlab chiqarish qiyinlashadi. Shu sababli, zamonaviy texnologiyalarga
asoslangan ishlab chiqarish jarayoni mahsulot hajmini oshirish uchun eng muhim
omillardan biridir.
Ikkinchi muhim omil – bu mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi.
Ishlab chiqarishning hajmi ko’p jihatdan ishchi kuchining malakasi, tajribasi va
ishlab chiqarishga munosabati bilan belgilanadi. Yuqori malakali, intizomli va
faol ishchi kuchi mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirishga sezilarli hissa
qo’shadi. Shu bilan birga, mehnatni tashkil etish darajasi, ish o’rnining
ergonomikasi, rag’batlantirish tizimi va mehnatga haq to’lash shakllari ham bu
jarayonda muhim o’rin tutadi. Raqobatbardosh bozor sharoitida mehnat
unumdorligini oshirish mahsulot ishlab chiqarish hajmini ko’paytirishning eng
asosiy vositalaridan biri hisoblanadi.
Uchinchi omil – ishlab chiqarishning moddiy-texnik ta’minoti. Xomashyo,
yarim tayyor mahsulotlar, butlovchi qismlar va boshqa zarur resurslarning
7

uzluksiz yetkazib berilishi ishlab chiqarish barqarorligini ta’minlaydi. Aks holda,
ishlab chiqarish to’xtab qolishi, mahsulot sifati pasayishi yoki ishlab chiqarish
xarajatlarining ortib ketishi mumkin. Shu sababli, zamonaviy ishlab chiqarish
tizimlari logistika zanjirining aniqligiga, materiallar zaxirasining to’g’ri
boshqarilishiga va ta’minotchilar bilan uzviy aloqalarga katta e’tibor qaratadi.
To’rtinchi omil – ishlab chiqarish jarayonining tashkiliy-boshqaruv
darajasi. Korxonaning boshqaruv tizimi qanchalik samarali bo’lsa, resurslardan
foydalanish darajasi shunchalik yuqori bo’ladi. Menejment sifatining pastligi
ishlab chiqarishdagi muvofiqlashtirishni buzadi, resurslar isrofiga olib keladi va
mahsulot ishlab chiqarish hajmiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shu boisdan ishlab
chiqarish jarayonini zamonaviy boshqaruv tamoyillari asosida tashkil etish,
masalan, yalpi sifat menejmenti (TQM), yalpi xarajatlar tizimi (ABC), LEAN
texnologiyalari kabi yondashuvlardan foydalanish mahsulot hajmiga ijobiy ta’sir
qiladi.
Beshinchi omil – bozor talabi va mahsulotga bo’lgan ehtiyoj darajasi.
Mahsulot ishlab chiqarish hajmi asosan talabga bog’liq bo’lib, aynan
iste’molchilarning ehtiyoji va ularning to’lov qobiliyati bu hajmni shakllantiradi.
Talab yuqori bo’lgan hollarda ishlab chiqaruvchilar mahsulot hajmini oshiradi,
yangi ishlab chiqarish quvvatlarini ishga tushiradi yoki mavjudlarini kengaytiradi.
Talab past bo’lsa, ishlab chiqarish hajmi qisqaradi yoki to’xtaydi. Shuning uchun,
bozor konyunkturasini o’rganish va mahsulotlarni bozor talabiga mos ravishda
ishlab chiqarish asosiy strategik yondashuv hisoblanadi.
Oltinchi muhim omil – davlat siyosati va iqtisodiy muhit. Davlat
tomonidan yaratiladigan iqtisodiy sharoit, xususan, soliqqa tortish tizimi,
subsidiyalar, kredit siyosati, bojxona to’lovlari, eksport-import cheklovlari va
8

boshqa tashqi muhit omillari ishlab chiqarish hajmiga bevosita yoki bilvosita
ta’sir ko’rsatadi. Masalan, soliq yengilliklari va subsidiyalar ishlab
chiqaruvchilarni faoliyatini kengaytirishga undaydi, yangi ishlab chiqarish
liniyalarini joriy qilishga rag’batlantiradi. Boshqa tomondan, og’ir soliq yuki va
murakkab byurokratik tartib-taomillar ishlab chiqaruvchilarni noqulay vaziyatga
solib qo’yishi mumkin.
Yettinchi omil – ilm-fan va texnologik taraqqiyot. Innovatsiyalar, ilmiy
yutuqlar va texnologik yangilanishlar mahsulot ishlab chiqarish hajmiga chuqur
ta’sir ko’rsatadi. Yangi texnologiyalar yordamida mahsulot ishlab chiqarish tezligi
oshadi, mehnat unumdorligi ko’tariladi, resurslardan foydalanish samaradorligi
ortadi. Ayniqsa, avtomatlashtirilgan tizimlar, raqamli texnologiyalar va sun’iy
intellekt asosida ishlaydigan uskunalar ishlab chiqarish jarayonini soddalashtiradi
va hajmni sezilarli darajada kengaytiradi. Shu bois, ilmiy-texnik taraqqiyot ishlab
chiqarish hajmini oshirishning eng zamonaviy va istiqbolli yo’nalishidir.
Yuqorida keltirilgan omillar o’zaro chambarchas bog’liq va ular birgalikda
mahsulot ishlab chiqarish hajmini shakllantiradi. Har bir omil o’zining muayyan
iqtisodiy, ijtimoiy va texnik jihatlari orqali ishlab chiqarish hajmiga ta’sir qiladi.
Korxonalar ushbu omillarni to’g’ri baholay olgan taqdirda, ishlab chiqarish
hajmini barqaror oshirib borish, bozor talabiga mos mahsulotlar ishlab chiqarish
va iqtisodiy samaradorlikka erishish imkoniga ega bo’ladi.
Xulosa qilib aytganda, mahsulot ishlab chiqarish hajmi va uni belgilovchi
omillarni chuqur o’rganish orqali ishlab chiqarish tizimlarini yanada
takomillashtirish, samarali boshqaruv strategiyalarini ishlab chiqish,
investitsiyalarni maqsadli yo’naltirish va milliy iqtisodiyot raqobatbardoshligini
9

oshirish mumkin. Bunday ilmiy-amaliy yondashuvlar ishlab chiqarish
quvvatlarining to’laqonli ishlatilishini ta’minlashda muhim rol o’ynaydi.
Narx shakllanishi va unga ta’sir etuvchi omillar
Narx shakllanishi iqtisodiy tizimning muhim jarayonlaridan biri bo’lib,
uning samarali ishlashi bozor iqtisodiyotining barqaror rivojlanishiga bevosita
ta’sir qiladi. Narx shakllanishi, ishlab chiqarilgan mahsulotning yoki xizmatning
qiymatini belgilovchi omil sifatida nafaqat bozor ishtirokchilarining qarorlariga,
balki umumiy iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy omillarga ham bog’liqdir. Narxning
shakllanish jarayonini tahlil qilish orqali biz bozor mexanizmlarining qanday
ishlashini, resurslarni qanday taqsimlanishini va iqtisodiy xatarlarning qanday
boshqarilishini yaxshiroq tushunishimiz mumkin. Ushbu bo’limda narx
shakllanishining mohiyati, asosiy turlari va unga ta’sir etuvchi omillar haqida
batafsil tahlil qilinadi.
Narx shakllanishining asosiy mohiyati, dastlab, bozor sharoitida ma’lum
bir tovar yoki xizmatning qiymatini belgilovchi jarayondan iboratdir. Narx
shakllanishi bozorning talab va taklif o’rtasidagi muvozanatga bog’liq bo’lsa-da, u
ko’plab boshqa omillarga ham ta’sir qiladi. Masalan, ishlab chiqarish xarajatlari,
ishlab chiqarish texnologiyalari, bozor raqobati, davlat siyosati, xom ashyo
narxlari, iste’molchilar talabi, inflyatsiya darajasi kabi ko’plab omillar narx
shakllanishiga bevosita ta’sir ko’rsatadi.
Birinchi omil – bu talab va taklif. Talab va taklifning o’zaro ta’siri narx
shakllanishining eng asosiy omillaridan biridir. Talabning oshishi narxning
o’sishiga olib keladi, aksincha, talabning pasayishi narxning pasayishiga sabab
10

bo’ladi. Shu bilan birga, taklifning ortishi narxni pasaytiradi, taklifning kamayishi
esa narxni oshiradi. Agar bozor talab va taklif o’rtasida muvozanat o’rnatilsa,
narxlar nisbatan barqaror bo’ladi. Biroq, talab va taklifdagi o’zgarishlar narx
shakllanishiga bevosita ta’sir qiladi, masalan, qishloq xo’jaligi mahsulotlarining
hosil mavsumida yoki kelajakda kutilgan qurg’oqchilik tufayli narxlar o’zgarishi
mumkin.
Ikkinchi omil – ishlab chiqarish xarajatlari. Har qanday mahsulotning
narxi uning ishlab chiqarish xarajatlariga bog’liq bo’ladi. Ishlab chiqarish
xarajatlari narxni belgilashda muhim ahamiyatga ega. Ishlab chiqarish xarajatlari
esa xom ashyo, ishchi kuchi, texnologiya va energiya resurslaridan foydalanish
kabi omillarga bog’liqdir. Agar ishlab chiqarish xarajatlari oshsa, ishlab
chiqaruvchi kompaniyalar narxni oshirishga majbur bo’ladi, aks holda ular zarar
ko’rishi mumkin. Shu sababli, ishlab chiqarish xarajatlarining kamayishi yoki
optimallashtirilishi narxni pasaytirish imkonini beradi.
Uchinchi omil – raqobat. Raqobat bozorning samarali ishlashini ta’minlaydi va
narx shakllanishida muhim rol o’ynaydi. Bozorda bir nechta raqobatchilar bo’lsa,
ular o’z mahsulotlarini narx jihatidan raqobatlashishga majbur bo’ladi. Bu esa
narxlarning pasayishiga yoki sifatning oshishiga olib keladi. Agar bozor
monopoliyaga ega bo’lsa, ya’ni faqat bitta ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchi
mavjud bo’lsa, narxlar oshishi mumkin, chunki bunday holatda ishlab chiqaruvchi
yoki sotuvchi narxni o’z xohishiga ko’ra belgilaydi. Shu sababli, bozorda
raqobatning mavjudligi narx shakllanishi jarayoniga bevosita ta’sir qiladi.
To’rtinchi omil – davlat siyosati. Davlatning iqtisodiy siyosati narx
shakllanishiga bevosita ta’sir qiladi. Davlat narxlarni boshqarish, reglamentlash va
tartibga solish orqali bozorning barqarorligini saqlashga yordam beradi. Soliq
11

stavkalari, subsidiyalar, tariflar va boshqa moliyaviy rag’batlantirishlar narx
shakllanishiga ta’sir qiluvchi omillar sifatida xizmat qiladi. Masalan, davlat
tomonidan xom ashyo va energiya resurslariga beriladigan subsidiyalar ishlab
chiqarish xarajatlarini kamaytiradi va mahsulot narxining pasayishiga olib keladi.
Boshqa tomondan, aksiz solig’i yoki boshqa to’lovlar narxni oshirishga olib
kelishi mumkin. Davlatning bozor faoliyatiga aralashuvi narxlarni
barqarorlashtirishga yordam beradi, ammo ba’zan bu bozor mexanizmlarining
samaradorligini kamaytirishi mumkin.
Beshinchi omil – inflyatsiya. Inflyatsiya darajasi ham narx shakllanishiga
katta ta’sir ko’rsatadi. Inflyatsiya – bu umumiy narxlar darajasining doimiy
ravishda o’sishi. Inflyatsiya narxlar bo’yicha o’zgarishlarni shakllantiradi va
ishlab chiqarish xarajatlarining oshishiga olib keladi, bu esa yakuniy mahsulot
narxini oshiradi. Inflyatsiya tufayli xom ashyo va mehnat resurslarining qiymati
oshishi, ishlab chiqaruvchilarning narxlarni oshirishga majbur bo’lishiga olib
keladi. Shu sababli, inflyatsiya darajasi o’sib borsa, narxlar ham ortadi, bu esa
mahsulot narxlarining shakllanishida muhim rol o’ynaydi.
Oltinchi omil – texnologiya. Texnologik yangilanishlar mahsulot ishlab
chiqarish jarayonining samaradorligini oshiradi va ishlab chiqarish xarajatlarini
kamaytiradi. Yangi texnologiyalarni joriy etish mahsulot narxlarini pasaytirish
imkonini beradi, chunki ishlab chiqarish jarayonlari soddalashadi va
avtomatlashtiriladi. Shu bilan birga, yangi texnologiyalar orqali ishlab chiqarilgan
mahsulotlarning sifati oshadi, bu esa ularning bozordagi raqobatbardoshligini
kuchaytiradi va narxni shakllantirishda muhim omilga aylanadi.
Yettinchi omil – xom ashyo narxlari. Xom ashyo narxlari bozorda
mahsulotlarning narxlarini belgilashda muhim omil sifatida xizmat qiladi. Agar
12

xom ashyo narxlari oshsa, ishlab chiqarish xarajatlari ortadi, bu esa yakuniy
mahsulot narxini oshiradi. Aksincha, xom ashyo narxlarining pasayishi ishlab
chiqaruvchilarga mahsulot narxlarini pasaytirish imkoniyatini yaratadi. Xom
ashyo narxlarining global bozorlarda o’zgarishi, ayniqsa, energetika resurslarining
narxlaridagi o’zgarishlar ishlab chiqarish jarayonining narx shakllanishiga katta
ta’sir ko’rsatadi.
Sakkizinchi omil – iste’molchilar talabi. Iste’molchilar talabi mahsulotning
bozordagi narxini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Talabning oshishi
ishlab chiqaruvchilarni mahsulot narxini oshirishga undaydi, chunki iste’molchilar
ko’proq to’lashga tayyor. Shu bilan birga, talabning pasayishi narxning
kamayishiga olib keladi. Iste’molchilarning xarid qilish quvvati, daromad darajasi
va mahsulotga bo’lgan ehtiyoj narx shakllanishiga bevosita ta’sir ko’rsatadi.
Xulosa qilib aytganda, narx shakllanishi bozorning talab va taklif
o’rtasidagi muvozanatga, ishlab chiqarish xarajatlari, raqobat, davlat siyosati,
inflyatsiya darajasi, texnologiya va xom ashyo narxlariga bog’liq bo’lgan
murakkab jarayon hisoblanadi. Ushbu omillarning o’zaro ta’siri narx
shakllanishining dinamikasini belgilaydi va bozor ishtirokchilarining iqtisodiy
qarorlarining samaradorligini ta’minlaydi. Shu bois, narx shakllanishi va unga
ta’sir etuvchi omillarni chuqur o’rganish bozor iqtisodiyotining samarali ishlashini
ta’minlash uchun zarur bo’lgan ilmiy asoslarni yaratadi.
Taklif va talab o’zgarishlarining mahsulot hajmi va narxga ta’siri bozor
iqtisodiyoti tahlilining markazida turadi. Ushbu ikkita asosiy iqtisodiy kuch, ya’ni
taklif va talab, narxlarni va ishlab chiqarish hajmini shakllantirishda hal qiluvchi
rol o’ynaydi. Bozorda har bir mahsulotning narxi va hajmi talab va taklif
o’rtasidagi muvozanatga bog’liqdir. Bu omillarni tushunish, bozor
13

mexanizmlarining qanday ishlashini tushunishga yordam beradi va iqtisodiy
siyosatni shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Taklif va talabning
o’zgarishlari, albatta, bozor muvozanatini o’zgartiradi, bu esa o’z navbatida ishlab
chiqarish hajmini, narxlarni va iqtisodiy samaradorlikni belgilaydi.
Talab va taklif tushunchalari va ularning o’zaro ta’siri
Talab va taklif iqtisodiyotning asosiy tushunchalaridan hisoblanadi. Talab
biror mahsulot yoki xizmatga bo’lgan iste’molchilar ehtiyojining miqdoriy
ifodasidir. Talabning miqdori mahsulot narxiga, iste’molchilarning daromadiga,
ularning didi va istaklariga, narxning o’zgarishiga va boshqa ko’plab omillarga
bog’liq. Taklif esa ishlab chiqaruvchilar tomonidan taqdim etiladigan mahsulot
yoki xizmatning miqdoridir. Taklifning miqdori ishlab chiqarish xarajatlariga,
texnologiyalarga, resurslar narxiga va davlat siyosatiga bog’liq.
Talab va taklifning o’zaro ta’siri bozor narxini shakllantiradi. Agar talab
yuqori bo’lsa va taklifning miqdori cheklangan bo’lsa, narxlar ko’tariladi.
Aksincha, agar talab kamayib, taklif miqdori oshsa, narxlar pasayadi. Shuning
uchun, talab va taklif o’rtasidagi o’zaro bog’lanish iqtisodiy tizimning asosi
sifatida xizmat qiladi.
Talabning o’zgarishi va unga ta’sir etuvchi omillar
Talabning o’zgarishi bir nechta omillarga bog’liq bo’lib, ular har doim
bozor narxiga bevosita ta’sir qiladi. Talabning o’zgarishi – bu iste’molchilar
tomonidan talab qilinadigan mahsulot miqdorining o’zgarishidir. Talabning
o’zgarishiga ko’plab faktorlar sabab bo’lishi mumkin. Ulardan ba’zilariga
quyidagilar kiradi:
14

Narxning o’zgarishi: Mahsulot narxi yuqori bo’lsa, iste’molchilar ko’proq
pul sarflashga tayyor emaslar, bu esa talabni pasaytiradi. Aksincha, narx
pasayganda talab ortadi, chunki iste’molchilar o’zlarining to’lov qobiliyatiga
qarab mahsulotni ko’proq sotib olishga intiladilar.
Iste’molchilar daromadi: Agar iste’molchilarning daromadi ortsa, ular
ko’proq mahsulot sotib olishga tayyor bo’ladilar. Boshqacha aytganda,
daromadlar o’sishi talabni oshiradi, chunki iste’molchilar ko’proq xarajat qilishga
qodir bo’ladi.
Modalar va iste’molchilarni o’zgartirish: Iste’molchilarning didi va
istaklari vaqt o’tishi bilan o’zgarishi mumkin. Agar mahsulot yoki xizmat moda
bo’lsa, unga bo’lgan talab ortadi. Misol uchun, texnologiyalar, kiyim-kechak yoki
mashinasozlikda yangi dizaynlar va uslublar talabni oshirishi mumkin.
Alohida mahsulotlar va muqobil tovarlar narxlarining o’zgarishi: Ba’zi
hollarda, bir mahsulotning narxi o’zgarishi boshqa muqobil mahsulotning talabiga
ta’sir qiladi. Masalan, benzinning narxi oshishi, elektr transport vositalariga
talabni oshirishi mumkin. 1
Kutish va prognozlar: Agar iste’molchilar kelajakda mahsulot narxining
oshishini kutishsa, ular hozirgi narxda ko’proq mahsulot sotib olishga intilishadi.
Bu, o’z navbatida, talabni oshiradi.
Talabning o’zgarishi narxlarni o’zgartirishga olib keladi. Agar talab oshsa,
bozor narxi yuqori bo’ladi, aksincha talab pasayganda narx pasayadi.
1
Tursunov, M. (2018). "Ishlab chiqarish va iqtisodiy o'sish: nazariy asoslar va amaliy
yondashuvlar". O'zbekiston Davlat Iqtisodiyot Universiteti.
15

Taklifning o’zgarishi va unga ta’sir etuvchi omillar
Taklifning o’zgarishi ishlab chiqaruvchilar tomonidan ishlab chiqarilgan
mahsulot miqdorining o’zgarishi bilan bog’liqdir. Taklifning o’zgarishi ko’plab
omillarga, jumladan, ishlab chiqarish xarajatlariga, texnologik yangiliklarga,
mehnat bozoridagi o’zgarishlarga va davlat siyosatiga bog’liq bo’lishi mumkin.
Taklifni belgilovchi omillarni quyidagicha tahlil qilish mumkin:
Ishlab chiqarish xarajatlari: Agar ishlab chiqarish xarajatlari oshsa, masalan,
xom ashyo yoki ishchi kuchi narxining oshishi, ishlab chiqaruvchilar mahsulotni
ishlab chiqarish uchun ko’proq mablag’ sarflashga majbur bo’ladilar. Bu, o’z
navbatida, taklifni qisqartirishi mumkin, chunki yuqori xarajatlar ishlab
chiqarishni kamaytirishga olib keladi. Aksincha, xarajatlar kamayganda, taklif
ortadi.
Texnologik yangilanishlar: Texnologiyaning rivojlanishi ishlab chiqarish
jarayonini samarali va arzon qilish imkonini beradi. Yangi texnologiyalar
yordamida mahsulotni arzon narxda ishlab chiqarish mumkin, bu esa taklifning
oshishiga olib keladi. Avtomatlashtirish va robototexnika kabi texnologiyalar
ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi va taklifni kengaytiradi.
Ishlab chiqaruvchilar sonining o’zgarishi: Agar bozorga yangi ishlab
chiqaruvchilar kirsa, taklif oshadi, chunki ko’proq ishlab chiqarish quvvatlari
paydo bo’ladi. Aksincha, agar ba’zi ishlab chiqaruvchilar bozorga chiqmasa yoki
ularning ishlab chiqarish quvvatlari kamaytirilsa, taklif qisqaradi.
Davlat siyosati: Davlatning iqtisodiy siyosati taklifni shakllantirishda
muhim rol o’ynaydi. Soliq siyosati, subsidiyalar va boshqa iqtisodiy chora-
tadbirlar ishlab chiqaruvchilarga mahsulot ishlab chiqarish yoki sotish bo’yicha
16

rag’batlar yaratishi mumkin. Agar davlat ishlab chiqarish uchun qo’shimcha
subsidiyalar berib, soliq yukini kamaytirsa, ishlab chiqaruvchilar ko’proq
mahsulot ishlab chiqarishga tayyor bo’ladilar.
Xom ashyo narxlari: Xom ashyo narxlarining o’zgarishi ishlab chiqarish
xarajatlarini o’zgartiradi. Agar xom ashyo narxi oshsa, ishlab chiqaruvchilar
mahsulotni ishlab chiqarishga ko’proq mablag’ sarflashga majbur bo’ladi, bu esa
taklifni kamaytirishi mumkin. Boshqa tomondan, xom ashyo narxlarining
pasayishi ishlab chiqarishni kengaytirish uchun rag’batlantiradi.
Taklifning o’zgarishi ham narxlar va mahsulot hajmini sezilarli darajada
o’zgartirishi mumkin. Taklif ko’payganida, agar talab o’zgarishsiz qolsa, narxlar
pasayishi mumkin. Taklifning kamayishi esa narxlarni oshiradi, chunki
mahsulotni olish uchun talab kuchayadi.
Taklif va talab o’zgarishlarining mahsulot hajmi va narxga ta’siri
Taklif va talab o’zgarishlari bozorning dinamikasini shakllantiradi. Talab ortsa,
mahsulot hajmi ko’payadi, chunki ishlab chiqaruvchilar talabni qondirish uchun
ko’proq ishlab chiqarishga intilishadi. Aksincha, talab kamayganda, ishlab
chiqaruvchilar mahsulotni kamaytirishga yoki narxni pasaytirishga majbur
bo’ladi. Taklifning o’zgarishi ham mahsulot hajmini va narxni o’zgartiradi. Agar
taklif ko’paygan bo’lsa, narxlar pasayadi, bu esa iste’molchilar uchun foydalidir.
Biroq, taklifning kamayishi narxning oshishiga olib keladi, bu esa
iste’molchilarga yuqori narxlarni to’lashni talab qiladi.
Taklif va talab o’zgarishlari bozor muvozanatiga ta’sir qiladi va narxlarni
shakllantiradi. Bozor narxi, talab va taklif o’rtasidagi o’zaro ta’sirning natijasidir.
Shuning uchun, iqtisodiy tahlilchilar va siyosatchilar talab va taklifning
17

o’zgarishlarini chuqur o’rganib, bozor narxlarini boshqarishga va iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlashga harakat qiladilar. 2
O’zbekiston iqtisodiyotida mahsulot ishlab chiqarish hajmi va narx
shakllanishining xususiyatlari
O’zbekiston iqtisodiyoti so’nggi yillarda o’zgarishlar, yangilanishlar va
modernizatsiyalash jarayonlarini boshdan kechirmoqda. Bularning barchasi ishlab
chiqarish hajmi va narx shakllanishiga alohida ta’sir ko’rsatmoqda. Mahsulot
ishlab chiqarish hajmi va narx shakllanishi bir-biri bilan chambarchas bog'langan,
ayniqsa O'zbekiston kabi bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayonida bo'lgan
mamlakatda. Ushbu jarayonlar tarmoq va sektorlar bo’yicha o’ziga xos
xususiyatlarga ega va ular davlat siyosati, investitsiya imkoniyatlari, bozor talab
va taklifining o'zgarishiga qarab farqlanadi.
O’zbekistonda mahsulot ishlab chiqarish hajmi tarmoq va sektorlar bo’yicha
o’zgarib turadi. Har bir sektorning ishlab chiqarish hajmi va rivojlanish sur'ati
o’ziga xos omillarga, shuningdek, ishlab chiqarish texnologiyalarining
yangilanishiga, resurslarning taqsimlanishiga va davlatning iqtisodiy siyosatiga
bog’liq. Asosan uchta asosiy sektorni ajratish mumkin: qishloq xo’jaligi, sanoat
va xizmatlar sektori.
2
Raxmonov, S. (2019). "Mahsulot ishlab chiqarish hajmi va uning iqtisodiy
rivojlanishga ta’siri". Iqtisodiyot va Biznes jurnali, 3-chi son.
18

O’zbekistonda qishloq xo’jaligi sektori doimiy ravishda ishlab chiqarish
hajmini oshirishga harakat qilmoqda. Bunda paxta, don, meva-sabzavotlar,
chiroyli ekinlar va boshqa qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish muhim
rol o’ynaydi. Qishloq xo’jaligidagi ishlab chiqarish hajmining o’sishi nafaqat
mamlakat ichki bozorida talabni qondiradi, balki xalqaro bozorlarga eksportni
ham oshiradi. Yuqori sifatli paxta va don mahsulotlari, shuningdek, meva-
sabzavotlar O'zbekiston eksportining muhim tarkibiy qismlari hisoblanadi. Bu
tarmoqlarni rivojlantirishda, ishlab chiqarish texnologiyalarini takomillashtirish
va davlatning qishloq xo’jaligini qo’llab-quvvatlash siyosatining o’ziga xos
ahamiyati mavjud. So'nggi yillarda, davlat tomonidan ko'rsatilgan subsidiyalar,
qulay kreditlar va innovatsion texnologiyalarni joriy etish orqali qishloq xo’jaligi
mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmi oshirildi.
Sanoat sektori, O’zbekiston iqtisodiyotida, ishlab chiqarish hajmi jihatidan bir
qator o'zgarishlarga duch kelmoqda. Metallurgiya, kimyo sanoati, to’qimachilik
va elektrotexnika sanoatida ishlab chiqarish hajmi oshmoqda, ammo bu sektorda
texnologik yangilanishlar va investitsiyalar muhim rol o’ynaydi. Misol uchun,
metallurgiya sanoatida ishlab chiqarish hajmining oshishi va eksportga
yo’naltirilgan mahsulotlar ishlab chiqarilishi, yangi ishlab chiqarish
texnologiyalarini joriy etish va xalqaro bozorga chiqish uchun raqobatbardosh
narxlar belgilanishiga olib keladi. Shuningdek, kimyo sanoatining rivojlanishi,
O’zbekistondagi importni qisqartirish va eksportni oshirish maqsadida yangi
mahsulotlarni ishlab chiqarishni yo’lga qo’yishga olib keladi. Sanoat tarmoqlarida
ishlab chiqarish hajmining oshishi nafaqat o’z-o’zini qondirish, balki global bozor
talablariga javob berish imkoniyatlarini ham yaratadi.
Xizmatlar sektori ham o’sish tendensiyasini ko'rsatmoqda, ayniqsa turizm,
moliya, va telekommunikatsiya sohalarida. Xizmatlar sektorining rivojlanishi,
19

jamiyatning yuqori darajadagi ehtiyojlari va iste’molchilarning xarid qilish
quvvati bilan bog’liq. Bu sektorda ishlab chiqarish hajmining o’sishi, iqtisodiy
o’sish va yangi ish o’rinlarini yaratishga xizmat qiladi. Xizmatlar bozorining
o’sishi, nafaqat ichki bozorni, balki tashqi bozorlarga eksport qilish
imkoniyatlarini ham kengaytiradi.
Narx shakllanishi iqtisodiyotda muhim o’rin tutadi, chunki narxlar bozor
talabiga, ishlab chiqarish xarajatlariga, ishlab chiqarish hajmi va resurslar
taqsimotiga asoslanadi. O’zbekistonda narx shakllanishi ko’pincha davlat
tomonidan tartibga solinadi, ammo bozor iqtisodiyotining rivojlanishi natijasida,
erkin narx shakllanishining o’rni ko’paymoqda.
Ishlab chiqarish xarajatlari, birinchi navbatda, xom ashyolar, energiya, mehnat
va boshqa ishlab chiqarish resurslaridan tashkil topadi. Agar ishlab chiqarish
xarajatlari oshsa, bu mahsulot narxlarining o’sishiga olib keladi. O’zbekistonda
narx shakllanishi ko’pincha ishlab chiqarishning samaradorligini oshirishga
qaratilgan innovatsion yondoshuvlar va texnologiyalarni joriy etish orqali
boshqariladi.
O’zbekiston iqtisodiyoti so’nggi yillarda o’zgarishlar, yangilanishlar va
modernizatsiyalash jarayonlarini boshdan kechirmoqda. Ushbu jarayonlar
mahsulot ishlab chiqarish hajmi va narx shakllanishiga alohida ta’sir
ko’rsatmoqda. Mahsulot ishlab chiqarish hajmi va narx shakllanishi bir-biri bilan
chambarchas bog'langan, ayniqsa O'zbekiston kabi bozor iqtisodiyotiga o’tish
jarayonida bo'lgan mamlakatda. Ushbu jarayonlar tarmoq va sektorlar bo’yicha
o’ziga xos xususiyatlarga ega va ular davlat siyosati, investitsiya imkoniyatlari,
bozor talab va taklifining o'zgarishiga qarab farqlanadi.
Sektor Mahsulot
Ishlab Chiqarish Texnologi Narxlar
Shakllanishi Kelajakda
20

Hajmi k O’zgarishlar gi Tendensiyalar
Qishloq
Xo’jaligi O’zbekist
onda paxta, don,
meva-sabzavotlar
ishlab chiqarish
hajmi oshmoqda. Yuqori
texnologiyalarni
qo’llash, ekologik
toza mahsulotlar Bozor
talabiga qarab
narxlar o’zgaradi,
eksportning
oshishi Eksport
hajmini oshirish,
ekologik
mahsulotlar ishlab
chiqarishning
rivojlanishi
Sanoat Metallurg
iya, kimyo sanoati
va elektrotexnika
sanoatida ishlab
chiqarish hajmi
oshmoqda. Innovatsi
on
texnologiyalarni
joriy etish,
avtomatlashtirish Mahsulot
narxlarini ishlab
chiqarish
samaradorligi
ta’sir qiladi Mahsulot
larni qayta ishlash,
texnologiyalarga
asoslangan ishlab
chiqarishni
rivojlantirish
Xizmatlar Xizmatlar
sektori
rivojlanmoqda,
ayniqsa turizm va
moliya
xizmatlarida Raqamli
iqtisodiyot va
elektron tijorat
rivojlanishi Xizmatlar
narxining raqobat
asosida
shakllanishi Turizm,
axborot
texnologiyalari,
moliya
xizmatlarini
kengaytirish
Bozorda talab va taklifning o’zgarishi narx shakllanishiga bevosita ta’sir
ko’rsatadi. Masalan, agar talab ortsa va taklif cheklangan bo’lsa, narxlar
ko’tariladi. Boshqa tomondan, agar mahsulot ishlab chiqarish hajmi ortib, taklif
ko’paytirilsa, narxlar pasayishi mumkin. Shunday qilib, narx shakllanishi, ishlab
chiqarish hajmi va bozordagi raqobat o'rtasidagi murakkab aloqaga asoslanadi.
O’zbekistonda davlatning narxlarni nazorat qilish siyosati, ayniqsa, strategik
ahamiyatga ega mahsulotlar va xizmatlar, masalan, oziq-ovqat, energetika
resurslari va dori-darmonlar bo’yicha ko’rinadi. Davlat narxlarni nazorat qilish
orqali inflyatsiyaning oldini olish, yashirin narxlarni kamaytirish va iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlashga intiladi. Biroq, bu davlatning bozor iqtisodiyotiga
21

o’tish jarayonida ko’proq raqobatga yo’naltirilgan siyosatni qo’llab-quvvatlashi
kerak.
Mahsulot ishlab chiqarish hajmi va narx shakllanishi bir-biri bilan o’zaro
bog’liq. Agar ishlab chiqarish hajmi oshsa, bu mahsulotlarni ko’proq ishlab
chiqarish va taklifni oshirishga olib keladi, bu esa narxlarni pasaytiradi. Ammo,
agar talab oshsa va resurslar cheklangan bo’lsa, narxlar ko’tariladi. Shuning
uchun, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash uchun ishlab chiqarish hajmi va narx
shakllanishi o’rtasidagi muvozanatni saqlash juda muhimdir.
O’zbekistonda, ayniqsa, qishloq xo’jaligi va sanoat tarmoqlarida, ishlab
chiqarish hajmi va narx shakllanishi o’rtasidagi aloqani saqlashda davlat siyosati
va investitsion strategiyalar muhim ahamiyatga ega.
O’zbekistonda mahsulot ishlab chiqarish hajmi va narx shakllanishi o’zaro
bog’liq va iqtisodiyotning har tomonlama rivojlanishiga ta’sir qiladi. Ushbu
jarayonlarning o’zaro aloqasi, mamlakatning iqtisodiy barqarorligi,
raqobatbardoshligi va global bozor bilan aloqalarini belgilaydi. Ishlab chiqarish
hajmining oshishi va narx shakllanishining barqarorligini ta’minlash uchun davlat
siyosatining yangilanishi va innovatsiyalarni joriy etish zarurdir.
Milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarish va narx shakllanishining
kelajakdagi tendensiyalari
Milliy Iqtisodiyotda Ishlab Chiqarish va Narx Shakllanishining Kelajakdagi
Tendensiyalari
22

O’zbekiston iqtisodiyoti hozirda o’zgarishlar va rivojlanish jarayonlarini
boshdan kechirmoqda. Milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarish va narx shakllanishi
global bozorning o’zgaruvchan talab va taklifiga moslashish, yangi
texnologiyalarni joriy etish va raqobatbardoshlikni oshirish bilan bog’liq bo’lgan
asosiy o’zgarishlarni amalga oshirishi zarur. Kelajakda bu jarayonlarning qanday
rivojlanishi mumkinligi haqida o’zgaruvchan iqtisodiy sharoitlar, siyosat va
texnologik inqiloblar ta’siri katta bo’ladi.
Ishlab Chiqarish Hajmining O’sishi
O’zbekistonning kelajakdagi iqtisodiy o’sishi va ishlab chiqarish hajmi yanada
diversifikatsiyalashib boradi. Hozirda qishloq xo’jaligi va sanoat tarmoqlari
iqtisodiyotning asosiy tarmoqlari bo’lib, ishlab chiqarish hajmining o’sishiga
ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda. Kelajakda esa bu sektorlarning o’zaro bog’lanishi va
ularning samaradorligini oshirish uchun yuqori texnologiyalar va innovatsion
usullar joriy etilmoqda.
Qishloq Xo’jaligi Sektoridagi Kelajak Tendensiyalari
Kelajakda qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish hajmi ekologik toza va yuqori
sifatli mahsulotlarga talabning ortishi tufayli o’sadi. O’zbekistonda qishloq
xo’jaligida eksportga mo’ljallangan mahsulotlarning, masalan, paxta, don, meva
va sabzavotlarning ishlab chiqarish hajmi yanada oshishi mumkin. Buning uchun
zamonaviy texnologiyalarni joriy etish, suv resurslaridan samarali foydalanish,
bioxilma-xillikni saqlash va erni unumli ishlatish kabi masalalarga e’tibor qaratish
zarur. Bu orqali qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmi nafaqat
ichki bozorni qondirish, balki xalqaro bozorlarga eksportni oshirishga imkon
yaratadi.
23

Sanoat Sektoridagi Kelajak Tendensiyalari
Sanoat tarmoqlarida ishlab chiqarish hajmi yuqori texnologiyalarni joriy etish
va yangi ishlab chiqarish tizimlarini takomillashtirish orqali ortishi kutilmoqda.
Buning uchun innovatsion texnologiyalarni qo’llash, resurslardan samarali
foydalanish, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish va raqobatbardosh
mahsulotlarni ishlab chiqarish muhim ahamiyatga ega. Metalurgiya, kimyo
sanoati, elektrotexnika sanoati va avtomobil sanoati kabi sohalar kelajakda
O’zbekiston iqtisodiyotining asosiy o’sish manbalaridan bo’ladi.
O’zbekistonda ishlab chiqarish hajmining oshishi, shuningdek, mahalliy xom
ashyoni qayta ishlash va yuqori qo’shilgan qiymatli mahsulotlar ishlab
chiqarishga olib keladi. Bu esa, importni qisqartirish, eksportni oshirish va
mamlakat iqtisodiyotini diversifikatsiya qilishga xizmat qiladi.
Xizmatlar Sektoridagi Kelajak Tendensiyalari
Xizmatlar sektori kelajakda iqtisodiy o’sishning muhim tarkibiy qismiga
aylanishi kutilmoqda. Turizm, moliya, axborot texnologiyalari va
telekommunikatsiya sohalarida xizmatlar hajmi ortishi mumkin. O’zbekistonda
raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi, elektron tijoratning kengayishi va bank
tizimining modernizatsiyasi xizmatlar sektorining o’sishiga xizmat qiladi.
Xizmatlar sektori nafaqat ichki bozorni rivojlantirishga, balki tashqi bozorlarga
xizmatlar eksportini oshirishga ham imkon yaratadi. Masalan, O’zbekistonda
turizm sohasining rivojlanishi, xususan, tarixiy va madaniy obidalarni turistik
maqsadlar uchun rivojlantirish, mamlakatni xalqaro miqyosda tanitishga yordam
beradi.
24

Narx Shakllanishi
Kelajakda narx shakllanishi bir qator omillarga, jumladan, global iqtisodiy
o’zgarishlar, texnologik yangilanishlar, bozorda raqobat darajasi va davlat
siyosatiga bog’liq bo’ladi. O’zbekiston iqtisodiyotida narx shakllanishi bozor
iqtisodiyotiga o’tish jarayonida qiyinlashishi mumkin, ammo bu jarayon
innovatsiyalar, ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish va
raqobatbardoshlikni kuchaytirish orqali yaxshilanishi mumkin.
Ishlab Chiqarish Xarajatlari va Mahsulot Narxlariga Ta’siri
hlab chiqarish xarajatlari, ayniqsa, xom ashyo, energiya, mehnat va
texnologiyalar bilan bog’liq bo’lib, ularning o’sishi mahsulot narxlarining
oshishiga olib kelishi mumkin. Shuningdek, raqamli texnologiyalar va
avtomatlashtirish yordamida ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va
mahsulotlarni arzon narxlarda ishlab chiqarish imkoniyati ortadi. Buning
natijasida, ishlab chiqarish hajmining oshishi narxlar barqarorligini ta’minlashga
yordam beradi.
Bozor Talab va Taklifining Ta’siri
Kelajakda bozor talab va taklifining o’zgarishi narx shakllanishiga katta ta’sir
ko’rsatadi. Agar ishlab chiqarish hajmi oshsa va yangi mahsulotlar ishlab
chiqarilsa, taklif ortadi va bu narxlarning pasayishiga olib kelishi mumkin.
Ammo, agar talab yuqori bo’lsa va resurslar cheklangan bo’lsa, narxlar oshishi
mumkin. Shuning uchun, kelajakda davlatning narxlarni boshqarish siyosati va
erkin bozor munosabatlarini uyg’unlashtirish zarur bo’ladi.
Davlat Siyosatining Ta’siri
25

Kelajakda O’zbekistonda davlatning iqtisodiy siyosati va narx shakllanishi
jarayoniga ta’siri kuchayishi kutilmoqda. Davlat tomonidan iqtisodiyotda erkin
raqobatni qo’llab-quvvatlash, soliq siyosatini takomillashtirish, narxlarni
boshqarish va investitsiyalarni jalb qilishga qaratilgan chora-tadbirlar ishlab
chiqarish hajmi va narx shakllanishini yanada barqarorlashtirishga yordam beradi.
O’zbekistonning Kelajakdagi Iqtisodiy Rivojlanishi
O’zbekistonning kelajakdagi iqtisodiy rivojlanishi, ayniqsa, texnologik
yangilanish, yuqori qo’shilgan qiymatli mahsulotlar ishlab chiqarish, eksportni
oshirish va raqobatbardoshlikni kuchaytirish bilan bog’liq bo’ladi. Milliy
iqtisodiyotda ishlab chiqarish va narx shakllanishi jarayonlari o’zaro bog’langan
holda, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, resurslarni samarali boshqarish va global
bozor talablariga moslashishga qaratilgan strategiyalar orqali rivojlanishi mumkin.
Shuningdek, xizmatlar sektori va raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi, narx
shakllanishiga ta’sir ko’rsatadigan eng muhim omillardan bo’ladi.
O’zbekiston iqtisodiyotining kelajakdagi rivojlanishi, ishlab chiqarish
hajmining oshishi va narx shakllanishining yangi yo’nalishlari global iqtisodiy
sharoitlarga moslashish, innovatsion texnologiyalarni qo’llash va
raqobatbardoshlikni oshirishga qaratilgan bo’ladi. Ishlab chiqarishning
diversifikatsiyasi, narx shakllanishining erkinlashtirilishi va davlat siyosatining
optimallashtirilishi, mamlakatning iqtisodiy barqarorligini ta’minlashda muhim
rol o’ynaydi.
26

XULOSA
Yangi ishlab chiqarish quvvatlarini ishga tushirish iqtisodiy o’sishni
ta’minlashda muhim vosita sifatida faoliyat yuritadi. O’zbekistonda ishlab
chiqarish quvvatlarini kengaytirish, mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini yanada
mustahkamlashga yordam beradi. Bu jarayon ishlab chiqarish hajmini oshiradi,
yangi ish o’rinlarini yaratadi, texnologik yangilanishni tezlashtiradi va
iqtisodiyotning global raqobatbardoshligini oshiradi.
Yangi quvvatlarning ishga tushirilishi, qishloq xo’jaligi va sanoat
tarmoqlaridagi ishlab chiqarishni diversifikatsiyalashga, xom ashyo resurslaridan
samarali foydalanishga hamda ichki bozorni raqobatbardosh mahsulotlar bilan
ta’minlashga imkon yaratadi. Shuningdek, bu jarayon eksport salohiyatini oshiradi
va iqtisodiyotning global bozorlarda o’rnini mustahkamlashga xizmat qiladi.
Biroq, yangi ishlab chiqarish quvvatlarini joriy etishda ba’zi muammolar ham
yuzaga kelishi mumkin. Ular, asosan, moliyaviy resurslar, infratuzilma, malakali
ishchi kuchi va bozor talabiga moslashish kabi omillar bilan bog’liq. Shu sababli,
yangi ishlab chiqarish quvvatlarini samarali joriy etish uchun iqtisodiy
rejalashtirish, davlat siyosati va strategik chora-tadbirlar zarur.
27

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Akhmedov, S. (2020). "O'zbekiston iqtisodiyotining rivojlanish jarayonlari:
asosiy tendensiyalar va muammolar". O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va
Sanoat Vazirligi nashriyoti.
2. Tursunov, M. (2018). "Ishlab chiqarish va iqtisodiy o'sish: nazariy asoslar va
amaliy yondashuvlar". O'zbekiston Davlat Iqtisodiyot Universiteti.
3. Raxmonov, S. (2019). "Mahsulot ishlab chiqarish hajmi va uning iqtisodiy
rivojlanishga ta’siri". Iqtisodiyot va Biznes jurnali, 3-chi son.
4. Shodiev, B. (2021). "Yangi ishlab chiqarish quvvatlarining ishga tushirilishi
va iqtisodiy o’sish". Iqtisodiy Tahlil va Prognoz jurnali, 6-son, 55-65 betlar.
5. Akramov, T. (2022). "O'zbekiston iqtisodiyotida innovatsion texnologiyalar
va yangi ishlab chiqarish quvvatlarini joriy etish". Innovatsiya va Rivojlanish
nashri.
6. O'zbekiston Respublikasi Markaziy Banki. (2023). "Milliy iqtisodiyotni
rivojlantirish va yangi ishlab chiqarish tarmoqlarining ahamiyati". O'zbekiston
Respublikasi Markaziy Banki tahlil hisobotlari.
7. World Bank. (2020). "Uzbekistan Economic Update: Diversification and
Growth". World Bank Publications.
8. OECD. (2021). "Improving Productivity and Innovation in Central Asia".
OECD Economic Studies.
28

9. Ismailov, K. (2017). "Bozor iqtisodiyotida narx shakllanishining asosiy
omillari". O'zbekiston iqtisodiyoti va statistika jurnali, 8-son.
10. Qosimov, A. (2021). "Raqamli iqtisodiyot va ishlab chiqarish
jarayonlaridagi innovatsiyalar". Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish nashri.
29

Davlat byudjetining tuzilishi

Sotib olish